Les 1: Slaap en slaapstoornissen · Gezondheidspsychologie 2012-2013; Preventie & Gezondheidspromotie 1 Les 1: Slaap en slaapstoornissen I. Slaap 1. Wat is slaap? Slaap is niet passief

Gezondheidspsychologie 2012-2013; Preventie & Gezondheidspromotie

1

Les 1: Slaap en slaapstoornissen

I. Slaap 1. Wat is slaap?

Slaap is niet passief maar actief; veel corticale, fysiologische en emotionele activiteit.

Slaap verschilt van uur tot uur qua stadium; alsook ≠ nacht tot nacht; ≠ leeftijd tot leeftijd; ≠ persoon tot

persoon

2. Structuur van slaap

• Stadium 0: Wakkere toestand (5%)

• Stadium 1: Overgangsperiode (2-5%)

• Stadium 2: Lichte slaap (45-55%)

• Stadium 3 : Begin diepe slaap (3-8%)

• Stadium 4: Diepe slaap (15-20%)

• Stadium 5: Droomslaap (20-25%) = REM

Slaaparchitectuur; verschillende cycli van stadia.

Stadium 0; enkele wakkere periodes tijdens de nacht zijn dus normaal!

Stadium 1; tussen waken en slapen.

Stadium 2; redelijk snelle hersengolven

Stadium 4; trage hersengolven => passief, rust

stadium 5; paradoxale slaap, tijdens REM komen de hevigste en emotioneelste dromen. Ook

heel snelle hersengolven MAAR tegelijkertijd bijna een lichamelijke verlamming.

Polysomnografie: meting van hersenactiviteit tijdens de slaap.

Slaapcyclus; van wakker naar diepe slaap; terug

naar lichte slaap en dan naar REM.

Duurt ongeveer 80 à 100 minuten. Men heeft

ongeveer een 4 à 5 cycli per nacht.

De cycli verschillen; deel 1 van de nacht heeft veel

diepe slaap en wordt daarom kernslaap genoemd;

deel 2 van de nacht heeft veel lichte en REMslaap

en wordt daarom restslaap genoemd.

! Restslaap is een bedottende term; deel 1 is

Non REM


2

belangrijk voor het emotioneel functioneren, deel 2 voor het fysiologische functioneren en de rust.

3. Functie van slaap

In de literatuur heerst weinig consensus over de functie van slaap. De info die men heeft is verkregen via

slaapdeprivatie-experimenten en zo wordt gezien of er een verband is met cognitie, emotie en de fysiek.

Cognitief functioneren;

Alertheid,

Concentratie,

Geheugen

Emotionele gezondheid;

Stemming,

Prikkelbaar

Fysieke gezondheid

NREM LICHAAM

Metabole veranderingen

Doel: ENERGIEBEZUINIGING

Hormonale veranderingen

Doel: HERSTEL

- ↑ weefselopbouwende hormonen (groeihormoon)

- ↓ weefselafbrekende hormonen (adrenaline en cortisol)

- …

Immunologische veranderingen (Ab)

Doel: WEERBAARHEID

REM GEEST

Informatieverwerking

- Opslaan en integreren van belangrijke informatie

- Verwijderen van onbelangrijke informatie

- Consolidatie van geheugenmateriaal

In geval van trauma; meer REM slaap ten voordele van de verwerking

Emotioneel evenwicht

4. Slaapregulerende processen

- S-proces: Slaaphomeostase

Hoe langer wakker; hoe meer slaapdruk. ( te vergelijken met honger; hoe langer zonder eten; hoe meer

honger, hoe meer druk om te eten.)

- C-proces: Circadiaan systeem

(temperatuur, melatonine ,cortisol, groeihormoon)

Verwijzing naar het 24 à 25 uren schema.

Homeostase proces ~ slaapdruk

Circadiane proces ~ biologische klok


3

Parameters die invloed hebben op deze processen;

Melatonine! Dit hormoon wordt bepaald door de lichtinval; hoe meer licht, hoe minder melatonine en

hoe minder slaperig.

5. Slaap en leeftijd

Bij oudere mensen; hun slaapbehoefte blijft gelijk maar hun slaapkwaliteit is minder: ze hebben minder

kernslaap en meer lichte slaap. Hierdoor worden ze makkelijker wakker ’s nachts. meer nood aan

dutjes.

Slaapkwaliteit , Slaapefficiëntie , Inslaaplatentie , Kernslaap ( lichte slaap)

Gevolg: Meer wakker worden & Nood aan dutjes


4

II. Slaapstoornissen 1. Parasomnie

Parasomnia zijn de aandoeningen die gekenmerkt worden door gedragingen die niet thuishoren in

de slaap.

Slaapwandelen Slaaphygiëne ( alcohol, medicatie,...)

Tandenknarsen Omgaan met stress ( verwerking, nieuwe partner, ander bed...)

Hevige nachtmerries Vermijden slaapdeprivatie ( lichaam reageert op een tekort;

gaat inhalen met wat het meest nodig is nl. REM en diepe slaap)

Restless Legs Syndroom/ Periodieke beenbewegingen: behoefte om de benen te bewegen door

een kriebelend gevoel

Behandeling: ferritine-gehalte in bloed controleren, medicatie en slaaphygiëne

we gaan bij Restless legs eerst het ferritinegehalte checken; kan nl. Aan een ijzertekort liggen

Frequent bij kinderen


5

2. Hypersomnie

Hypersomnia is de ongewenste en onwillekeurige neiging om overdag in slaap te vallen, waardoor

het dagelijks functioneren in meer of mindere mate in gedrang komt.

OORZAKEN;

Onvoldoende slaap ( ’s nachts slaaptekort)

Omkering dag-nacht ritme

Sedativa of ontwenning van stimulantia

Depressie

Narcolepsie

OSAS (slaap apnoe syndroom)

SLAAPAPNEU??

De ademhaling stokt doordat de luchttoevoer ter hoogte van de keel geblokkeerd raakt.

Symptomen: slaperig zijn, luid snurken met een eventuele ademstop plots wakker worden in het naar

adem happen.

kan zeer angstaanjaged zijn en spanning opwekken bloeddrukproblemen

Risicofactoren: obesitas, brede nekomtrek, roken, gebruik van alcohol

Circadiane ritme stoornissen;

- Delayed Sleep Phase Syndrome

- Accelerated Sleep Phase Syndrome

- Jet Lag

- Shift Work Sleep Disorder

3. Insomnie

III. Insomnia

1. Definitie

(Research Diagnostic Criteria)

A. The individual reports one or more of the following sleep-related complaints:

Difficulty initiating sleep ( moeite met inslapen),

Difficulty maintaining sleep (moeite met in slaap te blijven),

Waking up too early ( te vroeg wakker worden), or

Sleep that is chronically nonrestorative or poor in quality ( te licht slapen)

B. The above sleep difficulty occurs despite adequate opportunity and circumstances for sleep

Problemen worden veroorzaakt door zichzelf; niet door externe oorzaak.


