309
1 UNIVERSIDAD MAYOR DE SAN ANDRES FACULTAD DE HUMANIDADES Y CIENCIAS DE LA EDUCACIÓN CARRERA DE LINGÜÍSTICA E IDIOMAS LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA EN LAS AUTORIDADES DEL MUNICIPIO JESÚS DE MACHACA TÉSIS PARA OPTAR EL GRADO DE LICENCIATURA EN LINGÜÍSTICA E IDIMAS MENCIÓN AYMARA POSTULANTE: Univ. ZULMA CHOQUE CALLE TUTOR: Mg. Sc. SOTERO AJACOPA PAIRUMANI LA PAZ - BOLIVIA 2016

LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

1

UNIVERSIDAD MAYOR DE SAN ANDRES

FACULTAD DE HUMANIDADES Y CIENCIAS DE LA EDUCACIÓN

CARRERA DE LINGÜÍSTICA E IDIOMAS

LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA

ORIGINARIA EN LAS AUTORIDADES DEL MUNICIPIO

JESÚS DE MACHACA

TÉSIS PARA OPTAR EL GRADO DE LICENCIATURA EN LINGÜÍSTICA E IDIMAS

MENCIÓN – AYMARA

POSTULANTE: Univ. ZULMA CHOQUE CALLE

TUTOR: Mg. Sc. SOTERO AJACOPA PAIRUMANI

LA PAZ - BOLIVIA

2016

Page 2: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

2

DEDICATORIA

El presente trabajo de investigación va dedicado con mucho

cariño al pueblo Aymara, a mi querido papá Mario Choque

Rosa, a mi mamá María Elena Calle, hermanos/as y amigos/as,

quienes me brindaron apoyo incondicional y permanente

durante el proceso de mi trabajo de investigación.

Page 3: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

3

AGRADECIMIENTO

Con profundo reconocimiento agradezco a los señores catedráticos de la carrera

de Lingüística e Idiomas de la Facultad de Humanidades y Ciencias de la

Educación “Universidad Mayor de San Andrés” quienes me brindaron

conocimientos muy primordiales durante el proceso de mi formación académica

y profesional. En particular un especial agradecimiento a Mg. Sc. Sotero Ajacopa

Pairumani por su buena predisposición para guiar el presente trabajo de

investigación. Por otro lado, también agradezco a los comunarios de diferentes

comunidades del municipio Jesús de Machaca, quienes hicieron posible en

facilitar informaciones necesarias para mi trabajo de investigación.

Page 4: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

4

ABREVIATURAS Y SIMBOLOS

Adj. Adjetivo

Ent. Entrevistador

Inf. Informante

L1 Lengua materna

L2 Segunda lengua

S Sustantivo

V Verbo

Signo utilizado en remplazo de un lexema

Signo de corchetes que marca sinónimo de un lema

V.O. Versión original

V.C. Versión corregida

V.T. Versión traducida

CITAS PARA INDICAR LA ENTREVISTA EN EL ANEXO

Inf. 1 M: Pag.6 P2

Inf. Informante

1 Indica el número de informante

M Letra que empieza el nombre del entrevistado/a

Pag.6 Número de página seleccionado

P2 Párrafo seleccionado

Page 5: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

5

I N D I C E

CAPÍTULO I

INTRODUCCIÓN

1.1 Introducción……………………………………………………………

1.2 Planteamiento del Problema……………………………..……………

1.1.1Formulación Del Problema……………...………………….………

1.3 Delimitación del Problema………………………………………….…

1.4 Objetivos…………………………………………………………….…

1.4.1 Objetivo General……………………………………………………

1.4.2 Objetivo Especifico…………………………………………………

1.5 Justificación…………………………………………………………….

CAPITULO II

CONTEXTO GEOGRÁFICO DEL LUGAR DE ESTUDIO

2.1 Contexto Geográfico……………………………………………………

2.2 Población……………………………………………………………....

2.3 Lengua…………………………………………………………………

2.4 Cultura…………………………………………………..…………….

2.5 Organización Social………………………….………..………………

CAPITULO III

MARCO TEÓRICO

3.1 Semántica…………………………………………………………….

3.2 Significado ……………………………………………….…………...

3.2.1 Significado Denotativo ……………………………………..………

1

5

8

8

9

9

10

10

12

13

13

13

14

16

18

19

Page 6: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

6

3.2.2 Significado Connotativo………………….………………………....

3.3 Significante…………………………….……………………………….

3.4 Cambios Semánticos………………………………………..…..………..

3.5 Léxico……………………………..……….…………………………...

3.6 Referencia……………………………………………………………….

3.7 Forma………...………………………… ………………………….......

3.8 Sentido ……………….…………………………………………………

3.9 Semántica Aymara……………………………………………..…….....

3.10 Lexicografía……………………………………………………….….

CAPÍTULO IV

FUNDAMENTO METODOLÓGICO

4.1 Etnografía como método de la investigación cualitativa……………….

4.2 Técnicas e instrumentos para la recolección de datos………………

4.2.1 Observación Participativa……………………………………...…

4.2.1 Entrevista…………………………………………………………

4.2.1.1 Entrevista personal ………………………………………….....

4.3 Universo……………….………………………………………….…..

4.4 Muestra………………..……………………………………………...

CAPÍTULO V

EXPRESIÓN SEMÁNTICA E INTERPRETACIÓN DE DATOS

5.1 Léxico aymara de la Vestimenta de la Autoridad del Municipio Jesús

de Machaca……………………………………………………………

5.1.1 Léxico aymara de la Vestimenta del Mallku Awki…………..….….

5.1.1.1 Ch’utuqa………………………………………………………….

5.1.1.2 Lluch’u……………………………………………………………

19

20

21

22

23

24

24

25

26

30

32

32

33

34

34

35

38

39

40

40

Page 7: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

7

5.1.1.3 Rimanasu……………………………………………………….

5.1.1.4 Santu Cristu…………………………………………………….

5.1.1.5 Qhawillu………………………………………………..............

5.1.1.6 Punchu………………………………………………..……….

5.1.1.7 Allmilla……………………………………………………......

5.1.1.8 Lasu………………………………………………………..…...

5.1.1.9 Wara……………………………………………………….......

5.1.1.10 Ch’uspa…………………………………………………........

5.1.1.11 Phuntillu………………………………………………...........

5.1.1.12 Kalsita……………………………………………………...…..

5.1.2 Léxico aymara de la vestimenta de la Mallku Tayka…………….….

5.1.2.1 Qiqilu………………………………………………………..…..

5.1.2.2 Phalt’a…….…………………………………………………….....

5.1.2.3 Miralla……………………………………………………...……

5.1.2.4 Awayu…………………………………………………….….....

5.1.2.5 Jawuna…………………………………………………….……

5.1.2.6 Inkqhar Tari…………………………………………….……

5.1.2.7 Piras Tari……………………………………………….…........

5.1.2.8 Pullira………………………………………………………......

5.1.3 Léxicos que se comparten en la vestimenta del Mallku Awki

y Mallku Tayka…………………………………………………….

5.1.3.1 Q’ipi……………………………………………………………

5.1.3.2 Riyachinu……………………………………………….........

5.1.3.3 Wiskhu………………………………………………….……

5.1.3.4 Saltan isinaka…………………………………………….…….

5.2 Análisis semántico de la vestimenta originaria de las Autoridades……

5.2.1 Análisis semántico de la vestimenta del Mallku Awki………...............

5.2.1.1 Ch’utuqa………………………………………………….………

5.2.1.2 Lluch’u…………………………………………………………….

41

42

42

43

44

45

46

46

47

48

48

49

50

50

51

52

52

53

53

54

54

55

56

56

57

58

59

61

Page 8: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

8

5.2.1.3 Rimanasu…………………………………………………….........

5.2.1.4 Santu Cristu……………………………………………….…….

5.2.1.5 Qhawillu ………………………………………………………..

5.2.1.6 Punchu ………………………………………………………….

5.2.1.6.1 Wayrur Punchu …………………………………………….

5.2.1.6.2 Chinchill Punchu…………………………………..………..

5.2.1.7 Allmilla……………………………………………………….....

5.2.1.8 Lasu……………………………………………………….…......

5.2.1.9 Wara……………………………………………………………..

5.2.1.10 Ch’uspa…………………………………………………………

5.2.1.11 Phuntillu………………………………………………………..

5.2.1.12 Kalsita………………………………………………………….

5.2.2 Análisis semántico de la vestimenta de la Mallku Tayka……............

5.2.2.1 Qiqilu…………………………………………………...……….

5.2.2.2 Phalt’a………….…………………………………….……….

5.2.2.3 Miralla…………………………………………………………..

5.2.2.4 Awayu.…………………………………………………………..

5.2.2.4.1 Ch’iyar Awayu ……………………………………………..

5.2.2.4.2 Chinchill Awayu…………………………………………….

5.2.2.5 Jawuna………………………………………………………….

5.2.2.6 Inkqhar Tari…………………………………………………….

5.2.2.7 Piras Tari………………………………………………………..

5.2.2.8 Pullira……………………………………………………….......

5.2.3 Análisis semántico de prendas que se comparten en la vestimenta

del Mallku Awki y Mallku Tayka………………………………...

5.2.3.1 Q’ipi………………………………………………………...……

5.2.3.1.1 Mallku Awk q’ipi……………………………………..……..

5.2.3.1.2 Mallku Tayk q’ipi……………………………………………

5.2.3.2 Riyachinu……………………………………………......………

63

65

68

71

74

77

79

81

84

88

91

93

95

96

99

101

102

105

107

109

111

113

116

118

118

118

121

123

Page 9: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

9

5.2.3.3 Wiskhu…………………………………………………….........

5.2.3.4 Saltan isinaka…………………………………………................

5.3 Componentes Semánticos de la Vestimenta Originaria de las

Autoridades……………………………………………………………

5.4 Lexicografía de la Vestimenta Textil de las Autoridades………….…

CAPÍTULO VI

CONCLUSIÓN Y RECOMENDACIÓN

6.1 Conclusión……………..……………………………………………...

6.2 Recomendación…………………………………………………............

Bibliografía…………………………………………………………...……..

Anexos……………………………………………………………………….

Anexos 1……………………………………………..…………………..…...

Anexos 2………………………………………………...……………………

126

127

130

137

143

147

148

i

ii

iii

Page 10: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

10

R E S U M E N

LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA DE

LAS AUTORIDADES DEL MUNICIPIO JESÚS DE MACHACA

El presente trabajo de investigación tiene como objetivo, el estudio de Léxico

Semántico de la Vestimenta originaria de las Autoridades de Municipio Jesús de

Machaca de la Provincia Ingavi del Departamento de La Paz, ya que la cultura Aymara

es inmensa en su sabiduría, es por eso, que se tomó una de ellas, como es la vestimenta

de las Autoridades, los cuales manifiestan su significado denotativo y connotativo según

el contexto. La vestimenta en conjunto connota el significado representativo de una

Autoridad distinto a otros.

Para alcanzar a los objetivos se enmarca en la etnografía como método de investigación

cualitativa, la cual, se considera adecuada para describir la vestimenta de las

Autoridades del lugar de estudio.

Se establece que cada uno de los atuendos de la Autoridad del Municipio Jesús de

Machaca tiene sus significados muy importantes en el contexto del estudio, tenemos

como más resaltantes a los siguientes ejemplos: Wayrur Punchu connota el significado

de luto y sangre por la sublevación y masacre de lugar en un 12 de marzo de 1921;

Riyachinu expresa el significado de bienestar de toda la población, unión de los

habitantes y abundancia económico y producción alimentaria.

Page 11: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

11

CAPÍTULO I

INTRODUCCIÓN

1.1 Introducción

Bolivia es un Estado plurinacional, multicultural, plurilingüe; actualmente con treinta y

seis étneas o Naciones y Pueblos Indígenas Originarios Campesinos, reconocidos en la

Constitución Política del Estado. En este sentido, la cultura aymara es una de las más

importantes y con amplia sabiduría científica; su presencia se expande en muchas

regiones altiplánicas y en otras regiones de diferentes departamentos del Estado

Plurinacional, no solo en Bolivia, también en otros países como en el norte de Chile, sur

del Perú y otros.

Por otro lado, la educación en la sociedad boliviana se plantea intracultural, intercultural

y plurilingüe, en donde se incorporan los saberes, conocimientos e idiomas de las

Naciones y Pueblos Indígenas Originarios Campesinos. De tal manera, resaltamos que

en la ley de educación Avelino Siñani – Elizardo Pérez del capítulo III, articulo siete nos

menciona que: la educación debe iniciarse en la lengua materna; es decir, si la primera

lengua es aymara u otra lengua originaria la lengua materna debe ser esa lengua y como

segunda el castellano; y si en poblaciones o comunidades predomina el castellano se

debe tomar como primera lengua el castellano y una lengua originaria como segunda

lengua, ésto se debe dar en todo el sistema educativo.

Page 12: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

12

Por historia sabemos que los aymaras han mantenido la particularidad y la identidad de

su cultura en medio de conquistas, humillaciones, servidumbres y todo lo que otros

pueblos han sido impuestos. Actualmente, los aymaras en su mayoría viven con la

agricultura, ganadería y vendiendo sus productos en áreas urbanas.

Asimismo, la lengua aymara se localiza fundamentalmente en los departamentos de La

Paz, Oruro y Potosí. En La Paz lo encontramos en las provincias: Murillo, Omasuyos,

Pacajes, Camacho, Muñecas, Larecaja, Franz Tamayo, Ingavi, Loayza, Inquisivi, Los

Andes, Aroma, Manco Capac, Gualberto Villaroel y José Manuel Pando. En Oruro, la

lengua es hablada en las provincias del Cercado, Carangas, Sajama, Litoral, L. Cabrera,

Atahualpa, Mejillones, Saucarí, Tomás Barrón, Sud Carangas, Nor Carangas y San

Pedro de Totora. Finalmente, en Potosí se lo encuentra en la provincia de Daniel

Campos. A todo ello habría que añadir las provincias de Ayopaya y Tapacarí del

departamento de Cochabamba Albó, (1995) op. cit. por R. Cerron Palomino, (2000: 68).

La lengua aymara por su característica pertenece a la familia lingüística aglutinante,

además, es sufijante; actualmente se lo llama sintético o polisintético y está sometido a

determinadas estructuras gramaticales, semánticos y fonológicos. Para Layme, según

sus características es una lengua sufijante, tomando como ejemplo: utajankaskiwa =

‘está en mi casa’. En esta lengua no hay prefijos, no hay artículo y las conjunciones no

funcionan como en la lengua española. La base de la oración aymara es el ordenamiento

de raíces más sufijos.

Page 13: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

13

En ese sentido, el presente trabajo de investigación cualitativa se realiza en las

comunidades: Yauriri Unificada, Jesús de Machaca, Kalla Baja y Sullkatiti Titiri, con las

Autoridades originarias; es decir, Mallku Awkis, Mallku Taykas y comunarios de las

mismas, la investigación se realiza sobre el LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA

VESTIMENTA ORIGINARIA DE LAS AUTORIDADES, para el conocimiento de

todo el pueblo aymara, se concientizó acerca de la cultura y sabiduría ancestral y la

revalorización de las mismas, no solo con personas mayores, sino también con los

jóvenes de la generación actual.

El propósito fundamental de este trabajo de investigación es realizar una descripción

profunda de los significados semánticos de la Vestimenta Originaria de las Autoridades,

es decir, qué significados denotativos y connotativos demuestran los atuendos de las

Autoridades mediante los saberes, valores y conocimientos aymaras desde la vivencia

propia de los Mallku Awkis y Mallku Taykas, el valor denominativo que anuncia en el

saber local.

También, se pudo constatar que la población de las mencionadas comunidades tienen

interés de rescatar, revalorizar y revitalizar los saberes, valores y conocimientos

culturales de nuestra sociedad andina, de tal manera, que estos saberes no solo quedarían

en la oralidad o teniendo solamente en las tradiciones orales que pasan de generación en

generación, sino, es menester escribir textos, realizar investigaciones de manera escrita

Page 14: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

14

sobre los conocimientos científicos de los aymaras para evitar la desvalorización y

desaparición de las mismas.

Este trabajo de investigación está constituido por seis capítulos, dentro de ellos contiene

diferentes puntos: el primer capítulo consta de la introducción donde se argumenta de

manera general acerca de la presente investigación; planteamiento de problema en donde

se enfatiza el problema del estudio, en este caso, la pérdida paulatina de los significados

semánticos de la Vestimenta de las Autoridades del Municipio Jesús de Machaca;

objetivos, el propósito general es el estudio del léxico semántico de la vestimenta de las

Autoridades; delimitación, en éste punto se limita a estudiar solamente en cuatro

comunidades; justificación, de manera que el presente trabajo de investigación

contribuye en gran manera a la lengua y cultura aymara.

Como segundo capítulo consta de una breve historia a cerca del Municipio Jesús de

Machaca, lugar de investigación.

El tercer capítulo posee la parte teórica de la investigación, denominado marco teórico

basado en diferentes autores con relación al objeto de investigación, es decir, se cita a

algunos postulados conocedores de la semántica, léxico, lexicografía, en la cual, está

basado solamente en léxicos con relación a la indumentaria de las Autoridades aymaras

del nunicipio Jesús de Machaca.

Page 15: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

15

El cuarto capítulo contiene la metodología utilizada durante el proceso de investigación

y con los mismos se logra alcanzar el objetivo del estudio de Léxico Semántico Aymara

de la Vestimenta Originaria de las Autoridades. Por otro lado, también se menciona a

algunos autores de diferentes textos, los cuales nos ayuda comprender de manera amplia

a cerca del enfoque metodológico.

En el quinto capítulo se hace referencia a la parte de análisis semántico e interpretación

de datos obtenidos de los informantes, en la cual, se analiza detalladamente la carga

semántica que expresa la vestimenta de las Autoridades.

Finalmente, el sexto capítulo consta de la conclusión del mencionado trabajo de

investigación y la recomendación correspondiente. En este sentido, este parámetro guía

de manera exitosa para la culminación del objeto de estudio.