6

C. At least one of the following forms of daytime impairment related to the nighttime sleep

difficulty is reported by the individual:

Veroorzaakt hinder overdag; aangeduid met de volgende symptomen

Fatigue/malaise ( vermoeidheid )

Attention, concentration, or memory impairment (gebrek in aandacht, concentratie of

geheugen)

Social/vocational dysfunction or poor school performance ( sociale of vocationele dysfunctie,

schoolproblemen)

Mood disturbance/irritability ( frustratie)

Daytime sleepiness (slaperig zijn overdag)

Motivation/energy/initiative reduction ( minder energie en initiatief)

Proneness for errors/accident at work or while driving ( fouten maken)

Tension headaches, and/or GI symptoms in response to sleep loss (hoofdpijn)

Concerns or worries about sleep (bezorgdheid over slaap)

Parameters om de klinische significantie van de insomnie klacht te beoordelen:

- Ernst : .SOL or WASO >30’ sleep onset latency: laattijdig inslapen

wake after sleep onser: wakker worden

.TST<6.5hrs totale slaaptijd

.SE<85% sleep efficiency: TST / tijd in bed x 100

- Frequentie: minstens 3 keer /week

- Duur: - Situationele insomnia (minder dan 1 maand)

- Sub-acute insomnia (1-6 maanden)

- Chronische insomnia (meer dan 6 maanden)

2. Subtypes

- Acute insomnia (‘Adjustment sleeping disorder’)

Tijdelijke reactie op een verandering/stress (vb. ziekte, operatie, relationele problemen, professionele

problemen)

- Chronische insomnia: minstens 6 maanden

Secondaire insomnia: insomnia ten gevolge van medische/ psychiatrische problematiek

- RLS/PLMD, OSAS, hartproblemen, kanker,…

- Psychiatrische problematieken problems (Angst, Depressie)

- Circadiane Ritme Stoornissen

Primaire insomnia: insomnia in afwezigheid van andere medische en psychiatrische stoornissen

- Psychofysiologisch

- Paradoxaal; paradox tussen subject’s waarneming en de objectieve observatie:

er is wél voldoende slaap maar het subject heeft een slaapmisperceptie

- Idiopathisch; moeite met in- of doorslapen, vaak al vanaf kindertijd ( Child Onset insomnia)


7

Psychofysiologische insomnia; Ontstaat vaak na een stresserende periode

Slaapomgeving (bed, slaapkamer en slaapuur) geraakt geassocieerd met frustratie

en een strijd om te slapen (i.t.t. associatie met ontspanning en slaap)

Ontstaan van maladaptieve gedragingen en cognities

Aandacht is gefocust op ‘het niet kunnen slapen’

3. Prevalentie

- Algemene bevolking ;

10% chronische slapeloosheid

30% geregeld slechte nachten

Neemt toe met de leeftijd (chronische slapeloosheid: 20% bij 65 +ers)

Meest frequente gezondheidsklacht

½ tot 3/4 bespreekt de klacht niet met de huisarts (Ohayon, 2002)

Twee keer zo frequent bij vrouwen als bij mannen; geen concrete reden maar er kan een verband zijn

met de comorbiditeit angst/depressie, die ook bij vrouwen hoger ligt.

4. Gezondheidsrisico’s

- Neurofysiologische gevolgen (geheugen, aandacht, stemming, vermoeidheid,…)

- Depressie (“kip of ei”?); er is een periode geweest waarin men dacht “ Iemand met insomnia had

waarschijnlijk eerst een depressie.” Maar het kan ook andersom zijn of zelfs totaal niet relevant!

- Medische comorbiditeit

- Multipele gezondheidsproblemen ; Hartziekten , Diabetes

- Medicatiegebruik (10% dagelijks gebruik)

- Verminderde levenskwaliteit

5. Etiologie van een chronische insomnia

Het 3P-model:

1. Predisponerende factoren (kwetsbaarheid)

‘AARD’

Kwetsbaarheidsfactoren; Lichte slaper (familiaal/bioritme), Perfectionisme, Persoonlijkheid,

Controlebehoefte, Piekeraars, Hyperarousability , Vrouw zijn, Shiftwerk, Leeftijd

2. Precipiterende factoren (uitlokkend)

‘STRESS/VERANDERING’

Uitlokkende factoren; Stress, Familiaal (geboorte, verhuis, relatieproblemen,...),

Beroepsmatig (promotie, ontslag,…), Gezondheid (pijn, chirurgie/ hospitalisatie/radiotherapie/

chemotherapie/ hormonale therapie), Financieel


8

3. Perpetuerende factoren (onderhoudend)

‘GEDACHTEN EN GEWOONTEN’

Instandhoudende factoren; Cognities ( Bezorgdheid omtrent slapeloosheid), Gedrag

( Gedragsveranderingen owv slapeloosheid), Emoties ( Spanning owv slapeloosheid)

Iedereen heeft een zekere kwetsbaarheid maar die alleen is vaak onvoldoende. Een uitlokkende factor

daarentegen kan zeer acute insomnia teweegbrengen, maar die neemt af met de tijd. Hier dreigt wel het

gevaar van onderhoudende factoren!

3P model (Spielman, 1987)

Tolerantiedrempel

Sla

pelo

osheid

Premorbied Acute

Insomnia

Begin

insomnia

Chronische

insomnia

Kwetsbaarheid

Uitlokkende

Onderhoudende

Tijd

Spanning

•Emotioneel

•Cognitief

•Fysiologisch

Gedachten en Attitudes•Gepieker over slaapgebrek

•Onrealistische verwachtingen

•Focus op slaap

•Controle over slaap

Slechte Gewoonten•Te vroeg gaan slapen

•Teveel tijd in bed

•Piekeren,lezen, TV in bed

•Medicatie

Gevolgen

•Vermoeidheid

•Prestaties

•Stemming

•Sociaal

Insomnia

Vicieuze cirkel van slapeloosheid

!! Vicieuze cirkel: let op de richting van de pijlen. Vb. Gedachten: proberen om de slaap te

controleren. MAAR dit gaat praktisch niet spanningsveld!


9

IV. Behandelingsstrategieën 1. Medicamenteus

Wanneer?

-Verhelpen acute slapeloosheid door stress

- Onvoldoende respons op niet-medicamenteuze strategieën ( bij chronische insomnia; medicamenten

worden hier pas voorgeschreven als andere strategieën niet werken; dit omdat langdurig medicijnen

pakken bijwerkingen kan veroorzaken.)

* “geneesmiddel” is hier een slechte term; men geneest niet zomaar van insomnia omdat dit meestal een

symptoom is van een onderliggend probleem.

- Neveneffecten bij langdurig gebruik op; Geheugen, Slaapkwaliteit (misperceptie), Hypersomnia

overdag, risico op vallen , Risico op ongevallen, Tolerantie en afhankelijkheid

Benzodiazepines ; Kalmerend, spierontspannend, angstwerend

Probleem: Gevaar voor gewenning; tolerantie zet zich heel snel in!

Gevaar voor afhankelijkheid

Negatief voor geheugen; geheugenaantasting kan tot misperceptie over het voordeel

van de medicatie leiden.

Misperceptie

Tast slaaparchitectuur aan !

Voorbeelden: Loramet, Xanax,Staurodorm,Temesta

Kwaliteit van de slaap wordt eigenlijk niet verbeterd.

Non-Benzodiazepines ;iets minder neveneffecten, maar wel tolerantie!

Probleem: Ook tolerantie

MAAR: Minder aantasting slaaparchitectuur

Minder negatieve gevolgen

Voorbeelden: zolpidem (stilnoct), zopiclone

Antidepressiva : Sederende versus activerende antidepressiva

Probleem: Psychologische afhankelijkheid

Maar: Minder tolerantie

Geen aantasting slaaparchitectuur

Voorbeelden: Trazolan, Remergon, Lerivon

Melatonine: heeft weinig nut bij chronische insomnia,

maar kan wél bij een omkering van het dag-nacht ritme & jetlag


10

Rebound effect: symptomen worden bij een stop tijdelijk iets erger waardoor veel mensen

herbeginnen met medicatie MAAR die verergering is maar tijdelijk, met iets meer geduld hadden

ze er mee kunnen stoppen.

Lichamelijke tolerantie en afhankelijkheid

- Maximaal 3 -4 weken behandeling

- Geleidelijke medicatie afbouwen onder leiding van een arts

Psychologische afhankelijkheid:

- Veiligheidsgedrag vb pillen in het nachtkastje leggen, “just in case”

- Verminderd vertrouwen in eigen slaapcapaciteit

Opgelet! - Belang van goede psycho-educatie

- Strikte voorwaarden (tijdsbeperkt, minimale effectieve dosis)

- Tijdelijk hulpmiddel/ intermittent gebruik

Uitz; antidepressiva

2. Niet-medicamenteus

Slaaphygiëne;

- Cafeïne ; Stimulerende werking op het centraal zenuwstelsel.

MAAR het duurt 3 uur om slecht de helft van cafeïne af te breken

Thee, chocolade, frisdranken en sommige medicatie bevatten ook cafeïne!

Nefast voor slaap

- Alcohol; Onderdrukt het centraal zenuwstelsel waardoor ontspannend en slaapverwekkend

Maar… Lichtere slaapkwaliteit, Sneller wakker worden, Minder uitgerust

Vermijd alcohol vier tot zes uur voor u gaat slapen !


11

- Nicotine; Stimuleert het centraal zenuwstelsel (ondanks het gevoel van ontspanning)

Hoge dosis: fysiologische activatie

Advies: stoppen,of alleszins laat op avond of ‘s nachts niet roken

Combinatie van cafeïne en roken is zeker nefast voor slaap

- Eten; Kies voor een lichte snack!

Drink ‘s avonds niet teveel !

Vermijd ‘s nachts eten

- Lichaamsbeweging; Sport verhoogt de kans op diepe slaap & Sport vermindert spanning

Wanneer: niet vlak voor het slapen gaan!

- Slaapkamer; Rustige, donkere slaapkamer!

Tip: Oorstopjes Tip: Oogmasker

Goede verluchting Goede matras

Geen zichtbare wekker Vermijd extreme temperaturen

-

Niet-medicamenteuze aanpak insomnia

Tolerantiedrempel

Sla

pelo

osheid

Premorbied Acute

Insomnia

Begin

insomnia

Chronische

insomnia

Kwetsbaarheid

Uitlokkende

Onderhoudende

Tijd


12

Aanleren van juist slaapgedrag ;

- Dagafbouw ; Geleidelijke overgang tussen dag en nacht

Doel: daling van fysiologisch, cognitief, emotioneel spanningsniveau

Methode: Individuele timing

Vermijd voor het slapengaan activerende bezigheden.

Fysiek (sport, huishouden, …)

Cognitief (email, plannen, …)

Emotioneel (piekeren, ruzie maken, …)

- Stimuluscontrole

Rationale: Negatieve conditionering tussen bed en wakker liggen

Doel: Doorbreken van negatieve conditionering

Instructies: Ga pas slapen als je slaperig bent

In bed enkel slapen en vrijen

Als je binnen 20-30minuten niet slaapt, sta op

Ga pas terug slapen als je je slaperig voelt

Sta elke morgen op hetzelfde uur op

- Slaaprestrictie ; tijd in bed beperken tot slaaptijd

Rationale: Tendens tot meer tijd in bed, leidt tot gefragmenteerde slaap

Doel: Meer geconsolideerde en meer efficiënte slaap, snelle inslaaptijd

Instructies; Beperk Tijd In Bed (TIB) tot actuele Totale SlaapTijd (TST) (min 4.5-5h)

Pas Tijd In Bed aan gebaseerd op Slaap Efficiëntie (TST/TIB*100) op weekelijkse basis

>85-90%: + 15 min; <80% : - 15 min

3. Controle krijgen over dysfunctionele cognities

Rationale: Insomnia catastrofale gedachten

Doel: Aanleren van helpende en realistische slaapcognities

Instructies; Detectie , Uitdagen, Vervangen

- 5 types van dysfunctionele slaapcognities

- Onjuiste causale attributies

‘Mijn slaapprobleem wordt enkel veroorzaakt door een hormonaal onevenwicht’

- Onjuiste gevolgtrekkingen

‘Na een blanco nacht kan ik totaal niet functioneren’

- Onjuiste verwachtingen

‘Ik moet 8 uur slapen’

- Onjuiste opvattingen over controle en voorspelbaarheid


13

‘Ik kan totaal niet voorspellen wanneer ik weer een slapeloze nacht tegemoet ga’

- Onjuiste houding tav slaap (focus, intolerantie, gewoontes)

‘Als ik ‘s nachts wakker word, betekent dat dat ik slecht geslapen heb

- Antipiekertechnieken

Rationale: Insomnia Piekeren

Doel: Denken in bed vermijden

Technieken

- Piekermoment; ‘Afgebakend’ piekeren

Tijd nemen om te verwerken/te plannen

- Gedachtestop Gedachtemolen tijdelijk stilleggen, vernauwen

- Bodyscan

- Relaxatie; spanningsklacht tegengaan

Slaap als dag- en nachtfenomeen

Leren loslaten

Doel: ↓ lichamelijke spanning

↓ cognitieve spanning

↓ emotionele spanning

Methode ; Progressieve spierrelaxatie

Verbeelding

Bodyscan

Ademhalingsfocus

- Cognitieve gedragstherapie CBT

Effectiviteit op lange termijn ; 70%- 80% algemene bevolking

Helpt bij afbouw medicatie (85% vs 48%)

Geen bijwerkingen

Minder kostelijk

En toch... Relatief onbekend bij huisartsen

Contraindicaties: Onvoldoende motivatie & Instabiele ziekte

Moeilijkheden; Geen “quick fix”

Short term pain, long term gain

Weerstand tav stimuluscontrole en slaaprestrictie


14

Spanning

•Emotioneel

•Cognitief

•Fysiologisch

Gedachten en Attitudes•Gepieker over slaapgebrek

•Onrealistische verwachtingen

•Focus op slaap

•Controle over slaap

Slechte Gewoonten•Te vroeg gaan slapen

•Teveel tijd in bed

•Piekeren,lezen, TV in bed

•Medicatie

Gevolgen

•Vermoeidheid

•Prestaties

•Stemming

•Sociaal

Insomnia

SlaaptrainingNormale slaap (1)

Cognitieve therapie (3)

Anti-piekertechnieken (5)

Slaaphygiëne (1)

Dagafbouw (2)

Slaaprestrictie (2)

Stimuluscontrole (2)

Relaxatie (4)

V. Preventie van slapeloosheid

WAAROM? Nefaste gevolgen van slapeloosheid

- Op korte termijn: Geheugen en concentratie

Prikkelbaarheid

Vermoeidheid

Lichamelijk onwelbevinden

- Op lange termijn: Risico op depressie/ angststoornissen

Risico op hart- en vaatziekten, diabetes,…

Grote kost voor de gezondheidszorg!!

Chronische slaapproblemen vinden vaak hun oorsprong in inadequate gedragsstrategieën en cognities

HOE? Psycho-educatie over algemene lichamelijke en psychologische principes

Belang van aspecten van aangeleerd/geconditioneerd gedrag!

Optimaliseren van de slaaphygiëne

Educatie over medicatie

Afhankelijk van ernst en draagkracht van de persoon verscheidene vormen van aanpak

mogelijk: informatie via de huisarts, zelfhulpboeken, e-health approaches, groepstrainingen, individuele

begeleidingen, …


15

Op verschillende niveau’s;

- Primaire preventie: psycho-educatie normale slaapprocessen (correcte gezondheidsinformatie

verschaffen, ‘mythes’ uit de wereld proberen te krijgen)

- Secundaire preventie: niet-chronische slapeloosheidsklachten aux-serieus nemen: psycho-educatie;

adequate slaaphygiëne en slaapgedrag stimuleren

- Tertiaire preventie: chronische slpeloosheidsklachten: cognitieve gedragsmatige strategiëen te

verkiezen boven medicamenteuze aanpak

Tendens om medicamenteuze ondersteuning als eerste interventie aan te bieden

- Medicamenteuze ondersteuning: KT effecten

Cognitieve/gedragsmatige strategieën: LT effecten

Onderzoek heeft aangetoond dat medicamenteuze ondersteuning naleving van gedragstherapeutisch

regime kan verminderen (Morin, 2006)

Belang van informeren en samenwerken met (huis)artsen!


16

Les 2: Inleiding


17

Les 3: Preventie algemeen


18

Les 4: Preventie van roken

1. Socioculturele context en genotmiddelen; Gedragsepidemiologische

aspecten. Binnen Europa zijn er ongeveer 28 à 29% rokers. Dit valt af te leiden uit de Eurobarometer; geven

metingen weer op Europees niveau.

Vooral binnen Spanje, Griekenland, Oostenrijk e.d. zien we grote percentages rokers ( zelfs meer dan

31%!)