1.2 Planteamiento del Problema

Bolivia multicultural y plurilingüe, en la cual, los conocimientos científicos que tienen

los aymaras están sumamente relacionados con la naturaleza, agricultura, vivencia entre

otros. Es asi, que el aymara es una cultura que carece de ciertos estudios semánticos

como es el caso de la Vestimenta Originaria de las Autoridades, en este sentido, cuenta

con muy pocos textos escritos sobre saberes, valores y conocimientos de los diferentes

temas que se practican en el contexto local, sin embargo, estos saberes se pueden

estudiar desde el punto de vista lingüístico.

Page 16: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

16

Aunque, la sabiduría ancestral está expresada en mitos, dichos, leyendas, cuentos,

refranes entre otros, además, los conocimientos aymaras están estrechamente ligados a la

práctica cultural y cotidiana. En este sentido, el contexto de la Vestimenta Originaria de

las Autoridades tiene mucha importancia en sus significados, algunos de ellos no son

conocidos en otros contextos. Sin embargo, el presente estudio señala sobre los saberes

y significados de la vestimenta utilizada por las Autoridades del Municipio Jesús de

Machaca.

Los saberes, valores y conocimientos de algunos temas importantes del pueblo aymara

como los símbolos y significados de la vestimenta de las Autoridades se han perdido

paulatinamente, por falta de investigaciones, textos escritos, por no transmitir

permanentemente y de manera detallada a nuevas generaciones, puesto que, hasta la

actualidad este tipo de conocimientos siempre se transmitió a pocas personas de forma

oral de generación en generación. Antiguamente, el Mallku Awki y la Mallku Tayka era

estricta en la vestimenta originaria, elaborados por ellos mismos; es decir, tejidos de lana

de oveja, llama, alpaca. Además, la vestimenta que ellos llevaban era muy respetada y

valorada, asimismo, tenía una relación seria con el entorno de la naturaleza como un

deber en la comunidad, como un empoderamiento social, político y cósmico.

Por estas circunstancias, los jóvenes en la actualidad no conocen en su totalidad los

significados de la Vestimenta de las Autoridades, algunos conocedores del tema no

transmiten a nuevas generaciones estos saberes, valores y conocimientos, incluso se ha

Page 17: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

17

limitado a clanes familiares. Por otro lado, es mucho la influencia de la cultura

occidental a la cultura aymara, los mismos comunarios emigrantes a las ciudades ya no

toman mucha importancia la sabiduría ancestral, en éste caso los significados de la

Vestimenta de las Autoridades entre otros. Por otro lado, las mismas Autoridades

aymaras ya no usan la vestimenta nativa, de lo contrario, visten ropas importadas de

otros países, por tal motivo, cada una de ellas pierde el valor semántico y ésto conlleva a

la perdida de la particularidad, la esencia importante que hace la identidad cultural.

Por eso, es muy necesario rescatar y revalorizar los saberes, valores y conocimientos

aymaras con respecto al tema de investigación planteada, caso contrario seguirá

desvalorizándose paulatinamente. En este caso, debemos dar valor a los conocimientos

ancestrales, el significado que tiene cada uno de las prendas en la Vestimenta Originaria

de las Autoridades. Por otro lado, por la no utilización de las vestimentas nativas y falta

de práctica cultural cada vez se desconocerá más los significados de las mismas, el cual

afectará a la cultura aymara y a las propias comunidades del lugar. En particular, la

vestimenta de las Autoridades originarias será folklorizado y utilizado por cualquier

persona, por entonces, perderá el respeto, el valor simbólico y ceremonial que muestra

en la práctica cultural en el contexto de las Autoridades, quienes encabezan y

representan a cada comunidad o ayllu.

Los mencionados conocimientos ancestrales en particular sobre la Vestimenta Originaria

de las Autoridades, en muy pocas ocasiones es transmitida y practicada en el campo de

Page 18: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

18

la educación, es decir, dando a conocer solamente a grandes rasgos con relación a la

vestimenta y la función de una Autoridad aymara, estas oportunidades solo se dan en las

presentaciones de danzas autóctonas, de alguna forma, ésto sería una manera de hacer

folklore.

Para enfatizar el presente trabajo de investigación se plantea las siguientes

formulaciones de problema.

1.2.1 Formulación del Problema

¿Cuáles son los léxicos aymaras expresados en la vestimenta originaria que llevan

las Autoridades del Municipio Jesús de Machaca?

¿Qué significados semánticos manifiestan las vestimentas de las Autoridades del

Municipio Jesús de Machaca?

1.3 Delimitación del Problema

Cuando se habla de saberes, valores y conocimientos hay mucho; y una dimensión

inmensa. En el presente trabajo de investigación se limita a estudiar las expresiones

léxicas y sus significados de la Vestimenta Originaria de las Autoridades, con el objeto

de conocer los saberes, valores y conocimientos desde el punto de vista sincrónico.

Page 19: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

19

Asimismo, geográficamente se limita en las siguientes comunidades: Yauriri Unificada,

Jesús de Machaca, Kalla Baja y Sullkatiti Titiri del Municipio Jesús de Machaca de la

provincia Ingavi del departamento de La Paz. Para el desarrollo de este trabajo se

entrevista a los Mallku Awkis, Mallku Taykas y comunarios del lugar que tienen la

apariencia en una vivencia propia, así como los derechos y deberes en la comunidad.

Cuando se habla de vestimentas, se habla de uso cotidiano y uso ceremonial, en este

caso se toma exclusivamente de las Autoridades que en el fondo hay muchas

particularidades, y eso es el objeto de estudio, en concreto, es la descripción semántica

de cada uno de los léxicos referentes a la vestimenta textil de las Autoridades

comunales.

1.4 Objetivos

1.4.1 General

Estudiar el Léxico Semántico Aymara de la Vestimenta Originaria de las

Autoridades del Municipio Jesús de Machaca de la provincia Ingavi del

departamento de La Paz.

Page 20: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

20

1.4.2 Específicos

Clasificar los léxicos de la Vestimenta Originaria de las Autoridades desde la

propia expresión léxica en el uso y elaboración textil de los comunarios.

Describir los significados semánticos en la Vestimenta Originaria de las

Autoridades.

1.5 Justificación

En la cultura aymara, los saberes, valores, conocimientos, los significados de los signos

y símbolos, eran practicados y manejados adecuadamente; los mismos se desvalorizaron

paulatinamente por falta de estudios realizados y por no transmitir explícitamente y

permanente a los jóvenes de nuevas generaciones. Por lo tanto, es muy necesario

rescatar los saberes linguisticos y culturales para poner en práctica y revalorizar y

revitalizar la ciencia ancestral.

En ese sentido, con el presente estudio se contribuye a la sociedad aymara para la

revalorización y práctica genuina de los saberes, valores y conocimientos regionales. Por

otro lado, se proporciona pautas y datos para los que realicen trabajos de investigación,

asimismo, se constituye como un aporte para aquellas personas que imparten la lengua y

la cultura aymara; de la misma manera para los estudiantes y para toda la población en

general que está involucrado en la cultura, lengua y la identidad aymara. La

Page 21: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

21

comunicación con el medio ambiente y el vivir cotidiano es la visión de la cultura

aymara. Por lo tanto, comprenderán que los saberes y conocimientos aymaras son muy

importantes para la convivencia con la madre tierra y con la naturaleza.

Page 22: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

22

AUTORIDAD DEL MUNICIPIO JESÚS DE MACHACA

Foto: Zulma Choque

TEMPLO DEL GLORIOSO MUNICIPIO JESÚS DE MACHACA Foto: Zulma Choque

Page 23: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

23

Page 24: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

24

Page 25: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

25

CAPÍTULO II

CONTEXTO GEOGRÁFICO DEL LUGAR DE ESTUDIO

2.1 Contexto Geográfico

Esta investigación se realiza en el contexto del municipio Jesús de Machaca, que está

ubicado en las faldas del cerro Khallija y Chïlla al Sudoeste de la provincia Ingavi, al

oeste del río Desaguadero, a pocos kilómetros del Lago Titicaca, y a 110 kilómetros de

la ciudad de La Paz, tiene una extensión de 900 km2 de territorio, con una altitud de

4.880 Mtrs. sobre el nivel del mar, se caracteriza por la resistencia a los patrones hasta

hacerse prevalecer sus derechos, la formación Machaca como marka aymara.

Históricamente en 1921 del 12 de Marzo fue la sublevación y masacre de Jesús de

Machaca, actualmente se celebra en homenaje a los mártires y caídos por la lucha de

justicia, dignidad, resistencia y lucha por la reivindicación por los derechos de las

comunidades, esta actividad se lleva acabo en la misma fecha encabezado por Jilïr

Mallku cantonal y por los Mallku Awkis y Mallku Taykas de los 12 ayllus, denominado

cabildo, además, con la participación de los estudiantes de diferentes colegios y con la

presencia de pobladores del municipio.

HISTÓRICO TEMPLO DE JESÚS DE MACHACA

FOTO: ZULMA CHOQUE CALLE

Page 26: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

26

2.2 Población

En el Municipio Jesús de Machaca, según los datos del último censo de la Institucion

Nacional de Estadísticas (I.N.E.) de 2012 la población tiene 15.039 habitantes, 7.448

son hombres y 7.591 son mujeres, el 96.42% se auto identifican como indígenas u

originarios. Económicamente, ellos sustentan con las actividades de agricultura,

ganadería y silvicultura.

2.3 Lengua

Los habitantes del Municipio Jesús de Machaca tienen como lengua materna al idioma

aymara y como segunda lengua el castellano, una parte de los habitantes son

monolingües, es decir solamente aymarahablantes, la mayoría de ellos son mujeres y

personas mayores de tercera edad, quienes no pudieron ser partícipes en las escuelas ni

por un año, algunos fueron solo por un año, otros por tres años y una parte de habitantes

tuvieron la oportunidad de recibir la educación primaria, algunos hasta secundaria.

Según los informes del lugar.

2.4 Cultura

Según usos y costumbres de cada comunidad es sumamente valorada las actividades

que son realizadas año tras año, por ejemplo: la fiesta del Rosario que se lleva acabo el

primer domingo del més de octubre, Semana Santa, Carnaval, Todos los Santos, fiesta al

niño Salvador en 5 de Agosto, 21 de junio Año nuevo aymara que se lleva acabo en las

ruinas de Huancané y el 12 de octubre en homenaje a los caídos en la sublevación y

Page 27: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

27

masacre de Jesús de Machaca. Por otro lado, la cultura está relacionada con las

actividades cotidianas, con los saberes, deberes y derechos, dentro de ello tenemos la

vestimenta que llevan las Autoridades aymaras denominados Mallku Awkis y Mallku

Taykas.

2.5 Organización Social

El Municipio Jesús de Machaca está formado por dos parcialidades, es decir, parcial

arriba y parcial abajo en aymara conocido como arax suxta y manqha suxta, estas

parcialidades están integradas por seis comunidades, en cada ayllu (comunidad) hay tres

Autoridades originarias1 denominados Mallkus, uno de ellos es nombrado como Mallku

sub-central, el segundo es Mallku qilqiri y el tercero Mallku arkiri, quienes representan a

una comunidad determinada. Sobre todo, tenemos la organización originaria del glorioso

Municipio Jesús de Machaca, el cual es el Cabildo compuesto por Mallku Awkis y

Mallku Taykas, éste es bajo el liderazgo de la Autoridad máxima del municipio,

conocido con el nombre de Jilïr jach’a Mallku (jilïr apu mallku), el cargo es rotativo

entre parcial arriba y parcial abajo, de igual manera es rotativo entre comunidades. Para

elegir al Jikïr Mallku (cantonal) seleccionan a tres postulantes al interior de cada

comunidad, es decir, tres ternas para luego elegir democráticamente en la fecha 21 de

junio, año nuevo aymara, y el ganador es presentado legítimamente al cabildo como

representante del Municipio Jesús de Machaca. El cabildo es la máxima instancia para

1Autoridad originaria.- como un servicio a la comunidad elegido por el ayllu, para desempeñar el cargo de Autoridad

comunal. (Santos Marka Tola)

Page 28: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

28

la decisión de actividades a realizarse en todo el municipio y para solucionar cualquier

tipo de problemas existentes en el Municipio Jesús de Machaca con la justicia

comunitaria.

Estas dos parcialidades están representadas en forma de personas y con el símbolo de

dualidad araxa y manqha, para comprender de manera clara se toma en cuenta el

siguiente ejemplo (Xavier Alvo).

Arax Suxta (Parcial arriba) Manqha Suxta (Parcial abajo)

P’iqi

(cabeza)

Kallachi

(nombros)

Kurpu

(cuerpo) o

puraka

(barriga)

Kayu

(Pie, pierna)

Izquierda

Derecha Isquierda

Jilatiti

Sullkatiti Ch’ama

Achuma

Kuypa Parina

Qhunqhu

Qalla Yawriri

Titik’ana

Janq’ujaqi Marka

Page 29: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

29

CAPÍTULO III

MARCO TEÓRICO

En el presente capítulo se profundiza los conceptos del léxico semántico con referencia a

la Vestimenta Originaria de las Autoridades aymaras del Municipio Jesús de Machaca,

además, permite comprender con profundidad los conceptos empleados en el presente

trabajo de investigación, basados en las definiciones de los autores.

3.1 Semántica

Se define como “ciencia del significado que interesa directamente a la lingüística, a la

filosofía, a la lógica, la teoría de la información, crítica literaria. También estudia el

nivel de análisis del significado de los signos verbales,… se basa en el hecho del

problema del significado es fundamental para la semiología” Berrutu, C. (1979:14).

Se enfatiza que “la semántica es el estudio del significado de las palabras, sintagmas y

oraciones. El análisis semántico pretende centrarse más en el significado convencional

de las palabras que en lo que cada hablante ha pretendido que una palabra signifique en

un momento determinado. … La semántica lingüística trata del significado convencional

que conlleva el uso de palabras y oraciones de una lengua” Yule, George. (1998:11), de

esa manera, la semántica resulta apropiada para el presente trabajo de investigación, ya

que uno de los objetivos es el análisis semántico de los léxicos presentados en la

Page 30: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

30

vestimenta de las Autoridades, centrada en la asignación de significados a los términos

utilizados en el contexto del tema de estudio.

En este sentido, “La moderna semántica ha empezado también a comprender más

precisamente el impacto del contexto sobre el significado de las palabras…, el contexto

puede desempeñar un papel vital en la fijación del significado de palabras que son

demasiada vagas o demasiado ambigua para tener sentido por sí mismas…. Por otro

lado, aclara que la influencia del contexto es sumamente variable: difiere de una palabra

a otra y de una lengua a otra” Ullman, S. (1986:59), de esa manera, se comprende que la

semántica es el estudio del significado de las palabras, oraciones, frases, ya que la

investigación planteada se enmarca en el estudio del léxico y significado semántico de la

vestimenta de las Autoridades del municipio Jesús de Machaca.

Y además se señala que la “semántica se define tradicionalmente como el estudio del

significado” Lyons, J. (1997:17), de esa manera, las teorías de los autores mencionados

permite analizar y describir los significados de cada uno de los léxicos presentados. Por

ejemplo, el poncho wayruru por sus colores significa luto y sangre.

3.2 Significado

El significado “es aquello a lo que dicha expresión se refiere; de ésto se pretende que

una expresión tendrá significado solo en caso que se refiera a algo; los significados son

respuestas o estímulos verbales, son ideas. Implicaría a su vez la capacidad para

Page 31: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

31

componer significados, debería explicarse en términos de capacidad para componer

ideas” Fodor, Janet D. (1985:26), es asi, que cada una de las prendas utilizadas por las

Autoridades necesariamente tienen sus propias particularidades y significados según la

información obtenida.

Por otro lado, se afirma que el “significado no es exterior a la lengua, sino una función

interna de la misma; no existen significados sin que exista el signo, pero el significado

es tal; en tanto que está aislado de la lengua en el pensamiento” Leech, G. (1974:20).

Asimismo, con el significado “se describe cuando una persona observa con atención un

objeto a ser real o imaginario, en ella se forma una idea o concepto que percibimos en

nuestra mente, los lingüistas llaman el significado. Este significado tiene dos aspectos:

denotativo y connotativo” Moreno A., A. (1985:5), en base a estas teorías se describe los

significados de las indumentarias de las Autoridades tomando en cuenta el contexto, por

ejemplo, el aguayo plomo es utilizado por las Mallku Taykas generalmente en la época

de lluvia, ésto significa nube. De esa manera, analizaremos los significados de cada una

de los léxicos expresados en el contexto de la vestimenta originaria de las Autoridades

aymaras.

3.2.1 Significado Denotativo

La denotación “a veces llamado factor fundamental de la comunicación lingüística

comparable y relacionable con niveles sintácticos y propias estructuras de contrastividad

Page 32: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

32

y estructura que sustenta la clasificación de los sonidos de la fonología” Leech, G.

(1974:28).

Además, la denotación singulariza y se aplica en una expresión de un acto de discurso

concreto o en una descripción cabal de una palabra o signo, es la parte fundamental en

la comunicación lingüística, es decir, la denotación es univoco porque nos remite a la

clase de objeto, “el significado conceptual llamado también denotativo o cognoscitivo,

es el factor fundamental de la comunicación lingüística, además, es una parte integral del

funcionamiento esencial del lenguaje” Yule, G. (1998:28), de tal manera, en este punto

se dá a conocer el significado denotativo de cada uno de los atuendos del Mallku Awki y

de la Mallku Tayka del Municipio Jesús de Machaca.

3.2.2 Significado Connotativo

El significado connotativo “puede englobar las propiedades supuestos del referente o

sea los que se deben al punto de vista que adopta un solo individuo un grupo de ellas o

una sociedad íntima. Las connotaciones son susceptibles de varios o de una época o

etapa de las expresiones del mundo” Leech, G. (1974:31), de esa manera, cuando se

habla sobre la connotación de hecho es hablar sobre la experiencia del mundo real que

se asocia con una expresión cuando se la emite o se la escucha.

Se enfatiza que “el significado connotativo es el valor comunicativo que tiene una

expresión atendiendo sólo a lo que ella se refiere, es decir dejando de lado su contenido

Page 33: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

33

puramente conceptual, además, el significado connotativo puede englobar las

propiedades supuestas del referente, o sea, las que se deban al punto de vista que adopte

un solo individuo, un grupo de ellos o una sociedad entera” Yule, G. (1998:31), es

también conocido como el significado secundario de la expresión o del signo, es decir el

significado depende del contexto y del individuo o grupo social quien lo perciba la

palabra expresada o que describa el ícono. Se menciona el mismo ejemplo del anterior,

del aguayo plomo su significado connotativo es o muestra nube y resguardo a los

pobladores del municipio Jesús de Machaca. No solo el aguayo, sino también, las demás

indumentarias que lleva la Autoridad aymara tienen sus propios significados

connotativos.