Rookgedrag bij artsen

Artsen zijn net zo goed onderhevig aan de sociale invloeden dan de andere mensen.

er zijn meer rokende artsen in landen waar er veel gerookt wordt.

De twee belangrijkste determinanten om zelf te beginnen roken zijn (1) rokende vrienden en (2) rokende

ouders.

De meeste mensen ( 70%) starten tussen de 15 en 25 jaar.

Rookgedrag Vlaanderen

% sterke tabaksafhankelijkheid is bij mannen en vrouwen even groot (10-11%).

• Bij 4% van de dagelijkse 16-24-jarige rokers.

• Bij 11% bij 25-54-jarige dagelijkse rokers

• Bij 14% bij 55+’ers die dagelijks roken.

63% dagelijkse rokers heeft ooit al geprobeerd te stoppen.

Vroeger rookten jongens meer dan meisjes; nu is het percentage rokende jongens geminderd en dat van

de meisjes gestegen. Allebei ongeveer gelijk

! In België is er wel een dalende trend.

jongeren en gezondheid 2006: Roken

Het rookgedrag van jongeren vertoont een dalende trend.

Ongelijkheden in opleiding/socio-economische status blijven : meer BSO leerlingen roken meer

sigaretten dan jongeren uit het TSO en ASO, en beginnen te roken op jongere leeftijd.

Verschil in rookgedrag tussen jongens en meisjes is tussen '90 en ‘06 verdwenen (uitgezonderd bij 17-

18-jarigen). Het N rokende jongens is sneller gedaald dan het N rokende meisjes. Meisjes jonger dan

17 jaar rookten in 2006 evenveel als jongens.

De directe omgeving is belangrijke voorspeller voor het rookgedrag. Jongeren uit een rokende

omgeving hebben meer kans zelf te roken.

Thuis mogen roken => vaker dagelijkse rokers, onafhankelijk van leeftijd en opleidingsniveau.

Jongeren uit het BSO hebben vaker een directe omgeving waar dagelijks roken de norm is.

Het hebben van rokende vrienden de belangrijkste voorspeller, gevolgd door een moeder die

rookt, en een rokende vader.


19

Op wereldniveau daarentegen is er een stijgende trend. Dit komt doordat mensen meer geld hebben en

daardoor ook meer geld aan sigaretten kunnen spenderen. In nieuw ontwikkelde landen zetten

tabaksbedrijven alles op alles om winst te maken en dus meer mensen te laten roken.

Evolutie tabaksgerelateerde mortaliteit, mannen en vrouwen, Vlaams Gewest, 1999-2008

De tabaksgerelateerde sterfte bij mannen daalde de laatste 10 jaar met gemiddeld 0,5 procentpunten

per jaar voor de totale tabaksgerelateerde sterfte, en met 0,15 procentpunten voor tabaksgerelateerde

longkankersterfte.

Bij vrouwen is de tabaksgerelateerde sterfte aan het stijgen. De totale tabaksgerelateerde sterfte steeg

bij vrouwen in de periode 1999-2008 met 0,3 procentpunten per jaar, en de sterfte door

tabaksgerelateerde longkanker met 1,4 procentpunt per jaar.

Aan de grafiek valt een interactie-effect af te leiden duidt op een causaal verband!

Men kan niet bepaald van een geslachtsverschil spreken aangezien mannen én vrouwen tussen de 24 en

54 op gemiddeld dezelfde leeftijd beginnen.

Interactie-effecten

- Roken x cholesterol - Roken => depressie => kanker

- Roken x stress - Roken => angststoornissen

- Roken x gewicht - Roken x borstkanker

2. Waarom begint men te roken?

2.1 Een dynamisch ontwikkelingsmodel

Vlaanderen:

• Roker gemiddeld op zijn 17e begonnen.

• Bij 25-54-jarigen idem voor mannen en vrouwen.

• Bij 55+’ers: rokende mannen begonnen op 16 jaar, bij vrouwen was dit 21 jaar.

Dynamische ontwikkeling van rookgedrag (Leventhal)

A. preparatie - beeldvorming 1) beeldvorming; § media

§ “peers”

§ familie

2) beschikbaarheid

B. experimenteerstadium

C. occasioneel roken

D. regulier roken

In de media komt vaak het beeld van de stoere roker naar voren. Dit zet mensen aan tot roken.

Ook als de ouders roken: dan relateert men het rookgedrag aan het volwassen zijn. Tieners willen zich

volwassen voordoen en zullen dus ook beginnen roken.

Ook rokende peers hebben veel invloed. ( “ om er bij te horen moet je roken”)

in de beeldvorming kan ve niet vroeg genoeg beginnen. Vb. Op lagere school aanleren dat roken slecht

is en dat het stinkt!


20

Determinanten

Directe effecten zijn- directe effecten : meer/minder last

- dispositionele factoren

- omgevingsfactoren waarneembaar vlak na de eerste ervaring.

Dispositionele effecten hebben te maken met persoonlijkheid

Redenen om # sigaretten te roken:

1) 0 - 1 sigaret ; § beste vriend rookt

§ risicozoekend (risk seeking, sensation seeking)

2) 1 - 2 sigaretten ; § risicozoekend

§ snelle doorstromers : - dispositionele factor : moedeloosheid, hopeloosheid om

doelen te bereiken

§ trage doorstromers : - omgevingsfactor : vrienden die roken

3) > 4 sigaretten : zeer hoge kans verslaafde roker te worden

! Men is niet per se verslaagd na 4 sigaretten.

Hoe later; hoe meer de determinanten verschuiven om na zoveel jaar te blijven roken.

Predictoren substantiemisbruik

A. omgeving ; 1) beschikbaarheid

2) weinig beloning/waardering in gezin

3) “peer pressure”

B. dispositie ; 1) “sensation seeking”

2) laag zelfwaardegevoel

3) angst voor verwerping

Hoe groter de emotionele competentie van de jongere, hoe kleiner de kans om over te gaan op

rookgedrag.

! Opmerking: kennis staat er niet tussen indien we gaan kijken naar de determinanten in

ontwikkelingslanden zien we dat , wie eens een beetje kennis heeft, vanaf dat moment kennis geen rol

meer zal spelen.

Rookgedrag tegen gaan met kennisoverdracht heeft dus weinig effect!

Preventie aangrijpingspunten

- Social influence intervention (Evans) ; Modeling from high status nonsmokers

Behavioral inoculation

- Life skills approach (Botvin)

Gewenste gedrag motiveren: modeling from High status non-smokers.

Ook: vaardigheden aanleren om nee te zeggen tegen groepsdruk life skills.

Onderzoek van Botvin et al.; 1991

•56 scholen • 4.466 lln • 12 modules, 15 lesuren

•aanleren “life skills” : (a) domeinspecifieke kennis, attitudes, verwachtingen en vaardigheden,;

(b) sociale vaardigheden om competentiegevoel te vergroten


21

E1 : 1 dag training van leerkr + continue implementatiefeedback (n=18)

E2 : videotraining van leerkr, geen implementatiefeedback (n=16)

C : controle (n=22 scholen)

3. Waarom blijft men roken?

Een generisch verslavingsmodel

Tekst: zie toledo!

dagelijks roken ; zelf gerapporteerde redenen

- stimulatie - spannings/angstregulatie

– bezigheid - gewoonte

– smaak/plezier – verslaving

Hoe meten? Voorbeeld door snel een vragenlijst in te vullen of je verslaafd bent aan roken.

Gewoonte en verslaving zijn eigenlijk hetzelfde!!

Waarom rook je in de ene situatie wel en niet in een andere situatie?

Wanneer er een inbreuk op de homeostase is, gaat het lichaam zijn best doen om deze

onevenwichtigheid teniet te doen deze wordt sneller en sterker. Geconditioneerde respons = het na-

effect.

Ons lichaam gaat anticiperen op wat er gaat komen en gaat al reageren voordat er een homeostatische

inbreuk is.