3.3 Significante

El significante “es la relación entre un concepto y una forma ligada a un

SIGNIFICANTE como tal no se refiere a las cosas en cuanto existentes, sino al ser de

las cosas. Ejemplo la palabra árbol significa al ser árbol” Fernández, A. R. (1989:36).

En este sentido, “los significantes corresponden a una división paralela desde un punto

de vista, todo tiene significante ej.: ruido, música, sonido los significantes se pueden

descubrir un significado de inicio de la lengua oral y escrita” Gremias, J. (1980:18), de

esa manera, se especifica que desde el punto de vista lingüístico el significante es la otra

cara del significado, ejemplo: el objeto es el significado y la expresión es el

significante, en este caso las indumentarias de la vestimenta de las Autoridades aymaras

Page 34: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

34

del municipio Jesús de Machaca son significados y la denominación de las mismas son

los significantes. El significado y el significante siempre iran muy ligadas porque no

existiría un significado sin el significante, ni a lo contrario.

3.4 Cambios Semánticos

Los cambios semánticos “surgen por la incidencia de los términos en contextos

ambiguos o por estructura misma del vocabulario, denomina por contaminación fonética

como debidos a la etimología popular, se deben a la transferencia del significado por

similitud de los significados, en aspecto a la etimología puede cambiar tanto forma

como el significado conectándola erróneamente con otro término al que es similar en

cuanto al sonido” Fernández, A. R. (1989:94-97).

Por otro lado, los cambios del significado de una palabra “es producido por

consecuencia de las innovaciones, o por otros factores estos cambios pueden realizarse,

a la relación de términos correspondientes de los nuevos funciones y técnicas” Según

Apaza A., I. (1999:132):

a) Por restricción del significado.

b) Por extensión del significado.

c) Por desplazamiento del significado.

Se destaca, que los cambios del significado de una palabra a otra, pueden realizarse

dependiendo del contexto que integra el hablante, por resistencia, influencia, extensión y

Page 35: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

35

desplazamiento del significado, “identifica de dos maneras, la derivación y la

desviación semántica. Estos procesos, además pueden ser la determinación,

generalización, lenguaje figurado, cambios de categoría, Alonzo, M. (1993) op. cit. Por

Apaza A., I. (1999:64), en este caso, si un habitante del lugar investigado emigra a la

ciudad o ciudades por más o menos cinco a diez años, el migrante adopta otra cultura,

entonces cuando retorna al lugar de su origen es casi totalmente con otra ideología, de

alguna manera, estas actitudes cambian los usos y costumbres del lugar y eso hace que

haya un cambio semántico en los significados, especialmente en la vestimenta originaria

de las Autoridades aymaras.

3.5 Léxico

Como cada léxico es propio del lugar de investigación, en este caso, se dá a conocer

los términos utilizados en el lugar de estudio en el contexto de la vestimenta de las

Autoridades, el léxico es definido “como una estructura o más precisamente como un

sistema de estructuras de cada palabra por tanto tendrá un valor según el lugar que ocupe

en relación con otras unidades” Fernández, A. R. (1989:146), y además, por el léxico se

entiende como vocabulario de un idioma y región, diccionario de una lengua, conjunto

de palabras de un idioma, o de las que pertenecen al uso de una región o a una actividad

determinada, a un campo semántico dado, como es el caso de la vestimenta de las

Autoridades del municipio Jesús de Machaca.

Page 36: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

36

De tal manera, también se define como un sentido más general que designa el conjunto

de palabras por medio de las cuales se comunican entre sí, los miembros de una

comunidad. Por tanto, “el léxico es una noción teórica que hace referencia a la lengua;

en la vida cotidiana cada individuo solo hace uso de una parte restringida del léxico de

una lengua” Yule, G. (1998:138).

Además, “es el conjunto de las unidades significativas de una lengua o de un significado

más o menos común y por tanto relacionados entre sí” Fortanillo M., E. (1986:146), se

comprende que el léxico es la propiedad de voces de una lengua, son unidades mínimas

con significados que nos permite la comunicación humana entre sí, son palabras

expresadas por un individuo de una lengua o idioma de una región. Tomando en cuenta

la teoría del léxico, en nuestro trabajo de investigación como es la vestimenta de las

Autoridades se clasifica en grupos lexicales como amerite.

3.6 Referencia

Definimos que la referencia es la acción y efecto de referirse con relación a algo,

relación dependencia o semejanza de algo respecto de otra cosa. En un escrito la

referencia es la indicación del lugar de él mismo o de otro al que se remite al lector,

combinación de signos que identifican un objeto, especialmente un producto comercial

“relación semántica entre una expresión y lo que representa en el momento de

enunciarse” Fortanillo, E. (1986:250), se enfatiza, como una acción y afecto de referirse

Page 37: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

37

o informarse de una persona u objeto, en este caso nuestra referencia es la vestimenta

originaria de las Autoridades del municipio Jesús de Machaca.

3.7 Forma

Se define como configuración externa de algo, estilo o modo de expresar las ideas

determinadas a una actividad “como naturaleza estructural de la lengua en la que cada

uno de sus elementos no se define por sus características individuales, esto es por su

sustancia. Sino, por las relaciones positivas que presenta a los demás elementos dentro

de su plano respectivo”. Fortanillo, E. (1986:121), se entiende como configuración

externa de un objeto, de un léxico, es decir, es la forma de expresar las ideas, léxicos,

frases, oraciones y descripciones.

3.8 Sentido

Incluye o expresa un sentimiento, dicho de una persona que se resiente u ofende con

facilidad, modo particular de entender algo, o juicio que se hace de ello, inteligencia o

conocimiento con que se ejecutan algunas cosas “es una relación semántica que entabla

un lexema con otros de su misma lengua, generalmente la oposición del sentido se

establece dentro de un determinado campo semántico, esto es cuando hay una base

grande de comparación, midiendo la comparación de las respectivas estructuras”

Fortanillo, E. (1986:265), es una manera de concebir un determinado acto o léxico,

mediante lo cual se puede sentir o detectar algunos problemas. En este caso, será

describir y especificar los significados de la vestimenta de las Autoridades aymaras.

Page 38: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

38

3.9 Semántica Aymara

Se define “como la red de significados semánticas se entrelazan en el contenido del

discurso del cual inferimos los actos de habla expresión emitida de los actores, a partir

de las unidades discursivas en estructura de la propia visión indígena y plasmado en el

carácter aymara” Santander M., E. (2002:64).

De esa manera, “La semántica es o son algunas ideas y conceptos que comparten los

diferentes regiones que aboca la lógica,… a nivel lingüístico, la semántica de la lengua

es muy compleja y rica, al mismo tiempo da palabras y expresiones en la lengua, se

caracteriza por ser polisemias y tienen un lado metafórico realizado inmediatamente con

los aspectos culturales” Para Apaza A., I. (1999:47), los léxicos aymaras utilizados en el

contexto de la vestimenta de las Autoridades del municipio Jesús de Machaca tienen

varios significados según la creencia de los hablantes del lugar.

Además, se define como un proceso que “consiste en los signos del significado de una

palabra como consecuencia de las innovaciones o producto de otros factores, que

manifiestan según el contexto” Elizabeth, T. (1997:125), se entiende, que la semántica

aymara se presenta según el contexto en que se expresa un determinado léxico, además

la semántica aymara se caracteriza por ser polisemia, porque cada signo o léxico en la

cultura e idioma aymara tiene muchos significados según el contexto. Los símbolos y

significados que lleva la vestimenta originaria de las Autoridades están muy

relacionados con la sociedad, cultura y tradición aymara, es decir el Mallku Awki y la

Page 39: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

39

Mallku Tayka viste de diversas indumentarias: vestimenta como símbolo que expresa

muchos significados, es decir, el poncho wayruru que es la combinación de dos colores

negro y rojo, utilizado por una Autoridad significa luto y sangre, especialmente en el

municipio Jesús de Machaca, y de la misma manera, cada uno de los atuendos tienen

sus propios significados que son los siguientes: ch’utuqa, lluch’u, rimanasu, wara, q’ipi,

qhawillu, lasu, kuka ch’uspa, kalsita, wiskhu, pantaluna, allmilla siempre negro y cada

una con sus propias características. De la misma manera, la Mallku Tayka viste: qiqilu,

phalt’a, q’ipi, awayu, inkqhar tari, piras tari, jawuna, pullira y t’inkha, su vestimenta al

igual que del hombre es de color oscuro.

3.10 Lexicografía

Es definido “como técnica de los diccionarios, hace referencia al habla, su finalidad es

organizar palabras en un repertorio cómodo, y seguir un orden establecido aportando la

mayor información posible sobre sus usos, se trata de confeccionar listas de unidades

léxicas de una sola lengua o de varias” Fernandez G., A. R. (1989:138).

Además, la lexicografía “se ocupa de la confección de diccionarios. El término es

ambiguo porque tanto puede significar la metodología para realizar un diccionario como

la rama del conocimiento que los que estudian. Así surgieron diccionarios lingüísticos,

de uso, bilingües, enciclopédicos, por materias, ideológicos dialectales, icónicos y otras

muchas variedades”2. Asi mismo, se considera como “la técnica de los diccionarios,

hace referencia al habla, su finalidad es organizar las palabras en un repertorio cómodo,

2Microsoft® Encarta® 2007. © 1993-2006 Microsoft Corporation. Reservados todos los derechos

Page 40: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

40

y seguir un orden establecido, aportando la mayor información posible sobre sus usos; se

trata pues, de confeccionar listas de unidades léxicas de una sola lengua o de varias”

Para Yule, G. (1998:138), de esa manera, se asevera que la lexicografía es el estudio y

elaboración del diccionario con palabras cómodamente establecidos y aportando la

mayor información sobre sus usos para la mejor compresión de los usuarios, de manera

que los términos utilizados en textilería y vestimenta originaria de las Autoridades

tengan la mayor facilidad para la comprensión y el conocimiento de los beneficiarios.

Por tanto, la lexicografía es una disciplina que se ocupa a producir diccionarios en

diferentes lenguas, en éste caso, nos limitaremos a la lexicografía de la vestimenta

originaria de las Autoridades ayamaras particularmente del municipio Jesús de Machaca,

para ello se aprecia el siguiente modelo de elaboración de un diccionario, lo cual es más

práctico y detallado, razón por la cual, se opta como modelo para el presente trabajo de

investigación. Según Luis Fernando Lara (1997:115).

Lema o lexema Categoría gramatical Barra que divide las acepciones

Acepción Definición Cambio gramatical

Ch’aska I S. 1 cometa. / 2 lucero de la mañana. / 3 remolino. II Adj. 4 referente a un hombre:

melenudo. / 5 referente a una persona: despeinada. Observación el lema puede ser utilizado

también para referirse a los animales. * kawallu locución nominal coloquial. a) mujer que

lleva el cabello recogido como la cola de un caballo. Obs. según el contexto puede ser

despectivo. / b) coloquial mujer que tiene el cabello despeinado y revuelo. Observación según el

contexto puede ser despectivo. / c) LP. Despectivo persona natural de cantón Viacha.

khuchhäwati, khuchhänaki, uta phuqha . Sinónimo

Acepciones en unidades pluriverbales Unidades pluriverbales

Indicación pragmática Indicación estilística

Page 41: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

41

Por otro lado se propone el siguiente modelo para la elaboración del diccionario,

clasificado en dos categorías muy importantes, univerbales y plurivebales. Callizaya A.,

G. (1998:152).

Univerbales

Los univerbales se registran en sigular y los verbos se presentan en infinitivo.

- Achuña V. tr. Llevar algo.

- Alata Adj. Comprado.

Pluriverbales

El lema principal es el sustantivo.

- Manq’a S.comida. * phaya loc. Nominal c) cocinera. / b) mujer que se

dedica a la venta de comida en un mercado o en la calle.

Sino existe sustantivo, el siguiente elemento a considerarse será el Adjetivo.

- Jiwata Adj. Muerto, fallecido. * wali Loc. Adj. Ref. a una persona

demaciada tacaña

Sino existe adjetivo, el siguiente elemento a considerarse será el Verbo.

- Luraña V. tr. Trabajar, hacer algo.

Page 42: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

42

Sino existe ninguno de estos elementos, el siguiente elemento a considerarse será el

Adverbio.

- Kawkha Adv. Dónde. * .t.s jutta Loc. Adv. En relación con el modo de

preguntar del lugar de donde viene una persona.

Cuando hay dos elementos sustantivos se considera la primera Ej.: asnu p’iqi.

- Asnu: p’iqi Loc. Nom. Persona distraída y lenta para entender. Obs. según

el contexto despectivo.

Ejemplo:

- Achachi I Sust. (m) / Adj. Var. 1 anciano, viejo. Obs. el lema se usa tanto para

las personas y los animales. pero no se usa para las cosas. / II ¡ ! 2 Interj.

Desp. Se usa para despreciar a un hombre del que se recibe malos tratos. *

qhinchha Loc. Nom. / Adj. Coloquial hombre viejo que es portador de

mala suerte.

Según al estándar de Luis Lara detallamos la carga semántica, la categoria gramatical y

los sinónimos de cada uno de los léxicos presentados en el contexto de la vestimenta de

las Autoridades aymaras del Municipio Jesús de Machaca. Ésto se apreciará más

adelante.

Page 43: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

43

CAPÍTULO IV

FUNDAMENTO METODOLÓGICO

De manera general, la metodología permite alcanzar el objetivo del problema planteado.

Por lo tanto, el presente trabajo de investigación se enmarca en la etnografía como

método cualitativo. De la misma manera, las técnicas que se emplean son: entrevista y

observación participativa, en los cuales se utiliza la grabadora como herramienta,

observación directa para la recolección de datos. Es asi que, el trabajo de investigación

esta basado en la descripción semántica de la vestimenta originaria de las Autoridades de

municipio Jesús de Machaca tal como manifiestan los informantes.

4.1 Etnografía como método de la investigación cualitativa

De manera que, “la etnografía como metodología cualitativa no pretende apropiarse de

un conocimiento que facilite la vigilancia, el control y el castigo de los grupos humanos

estudiados” (Habernas, 1991:243) por lo cual, la etnografía como método cualitativo en

una practica social liberadora, además busca acceder a la comprensión de realidades de

nuestra forma de vida, de esa manera, permite la comprensión en la cultura ancestral y el

significado de las vestimentas.

La etnografía como método cualitativo es una de las investigaciones que se ocupa de

describir un tema determinado como un problema de investigación, el presente trabajo

Page 44: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

44

de investigación es inductiva y realiza descripciones con profundidad, se realiza

entrevistas con preguntas abiertas, entrevistas de profundidad, observación no

estructurada, observación participante y luego se las interpreta.

Se enfatiza que, “la etnografía como método de investigación por el que se aprende el

método de vida de una unidad social concreta. A través de la etnografía se persigue la

descripción o reconstrucción analítica de carácter interpretativo de la cultura, formas de

vida y estructura social del grupo investigado” Rodriguez G., G. (1996:44) es asi que, la

descripción permite describir sistemáticamente las condiciones o situaciones existentes

de algún caso o problema a investigarse, que haya influido o afectado a un fenómeno

social, además, busca interpretar las características, causas, factores, los efectos y las

consecuencias de los cambios, evoluciones de hechos sociales. Para el presente trabajo

de investigación, resulta apropiada la etnografía como método para describir y estudiar

el fenómeno del significado de cada una de los léxicos de la indumentaria de la

vestimenta originaria de las Autoridades del municipio Jesús de Machaca.

Además, proporciona las bases necesarias para sistematizar y contrastar diferentes tipos

de informaciones, en tanto permite realizar un trabajo de investigación descriptiva,

donde se integra en las actividades comunales durante el proceso de la investigación. En

ese sentido, en el presente estudio se emplea otros instrumentos o técnicas, como: la

entrevista, observación documental, observación participativa y análisis de datos

obtenidos.

Page 45: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

45

4.2 Técnicas e instrumentos para la recolección de datos

Si el método es el camino o procedimiento general del conocimiento científico, las

técnicas son los procedimientos de acción concreto que deben seguirse para recorrer las

diferentes faces del método científico, las técnicas tienen un carácter practico y

operativo” Ander- Egg, E. (1995:42). Las técnicas e instrumentos a valerse para el

presente trabajo de investigación son: la entrevista en base de preguntas abiertas, de

manera que los informantes faciliten libremente los datos necesarios; observación

participativa en el que el investigador se integra y observa, describe las actividades sobre

los significados de la vestimenta de las Autoridades del municipio Jesús de Machaca.

Los instrumentos de uso son: grabadora con el cual se entrevista lo suficientemente;

libreta de campo que sirve de utilidad para tomar notas, anotaciones consecuentes y

espontaneos con relación al tema de investigación.

4.2.1 Observación Participativa

La observación participante permite llevar acabo la descripción e interpretación de lo

acontecido en el seno del grupo investigado. Es decir, el investigador se integra a la

comunidad o lugar de investigación al tiempo que la estudia. “Es aquello en que el

observador pertenece a la comunidad o grupo social que se estudia, se integra al grupo

con el fin de realizar la observación” Armas S., G.J. (1986:166) Op. Cit. Por M., M.

Estos aspectos permiten al investigador llegar a conclusiones más exactos, mediante una

investigación abierta, pública y franca.

Page 46: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

46

También denominado “observación activa, consiste en la participación directa e

indirecta del observador en cuanto asume uno o más roles en la vida de la comunidad,

del grupo o dentro de una situación determinada. Se ha definido como la técnica por la

cual se llega a conocer la vida de un grupo desde el interior del mismo, permitiendo

captar no sólo los fenómenos objetivos y manifiestos sino también el sentido subjetivo

de muchos comportamientos sociales, imposibles de conocer y menos aún de

comprender con la observación no participativa” Para Ander- Egg, E. (1995:203). Por

todo aquello, la observación participativa es cuando el investigador se integra al lugar de

hechos y posee facilidad de evaluar, analizar y percibir la descripsion léxica y semántica

de la vestimenta originaria de las Autoridades de Jesús de Machaca, para evidenciar el

nivel de aceptación, satisfacción e insatisfacción de las expectativas y necesidades de los

comunarios y de la sociedad en general.