Farmacologisch leren

Aanleren van tolerantie

- Tolerantie voor morfine in kooi A

- Geen tolerantie in kooi B

- Nochtans evenveel morfine-beurten

Afleren van tolerantie

- Tolerantie verdwenen in afleergroep

- Tolerantie nog aanwezig in wachtgroep

- Afleergroep niet verschillend van controlegroep

4. Hoe stoppen met roken? Preventie/interventie

A. zelfgeïnitieerd stoppen

1) 13% (FU :12 maanden, puntprevalentie)

2) 4 % (FU : 4 maanden, continue abstinentie) geen enkele sigaret meer aangeraakt

B. predictoren

1) wens om te stoppen ; § beste predictor om te stoppen

§ niet gerelateerd aan succes !


22

2) schrik voor negatieve effecten ; § is goede motivator, maar geen hulp in het “behoud van stoppen”

§ positieve wens om gezondheid te behouden/fit te blijven wel

invloed; waarschijnlijk door breder kader van gezondheid:

onmiddellijk positieve feedback!

3) “social support” ; § positieve invloed op motivatie om te stoppen

§ maar mag geen “druk” zijn (jongeren)

§ vrienden-rokers hebben heeft geen invloed op de wens om te stoppen,

maar wel meer kans op herval

4) self efficacy ; § wel invloed op stopsucces

5) verslaving ; § hoeveelheid sigaretten wel invloed

§ hoe lang men rookt niet

6) zorgen om gewicht ; § heeft invloed, vooral bij vrouwen

§ men verzwaart door te stoppen, maar men valt niet af door te herbeginnen

Rokers hebben een 10% hogere hartslag ( motor moet harder draaien voor evenveel zuurstof) meer

energieverbruik. ALS stop met roken lager BMR en hetzelfde voedsel zorgen voor gewichtstoename.

Effectiveness of smoking cessation interventions among adults: a systematic review of reviews

Lemmens et al., EJCP, 2008

school: beter programma dat up-to-date is met toereikende financiën en langer duurt.

Community intervention

Bupropion: antidepressiva.

Gedragstherapie: zeer weinig gebruikt door heel weinig plaats

NRT: nicotine vervangers

Policy intervention: social engineering approach ; SMLV veranderen zodat roken een ongewenst gedrag

wordt.

Farmacotherapie

Massamedia

Authors’ conclusions ;

There is evidence that comprehensive tobacco control programmes which include mass media

campaigns can be effective in changing smoking behaviour in adults, but the evidence comes from a

heterogeneous group of studies of variable methodological quality. One state-wide tobacco control

programme (Massachusetts) showed positive results up to eight years after the campaign, while another

(California) showed positive results only during the period of adequate funding and implementation. Six

of nine studies carried out in communities or regions showed some positive effects on smoking

behaviour and at least one significant change in smoking prevalence (Sydney). The intensity and duration

of mass media campaigns may influence effectiveness, but length of follow up and concurrent secular

trends and events can make this difficult to quantify. No consistent relationship was observed between

campaign effectiveness and age, education, ethnicity or gender.

Doktersadvies



23

Simple advice has a small effect on cessation rates. Assuming an unassisted quit rate of 2 to 3%, a brief

advice intervention can increase quitting by a further 1 to 3%. Additional components appear to have

only a small effect, though there is a small additional benefit of more intensive interventions compared

to very brief interventions.

Niet-gemotiveerde rokers

“Meta-analysis of RCT evidence of quit rates in NRT-supported smoking reduction studies indicates that

NRT is an effective intervention in achieving sustained smoking abstinence for smokers who declare

unwillingness or inability to attempt an abrupt quit. The 12-month sustained abstinence success rate in

this population (approximately 5.3% with NRT versus approximately 2.6% with placebo) is considerably

less than that documented for an abrupt quit NRT regime in smokers willing to attempt an abrupt quit

with NRT (which according to other systematic reviews is approximately 16% with NRT versus 10% with

placebo).”

NRT’s lijken een goed middel MAAR is toch minder effectief!

The effectiveness of smoking cessation interventions prior to surgery: A systematic review

Mark Cropley, Alice Theadom, Gabriella Pravettoni, Gemma Webb

The objective of this review was to evaluate the effectiveness of smoking cessation interventions prior to

surgery and examine smoking cessation rates at 6 months follow-up. The Cochrane Library Database,

PsycINFO, EMBASE, Medline, and Cinahl databases were searched using the terms: smok$, smoking

cessation, tobacco, cigar$, preop$, operati$, surg$, randomi*ed control$ trial, intervention, program$,

cessation, abstinen$, quit. Further articles were obtained from reference lists. The search was limited to

articles on adults, written in English and published up to December 2006. Only randomized control trials

(RCTs) that incorporated smoking cessation interventions to patients awaiting elective surgery were

included. Seven studies met the inclusion criteria. Methodological quality was assessed by all the

authors. The findings revealed that short-term quit rates (or a reduction by more than half of normal

daily rate) ranged from 18% to 93% in patients receiving a smoking intervention (mean 55%), compared

with a range of 2%–65% of controls (mean 27.7%). Two studies examined smoking status at 6 months

but these revealed no significant difference in abstinence rates between patients who had received an

intervention and those that had not. Studies that incorporated counseling in addition to nicotine

replacement therapy appeared to show greater benefits. It is concluded that smoking cessation

interventions prior to surgery are effective in helping patients to quit smoking. However, such effects

appear to be short-lived. Future research needs to examine intervention and patient factors to see

whether tailoring the smoking cessation intervention specifically to the patient improves over all

abstinence rates

Verbazend hoe weinig mensen met zware longproblemen die het advies krijgen onmiddellijk stoppen,

effectief stoppen!

Longtransplantaties vnl bij COPD-patiënten ( chronisch benauwd). De meesten krijgen COPD door te

roken en een van de vorowaarden voor de transplantatie is dus stoppen. TOCH starten veel mensen

opnieuw na de operatie! Toont de dwingendheid van een verslaving aan.

Herval voorkomen?



24

At the moment there is insufficient evidence to support the use of any specific behavioural intervention

for helping smokers who have successfully quit for a short time to avoid relapse. The verdict is strongest

for interventions focusing on identifying and resolving tempting situations, as most studies were

concerned with these. There is little research available regarding other behavioural approaches.

Extended treatment with varenicline may prevent relapse. Extended treatment with bupropion is

unlikely to have a clinically important effect. Studies of extended treatment with nicotine replacement

are needed.

Interventies in settings

- school ; – 5 a 8 % minder starters

– betere programma’s zouden 19 à 29 % minder starters kunnen opleveren

- werk ; – Interventie 17 % stoppers vs 12 % geen interventie

- gemeenschap ; – 12 % stoppers, meer effect dan “no intervention”

Methoden

- zelfhulpmateriaal

- minimaal interventie programma

- psychologische benaderingen: - sensorische deprivatie

- aversietherapie

- cognitieve- en gedragstherapeutische technieken

- farmacologische benaderingen

- andere methoden

E-cigarettes

Elektronische sigaretten: elektronisch pijpje dat nicotine vrijmaakt in waterdamp. Zonder de

schadelijke stoffen. Voordeel: weinig kankerverwekking en is een goed vervangingsmiddel voor niet-

gemotiveerde stoppers.

Self management techniques

- Nicotinevervangers ; plus cognitieve gedragstherapie : 40 %

- leer probleemoplossingsvaardigheden

detecteer/anticipeer/vermijd moeilijke situaties

vaardigheden om negatieve stemmingen te veranderen

leefstijlveranderingen en stressreductie

Exposuretechnieken om stress terug te dwingen.

Cognitieve en gedragstherapeutische technieken

voorbeeld: rookstopprogramma in groep

voorbereidingsfase

stopdag

hervalpreventie

follow-up


25

1. Voorbereidinsfase:

Veranderingscirkel: voorbereidingsfase actiefase volhoudingsfase overwegingsfase

2. Hervalpreventie

contextafhankelijkheid!

- de verschillende situaties waarin je vroeger vaak rookte, kunnen nog een belangrijke

rookgoesting oproepen

- belang van je hier herhaaldelijk aan bloot te stellen

- oefening: welke situaties vermijd je nog steeds?

plan voor geleidelijke blootstelling!