4.2.2 Entrevista

La entrevista “es una comunicación oral entre dos o más personas, en la que uno es el

entrevistador y otro u otros son los entrevistados” Callisaya CH., G. (2005:71) se

comprende como, la práctica que permite al investigador obtener información de

primera mano, es una conversación que tiene como finalidad la obtención de

información, en una entrevista intervienen el entrevistador y el entrevistado. El primero,

además de tomar la iniciativa de la conversación, plantea mediante preguntas específicas

de cada tema de su interés y decide en qué momento el tema ha cumplido sus objetivos.

Page 47: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

47

El entrevistado facilita la información propia o su experiencia a cerca de léxico

semántico de la vestimenta de la Autoridad machaqueña.

4.2.2.1 Entrevista personal

Se define como una “entrevista cara a cara, donde el entrevistador pregunta al

entrevistado y recibe de éste las respuestas pertinentes a las hipótesis de la investigación.

Las preguntas y su secuenciación marcarán el grado de estructuración del cuestionario,

objeto de la entrevista” Para Goméz, M. Marcelo (2006:124) de esa manera, la técnica

de entrevista personal, permite obtener informaciones orales de primera mano sobre el

léxico semántico de la vestimenta de las Autoridades aymaras del Municipio Jesús de

Machaca, esta entrevista focalizada se aplica como una base del trabajo de investigación

en donde el entrevistador solo guía la entrevista y el entrevistado responde de manera

libre.

4.3 Universo

El universo del presente estudio está constituido principalmente en la Vestimenta

Originaria de las Autoridades aymaras y por los habitantes de la provincia Ingavi en

particular del Municipio Jesús de Machaca, ubicado al oeste del departamento de La Paz

– Bolivia, frontera con la república de Perú, a orillas del lago Titicaca. Según los datos

del último censo del Instituto Nacional de Estadísticas (I.N.E.) de 2012 tiene una

población de 15.039 habitantes, 7.448 son hombrs y 7.591 son mujeres. “el universo en

ciencias sociales, es generalmente la población, que debido a su tamaño no es posible

Page 48: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

48

analizarla en su totalidad por los costos elevados que demandaría, por lo tanto, tiene que

estudiarse solo una parte de ella” Torres B., C. (1992:181).

4.4 Muestra

Recordemos que en las muestras de este tipo, la elección de los informantes no depende

de que todos tengan la misma posibilidad de ser elegido, sino de la decisión del

investigador. “El enfoque cualitativo de una muestra no probabilística es su diseño de

estudio que requiere no tanto una “representatividad” de elementos de una población,

sino una cuidadosa y controlada elección de sujetos con ciertas características

especificadas previamente en el planteamiento del problema” Goméz, M. Marcelo

(2006:117). Razón por la cual, el presente trabajo de investigación tiene como muestra a

las siguientes comunidades del Municipio Jesús de Machaca, los cuales son: Yauriri

Unificado, Kalla Baja, Sullkatiti Titiri y Jesús de Machaca, la entrevista se realiza a los

Mallku Awkis y Mallku Taykas y a personas aymara hablantes de cincuenta y cinco por

adelante, tomando en cuenta la equidad de género se entrevista a diez varones y diez

mujeres, de los cuales solamente se selecciona a dos informantes de cada comunidad, es

decir, a un informante del sexo masculino y a un infomante del sexo femenino, en total,

llega a ser ocho personas, cuatro de cada género, porque son personas originarios y

conocedores con profundidad sobre el tema de investigación, en este caso, sobre los

significados de la vestimenta de las Autoridades.

Page 49: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

49

CAPÍTULO V

ANÁLISIS E INTERPRETACIÓN DE DATOS

El presente capítulo permite agrupar y valorar cada uno de los fenómenos expresados

por los habitantes del Municipio Jesús de Machaca, tomando en cuenta el objetivo del

estudio. En el campo del estudio de la Vestimenta Originaria de las Autoridades en

aymara se clasifica en dos grupos, dando valor a cada una de las expresiones según el

corpus adquirido de los informantes. Se ha identificado solamente la vestimenta de las

Autoridades aymaras tomando en cuenta las características peculiares de cada una de

ellas y la carga semántica en el contexto utilizado.

La procedencia de éste trabajo de investigación es por el tema elegido, primero,se

plantea los objetivos de acuerdo al tema de estudio; segundo, se llega al lugar de estudio

para recabar el material de estudio mediante las entrevistas, teniendo en cuenta como

informantes a las Autoridades originarias y personas mayores de cincuenta y cinco años

de edad entre hombres y mujeres, con un tiempo de duración según la disponibilidad del

tiempo de cada informador, luego se translitera tal como dice él o la informante.

En el Municipio Jesús de Machaca, particularmente en las cuatro comunidades

estudiadas la organización política de las Autoridades es de la siguiente manera: ser

Autoridad (Mallku que tiene un significado denotativo de un ave del altiplano en

Page 50: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

50

castellano llamado Cóndor, sin embargo, su significado connotativo es ser Autoridad de

una determinada comunidad; Awki – Tayka literalmente se entiende como padres de

familia, pero su significado connotativo es el encargado/a de una comunidad, po ello son

denominados padres de un ayllu) es una gran responsabilidad de resguardar a la

comunidad de daños que puedan sucitarse. El municipio en general cuenta con un Jilïr

(el mayor de todos) Mallku Awki y Jilïr Mallku Tayka, es decir, la máxima Autoridad del

dicho municipio. Y cada comunidad cuenta con tres Autoridades, quienes se hacen

cargo directamente del bienestar del ayllu: el primero denominado como Mallku sub

central quien es el directo responsable como líder de una comunidad a la que

corresponde, el segundo denominado Mallku qilqiri que significa segundo Autoridad y

el tercero como Mallku arkiri que tiene por significado connotativo como Autoridad que

colabora en toda las actividades a llevarse.

La Autoridad es asumida desde el 1 de enero (año nuevo), es decir, este cambio como

poder de mando de los salientes a los entrantes (machaqas) es realizado en el templo del

Municipio Jesús de Machaca. Según los usos y costumbres del lugar (thakhi) las

Autoridades entrantes (machaq Mallkus)3 son guiadas por sus asesores (irpiris)4 quienes

tienen la obligación de encargar o dar a aconocer sobre los deberes y obligaciones de las

Autoridades.

3 Machaq Mallku: Autoridad flamante, inicio de la gestión como Autoridad en el municipio Jesus de

Machaca.

4 Irpiri: Es el asesor o concejero de la Autoridad entrante. Debe ser pareja chacha-warmi. Debe ser ex

autoridad, es decir, el requisito es haber cumplido con los cargos dentro de la comunidad.

Page 51: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

51

El cargo de la Autoridad es obligatorio dentro de los usos y costumbres del Municipio

Jesús de Machaca, denominado thakhi o sara. Además, este cargo es asumido

concientemente por el territorio que cada familia posee, si los progenitores se encuentran

en la edad muy avanzada o se hayan finado; el cargo corresponde directamente al hijo

mayor de la familia, en caso de que la persona no fuese responsable o ejemplar,

entonces, el cargo es tomado por el hijo sobre saliente de la familia, tomando en cuenta

la dualidad (chacha-warmi), porque según la cultura andina todo es dual, el Mallku Awki

representa a los hombres y es como un padre dentro de la comunidad y la Mallku Tayka

representa a las mujeres y es tambien como una madre.

Para Yampara H., S. (1993:12) “ser Autoridad engloba los siguientes significados

lingüísticos, los miembros sobresalidos de las familias del ayllu”… Para el mismo

autor, el jilaqata es como una Autoridad política, ritual y espacial que ostenta el “poder

comunal” para gobernar a la comunidad, ayllu y marka.

5.1 Léxico Aymara de la Vestimenta de la Autoridad del Municipio Jesús de

Machaca

Las Autoridades originarias en la cultura aymara, especialmente en el Municipio Jesús

de Machaca tanto el hombre como la mujer viste de manera simbólica para diferenciarse

de las bases.

La clasificación de los grupos lexicales es de acuerdo a la vestimenta de cada género, a

base de la información obtenida, tomando en cuenta el contexto del estudio.

Page 52: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

52

5.1.1 Léxico Aymara de la vestimenta del Mallku Awki

Estas términologías se presentan como léxicos simples. Las prendas que viste el Mallku

Awki (Autoridad de la comunidad) en el Municipio Jesús de Machaca es lo siguiente:

Léxico

Ch’utuqa

Lluch’u

Rimanasu

Rusayu/santu cristu

Qhawillu

Punchu

Allmila

Q’ipi

Riyachinu

Suriyawu/Lasu

Wara/Ayta

Ch’uspa

Phuntillu

Kalsita

Wiskhu

Glosa

‘Sombrero’

‘Gorro’

‘Chalina’

‘Rosario’

‘Ponchillo’

‘Poncho’

‘Camisa de bayeta’

‘Atado’

‘Amuleto’

‘Chicote’

‘Cetro’

‘Chuspa’

‘Pantalón’

‘Polaina negro’

‘Abarca’

Page 53: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

53

Los mencionados léxicos son nombres de cada una de las indumentarias

correspondientes al vestuario de la Autoridad masculina, los cuales son expresados

frecuentemente en el lugar de estudio.

5.1.1.1 Ch’utuqa

El léxico sombrero proviene de “sombra” más el sufijo – ero que indica pertenencia,

viene de Latín Este léxico como tal, es un sombrero que todos usan para protegerse del

sol, estos sombreros pueden apreciarse en variedad de colores y materiales. Sin

embargo, peculiarmente el sombrero que es usado por el Mallku Awki tiene que ser

obligatoriamente de color negro y otras particularidades que se dará a conocer en la

parte de análisis semántico.

Léxico Glosa

Chutuqa ‘Sombrero’

Como se pudo apreciar, el mencionado léxico se presenta como sustantivo simple. Se

menciona como tál y de manera habitual en el Municipio Jesús de Machaca.

5.1.1.2 Lluch’u

El mencionado léxico viene de Quechua “ch’ullu”, conocido como gorro andino, es una

prenda de vestir que sirve para cubrir la cabeza y los oídos, es tejido de lana y es de

multicolor. En éste caso, complementa al vestuario de la Autoridad masculina.

Page 54: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

54

Léxico Glosa

Lluch’u ‘Gorro’

Este léxico es expresado de manera cotidiana por los habitantes del Municipio Jesús de

Machaca, sintácticamente se presenta como sustantivo simple.

5.1.1.3 Rimanasu

La chalina conocida como rimanasu en el Municipio Jesús de Machaca, es una prenda

de vestir de color café en el contexto de la vestimenta de las Autoridades, porque

complementa al vestuario de la Autoridad masculina, además, es una de las prendas que

distingue a la Autoridad aymara de los de más pobladores.

Léxico Glosa

Rimanasu ‘Chalina’

El mencionado léxico es particular del lugar de estudio, los pobladores del Municipio

Jesús de Machaca expresan cotidianamente el término rimanasu. Al igual que a los

demás léxicos, ésto también, se presenta como una palabra sustantivo simple. Sin

embargo, esta prenda fue adaptada en América con la llegada de los conquistadores

españoles en el siglo XVI. (RAE)

Page 55: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

55

5.1.1.4 Santu Cristu/Rusayu

El léxico rosario viene de latín, está compuesta con rosa (como la flor) y el sufijo -arium

(-ario) que indica pertenencia, luego ese collar de rosas se relacionó con el hilo para

llevar la cuenta de los rezos. Los abitantes del lugar de investigación consideran como

una imposición de los católicos, en éste caso, es una adaptación a lo que es el

catolicismo y que llegaría a ser una mescla entre andinismo y catolicismo. No obstante,

Actualmente forma parte de la vestimenta de las Autoridades masculinas (Mallku Awki)

del Municipio Jesús de Machaca.

Léxico Glosa

Rusayu/santu cristu ‘Rosario’

El léxico se presenta como sustantivo simple. Además, es mencionado solamente en el

contexto de la vestimenta de la Autoridad porque es uso exclusivo del Mallku Awki.

5.1.1.5 Qhawillu

Literalmente se puede entender como un poncho pequeño, la particularidad del Qhawillu

es el color negro que es utilizado por los Mallku Awkis de Jesús de Machaca. De igual

forma, en estos contextos es expresada como léxico sustantivo simple, como se aprecia a

continuación:

Page 56: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

56

Léxico Glosa

Qhawillu ‘Ponchillo’

El mencionado léxico es propio del lugar de estudio, únicamente se expresa en el

contexto de la indumentaria de la Autoridad masculina del lugar de estudio.

5.1.1 6 Punchu

El termino punchu, como tal es un léxico sustantivo simple, ejemplo: punchu =

sustantivo, sin embargo, para determinar la particularidad de la prenda de vestir se

presentan con la anteposición de un adjetivo que resulta como un léxico compuesto

nominal, ejemplo: Wayrur = adjetivo + Punchu = sustantivo (wayrur punchu), como se

apreciará a continuación, éstos son prendas de vestir, generalmente la mencionada

prenda es producida por ellos mismos, éstos son de diferentes colores y con diferentes

características de acuerdo quien use el poncho. El wayrur punchu es utilizado solamente

por las Autoridades del Municipio Jesús de Machaca. Otros colores de ponchos son

utilizados en otros contextos y por otras personas, de alguna manera siempre

relacionandas con la naturaleza, con la vivencia misma. Por otro lado, para RAE5

"Poncho" es un préstamo lingüístico del Quechua. Es parte de la cultura rural chilena,

argentina y con mucha mayor incidencia boliviana, la prenda puede ser de origen andino

en término genérico pero por su denominación (poncho) es una palabra Quechua del

antiguo Perú. Su uso entre los mestizos y criollos se expandio rapidamente durante la

5 Diccionario, Real Academia Española.

Page 57: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

57

colonia y con todo derecho puede considerarse una prenda tipica del Huasco chileno o el

Gaucho argentino, pero tiene un origen que es anterior a estos personajes frutos del

mestizaje como también se dio en Perú.

Léxico Glosa

Punchu ‘Poncho’

Wayrur punchu ‘Poncho de color negro y rojo’

Chinchilla/uqi/ch’ikhu punchu ‘Poncho plomo’

Estes léxicos son variantes del poncho, que son expresadas adecuadamente en el

momento del uso, éstos connotan diferentes significados de acuerdo a sus cualidades.

Cabe mencionar, que el wayrur punchu es histórico porque el poncho que antiguamente

utilizaban las Autoridades era el chinchill punchu. Sin embargo, desde el año 1921, año

de sublevación y masacre del Municipio Jesús de Machaca, desde entonces, cambiaron

a wayrur punchu como símbolo de luto y sangre por los caídos en el mencionado suceso.

5.1.1.7 Allmilla

La mencionada prenda de vestir es también uno de los atavíos del Mallku Awki. En la

actualidad el uso de esta prenda ya no es tan frecuente, es más, se halla sustituida por la

camiza y chompa. Este léxico que presentamos a continuación es una palabra sustantivo

simple y es expresión propia del Municipio Jesús de Machaca.

Page 58: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

58

Léxico Glosa

Allmilla ‘Camisa de bayeta’

Actualmente, esta prenda y el correspondiente léxico son sustituidos por los ataviós

camisa, y chompa, particularmente el léxico allmilla es expresado de manera frecuente

en el contexto de la vestimenta de las Autoridades del municipio Jesús de Machaca.

5.1.1.8 Suriyawu/Lasu

El léxico chicote está compuesto con el sufijo –ote (aumentativo como en grandote)

sobre la palabra chico que viene de Latín ciccum, se refiere a una persona de poca edad

pero fuerte y denso. Por otro lado, se refiere a un pedazo de cuerda o látigo que viene de

Francés chicot (tallo cortado). Suriyawu es una de las indumentarias de la Autoridad

aymara, ésto es utilizado indispensablemente por los Mallku Awkis, particularmente en

el Municipio Jesús de Machaca como símbolo de poderío. Este léxico se aprecia

frecuentemente en el contexto de la vestimenta de las Autoridades y se manifiesta como

un término sustantivo simple.

Léxico Glosa

Suriyawu/Lasu ‘Chicote’

Page 59: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

59

5.1.1.9 Wara/Ayta

Este léxico es propio del lugar de investigación, objeto que es utilizada como bastón de

mando y forma parte de la vestimenta de la Autoridad aymara, exclusivamente para los

Mallku Awkis del Municipio Jesús de Machaca.

Léxico Glosa

Jacha wara/ayta ‘Cetro grande’

Jisk’a wara/ayta ‘Cetro pequeño’

Como otros léxicos solamente es expresada en contextos de la indumentaria de la

Autoridad masculina (Mallku Awki). Estes términos se presentan con la anteposición de

un adjetivo y que llegan a ser compuestos nominales. Ejemplo: Jach’a = adjetivo +

Wara = sustantivo (jach’a wara).

5.1.1.10 Ch’uspa

De la misma manera, esta prenda complementa a la vestimenta de la Autoridad

masculina, la estructura sintáctica es sustantivo simple, como se aprecia a continuación:

Léxico Glosa

Ch’uspa ‘Chuspa’

Page 60: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

60

Este lexema es propio y se expresa con mucha frecuencia en el contexto de la Autoridad,

del municipio Jesús de Machaca, la Autoridad comunal obligatoriamente debe portar la

correspondiente ch’uspa. Tiene la forma de una bolsa pequeña y multicolor que cumple

la función de un embase para el manejo exclusivo de la hoja de coca.

5.1.1.11 Phuntillu/pantaluna

La prenda es usado por todas las personas del sexo masculino, por tal razón, es una de

las vestimentas imprescindiblemente utilizada por las Autoridades de la comunidad o

ayllu, la gran particularidad es de color negro.

Léxico Glosa

Phuntillu/pantaluna ‘Pantalón’

Este léxico es expresión propia de los habitantes del lugar de estudio, es decir, es el

habla cotidiana por los pobladores del municipio Jesús de Machaca (antiguamente

indicado como phuntillu).

Para RAE la palabra pantalón viene de pantaleone, un personaje de una comedia italiana

del XII. Según una etimología popular pantaleone viene de planta-leone (planta de león),

un apodo dado a los Venecianos, el león de san marcos es el simbólo de venecia.

Pantaleone caracterizaba un Veneciano viejo y ábaro que vestía unos calsones largos.

Page 61: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

61

Quienes popularizarón esta vestimenta fuerón los Franceses, durante la revolución

Francesa.

5.1.1.12 Kalsita

Ésta es una de las indumentarias representativas del Mallku Awki, esta prenda de vestir

llamada kalsita complementa a la vestimenta de la Autoridad originaria. Tiene la forma

de una polaina que cubre la parte del tobillo y es tejido de lana negra o café de llama u

oveja.

Léxico Glosa

Kalsita ‘Polaina’

Del mismo modo, el léxico es peculiar y propio del Municipio Jesús de Machaca, razón

por la cual, son tomadas en cuenta tal como señalan en el lugar de estudio. Además,

gramaticalmente es un término sustantivo simple.

5.1.2 Léxico aymara de la vestimenta de la Mallku Tayka

La mayor parte de los léxicos que presentamos a continuación son palabras sustantivos

simples, excepto en los léxicos Inkqhar tari y Piras tari, éstos llegan a ser palabras

compuestos nominales. Sin embargo, todo ello corresponde al vestuario de la Autoridad

femenina (Mallku Tayka).

Page 62: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

62

Léxico

Qiqilu

Phalt’a

Miralla

Awayu

Q’ipi

Jawuna

Riyachinu

Inkqhar Tari

Piras tari

Pullira

Wiskhu

Glosa

‘Montera’

‘Cobertura para la cabeza’

‘Medalla’

‘Aguayo’

‘Atado’

‘Chaqueta’

‘Amuleto’

‘Tari mediano’

‘Tari pequeño’

‘Pollera’

‘Abarca’

Los mencionados léxicos son utilizados concretamente en el contexto de la vestimenta

de la Autoridad femenina, estos términos son expresados cotidianamente por las Mallku

Taykas del Municipio Jesús de Machaca.

5.1.2.1 Qiqilu

Esta prenda es utilizada exclusivamente por las Autoridades femeninas como un símbolo

de distinto como líder. Es menester resaltar de que éste léxico únicamente se presenta en

el contexto del vestuario de la Mallku Tayka y particularmente en el Municipio Jesús de

Machaca.

Page 63: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

63

Léxico Glosa

Qiqilu ‘Montera’

El lexema se presenta como palabra simple que cumple la función de un sustantivo. Este

Qiqilu es utilizado en remplazo del sombrero, únicamente por las Autoridades femeninas

del Municipio Jesús de Machaca.

5.1.2.2 Phalt’a

Imprescindiblemente la phalt’a es una prenda de vestir que complementa al vestuario de

la Autoridad femenina y es exclusivamente para el uso de las Mallku Taykas. El termino

phalt’a es propio del Municipio Jesús de Machaca, es una palabra sustantivo simple,

como se aprecia a continuación:

Léxico Glosa

Phalt’a ‘Cobertura para la cabeza’

Según los datos obtenidos este léxico es manifestada unicamente en el contexto de la

vestimenta de las Autoridades de la población machaqueña.

5.1.2.3 Miralla

El léxico medalla viene del italiano medaglia, moneda de cobre que valía mitad de un

dinero. Según los pobladores del Municipio Jesús de Machaca la medalla es la

Page 64: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

64

adaptación de la cultura católica. Actualmente es inprescindible en el vestuario de la

Autoridad femenina y se aprecia muy especialmente en el mencionado contexto. Es

expresada de la siguiente manera en el lugar de estudio. Gramaticalmente se presenta

como una palabra sustantivo simple.

Léxico Glosa

Miralla ‘Medalla’

5.1.2.4 Awayu

El aguayo es una indumentaria inprescindible en el vestuario de la Autoridad femenina,

el término aguayo como tal se presenta como palabra simple, sin embargo, para

distinguir la particularidad de cada una de ellas se presentan con la anteposición de un

adjetivo, como resultado son léxicos compuestos nominales, como presentamos a

continuación.

Léxico Glosa

Awayu ‘Aguayo’

Ch’iyar awayu ‘Aguayo negro’

Chinchill/uqi awayu ‘Aguayo plomo’

Page 65: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

65

Son léxicos que sustituyen al objeto mencionado (awayu), en éste caso, las variaciones

estructurales depende del color de la prenda que necesariamente requiere de un adjetivo

modificador, como en el caso de ch’iyar awayu.

5.1.2.5 Jawuna

Jawuna es una prenda de vestir que es utilizada en lugar de una chompa o blusa

femenina. Está elaborada únicamente de bayeta de color negro, la misma, integra parte

de la vestimenta de las Autoridades femeninas. Actualmente, en algunos casos suele ser

sustituida por la chompa.

Léxico Glosa

Jawuna ‘Chaqueta’

El léxico es propio del lugar de estudio y es un término sustantivo simple.

Circunstancialmente es mencionada cuando la Autoridad femenina se viste con toda la

indumentaria originaria correspondiente al vestuario de una Autoridad.

5.1.2.6 Inkqhar tari

El inkqhar tari es una prenda o indumentaria que necesariamente complementa a la

vestimenta de la Mallku Tayka. Este léxico es propio del municipio Jesús de Machaca,

se presenta con la anteposición del verbo que resulta como un sustantivo compuesto

nominal, como apreciamos a continuación:

Page 66: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

66

Léxico Glosa

Inkqhar tari ‘Tari mediano’

El léxico mencionado es presentado tal como expresan los pobladores del Municipio

Jesús de Machaca.

5.1.2.7 Piras tari

Es una prenda pequeña para el manejo exclusivo de la hoja de coca y es tanbien una de

las indumentarias que complementa a la vestimenta de la Mallku Tayka. Este léxico es

expresión es propia del lugar de estudio, se presenta con la anteposición del otro

sustantivo que resulta como un léxico compuesto nominal, como podemos apreciar:

Léxico Glosa

Piras tari ’Tari pequeño’

El léxico piras tari es particular del Municipio Jesús de Machaca, generalmente son

expresadas en el contexto de la vestimenta de la Mallku Tayka.

5.1.2.8 Pullira

La palabra pollera viene de Latín pullarius “pollero” los que crían pollos, es así que las

faldas anchas de las mujeres se la denomina pollera porque con ella podrían ocultar a los

niños como una jaula. Esta vestimenta es utilizada por las Autoridades femeninas, como

Page 67: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

67

tal es también, de uso común por las personas de toda edad de sexo femenino, sin

embargo, las polleras que suelen ser utilizadas por las Mallku Taykas tienen algunas

particularidades que se dará a conocer en la parte de análisis semántico.

Léxico Glosa

Pullira ‘Pollera’

Este léxico tiene la función de un sustantivo simple, la misma es expresada

consecutivamente en todo los contextos de la vestimenta femenina. Sin embargo, se

pudo evidenciar que la pollera que es para el uso de la Mallku Tayka generalmente es de

color oscuro, puede ser negro, verde oscuro, lila o rojo oscuro.

5.1.3 Léxicos que se comparten en la vestimenta del Mallku Awki y Mallku Tayka

Estos léxicos llegan a ser compartidos tanto en la indumentaria del Mallku Awki como

de la Mallu Tayka, es por eso, que se presenta de manera junta.

5.1.3.1 Q’ipi

La palabra atar viene de Latín attare, este verbo se vincula al verbo apere (ligar, atar).

Este léxico es apreciado en la mayoría de los contextos referidos a atados grandes y

pequeños en las que uno vá de viaje o de compras, puede ser un atado de ropas,

mercancía u otros objetos. Sin embargo, el q’ipi de la Autoridad es únicamente pequeña

porque solamente contiene el correspondiente riyachinu y libro de acta. ésta es una

Page 68: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

68

indumentaria originaria de las Autoridades aymaras en el Municipio Jesús de Machaca,

es decir, es un complemento a la vestimenta del Mallu Awki y de la Mallku Tayka,

quienes llevan de manera cargado y no debe ser descargado ni por un poco tiempo.

Léxico Glosa

Mallku awk q’ipi ‘Atado de la Autoridad masculina’

Mallku tayk q’ipi ‘Atado de la Autoridad femenina’

Los mencionados terminos son palabras compuestas nominales que sustituyen al

nombre de una indumentaria muy importante para el Mallku Awki y Mallku Tayka, los

cuales son expresados cotidianamente en el lugar de estudio.

5.1.3.1.1 Riyachinu

El término riyachinu es propio del municipio Jesús de Machaca, se expresa muy

particularmente en el contexto de las Autoridades porque este objeto consta de un

pequeño costal que posee productos secas del lugar de estudio, y se aprecia únicamente

en el q’ipi del Mallku Awki como de la Mallku Tayka, en otras palabras, es parte del

q’ipi de la Autoridad aymara del Municipio Jesús de Machaca.

Léxico Glosa

Riyachinu ‘Amuleto’

Page 69: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

69

Particularmente el léxico riyachinu se presenta en el contexto de la vestimenta de las

Autoridades, además, éste tiene muchas cualidades. Por otro lado, cabe resaltar que se

presenta como un término sustativo simple.

5.1.3.2 Wiskhu

La palabra abarca viene del Vasco abarka, se refiere a un calzado similar a una sandalia.

El wiskhu también es parte de la vestimenta de las Autoridades aymaras del Municipio

Jesús de Machaca, además, es de uso común de toda la población Machaqueña en lugar

de los zapatos y tiene la forma de una sandalia.

Léxico Glosa

Mallku Awk wiskhu ‘Abarca de la Autoridad masculina’

Mallku Tayk wiskhu ‘Abarca de la Autoridad femenina’

Los mencionados léxicos expresan la particularidad de abarcas (wiskhu). En éste caso

Mallku Awk Wiskhu es una frase nominal conformada de tres sustantivos al igual que a

Mallku Tayk Wiskhu.

5.1.3.3 Saltan isinaka

Estos léxicos consisten en aquellas prendas de vestir que llevan diferentes figuras y que

son parte del vestuario de la Autoridad Machaqueña, estas figuras son denominadas

salta, y estas palabras se presentan de la siguiente manera:

Page 70: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

70

Léxico Glosa

Saltan awayu ‘Aguayo con figuras’

Saltan tari ‘Tari con figuras’

Saltan ch’uspa ‘Chuspa con figuras’

De esta manera son expresados los mencionados términos en el lugar de estudio y de

manera frecuente.

5.2 Análisis Semántico de la Vestimenta Originaria de las Autoridades

Se describe la expresión y carga semántica denotativa y connotativa de cada uno de los

léxicos obtenidos al interior del tema de investigación, denominada “Vestimenta

Originaria de las Autoridades del Municipio Jesús de Machaca”.

Cada una de estas prendas de vestir tanto de la Autoridad masculina como de la

Autoridad femenina son elaboradas por ellas mismas de manera artesanal, como materia

prima tenemos: lana de oveja, llama, en algunos casos lana de alpaca, hasta de vicuña.

Lo primero que se hace es hilar la lana, ésto es realizado por medios muy simples, es

decir, el uso de una rueca manual denominada (qapu) que consiste en un palo delgado y

fino con un contrapeso en la parte inferior, ésto para mantener el equilibrio, este

hilamiento se realiza haciendo girar la fibra hacia derecha, de la cual se obtiene el

denominado qaputa o ch’ulla ch’ankha.

Page 71: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

71

Seguidamente, el qaputa es emparejada con otra ch’ulla ch’ankha, ésto es torcelado, la

dirección que sigue este torcelado de hilo doble es contraria al qaputa, es decir, haciendo

girar a la izquierda y se la denomina k’anthita o paytat/payit ch’ankha, ésta es realizada

en otra rueca un poco más grande denominada (k’anthi qapu).

A continuación, se hace madejas llamado juñi para el lavado correspondiente, una vez

secada al sol se procede al teñido adecuado en diferentes colores al gusto de cada

persona. Seguidamente, se procede al tejido de diferentes prendas, en este caso, la

vestimenta de las Autoridades ya sea en telar a lizo o en telar al suelo. En el mundo

andino el tejido es un sistema de comunicación que refleja su identidad y constituye una

de las expresiones más estéticas. De la misma manera, a través de la salta reflejan su

identidad regional y sus diferencias. Queremos resaltar, que todas las indumentarias que

lleva una Autoridad es elaborado artesanalmente paso a paso y con mucho

conocimiento.

5.2.1 Análisis semántico de la vestimenta del Mallku Awki

Cada prenda de vestir que lleva el Mallku Awki es indispensable porque se

complementan entre sí. En conjunto tiene un significado de mucho valor, respeto,

conocimiento, prestigio y poder de Autoridad durante un año de su gestión, es decir, la

Autoridad que viste con la indumentaria completa se merece mucho respeto de parte de

los comunarios, nadie lo puede cuestionar ni desmerecerlo a la Autoridad, sin embargo,

si la Autoridad llevaría vestimenta incompleta (aunque no se da esto) seria inrespetable,

Page 72: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

72

en otras palabras, la mayoría de los comunarios no tomaría mucha en cuenta. La

indumentaria completa consiste en: ch’utuqa, lluch’u, rimanasu, santu cristu, qhawillu,

punchu, allmilla, q’ipi en donde contiene el riyachinu, suryawu, wara, ch’uspa,

phuntillu, kalsita y wiskhu.

Toda esta vestimenta es para que la Autoridad masculina sea diferente a los demás, para

que de alguna manera sea reconocido de manera legible por los mismos habitantes del

lugar y extraños como líder o encargado de una determinada comunidad o ayllu.

5.2.1.1 Ch’utuqa

El prestigioso sombrero forma parte de la vestimenta del Mallku Awki. Indudablemente,

es de uso cotidiano en los pobladores mayores de edad del sexo masculino. Sin embargo,

la particulariad que marca el sombrero de una Autoridad, es unicamente de color negro.

En el municipio Jesús de Machaca es una de las indumentarías inprescindibles porque de

ningún modo se ve una Autoridad sin sombrero.

Sombrero, prenda con copa y ala que utilizan las personas

para cubrirse del sol.

Denotativo

Page 73: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

73

El sombrero muy aparte de ser una prenda muy usual cotidianamente por aquellas

personas mayores de edad como un símbolo de respeto, es también, una prenda muy

importante dentro de la vestimenta de la Autoridad aymara, particularmente en el

Municipio Jesús de Machaca, significa y posee dignidad valor y honor en una Autoridad,

también, refleja como un grado de categoría superior a los demás.

Por otro lado, es menester mencionar, que es también como una corona y no debe ser

desprendida por ningún motivo ni para entonar el Himno Nacional de Bolivia y algunos

informantes nos indican también que es para que proteja del sol al Mallku Awki.

Inf.4M:Pag.11P2

V.O. Ukax sumrirux … mä pacharus ch’iwichkasp ukhum ch’iwicht’ix um.

V.C. “Aka sombrerox pacharus

ch’iwtt’kasp ukhumawa”.

V.T. (Este sonbrero es como si

asombrara a la naturaleza).

Superioridad Le hace ver superior a todos.

Temporal

(un año)

Autoridad Tiene el poder de autoridad para

dirigir a una comunidad.

Categoría Designa el cargo como líder.

Dignidad Orgullo o decencia de portar la

prenda.

Connotativo

Page 74: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

74

Inf.5F:Pag.2P4

V.O. Ukharuxa sumiru sumriruxa mä jilïrin p’iqip o sea mä wistiminta de que es

superior no, intunsis, janiti sumirunikasphaxa, kun guranikisphasa, janiw ukax mä

significado de mä mallkukiti …

V.C. “Sombrerox mä mä vestimenta de

que es superior uk sañw muni, entonces,

janiti sombreronokasp kun gorranikisp

ukax janiw mä signifikado de Mallk

uñt’aykiti…”.

V.T. (El sombrero significa líder, una

vestimenta de que es superior, entonces,

si no tuviese sombrerono muestra el

significado de una autoridad…).

5.2.1.2 Lluch’u

El lluch’u, más conocido como gorro andino, es un complemento muy importante en la

indumentaria del Mallku Awki. Corresponde a los siguientes rasgos: Ésto es elaborado de

muchos colores, es de lana, tejido con mano a palillo, lleva figuras como: llama,

estrella, cruz andina, flores hasta personas como representación a los animales y flores

del lugar. El lluch’u con éstas características es utilizada únicamente por las Autoridades

aymaras particularmente en el Municipio Jesús de Machaca.

Gorro andino de muchos colores, generalmente se usa en el

altiplano.

Denotativo

Page 75: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

75

El lluch’u es un vestuario específicamente para el uso de las Autoridades masculinas del

Municipio Jesús de Machaca. Al igual que a los demás vestuarios posee poder,

conocimiento, tolerancia y sobre todo mucha paciencia para percibir y tratar con

igualdad y con mucha humildad a todo los comunarios sin preferencia alguna a pesar de

algunos problemas existentes, es decir, a palabras necias, oídos sordos.

Se pudo evidenciar que su expresión semántica de la prenda de vestir lluch’u sobre todo

es poder y filosofía de la Autoridad masculina, en otras palabras se puede decir

paciencia o tolerancia frente a todo los comentarios de los habitantes del lugar.

Inf.2N:Pag.6P3

V.O. …pir jichhurunx ukkhum lluch’ lluch`t`ayapxi, ukat ukaxa p`iqin

k’inchhuntataw amuyunakax sas…

V.C. “Jichhürunakanxa, amuyunakax

p’iqin k’ichhuntataw sasaw lluch’

lluch’t’ayapxi”

V.T. (…el gorro es colocado con el

significado de tener memoria constante)

Paciencia Hace que no reaccione como líder

frente a los demás.

Temporal

(un año) Tolerancia Debe ser tolerante ante algunas

faltas cometidas por parte de los

comunarios.

Poder Provee de poder para ejercer como

líder.

Denotativo

Page 76: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

76

Inf.4M:Pag.13P5

V.O. … lluch’ump tapant’at jan kuns jaqirus kun parlañapataki, jiñchupax

llupant’ataya, jaqis tuqiskasp tuqiskakisphay janiw arsusiñapäkit jupax ukatakiy ukax

lluch’untt’atax um.

V.C. “…Jaqinakar jan kun parlañapatakiw

jinchupax lluch’ump llupt’ata, jaqix tuqisp

ukax jupax janiw arsusiñapakit ukatakiw

lluch’t’ata”.