26

Les 5: Preventie Eetgedrag & Obesitas

Eetgedrag 80 à 90% van de literatuur over obesitas gaat over nutriënten, metabole processen en dergelijke. Dus

heel weinig over het eetgedrag.

Voedselvoorkeur en –afkeer

Studie van Voeding

• Nutriënten : – Vetten

– Koolhydraten

– Omega 3

• Calorische waarden

• Gastro-intestinale processen

• Gewichtsregulatie

Vooral een verhaal dat begint achter de tanden….

Is kennis over voeding wel relevant voor het effectieve aanzetten tot eten?

• Algemene kennis over gedragsverandering

– Cognitief-motivationeel model ; • Informatie verstrekken

• Motivatietechnieken om het vol te houden

je gaat de mens heel veel info geven over zijn voedsel om ze zo te motiveren.

• Specifieke kennis over eetgedrag

– Welke zijn de eigen determinanten?

– Op welke wijze verander je ze?

je gaat heel specifiek behandelen, toegepast op de persoon zelf

Food for thought; Paul Rozin’s Research and teaching at Penn

Probleem

• Medisch relevante variabelen ≠ psychologisch relevante variabelen

Mensen eten geen calorieën, vetten, koolhydraten, etc.. !!

• Psychologische determinanten van voedselkeuze?

• Psychologische determinanten van beginnen en stoppen met eten ?

a. Voedselvoorkeur en -afkeer

– fysiologische mechanismen

– psychologische mechanismen bij voedselkeuze

Is de belangrijkste determinant bij het eten: wat we graag lusten. al vanaf de geboorte een natuurlijke

voorkeur voor vet- en zoetstoffen ( vanuit de evolutie) + afkeur van zuur & bitter


27

Nota : “Liking” Voorkeur

verwachte gevolgen van consumptie

Researchers have identified/isolated a "fifth taste." The fifth taste is the taste of processed free

glutamic acid (MSG). They call their alleged "fifth taste" Umami.

Belangrijkste determinanten

• Lusten van eten (liking/disliking)

• Gezondheid (health)

• Gemak-comfort (convenience)

• Prijs (price)

---------------------

• Gewicht

• Stemming

Onderzoek via de Food Choice Questionnaire: gezondheid in termen van ongezonde dingen proberen te

vermijden in plaats van voor de gezonde dingen te kiezen.

De determinanten kunnen wisselen naargelang de doelgroep ( zo is convenience van groter belang voor

studenten)

Onderzoek van Eertmans, A., Baeyens, F., Van den Bergh, O., Food likes and their relative importance in

human eating behavior: review and preliminary suggestions for health promotion, Health education

research, 2001

1. “Liking/disliking”

• Consistent de belangrijkste determinant van voedselkeuze

–-> Omnivoor!

!Verschilt sterk van cultuur tot cultuur

• Perceptie = “Gestalt” –-> Smaak + geur + textuur + temperatuur + context + ? + interacties

-> Bite frame

-> Dish frame

-> Meal frame: sequentie van voor- hoofd- nagerecht: hangt sterk af van cultuur!

Liking response: er is slechts een beperkte smaakperceptie: het grootste deel is geurperceptie! (

verschil tussen buitengeur=van neus naar receptoren en binnengeur=van mond naar receptoren)

Textuur als smeuïgheid

Interactieve regel: hoewel frietjes lekker zijn en rode kool lekker is ; zijn frietjes met rode kool niet

lekker.

Kinderen werken met een additieve regel: zij zullen wel alles bij elkaar gooien wat apart lekker is.

• “Liking” is (grotendeels) aangeleerd Pavloviaanse associatie!

– Herhaalde blootstelling

Onze voorkeuren zijn dus plastisch: nu lust men wél bitter en zuur! In landen als Mexico wordt

pikant eten aangeleerd op de duur zelfs ontwenningsverschijnselen bij tekort aan pikant!


28

– Associatief leren ; • Smaak-smaak leren – Bv. koffie? witloof? Iets lekker koppelen aan iets

neutraal: liking verschuift naar neutrale

• Smaak-postprandiaal leren; om fysiologiche tekorten op te heffen

• Smaak-context leren – Omgeving ; leuke context lekker

– Beloning/destructieve dwang

– Observationeel leren

Positief-negatief asymmetrie

Smaakaversie is heel moeilijk uit te doven, gaat heel traag

– Variabiliteit in “liking” > in “disliking” van items

• We zijn het meer eens over wat slecht smaakt dan over wat lekker smaakt

– Maximale “liking” < maximale “disliking”

• Dingen kunnen veel sterker slecht smaken dan lekkere dingen lekker kunnen smaken

We kunnen makkelijker iets “disliked” maken dan iets “liked”

• Magic bullet voor leren van smaakaversie = associatie met misselijkheid/braken

Walging = Dwingende reactie om dingen uit de mond/maag te elimineren

Functie = “disease avoidance” (Darwin) ; belangrijke overlevingswaarde

Bescherming van de fysieke integriteit

Recuperatie van dit mechanisme in culturele sfeer

Bescherming van psychische integriteit

Triggers : – Geur/smaak (rottend, bedorven)

– Uitzicht (bv. slijmerig) • Bv. speeksel

– Cultureel bepaalde conventies • Varkenvlees • Wormen, insecten • Huisdieren (ifv

afstand tot de mens, bv. hond, kat, paard (?))

“Magisch” denken ; Associatief, niet logisch ;

– “Once in contact, always in contact” vb met de dioxinecrisis in ’90 in japan werd zelfs

belgische chocolade vermeden uit angst voor besmetting

– Similarity; vb speculoos in de vorm van drol weinig vrijwilligers

2. Gezondheid

In de voedingsbusiness: mensen over de drempel krijgen om iets uit te proberen: moet vanaf de

eerste keer lekker zijn & dat men er blijft voor kiezen!

• Vervaging van de grens tussen medicatie en voeding

– “Functional foods” • Cholesterolverlagende boter

• Probiotica –-> “Actieve bifidus” yoghurt moet naast lekker ook

functioneel zijn

– Verpakking • Actimel? Is ontworpen om er als medicijn uit te zien

• Verkoopsargumenten

– Fit en energiek

– Zuiveren en “ontgiften” • detoxdieet • Cfr. reclame voor water

– Gezondheid => schoonheid • Slank • Mooie huid • ..


29

– Middel tegen specifieke aandoeningen

• Associatief denken, niet logisch ; eenmaal geassocieerd: weinig nadenken over andere inhoud

– “Cholesterolvrij” – “Minder vet” – …

• Associatie met “goed” stelt ons gerust

– Stoppen met kritisch denken –-> Denkfouten tieren alom vb. “negatieve calorieën”?

Onderzoek van Chiou, W., Yang, H., Wan, C., Ironic effects of dietary supplementation: illusory

invulnerability created by taking dietary supplements licenses health-risk behaviors, Psychological

science 2011

inname van vitaminen wordt vaak gecombineerd met een hogere vetinname e.d.

b. Honger en verzadiging

• perifere (gastro-intestinale) en centrale regelmechanismen(neuropeptiden; neurotransmittoren)

– hoeveelheid in de maag

– glucoseniveau in het bloed

– …..

Feedforward model of hunger and food intake

• before a meal the body's energy reserves are in balance

• eating disturbs this balance

before a meal the body prepares for the imminent homeostatic imbalance by releasing

insulin which causes a decline in blood glucose

Om een glucosepiek tijdens het eten te voorkomen: hypoglycemische dip vlak voor de maaltijd

• this decline in glucose is responsible for feelings of hunger

We feel hungry because we anticipate to eat!!; 3x per dag honger uit anticipatie op de

maaltijd , wat in se een sociale regeling is!