V.T. (…su oreja está tapada con gorro

paraque no hable cosas indebidas a los

comunarios, para eso es puesto el

gorro).

Inf.7M:Pag.7P3

V.O. Ukax porque jupax pasiñsaniñapawa, …janiw kuna jan wali arunaks

ist’añapäkitixa, ukax sañ muniy jinchupax tapantatakasphas ukhamay um, lluch’ux

ukay ukax sañ munixa.

V.C. “Jupax autoridadachixay janiw

reaccionkasphati, pasiñsaniñapawa,

janiw kuna jan wali arunaks ist’añapäkiti,

lluch’ux jinchupa tapt’atakas uk sañ

muni”.

V.T. (como Autoridad no puede

reaccionar, tiene que tener paciencia,

no debe tomar en cuenta malos

comentarios, el gorro significa

paciencia).

5.2.1.3 Rimanasu

La chalina es también la indumentaria más transcendental en el vestuario de la

Autoridad masculina. Ésta es elaborada exclusivamente de lana color café, es tejido en

telar a lizo, tiene una medida de 25 x 95 centímetros y sus correspondientes flecos en

ambos extremos. La mencionada chalina de color café es solamente para el uso en el

contexto del Mallku Awki.

Page 77: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

77

Como pudimos apreciar las informaciones obtenidas del lugar de investigación. La

chalina tiene significados connotativos de mucha importancia para la población del

Municipio Jesús de Machaca. Sin duda alguna, significa poder, respeto y también

reconocida como uniforme de la Autoridad masculina, Por otro lado, por su color

representa a la tierra, es también para protejerce del frío ya que las Autoridades están

Uniforme En el lugar de estudio es denominado

como uniforme de las Autoridades

porque todos ellas obligatoriamente

usan chalina de color café.

Temporal

(un año)

Poder Provee poder de Autoridad.

Grado Distingue de los demás personas.

Respeto Es respetada porque es prenda de vestir

de una Autoridad.

Chalina o bufanda que sirve para cubrirse el cuello.

Connotativo

Denotativo

Page 78: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

78

noches enteras en algunas actividades como viajes a pueblos aledaños, arreglo de

demandas, quejas y otros.

La expresión semántica del rimanasu en el contexto de la vestimenta del Mallku Awki

posee poder, respeto y otorga el grado de Autoridad.

Inf.2N:Pag.7P5

V.O. …rimanasuxa, chalina pudir mä pasar awkisa ukaxa rimanasunipiniw janicha?

ukat ukaxa pudir purir katt`ataskiwa…

V.C. “…rimanasux poder katxarayi, mä

pasado awkis rimanasunipiniwa, ukax

doder katt’ataskiwa…”.

V.T.(… la chalina provee poder, una

persona mayor tiene siempre la chalina,

ése quiere decir que tiene poder…).

Inf.5F:Pag.3P1

V.O. Chalina o rimanasu ukaxa riprisintiw mä símbolo como grado de una

awturidad, … ukax más que todo rilasyunado siempre con rispitu tamyin no.

V.C. “…rimanasux mä símbolo como

grado de una autoridad represente,

siempre relacionado con respeto”.

V.T.(La chalina representa un símbolo

como grado de una autoridad, siempre

relacionado con el respeto).

5.2.1.4 Santu cristu/rusayu

El rusayu es parecido a un collar, en contexto de la vestimenta de la Autoridad es más

conocido como rosario, porque éste consiste en tres cruces colgadas con sus respectivos

Page 79: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

79

Jesucristo, el rosario es de uso particular en las Autoridades masculinas, llevan de

manera colgada en el cuello, éstos siempre deben ser tres.

La aparición de este rosario fue con la llegada de los españoles, de alguna manera es la

imposición y sometimiento de los mismos en la cultura aymara especialmente en el

Municipio Jesús de Machaca. Sin embargo, acualmente es reconocido como una de las

indumentrias más importantes dentro de la vestimenta de la Autoridad ayamara, además,

éste tiene muchos significados connotativos, se puede decir que indica en el nombre del

Sometimiento Aceptación de la cultura occidental

como parte de la cultura andina.

Temporal

(un año) Imposición Aceptación forzosa del objeto.

Respeto Provee de respeto como parte de la

vestimenta de la Autoridad.

Juramento Ante este objeto es realizado el acto

de juramento para ejercer como

líder.

Rosario como objeto, en forma de collar para el uso de las

Autoridades en el cuello. Denotativo

Connotativo

Page 80: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

80

padre, del hijo y del espíritu santo, por otro lado, algunos informantes nos mencionan

que éste provee de valor y respeto.

El rosario es un símbolo de juramento para cumplir con todos los usos y costumbres de

la mencionada población, por un lado es el pacto de aceptación de lo que es la cultura

española.

Inf.5F:Pag.11P7

V.O. Rusaryuxa, ukaxa mas es con la colonización imposición de la iglesia católica,

o sea jani taqpach cien por cientupinix aka isinakax jiwasankkitix um, nayratpach uka

ispañulanakan jilt’anakapax mistisus criwullus en comlplicidad con los curas ast mun

jan muna akham uchasipxat sas uka rusaryx uskuntawäpxatanaxa...

V.C. “Aka rusayux es más con la

colonización imposición de la iglesia

católica, aka isinakax janiw taqpach

jiwasankkiti, nayrapach españolanakan

jilt’anakapax mestisos, en complicidad de

los curas mun jan mun akham uchasipxat

sas uskuntawäpxatayna…

V.T. (Este rosario es más con la

colonización, es imposición de la iglesia

católica, estas vestimentas no son de

nosotros al cien por ciento, los sobrantes

de los españoles es decir criollos y

mestisos con la complicidad de los curas

nos pusierón de manera obligatorio).

Inf.7M:Pag.15P3

V.O. …mä autoridadanx no, kimsa rusayuniñapaw akaxa kuna jan walinakats

jark’aqt’añapatakipi, alaxpachankiri awkisax wintisiñapatakiy kumunidadpachar no,

akax kimsapi dios awki dios yuqa y dios espíritu ukpi riprisintix ukampirus churarakiy

ch’ama valor taqi ukanaka nu ukampirus kuna juchanak jan ukax kijanak askichasas

Page 81: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

81

ukpi jamp’att’ayapxix nu ukatpi juramints mayt’ayapxarakix juchaninakarux nu.

V.C. “Mallkunakanx jan faltaw apnaqataxi,

akax dios awki dios yuqa y espírito santo

uk represente, ukat kimsapinïñapawa,

ukatx kuna jan walinakats jark’aqt’araki,

ukhamarak alax pachankir awkisan

comunidadpachar bendisiñapatakiwa,

ukharux ch’ama, valor churaraki, kuna

queja askichäwinx juchaninakarux ukpi

jamp’att’ayapxarakixa”.

V.T.(los Mallkusmanejan sin falta, éstes

son siempre tres y significa en el nombre

del padre, del hijo y del espírito santo,

todo ésto proteje de los malos momentos

y es para que el Dios bendiga a toda la

comunidad, y además da fuerza y valor.

En el arreglo de algunas quejas suelen

hacer jurar y besar ante éste cruz al

pecador).

5.2.1.5 Qhawillu

Se pudo evidenciar que el qhawillu tiene la forma de un poncho y es elaborado

únicamente de bayeta color negra, tiene una medida de 75 (mä wara) x 1.20 centímetros

y su correspondiente abertura en el centro para introducir la cabeza. El uso es exclusivo

y obligatorio en los Mallku Awkis del Municipio Jesús de Machaca, éste ocupa un lugar

bajo del poncho.

Ponchillo negro que es utilizado bajo el poncho por las

Autoridades del lugar de estudio. Denotativo

Page 82: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

82

El qhawillu provee poder, respeto, fuerza, valor y coraje a una Autoridad aymara, razón

por la cual, no debe ser desprendida ni siquiera para dormir, además, la Autoridad

adquiere o es respetada de manera sagrada, nadie puede cuestionar ni faltar el respeto.

También posee el significado de permanente humildad en toda la gestión y provee

fortaleza al líder aymara para que no se desmoralice por ningún motivo. Por otro lado, es

también luto por todo el año por aquellas personas que fenecen en la comunidad porque

la Autoridad denominado padre de la comunidad no puede utilizar luto de manera

particular. Es asi, que el qhawillu contiene significados connotativos en el contexto de la

vestimenta de las Autoridades.

Poder Provee de mucho poder de Autoridad.

Temporal

(un año)

Coraje Posee de vigor para ejercer el cargo.

Humildad Hace que el líder pueda ejercer el

cargo con mucha humildad para buen

gestionamiento.

Fortaleza El líder se siente fortalecido.

Luto Por aquellas personas que fallecen al

interior del ayllu.

Resguardo Protección a la comunidad para el

bienestar de todos.

Connotativo

Page 83: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

83

Particularmente en el Municipio Jesús de Machaca la prenda de vestir denominado

Qhawillu, concretamente posee de mucho coraje (saqapu) para el Mallku Awki y es un

símbolo de resguardo y cuidado permanente a toda la comunidad.

Inf.2N:Pag.5P3

V.O. Qhawillux pudir katuqi, ch’ama, uka manqhankiw ch’amaxa, ukax pudir, fuerza,

walur ukx janiw apsuskasphati, sañani mä arunxa mallkun saqapupay ukankixa,

porque mallkurux rispitatachixay sagrado, mä yusarjamaw kumunax uñt’xixa…

V.C. “Qhawillutx poder, ch’ama, fuerza,

valor katuqi, ukatw jan apsusiñapakiti, mä

arunx Mallkun saqapupawa, porque

Mallkurux sagrado respetatawa, kumunax

mä Diosarjamaw uñt’xixa…

V.T. (del ponchillo recibe poder, fuerza

y valor por eso no debe sacarse,es decir

ahí esta el coraje de la Autoridad, y es

respetada de manera sagrada, la

comunidad reconoce como a un Dios…).

Inf.5F:Pag.2P4

V.O. Uka qhawilla… taqpach wasi kumun wawar ukaxa imxasiñapatak protección

mas que todo ukan ukay aka eh… cultura aymar taypinx qilqawinakans six no, (…)mä

ch’axwawis utjasphaxa protejiñappiniy janiw apt’kasphatix jasilakx um ni

usuntkasphas ni kuna llakinakats mallkux yatipiniy nu kawkir wawaxas ukhum kunask

ukx nu jall ukay sañ munixa.

V.C. “Uka qhawillux kumun wawaruw

protección churi, (…) digamos mä

ch’axwawis utjasphax protejiñapapiniwa,

janiw facilakx apt’kasphati, ni

usuntkasphasa, Mallkux kuna llakinakats

yatipiniwa, uk sañw muni”.

V.T.(este ponchillo es para resguardar a

la comunidad (…) si es que habría algún

conflicto, no debe dejarse por vencido de

manera fácil.El Mallkutampoco puede

enfermoarse y sabe siempre de cualquier

problema).

Page 84: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

84

5.2.1.6 Punchu

Esta vestimenta es elaborado meses antes por los mismos habitantes del lugar, en

particular por las mismas personas que asumen el cargo de la Autoridad comunal, es

tejido en telar al suelo y en dos mankhallus, cada una de ellas tiene la forma rectangular,

cada mankhallu6 tiene una medida de 80 x 90 centímetros, los dos mankhallus unidos

forman el correspondiente poncho en forma casi cuadrada de aproximadamente 1.60 x

1.80 centímetros, el material es de lana, y además tiene una pequeña abertura en la parte

central de la costura para introducir la cabeza.

Es uno de los vestuarios del hombre andino, está elaborado de diferentes materiales

como: lana sintética, lana de vicuña, llama, alpaca y lana de oveja, además, se puede

apreciar en diferentes colores para cada acontecimiento o circunstancia. Generalmente

en el Municipio Jesús de Machaca el uso de este poncho se da en personas mayores de

edad, es decir, personas que hayan cumplido con los usos y costumbres de la comunidad

(ex Autoridad), también, es utilizado en lugares frígidos o en momentos de mucho frio y

es manejado con mayor frecuencia por las Autoridades del lugar.

En contexto de la vestimenta de las Autoridades tiene el significado de resguardo a la

comunidad, respeto, coraje y conocimiento. Razón por la cual, cuando una persona está

vestida con poncho o de Mallku significa que tiene conocimiento de la cultura andina y

sobre los usos y costumbres del lugar. A continuación analizamos los significados

6 Mankhallu: Es uno de los costados, parte o lados del poncho, antes de unirlos se le denomina mankhallu

según la informante del lugar de estudio Maria Elena Calle de Choque.

Page 85: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

85

denotativos y connotativos de cada léxico que tiene como significante a cada prenda de

vestir de la Autoridad del Municipio Jesús de Machaca.

Esta prenda como tal, sin importar el color es utilizado naturalmente por aquellas

personas mayores de edad del sexo masculino en momentos de frio, lluvia, además,

como una señal simbólica de conocimiento de la persona, quién merece respeto y valor

por su antigüedad en una determinada comunidad o Municipio, y además, es sumamente

relacionado con la pacha, de alguna manera, es como si ayudaría a la misma a dar calor

para que llueva y haya producción.

Experiencia Es utilizado por ex Autoridades del

lugar.

Temporal

(un año) Producción Se relaciona con la naturaleza para la

buena producción agrícola.

Respeto Provee de respeto a la persona por su

experiencia.

Prenda de vestir denominado poncho, con una abertura al

centro para introducir la cabeza.

Connotativo

Denotativo

Page 86: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

86

Específicamente el poncho simboliza ex Autoridad (aquella persona que haya cumplido

con los usos y costumbres del ayllu o por lo menos haya hecho mallku). Por otro lado, el

poncho es también utilizado en circunstancias ceremoniales como signo de respeto

mutuo con la naturaleza o con todo lo que rodea al ser humano, ya que en la concepción

andina se complementan la naturaleza y el ser humano.

Inf.2N:Pag.2P1

V.O. … ukax puncht’asix ukax purluminos ukax manq’añas utjañapataki, pachas sum

ch’iwxataskañapataki um jallus puriñapataki…

V.C. “…aka punch’t’asix manq’añas

utjañapataki, pachas ch’iwxatañapataki,

jallus puriñapatakiwa…”

V.T. (el poncho es para que haya

producción, para que la pacha asombre

bien, para que lueva).

Inf.5F:Pag.2P2

V.O. … puñchux sañ muniw mallku mallkun isip nuwi, intunsis, jiwasax aka cultura

andin taypinx uñt’asiraktanpi aka jach’a eh… cóndor uñt’tanx ukat ukax mallkurakiw

siwa, ukax taqiniriw um purtijix jistan no, ukat mallkuxa, jall ukat apaqatjamarakipï

no, ukat uka punchuxa, taqi wawanakapar imxatañapataki, tultuñapataki, walins jan

walinsa jach’arus jisk’arusa uka punchumpisa purtijkasphax jay ukhumawa.

V.C. “…puñchux Mallkun isip sañw muni,

entonces, jiwasax aka cultura andina

taypinx jach’a cóndoriruw uñt’asiraktanxa,

ukampirus taqiniruw protejex jistanwa.

Mallkux jall ukat apaqatjamarakipï, ukat

uka puñchux taqi wawanakapar

imxatañapatak tultuñapatakiwa, walins jan

V.T.(el poncho quire decir Mallku,

nosotros en la cultura Andina conocemos

al Cóndor como Mallku, y que protege a

todos no? el Mallku pareciera que está

copiado de eso, el poncho es para

resgusrdar a todos los comunarios

(común wawa), es como si protegera con

Page 87: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

87

walins jach’arus jisk’arus uka puñchumpis

protejkasph jay ukhumawa.

ése poncho en buenas y en malas a los

grandes y pequeños).

5.2.1.6.1 Wayrur Punchu

El uso de este poncho wayruru es exclusivo en las Autoridades comunales del Municipio

Jesús de Machaca, como se mencionó anteriormente, es realizado o fabricado

manualmente en telar al suelo, el material es lana de oveja, algunas veces de llama y es

de color negro y rojo oscuro en especie de franjas delgadas. Según los pobladores del

lugar de estudio las mencionadas franjas representan a una familia, es decir al padre, la

madre e hijos/as, las franjas que representan a los padres son un poco más anchos

exactamente de un centímetro, y las franjas que representan a los hijos/as son un poco

delgadas exactamente de medio centímetro.

Poncho de color rojo y negro, para el uso de las Autoridades del

lugar de estudio. Denotativo

Page 88: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

88

En el año 1921 del 12 de Marzo se sucitó la Sublevación y Masacre del Municipio Jesús

de Machaca donde hubo derramamiento de sangre por la muerte de algunas personas

líderes, desde entonces, históricamente cambiarón el color del poncho de la Autoridad

machaqueña hasta hoy en día conocido como wayruru. Antes de este suceso el poncho

que las Autoridades utilizaban era de color plomo.

Los informantes nos indican que el poncho wayruru por sus colores significan sangre y

luto, es decir, el negro simboliza luto por la muerte de algunos dirigentes y el rojo

oscuro simboliza sangre por el derramamiento de sangre, por otro lado, también

significa el resguardo a la comunidad, si el Mallku anda sin poncho quiere decir que las

nubes se despejarían, es decir ya no llovería y a consecuencia no habría producción;

además, es parte de usos y costumbres del lugar; resguardo y protección por igual (a los

grandes y chicos) a todos los habitantes de la comunidad para que no haya ningún

problema.

Sangre Por el derramamiento de sangre en la

masacre del municipio Jesus de

Machaca en el año 1921.

Temporal

(un año) Luto Por la muerte en la sublevación y

masacre del lugar de estudio, un 12 de

Marzo de 1921.

Resguardo Por el bienestar económico, agrícola y

ganadería de la población.

Connotativo

Page 89: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

89

Analizando las expresiones presentadas, se pudo evidenciar que la expresión semántica

del poncho wayruru es histórico representada en una prenda de vestir exclusivamente y

configurado como Autoridad distinto a las bases dentro de una comunidad, que tiene por

significado el derramamiento de sangre y luto, además posee de mucho poder, valor,

respeto y resguardo a la comunidad.

Inf.3(A)F:Pag.2P1

V.O. Aka wilamp chiyarampixa … signifikipï ukana wila wartawipa, primirux puro

chiñchillakichinxay nove? uka sangre, aka machak salvacion utjawayi, akax

q’aranakan apnaqatänpi, jay uka lantita, mä phisqha o suxta awkiw chhaqhawayi, jall

uka signifikaduw aka puñchux ukhat kamyasipx puñchxa.

V.C. “aka wilamp ch’iyarampix wila

wartaw signifiki. Primerox puro

chinchillkamakinwa. Aka Machac

salvacionan sangre utjawayk jay ukawa,

nayrax q’aranakan apnaqatakïnpi, ukan mä

phisqha o suxta awkinakaw

chhaqhawayapx uka lantitaw wayruruxa,

aka puñchux jall uka significadoniwa.

Ukhat puñchx cambiapxi”.

V.T. (Este rojo y negro significa

derramamiento de sangre en ese suceso,

antes era pues puro plomo, es ése sangre

de salvación de Machaca, antes era pues

manejado por los españoles, en la

masacre y sublebación murieron unos

cinco o seis personas mayores, este

poncho sinboliza todo eso, desde

entonces cambiaron el color de poncho).

Inf.4M:Pag.19P2

V.O Ukat ukax wilawkax jiwasan wilanakas signifikix siya, um ch’ayarax ukhum mä

llakisiñarak llakisiña kuna llakinakat ukanak signifikarakix ch’iyarax siya, ukat ukax

ukhum puñchux wayrur lurt’ataxa...

V.C. “Uka wilawkax jiwasan wilas V.T.(Este rojo significa nuestra sangre,

Page 90: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

90

signifiki, ch’iyarax ukhum mä llakisiñarak

signifiki, ukatw puñchux ukhum wayrur

sawt’ata…”.

el negro signifika luto, por eso el poncho

es tejido de colores negro y rojo

oscuro…).

5.2.1.6.2 Chinchill/uqi punchu

El poncho de color natural (plomo) tejido de lana de oveja sin necesidad de teñir, la

forma es casi cuadrada. Antiguamente el uso de esta prenda de vestir era cotidiano y

frecuente por parte de los Mallu Awkis, actualmente aun es utilizado por las Autoridades

comunales, ellos nos indican que es una alternativa del poncho wayruru para el uso del

Mallku Awki, especialmente es utilizada en época de lluvia (jallu pacha) como símbolo

de nube.

Nube Por su color tiene la representavitidad a

la nube.

Temporal

(un año)

Época seca En la época seca el paisaje se ve

brusco, entonces representa a ella.

Prenda de vestir de color plomo con una abertura al medio para

introducir la cabeza.

Connotativo

Denotativo

Page 91: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

91

Como apreciamos, el poncho de color plomo connota una semántica muy significativa,

es decir, se equilibra con la naturaleza, representa a la nube, asombra a la naturaleza y

además nivela la lluvia para que haya mucha producción para el consumo de los mismos

habitantes del Municipio Jesús de Machaca, no solo en el mencionado municipio sino

también en toda la región altiplánica, este color de poncho es utilizado particularmente

en la época de lluvia como un signo de aguacero. Por otra parte, fue utilizado y

actualmente aún es manejado como estrategía para no ser visto con facilidad por

aquellas personas que se ocupan en la persecución a las Autoridades aymaras. Por otro

lado, representa a la época seca, ya que ésta es una época alargada en el altiplano

Su expresión semántica de chinchill punchu según el contexto de la vestimenta de la

Autoridad masculina del municipio Jesus de machaca, por su color es el símbolo de la

lluvia, posee respeto para el Mallku awki.

Inf.2N:Pag.2P1

V.O. …Jesús de Machacan jallupachax puncht`asxapxix ukax uqi, uqix añtax qinayax

uqiy mistunchix janicha? ch`iyar qinay ukhum ukar saratjamarakiw…

V.C. “… Jesús de Machacanx jallupachax

uq puñcht’asxapxi, anchhitax qinayax uqiy

ch’iyar qinayay mistsunix ukar

uñtatjamarakiwa…”.

V.T. (… en Jesús de Machaca en el

tiempo de lluvia ya se colocan poncho

plomo, en esa época la nube sale de

color plomo negro, simboliza a éso…).

Page 92: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

92

Inf.5F:Pag.8P2

V.O. …más pirmiruxa p’uqütaynawa, plomo jistanxa jay uka, p’uqu, jichha

uchasisipkiw mä qawqhaxa, aski nayra pacha, akham jila part awti pachan qamastan

nove? más tiempo alargado ukat ukanx awti pachanxa q’äl tuntsuwxarakix ukat uka

significad apthapisis maya, mayxa por estrategia nayrax akham p’iqinchirinak

awturidadanakax aka pachp machaq markans ast wäl arknaqapxiritanax nuwi? ukat

jan uñjayasiñ layk sas, ukax uraqimpis kawkhans iwalakiya …

V.C. “… primerox p’uqutaynawa, jichhax

mä qawqhanix uchasisipkiwa, awti pachan

jila part qamastanxa, qalay

tuntsuwayxarakix uka significad

apthapisa, mayaxa, por estrategía, nayrax

aka Machaca markanx akham

p’iqinchirinakar autoridadanakarux wäl

arknaqapxiritayna, ukat jan uñjayasiñ layk

sas ukax kawkhans uraqimp iwalaki…”.

V.T.(… más antes había sido plomo,

actualmente, se colocan todavía, porque

mayormente vivimos en tiempo seco, en

donde ya se seca todo, entonces, por un

lado es ése significado, y por otro lado,

es por estrategia, antiguamente en

Machaca los líderes habían sido ser

perseguidos, era pues para no hacerse

ver, en donde sea era pues al igual que a

la pampa por su color …).

5.2.1.7 Allmilla

Esta camisa es denominada en el idioma aymara como “allmilla”. Antiguamente era

parte de la vestimenta cotidiana en las personas del sexo masculino, no obstante, en la

actualidad ya no sucede lomismo. Esta prenda de vestir es exclusivamente para las

Autoridades, está elaborado de bayeta negra indubitablemente la bayeta es elaborada de

lana de oveja o llama. Acualmente, la allmilla ya no es utilizada con frecuencia por parte

de los pobladores, mucho menos por las Autoridades; es más ya utilizan prendas de

vestir hechas de telas y lanas sintéticas, es decir, chompa, camisa y chamarra. Sin

Page 93: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

93

embargo, la particularidad para el uso de una Autoridad aymara es el color,

necesariamente y obligatoriamente debe ser color negro, azul o café oscuro.

En su expresión semántica la allmilla connota por su color concretamente fuerza y

respeto. La Autoridad debe vestir obligatoriamente con prendas de vestir de color oscuro

ya que éste significa fortaleza y respeto especialmente en el Municipio Jesús de

Machaca.

Inf.3(A)F:Pag.7P6

V.O. …ukakisphaw niya, ukhumax phuqhatapxtwa, sakus pantalunas ch’iyarapini

V.C. “…sacos pantalones ch’iyarapin jay

ukhum phuqhatapxtwa”.

V.T. (El saco, pantalón siempre de color

negro).

Fortaleza Posee de impulso para ejercer el cargo

como una Autoridad.

Temporal

(un año)

Respeto Hace que la Autoridad sea respetada

por los pobladores de la comunidad.

Prenda de vestir en forma de una camisa, es elaborada de

bayeta negra.

Connotativo

Denotativo

Page 94: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

94

Inf.7M:Pag.16P2

V.O. …allmillax iwalarakkiy uskuru no, ch’iyarapiniw jila partixa, jichhax kuna

chumpanaka chamaranaka ukanakakpi uchasxapxarakix no, pir uskurupiniwa,

uchasisphawa ch’iyar asula, café oscuro jistan no uka ukharuxa uqi uscuro plomo

uscuro, oscurunakaxa sañ muniw sabiduría, wali expiriñsyani, ukatpi uskurut

isthapt’asxixa, mirisxipi mä rispitu jistan no, ukanaka.

V.C. “… allmillax iwalarakkiw oscuro,

jilapartix ch’iyarapiniwa, jichhax chumpa,

chamarra ukanakakpi uchasxapxixa, pero

oscurupiniwa, ch’iyara, ch’iyar asula, café

oscuro, uqi oscuro ukanakak

uchasisphaxa, oscuronakax sabiduría, wali

experienciani, respeto ukanak sañw muni,

ukatw oscurot isthapt’asipxi”.

V.T. (… la allmilla mayormente es de

color negro, hoy en día ya se colocan

chamarra, chompa eso nomas pero

siempre color oscuro, puede ser negro,

azul oscuro, café oscuro o plomo oscuro,

éstos significan sabiduría, respeto y con

mucha experiencia por eso siempre se

visten de oscuro.

5.2.1.8 Suriyawu/lasu

El suriyawu es un complemento imprescindible en el vestuario de la Autoridad

masculina, la caractiristica que atribuye es: de material cuero de llama, únicamente de la

parte del cuello, ésto es cortado en forma de cintas de más o menos de un centímetro de

ancho, seguidamente es desecado al sól, luego debe ser remojado en el agua

aproximadamente por un día y a continuación se procede al correspondiente trensado de

alrededor de treinta cintas de cuero, al terminar la mencionada actividad se optiene el

suriyawu. Así mismo, también es adornado con diferentes colores de coerina,

actualmente adornado con chinches a color. La medida que tiene el lasu es de 10 a 12

centímetros de grosor y 1.40 de largo, con un nudo grande en una de las puntas.

Page 95: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

95

El mencionado chicote también conocido como “Mallku lasu” es inprescindible en la

vestimenta de la Autoridad masculina, porque connota un significado de justicia, es

decir, es temido por aquellos comunarios que infrinjan falta alguna dentro de una

comunidad o municipio Jesús de Machaca, y además, es azotada para que ya no lo

vuelva a reincidir alguna falta, es un símbolo de justicia y además es una manera de

educar, hacer refleccionar a la persona. No solo eso, también posee mucho valor,

respeto, prestigio y poder de una Autoridad. La misma, es como una arma para la

Prestigio Es un gran privilegio portar la dicha

prenda.

Temporal

(un año) Justicia Azotando con el chicote hacen

prevalecer la justicia.

Poder Provee de poder de Autoridad.

Seguridad Es como un arma que porta para

defenderse de la inseguridad personal

y comunitaria.

Objeto denominado chicote, trenzado de cuero, adornado

con coerinas a color y con un nudo en una de las puntas.

Denotativo

Connotativo

Page 96: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

96

seguridad personal del Mallku y para dar seguridad o resguardar a la comunidad o

Municipio, en otras palabras, es para defenderse de alguna inseguridad que aqueje a

alguna comunidad o a dicho municipio, esto puede ser: peleas, enfrentmientos. Es

menester mencionar, que algunos informantes del lugar de estudio consideran como una

imposición de parte de los españoles desde la llegada de los mismos.

Sin duda alguna, se pudo evidenciar que la carga semántica que connota el suriyawu es

para dar prestigio a una Autoriadad, y es para establecer justicia comunitaria según

amerite.

Inf.5F:Pag.13P4

V.O. Chikutixa, ukaw mäk’itaxa yatxatañaskixa, ukaxa is impuystu pur ispañulis

desde tiempo de patronaje nuwi? el patrun mayurtumu ukanakax a plan ti chikut

awkinakasarux jisk’achapxatayn nuwi?... piru signiphika justicia no, akürunakanx yast

il kin no si iskucha yast kastiju con ese chikuti, jay ukhumaruw ukax sararakixa.

V.C. “Chicotew mäk’it yatxatañaski, es

impuesto por los españoles desde los

tiempos de patronaje, el patrón y

mayordomo ukanakax awkinakasarux a

plan de chicote jisk’achapxataynax no,

pero akürunakanx significa justicia, el

quién no se escucha es castigado con ese

chicote, jay ukhamaruw ukax

sarayatarakixa”.

V.T. (El chicote es impuesto por los

españoles desde el tiempo de patronaje,

el patrón y mayordomo habían sabido

manejar y humillar a nuestro abuelos a

plan de chicote, pero falta mucho

investigar y averiguar. Pero en la

actualidad significa justicia, el quién no

se escucha es castigado con ese chicote,

así es nuetro costumbre).

Page 97: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

97

Inf.8A:Pag.4P1

V.O. Aka lasux jach’a rispitu, kunatix saraksnaw poder del autoridad sas no, um ukpi

sañ muñixa, kunatix mä um Mallkutix jan lasunikasp ukax anus phiskasikispay no,

maysatxa justisya saraksnawa, ukax justisyapiniwa, ukampiw justisy lurapxix mä

awturidadjamax no.

V.C. “Aka lasux jach’a respetowa,

maysatx poder de autoridad uk sañw muni,

mä Mallkutix jan lasunikasp ukax anus

phiskasikisphay no, maysatuqit justicia

saraksnawa, mä autoridadjamax ukampiw

justicia luri”.

V.T. (El chicote es gran respeto, poder

de autoridad, si un Mallku no tuviese

chicote se puede burlar quien sea, por

otro lado, podemos decir justicia, un

autoridad hacen justicia con ese chicote).

5.2.1.9 Wara/ayta

Este objeto es elaborado de un material muy particular como es el palo de chima, este

palo es muy duro y es traido de los Yungas, la wara tiene similitud a un cetro y está

adornado con metálico plateado. En el Municipio Jesús de Machaca es únicamente para

el uso de las Autoridades masculinas.

El prestigioso wara es apreciado en dos objetos simultáneos, sin duda alguna tienen el

mismo significado y absolutamente con las mismas características, lo único que difiere

es el tamaño, uno de ellos mide 80 centímetros y la pequeña tiene una medida de 15 a 20

centímetros. Como la wara grande es un poco dificultoso de manejar a todo lado y

cotidianamente en el contexto de la vestimenta de la Autoridad, es pues dejada en la

Page 98: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

98

oficina del Mallku denominada “silla uta”7, razón por la cual, es representada por la

wara pequeña por su mayor facilidad y comodidad de uso.

7 Silla Uta: Es un cuarto únicamente para la oficina del Mallku que es exclusivamente para solucionar

problemas, no pueden ingresar los jóvenes y niños porque el lugar es sagrada durante su gestión.

Bastón

de mando

La Autoridad del Municipio Jesus de

Machaca inolvidablemente lleva en su

poder la wara peña.

Temporal

(un año) Poder Provee de poder de mando.

Orden de

mando

Con su breve descanso en un

determinado lugar territorial da el

orden para el trabajo comunal.

Justicia Si alguien manipula este objeto sin ser

líder es retribuido del objeto con

enfermedades o desgracias.

Cetro elaborado de palo de chima, adornado con metálico

color plateado y cintas de tricolor. Denotativo

Connotativo

Page 99: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

99

Según la información obtenida, la wara es para juzgar en casos muy graves como en

caso de robos o mentiras de alta gravedad, es decir, cuando la persona niega su acto de

sustracción o no admite la responsabilidad de que verdaderamente miente, es pues

sometido a un acto de juramento ante la wara y es obligado/a a que pase sin ningún

temor sobre la wara, si en realidad es mentira lo que dijo el acusado, entonces la wara

provee de muchos castigos entre ellos desgracias, enfermedades e incluso la muerte.

Razón por la cual, no debe ser manipulada por personas que no sean Autoridad, porque

éste siempre provee de desgracias como retribución. Es menester mencionar, lo que

algunos informantes indican a cerca de la wara, por su dualidad dicen que representa al

padre e hijo.

En la expresión semántica se pudo evidenciar que la Autoridad aymara de una

determinada comunidad dentro del Municipio Jesús de Machaca no puede ejercer como

líder sin el bastón de mando en su poder, porque la wara tiene un significado que provee

de mucho poder para que pueda ejercer su cargo exitosamente como Autoridad. Por tal

razón, no debe ser desprendida del Mallku Awki por ningún motivo.

Además, es también considerado como orden de mando para el repartimiento de terrenos

en conflicto, éste puede darse entre vecinos, comunidades e incluso entre municipios, así

mismo, en los terrenos comunales señala y autoriza con su breve descanso en el lugar

para el correspondiente trabajo de agrícola por parte de los comunarios.

Page 100: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

100

Inf.5F:Pag.13P2

V.O. waraxa es como baston de mando, o sea mä awturidadaxa kunampis

p’iqichasphaxa, janiw ukhum aliq ampar ayt’atak intuns un objeto tiene que existir

para dirigir a una sociedad a una comunidad, intunsis es un baston de mando, intuns

uka awisapax aka jichhakam jakaskiw aka tema de laki, laki no, mä mallkux

kawkharus jalawayix ukat ch’akunti ukat orden aps awturisi kumunaryunakaxa ukhay

irnaqapxanix chha ukatpi baston de mando sataxa

V.C. “Autoridadax warampiw p’iqiñchi,

ukax baston de mandjamawa, janiw aliq

ampar ayt’atakix p’iqiñchkasphati,

entonces, tiene que existir un objeto para

dirigir a una sociedad, a una comunidad.

Jichhakamas aka tema de lakix jakaskiwa,

aka lakinx may Mallkux jalaway ukat

ch’akunt ukat orden apsu ukat autorisi,

kumunarionakax ukhay irnaqañapaxa,

ukatpi bastón de mando sataxa”.

V.T. (La Autoridad encabeza con wara,

es bastón de mando, no puede encabezar

sin ningún objeto en la mano,

necesariamente tiene que existir un

objeto para dirigir a una comunidad o

sociedad. Hasta hoy en día existe todavía

el tema de laki, en ese laki la Autoridad

corre y clava el bastón de mando, de esa

manera saca el orden y al mismo tiempo

autoriza para el lugar sea trabajado por

los comunarios).

Inf.6L:Pag.5P3

V.O. Urasax yaqhipax kuna k’ars k’art’asxi, kun jani chiqapx pälxit kuna urasa

aptasiñanakas utjxi, jaqi apnaqasirinakas utji, ukat jaqi katjx ukhum apnaqxtax jumax

janiw wal jamasat apnaqktat sas, janiw nayäkt sas ast jikiras yaqhipaxkun tistigus

utjkarakit intunsis ukhanakan wali sagraduw uka waraxa, ukx uka walja kast

kastiguniw uka waraxa, janiw uka patpï chillqikipt’ayapxix jan tistigu utj ukhaxa,

intuns ukhumax janipinit jumaktax wuyn ask chuymapan jupax ukäsk ukat janiw

sakixa ukax jupapachawaka suma awkisax ukax ukxar kastigask janiw wurlasiñäkit

ukarux mä ukax jall ukanak chiqach ukax ukat wastun di mand satax waraxa.