Dit is een verstandige regeling: het zou dom zijn te wachten tot wanneer je een effectief tekort

hebt; beter vantevoren waarschuwen

Gemiddeld verschil (kcal) tussen porties in de US tussen 1977 en 1996 (globale verschil voor deze

voeding thuis, op restaurant en in fastfoodrestaurants)

• daling van 77% naar 66% voor aandeel van maaltijden thuis

• tussendoortjes van 11 % van energie naar 19%

• minder vetrijk vlees, maar even vetrijke cheeseburgers, pizza’s etc.

verschil in kcal: in principe voordeliger: meer eten in zelfde verpakking MAAR zo leren we honger

krijgen voor grotere hoeveelheden

Wanneer stoppen we met eten?

Andere factoren

– smaak (flavor)

– variatie in smaken ; de mens is omnivoor: verzadiging is elastisch door variatie

– wat geleerd werd over de effecten van voedsel

– gezelschap


30

– grootte van het bord/volume op het bord

– interacties tussen deze en fysiologische factoren

VB Sham-Eating tests: ratten krijgen een buisje in de slokdarm dat al het eten naar buiten geleidt

ipv naar de maag. Al vanaf de eerste test is er een groot verschil: en de ratten leren op de duur dat

er niks in de maag komt en ze gaan dus grotere hoeveelheden eten om aan dezelfde nutriënten te

komen.

Obesitas

Body Mass Index (BMI)

BMI = gewicht(kg) / lengte(m)²

Obesitas is eigenlijk een verhoogd gewicht tgv vetopstapeling. BMI is dus niet specifiek genoeg

In het westen is er een heel breed aanbod aan voedsel dat bijna constant beschikbaar is en weinig kost.

MAAR tijdens de neanderthalers was het van cruciaal belang, wanneer je eten vond, om zo veel mogelijk

ineens op te eten. Je wist namelijk niet wanneer je volgende maaltijd zou zijn. Die reflex hebben we nu

nog steeds bij lekker eten maar is eigenlijk niet meer van toepassing.

Ook lichamelijke beweging is quasi uit het dagelijks leven gebannen. We moeten zelfs al sporten

uitvinden om genoeg te bewegen!

Classificatie:

Ondergewicht <18.5

Normaal gewicht 18.5-24.9

Overgewicht 25.0-29.9

Obesitas >30.0 1e graad 30.0-34.9 2e graad 35.0-39.9 3e graad (morbiede) >40.0

“Obees” - % lichaamsvet: vrouwen 30 / mannen 25

WHO Global Database on Body Mass Index

http://www.who.int/bmi/index.jsp

v The global epidemic of overweight and obesity - "globesity" - is rapidly becoming a major public health

problem in many parts of the world.

v Paradoxically coexisting with undernutrition in developing countries, the increasing prevalence of

overweight and obesity is associated with many dietrelated chronic diseases including diabetes mellitus,

cardiovascular disease, stroke, hypertension and certain cancers.

v This database provides both national and sub-national adult underweight, overweight and obesity

prevalence rates by country, year of survey and gender. The information is presented interactively as

maps, tables, graphs and downloadable documents. These can be accessed by clicking on the respective

tabs above; then the data can be displayed after selecting the country, year and indicator required.

http://www.who.int/bmi/index.jsp


31

Gemiddelde BMI-waarde, mannen en vrouwen per leeftijdsgroep, Vlaams Gewest, 2004.

de gemiddelde vlaamse man heeft overgewicht

BMR, “basal metabolic rate”in functie van leeftijd aantal energie dat een lichaam in rust verbruikt om

zich in stand te houden.

Daalt bij toenemende leeftijd.

MAAR op 13-14jaar worden eetgewoontes

geïnstalleerd voor een hoger BMR kan zich wreken

op oudere leeftijd! Belangrijk op steeds je

eetgewoontes aan te passen.


32

Evolutie doorheen de tijd van indicatoren van overgewicht, voeding en beweging voor het Vlaamse gewest (Bron: Gezondheidsenquête WIV)

1997 2008 Gemiddeld BMI volwassenen % volwassen overgewicht % volwassen obesitas % jongeren overgewicht % jongeren obesitas

24.6 40.4 9.6 13.0 4.4

25.3 47.2 13.7 16.8 4.3

% gezondheidsricico door gebrek lichaamsbeweging % 1x/week lichaamsbeweging % min 30min/dag beweging

28.7 36.8 nb

21.7 40.8 45.5

% dagelijks fruit % dagelijks groenten % dagelijks bruin brood % 1x / week vis % dagelijks gesuikerde frisdrank

Nb nb nb nb nb

66.0 87.7 66.5 65.0 27.2

Deelname aan vrijetijdssport door 14--‐t/m 85--‐jarigen (percentages) in Vlaanderen anno 2003--‐2004, uitgesplitst naar onderwijsniveau (Bron: Scheerder et al., 2007)

Hoogst behaald diploma Actieve deelname

MAN Actieve deelname VROUW

Actief lid MAN

Actief lid VROUW

(geen) lager onderwijs 41.6 33.2 25.6 5.3 Lager secundair 65.9 51.8 33.2 12.9

Hoger secundair 76.8 65.7 38.8 23.0

Hoger 81.8 76.7 39.2 29.2 Universitair 87.4 82.5 37.5 35.1

Dagonderwijs 96.0 92.9 51.2 37.4

Obesitas wordt meer en meer een lower social class problem; alsook sportgewoonten Procentuele verdeling BMI-categorieën (jongens & meisjes 2,5 tot 18 jaar), Vlaams Gewest, 2003-2008


33

Voedingspatroon jongeren • 18% van de 17-18-jarigen ontbijt nooit. • % jongens,11-12 jaar, en meisjes, 13-14 jaar, dat dagelijks ontbijt is in 2006 gedaald in vergelijking met 2002. • Leerlingen BSO ontbijten minder dagelijks en minder met hun ouders dan jongeren uit de andere richtingen. • In 2006 is de consumptie van fruit en groenten gestegen in vergelijking met 2002. • Drinken van gesuikerde frisdrank is gedaald bij de jongens en licht gestegen bij de meisjes in 2006 vergeleken met 2002. • Jongens zijn iets meer obees of lopen iets meer het risico om obees te worden (pre-obees) dan meisjes. • Meer meisjes vinden zichzelf te dik en deze perceptie stijgt met de leeftijd. Het dieetgedrag bij de meisjes stijgt dan ook met de leeftijd. Jongeren uit het ASO zijn vaker tevreden met hun gewicht. Baby heeft 18% kans om obesitas te krijgen. Van de 7jarige obesen heeft 40% kans om een obese volwassene te worden.

“In 1997 bijna 13% (in 2006 14%) van de Belgische kinderen lijdt aan overgewicht, 2% (in 2006 3%) aan obesitas. “Aantal kinderen met overgewicht is in 10 jaar tijd verdubbeld en het aantal obese kinderen zelfs verviervoudigd.” (UZA) “De jongeren die zich aanboden voor rekrutering in het leger die meer wogen dan 100 kg verviervoudigde tussen 1968 en 1988.”

Obesitas - Ziekte - Overgewicht en obesitas zijn gekende risicofactoren voor: - diabetes - respiratoire aandoeningen - hartziekte (bv. slaapapnoe) - infarct - kankers (bv. colon, borst) - hoge bloeddruk - mortaliteit - galblaasaandoeningen - Invloed van vetweefselverdeling op gezondheidsrisico : • “appels” versus “peren” ~ Androïde vorm versus Gynecoïde vorm ( eerste meeste risico) Hoger BMI hoger risico op vroegtijdige sterfte - Obesitas is ook geassocieerd met niet-fatale klachten: • psychologische klachten (depressie en angst), huidklachten, spier- en gewrichtsklachten, onvruchtbaarheid. Metabool syndroom

- Verhoogd risico op cardiovasculaire pathologie - Verhoogd risico op suikerziekte (diabetes, type II) (nu 5% van de bevolking, voorspeld is 10% in 20 jaar)


34

Metabole syndroom is een combinatie van 3 van de volgende eigenschappen: verhoogd bloedglucose, lendenomtrek, triglyceriden, cholesterol en hoge bloeddruk. World Cancer Research Fund (WCRF) & American Institute for Cancer Research • Borst- en darmkanker is in >40% te voorkomen met gezonde voeding, voldoende beweging en een optimaal gewicht. – USA : ± 45% van het aantal gevallen van darmkanker zou kunnen voorkomen worden. – UK: het aantal gevallen van borstkanker zou met ongeveer 42% kunnen verminderen. • Ongeveer een derde van de meest voorkomende kankersoorten in rijke landen en een kwart van de kankertypen in arme landen zouden kunnen voorkomen worden (uitgezuiverd voor het effect van roken). Obesitas is een risicofactor voor kanker Oorzaken van obesitas Genetische factoren • Erfelijkheid van gewicht en obesitas (40-70%) Er is een verschil in calorie-opname naar termogenese en vetopstapeling Omgevingsfactoren • Eerder gesitueerd buiten de familiekring; gewoonte, voorkeuren. (adoptie-studies) Psychologische factoren • Emotioneel eten (verveling, verdriet, woede). Ziekten en medicatie In de VS zijn er nu al “Lifestyle clinics” waar er een aanpassing van de levensstijl wordt nagestreefd. Vnl om te stoppen met roken, tvv gezonde voeding & voldoende beweging. DE ACTIEVE VOEDINGSDRIEHOEK

Brede basis van activiteit! 3x 30 min zweten per week

DE NATIONALE VOEDSELCONSUMPTIEPEILING Zo werd een “realistische” voedingsdriehoek opgesteld, hoe die écht wordt ingevuld en de resultaten zijn allesbehalve vrolijk: er wordt veel te weinig bewogen, er wordt veel te veel vlees gegeten en ook restgroep is overdadig aanwezig • 2004-2005: eerste voedselconsumptiepeiling – Mondelinge vragenlijst + computer-gestuurd interview + voedselfrequentievragenlijst – Steekproef van alle Belgische inwoners > 15jr (n= 3200) • Onderzoek naar verschillen in: – Maaltijdpatronen – Energie-inname – Inname van voedingsmiddelen en nutriënten • Verschillende subgroepen van de bevolking; – Socio-demografische variabelen – Leeftijdsvariabelen • 12-18% van de bevraagde populatie gebruikt minder dan eens per week melk of melkproducten


35

• Amper 30 tot 50% gebruikt dagelijks fruit. 10-15% van de ondervraagde bevolking eet zelfs minder dan 1x/week een stuk fruit • Er is een dagelijkse gebruiksfrequentie van zoute of zoete snacks bij 50-66% van de volwassen bevolking en tot 75% van de jongere groep (15-18 jaar) • Ongeveer 10% van de bevolking gebruikt voedingssupplementen • Vegetarische producten worden slechts sporadisch gebruikt Percentage mannen en vrouwen met overgewicht die gewicht wilden verliezen of hun huidige gewicht behouden, volgens methode, Vlaams Gewest, 1997-2001-2004. Diëten Mannen 2004: 80%; vrouwen 2004: 91.6% Lichaamsbeweging 2004 Mannen 51.8%, vrouwen 34.0% Roken 2004 man 4.5, vrouw 6.9 Zorgen om gewicht • Body dissatisfaction : – Meeste meisjes/vrouwen willen magerder zijn – Meeste jongens/mannen willen groter/sterker zijn Sterke geslachtsverschillen in interpretatie van gewicht! Jongens overschatten zich in sterkte, meisjes overschatten hun gewicht • Rol sociale klasse, etnie/cultuur/familie • Psychologische factoren (beliefs, moederdochterrelatie, druk om controle te nemen over “lot”) • … Eetstoornissen kunnen zich snel ontwikkelen na een extreem dieet Ice cream consumed as a function of preload and restraint/unrestraint eating status Mensen die zeer sterk of net niet op hun eten letten Preload 0: er wordt geen preload toegediend ( milkshake) ; Preload 1: er wordt 1 milkshake toegediend; Preload 2: er worden 2 milkshakes toegedoend. Low restraint: de al gevulde mensen zullen steeds minder bijpakken ( tot aan verzadigingsgrens) high restraint: de niet gevulden zullen niks eten ( dieetgrens nog niet overschreden) ; de wél gevulden zullen net meer eten omdat hun dieetgrens toch al overschreden is en bovendien hun verzadigingsgrens hoger ligt door meer honger. ~ I blew it all effect; te verklaren met Boundary Model Boundary Model


36

Possible pathways between depression,

emotional and external eating. A structural

equation model Ouwens et al., Appetite, 2009

Eten werkt troostend ( kan ook geconditioneerd zijn!)

Psychological and behavioral risk factors for obesity onset in adolescent girls: a prospective study; Self-reported dietary restraint, radical weight-control behaviors, depressive symptoms, and perceived parental obesity -- but not high-fat food consumption, binge eating, or exercise frequency-predicted obesity onset. high-risk youths are not engaging in effective weight-control methods Klinische behandeling van obesitas • Cognitieve gedragstherapie • Farmacotherapie • Chirurgie • “Very low calorie diet” (VLCD) • Lichaamsbeweging Voordeel van gewichtsverlies - Gunstige invloed op fysieke, metabolische en endocrinologische complicaties - Verbetert depressie, angst, psycho-sociaal functioneren, stemming en “quality of life” verbeteren Zelfs al ga je van obees naar overgewicht! Behandeling van obesitas

– multimodale benaderingen

• verandering voeding (VLCD, BDD)

• verandering beweging

• cognitieve gedragstherapie

– “realistic goal setting”

– herkennen kritische “cues”

» externe cues

» emotie- en stressregulatie

» gedachten

– sociale steun

– motivatie en hervalpreventie

– zelfhulp groepen


37

Gewich zal uiteindelijk stabiliseren, zowel bij een hoog kcal- als laag kcal- opname!

hoog kcal? Meer vetten naar termogenese dan vetopslag

lage kcal? Lager BMR : zuiniger lichaam

Bij sport werkt het BMR verhoogt tot 8 uur erna!

Long-term efficacy of dietary treatment of obesity: a systematic review of studies published between

1931 and 1999 C. Ayyad and T. Andersen

Zowel Very Low Calorie Diets als bij Balanced Deficit Diet hebben op de long run eenzelfde effect!

Weight loss surgery for obesity The review found that surgery results in greater weight loss than conventional treatment in people with BMI greater than 30 as well as those with more severe obesity. Surgery also leads to some improvements in quality of life and obesity related diseases such as hypertension and diabetes. However, complications (for example pulmonary embolism), side-effects (for example heartburn) and some deaths may occur. Although several different surgical procedures are available, not all have been compared with each other. Operaties werken maar houden wel serieuze risico’s in!!

Systematic review: an evaluation of major commercial weight loss programs in the United States

the largest reported a loss of 3.2% of initial weight at 2 years.

Hier zijn weinig écht wetenschappelijke studies over gedaan en de resultaten vallen eerder tegen.

Conclusies • Vermijd strenge dieten – Tenzij medisch noodzakelijk (en begeleid) – Vermager traag de winst is namelijk snel verloren!


38

• Focus op verandering van,voedingsgedrag, niet op gewicht – Lijd geen honger (eet regelmatig) – Eet anders • Ontwikkel nieuwe, gezonde voedingsgewoonten

– Kies gezond eten, laag in calorieën, seizoensgebonden

– Maak zoveel mogelijk zelf klaar (ingrediënten; portiegrootte)

– Eet lekker, bewust en in goed gezelschap

• Lekker kun je leren!!

• Inbedding in andere leefstijl – Beweeg

– In groep?

• Realistische doelen ; – Accepteer erfelijkheid

– Heb gematigde verwachtingen (max 10%)

Beter een kilo per maand dan een kilo per week: realistischer!

– Op de lange termijn

– Reken hervalmomenten in en doe voort..


39

Documents

Les 1: Slaap en slaapstoornissen · Gezondheidspsychologie 2012-2013; Preventie & Gezondheidspromotie 1 Les 1: Slaap en slaapstoornissen I. Slaap 1. Wat is slaap? Slaap is niet passief