Page 101: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

101

V.C. “Urasax yaqhipax k’ars k’art’asi,

yaqhip jaqix aptasirinakas utji, ukat

jaqinakax janiw jamasat wal apnaqktat sas

katjxi ukhamanakw utji, ukat yaqhip

apnaqasirinakax jan ukax k’arisirinakax

janiw nayäkt sas jikiraskakiw no. Entonces,

ukhanakax uka warax wali sagradowa,

ukhamarak walja kast casigonakaniwa.

Juchaninakarux jan testig utjk ukhax

janipinit jumäktax sas wara patp

chillqikipt’ayapxi, ukat jupapachaw suma

awkisat castigo mayisiski, ukatw wararux

jan burlasiñakiti, ukhamarus uka jan

walinak chiqachi ukatw bastón de mando

sata”.

V.T. (A veces hay personas que mienten

o rroban y son sorprendidas y

cuestionados por otras personas,

algunas/os que mienten o rroban

aseguran de que no es él quién cometió

faltas, entonces, en ese casos la wara es

muy sagrado y provee de varios tipos de

castigo. A los que cometierón faltas

graves y cuando no hay testigo hacen

pasar encima de la wara y la persona

misma se pide castigo del Dios, por eso

no hay que burlarse de la wara y además

disiplina éste tipo de faltas graves, por

eso es llamado bastón de mando).

5.2.1.10 Ch’uspa

La ch’uspa es un objeto que complementa a la vestimenta de las Autoridades

masculinas, la forma de esta prenda es de una bolsa casi cuadrada, es de 18 x 20

centímetros, y el cordon que lleva como especie de un agarrador denominado t’isnu es

de 58 a 60 x 1.5 centímetros, es tejido de lana y en telar al suelo, lleva una convinación

de muchos colores, es decir, es multicolor, una vez terminado el correspondiente tejido

se procede a unir para dar la forma de una bolsa y adornar los bordes de la misma, ésto

denominado chichilla, seguidamente, se adorna en la parte inferior con diferentes

colores a la cual se señala t’ikha. Generalmente suelen tejer una o dos ch’uspas nuevas

para iniciar el año o el cargo como una Autoridad, además, el mencionado chuspa es de

Page 102: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

102

uso particular de los Mallku Awkis y de algunas personas mayores de edad. La ch’uspa

es exclusivamente para el manejo de la hoja de coca.

La ch’uspa posee un significado de respeto y valor hacia a la Autoridad del Municipio

Jesús de Machaca. De acuerdo a las informaciones obtenidas, es menester resaltar que

la ch’uspa por su variedad de colores tan resaltantes simboliza a las flores y de alguna

manera transmite alegría a la naturaleza. Además, la ch’uspa es también como un

almacen de coca, de la cual es reembolsada de manera inmediata antes de que se termine

en la piras tari. Todo lo mencionado es parte de los usos y costumbres del Municipio

Jesús de Machaca.

Respeto Posee de respeto porque no puede ser

manipulada fácilmente por personas que

no sean Autoridad.

Temporal

(un año)

Saludo Antes de iniciar todo tipo de actividad es

alcanzada la chuspa con su coca como

saludo al prójimo.

Prenda para el manejo de coca en especie de una bolsa pequeña

y adornada.

punchu

Connotativo

Denotativo

Page 103: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

103

La expresión semántica de la ch’uspa expresa como connotación el respeto y el saludo,

inprescindiblemente posee coca y es primordial en el contexto de la vestimenta del

Mallku Awki, porque una Autoridad lo primero que debe alcanzar es la ch’uspa con su

respectiva coca y siempre acompañado con alcohol o ñuñu8 como símbolo de dualidad

y como emblema del correspondiente saludo a la persona o a las personas con quién o

con quienes se encuentre, ya sea del sexo masculino o femenino, ya sea del lugar o

foráneo sin importar la religión a la cual pertenece.

Inf.3(A)F:Pag.3P7

V.O. Aka ch’uspax signifikix mä kuka, akax usos y costumbres karus karuskpan

janiw faltañapakiti, janiw jan kukan o chuspanix sartksnati…janiw kuna distincionas

utjkiti, yaqhipax janis sumaskphan pero la cosa que ch’uspax janiw phaltañapäkitixa.

V.C. “Aka ch’uspax mä kuka, usos y

costumbres signifiki, karus karuspan janiw

faltañapakiti, janiw jan ch’uspan jan

kukanix sartksnat… janisay sumaskphan

pero la cosa es que janiw ch’uspax

faltañapakiti”.

V.T. (la ch’uspa significa coca, éste es

parte de usos y costumbres, aunque esté

caro no debe faltar, no podemos andar

sin coca y chuspa…no hay ninguna

distinción entre colores y además algunos

no son tan buenos pero la cosa es que no

debe faltar la ch’uspa).

Inf.7M:Pag.6P2

V.O. Aka ch’uspaxa unañcharakikiy rispitu no, kunatix jan ch’uspanikasp ukax janiy

khitis rispitkasphatixa, además, jiwa saltan sawt’atakich ukax pacha mamax kusisiya.

8 Ñuñu: Es una botella muy pequeña que contiene alcohol puro (hoy en dia wisqui o singani) para alcanzar

solamente a los pobladores del sexo masculino, en momentos de petición.

Page 104: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

104

V.C. “Aka ch’uspax respeto unañchayi, jan

ukhax janiw khitis respetkasphati, además,

sitix jiwa saltanakanikich ukax

pachamamax kusisiwa”.

V.T. (Este Chuspa simboliza respeto,

además, si la chuspa está tejida con

figuras bonitas la madre tierra se

alegra).

5.2.1.11 Phuntillu

Esta prenda es parte de la vestimenta cotidiana en personas del sexo masculino, por tal

razón, es un vestido muy importante y forma parte de la vestimenta del Mallku Awki,

particularmente es de color negro o azul oscuro. Antiguamente, la prenda de vestir que

utilizaban los hombres era en especie de falda angosta y larga hasta los tobillos y era

elaborada de bayeta denominada lilinku9. Desde la llegada de los españoles se adaptaron

en el uso del pantalón, sin embargo, era elaborado de bayeta, y exclusivamente de bayeta

negra para el uso de las Autoridades Masculinas. En la actualidad ya es elaborado de

telas sintéticas, sin duda alguna, siempre conservando el color oscuro.

9 Lilinku: Es una prenda de vestir antigua en forma de una falda larga y angosta, es para el uso de las

personas del sexo masculino.

Prenda de vestir de color negro denominado pantalón,

para el uso de las personas del sexo masculino. Denotativo

Page 105: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

105

El pantalón que viste el Mallku Awki se caracteriza por su color, obligatoriamente debe

ser de un color oscuro, es decir, en su mayoría es de color negro en muy pocas veces

suelen utilizar los colores azul oscuro y café oscuro, porque el color negro u oscuro

ostenta fuerza, conocimiento y preocupación por el bienestar de la comunidad o

municipio, para que no falte alimento, para que no haya conflictos, para que no posea

enfremedades que cobren vidas humanas de los comunarios denominado kumun wawa y

además, es también como un símbolo de humildad. Obviamente, los comunarios de base

pueden vestir del color que gusten.

En su significado connotativo del phuntillu determinamos que posee ímpetu y humildad

para ejercer el cargo de una Autoridad. Ademas, las Autoridades del Municipio Jesús de

Machaca lugar de estudio solo deben usar pantalones de colores oscuros.

Inf.3aF:Pag.7P5

V.O. Ukakisphaw niya, ukhumax phuqhatapxtwa, sakus pantalunas ch’iyarapini…

V.C. “Niy ukakisphawa, sakus pantalunas

ch’iyarapin ukham phuqhatapxtwa…”.

V.T. (somos todo completo, saco,

pantalón de color negro siempre…).

Fuerza Provee fortaleza a la Autoridad para

el buen gestionamiento de las

actividades a realizarse en el ayllu.

Temporal

(un año)

Humildad El líder no debe ser altanero frente a

los pobladores.

Connotativo

Page 106: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

106

Inf.7M:Pag.16P2

V.O. Nayrxa iwij pantalunapi… mallkunakaxa ucht’asipiniw ch’iyara jan ukax

ch’iyar asula ukakipiniw janiw janiw yaqhanakax uchasitakit mallkunakanx no,

mallkuxa uskurpin no, porque llakiñapächixay kumunidadpachata ukatpi uskurux

llamp’u llakit chuymanikiñapaw uk signifikixa, sitix qhana pantalun uchasisp ukaxa

janis llakkasp ukhumaya…

V.C. “Nayrax jilpachax iwij pantalunaw

apnaqatanxa... Mallkunakax. Ch’iyar jan

ukax ch’iyar azul ukakipiniw uchasitax,

oscurotpin isthapt’asiñap porque

comunidadpachat llakiñapa, llakit llamp’u

chuymanikikasphas uk signifiki…”.

V.T. (antes era manejado pantalón de

bayeta… Las autoridades tienen que

vestirse siempre con ropa oscura, puede

ser negro o azul oscuro porque tiene

que ocuparse de toda la comunidad,

significa como si estaría de pena y

humilde…).

5.2.1.12 Kalsita

La kalsita es utilizada concretamente por los Mallku Awkis como especie de calcetín o

tobillera, ya que antiguamente no había calcetín ni zapatos, es tejido de lana de llama u

oveja, vale decir tejido a palillo y el color es únicamente negro o café.

Prenda de vestir para cubrir los tobillos de la Autoridad

masculina.

Denotativo

Page 107: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

107

Valorando las expresiones manifestadas por los informantes del Municipio Jesús de

Machaca lugar de investigación, se pudo apreciar que la moyoría de la vestimenta de las

Autoridades es siempre de color negro u oscuro, como en caso de la kalsita. Por su color

es como un apoyo para el Mallku Awki y por el uso simboliza al cóndor (ave) y es

también para la protección del frió en los momentos de viaje o trasnochadas por motivos

de actividades por el bien de la comunidad o Municipio, la mencionada polaina por sus

características es muy sagrado en el contexto de la vestimenta de la Autoridad, por otro

lado, algunos informantes nos indican que significa también como si daría calor a la

naturaleza para la buena producción en el campo agrícola.

Específicamente el significado connotativo de la kalsita por su color que es el negro

posee el símbolo de fortaleza en toda la gestión para poder ejercer con poder como una

Autoridad aymara del municipio Jesús de Machaca.

Inf.4M:Pag.39P4

V.O. … mallkux kamis mallku Condorix kamis kayukam t’arwanix jall uka sawjamakiy

amuyatax uchasipxi, ukax kayur uchasipxix um, qunqurkamakiwa, uka kalsitaxa, jan

Fortaleza Posee fortaleza para el arduo trabajo

como líder.

Temporal

(un año)

Abrigo Protege del frio en los momentos de

trasnochadas en las demandas por el bien

de la población.

Connotativo

Page 108: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

108

ukanix janiw mallkukasphat siya.

V.C. “… kamis Mallku condorix kayukam

t’arwanixa jall ukhumarak amuyatax kayur

uchasipxi, ukatpi mallkuw sataxa, uka

kalsitax qunqurkamakiwa, jan ukanix

janiw mallkuxasphati”.

V.T.(El cóndor tiene plumas hasta las

patas, similar a eso se colocan, por eso es

denominado Mallku, esa polaina es

solamente hasta la rodilla, si no tuviese

la polaina ya no sería autoridad).

Inf.5F:Pag.4P4

V.O. aka kalsita… junt’uchkaspas ukhumaw siwa um o sea awantañatak awispax

akham kuna sarnaqawinakas utji sayañanakas utji ukanxa mä fortaleza kun

jiwasaruxeh… mä apuyumpjamas apuykistasph jay ukhumawa, ukax wasi laykurakki,

wasi wawanak laykurakkiwa ukax, pero arumanakax ukhum yaphipax kuna ch’ar

punchillunpach kalsitanpach ukhumay ikipxix janiy sagraduw ukax apsusiñaxa…

V.C. “Aka kalitax junt’uchkaspas

ukhamawa, awisapax akham kuna

sarnaqañanakas sayañanakas utj ukan

awantañatakiwa, mä fortaleza mä apoyo

churisto. Pero yaqhipax ch’iyar

ponchillunpach kalsitanpach ukhumaw

ikipxi, ukax sagradowa, janiw

aphusiñakiti…”

V.T. ( la polaina es para que nos proteja

del frío en los momentos que estamos

parados y cuando caminamos noches

enteras, todo eso es por las bases. Es

como si nos apoyaría como un apoyo y

nos da fortaleza. Pero algunos duermen

con el ponchillo negro y polaina porque

es sagrado, no hay que sacarse…).

5.2.2 Análisis semántico de la vestimenta de la Mallku Tayka

Cada una de las prendas de vestir que lleva la Mallklu Tayka, es sumamente importante

porque se complementan entre sí. En conjunto tiene un significado de mucho valor,

respeto, conocimiento y prestigio, es decir, la Autoridad que viste con la indumentaria

completa se merece mucho respeto y valor por parte de los comunarios, razón por la

Page 109: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

109

cual, nadie puede cuestionar ni desmerecerla, sin embargo, si la Autoridad llevaría

vestimenta incompleta (aunque no se da esto) ya no se merecería el respeto y valor por

parte de las bases. La indumentaria completa consiste en: Awayu, Phalt’a, Qiqilu,

Jawuna, Pullira, Wiskhu, Miralla, Inkqhar Tari, Piras Tari, Q’ipi donde contiene el

correspondiente Riyachinu.

Al igual que a la Autoridad masculina, toda esta vestimenta que lleva la Autoridad

femenina es para que sea diferente a los demás, para que sea identificada de manera

notable por los mismos habitantes del lugar y extraños como líder o encargada de una

determinada comunidad.

5.2.2.1 Qiqilu

Está prenda de vestir denominada montera, está elaborado de paja o de palo de charu,

aparentemente tiene la forma parecida al sombrero de la danza de la llamerada, la tela

que cubre por encima es únicamente de color negro y es de uso exclusivo de las

Autoridades femeninas del Municipio Jesús de Machaca.

Page 110: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

110

En la vestimenta de la Autoridad es infaltable la representación de la montera, porque

connota significados muy substanciales, es decir, posee de mucho respeto hacia una

Autoridad de una comunidad, marca la distinción clara de la Mallku Tayka para que sea

identificada por las bases, también, es considerada como costumbre ancestral de lugar.

Por otro lado, según algunos informantes, por sus dos esquinas o partes elevadas

representa a los cerros de mucha divinidad, la parte plana significa la madre tierra, es

decir, las partes altas simboliza a lo que es el altiplano y las partes planas simboliza a lo

que es valle, por otro lado, es también manejado especialmente en el Municipio Jesús de

Machaca como derecha e izquierda, más definido como dualidad del mundo aymara.

Autoridad Distingue de manera notorio a la

Autoridad.

Temporal

(un año) Dualidad Por sus dos esquinas elevadas

representa a parcial arriba y

parcial abajo del lugar de estudio.

Respeto Provee respeto al líder de la

comunidad.

Valle, yungas

y altiplano

Las partes bajas representan al

valle y las altas al altiplano.

Prenda con dos esquinas elevadas y dos esquinas poco elevadas,

y con una cobertura de una tela negra.

Denotativo

Connotativo

Page 111: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

111

La expresión semántica del particular objeto denominado qiqilu es símbolo

representativo de manera notorio e incomparable como una Autoridad femenina distinta

a los demás, en específico su significado connotativo es poder de Autoridad y además

ostenta respeto a la dicha Autoridad.

Inf.2N:Pag.9P4

V.O. …muntirux mä illiman tuqita unanchayi, ukax pachamaman achachilanakar jall

ukhumaruw unanchayaraki, ukax um walli altiplano yungas jall ukhumaruwa…

V.C. “muntirux mä illimanirurakiw

unanchayi, pachamamar achachilanakar

ukanakarurakiw unanchayi, valle altiplano

yungas ukanakaruw unanchayi…”

V.T. (La montera representa al illimani,

a la madre tierra y las divinidades, por

otro lado, también representa al valle,

yungas y altiplano…)

Inf.4M:Pag.11P5

V.O. Ukham muntirx uka Jesús de Machakanx kupin ch’iqan ukax sañ munxchispa,

ukhampiniw kustumrix utjatayna, muntir jaya qhan jaya qhan asxatt’atapiniy… ukat

muntirux mä awturidaday mä rispituy jikxatayixa.

V.C. “Aka Jesús de Machacanx kupin

ch’iqaniw sarawinakaxa, aka muntirux jay

ukw sañ muni, ukhampiniw

costumbrenakax utjatayna, jaya qhan

asxatt’asitapiniwa, ukat aka muntirux mä

Autoridad respeto jikqhatayi”.

V.T.(En los costumbres de Jesús de

Machaca se maneja derecha e izquierda,

este montera tiene ése significado,

además, es muy notorio, para no ser igual

que una mujer enferma, la montera

provee autoridad y respeto)

Page 112: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

112

5.2.2.2 Phalt’a

Se puede decir que la phalt’a es mitológico porque antiguamente nuestras abuelas se

daban modos para cubrirse la cabeza del frío. Es asi que la phalt’a es una de las

indumentarias infaltables de la Autoridad femenina, está elaborada de bayeta negra que

está hecha de lana de oveja, tiene una medida de alrededor de 1.10 x 65 centímetros,

alrededor de esta prenda lleva un adornado con bordados de diferentes colores. Es de uso

única como cobertura de la cabeza y oídos como símbolo de paciencia y tolerancia en las

Autoridades femeninas del Municipio Jesús de Machaca.

Según la información obtenida, la phalt’a es para tener paciencia y ser tolerante con

todos, además, es también como un significado de respeto mutuo entre la Autoridad y

Paciencia No debe reaccionar de manera rápida

frente a los comentarios de los

habitantes del lugar.

Temporal

(un año)

Tolerancia Debe ser tolerante en las actividades

que se realizan al interior del ayllu.

Prenda de vestir en forma de una mantilla que cubre la cabeza. Denotativo

Connotativo

Page 113: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

113

los pobladores del lugar. Por otro lado, es también, relacionado con la naturaleza, si la

Autoridad lleva la indumentaria completa y adecuada, entonces, la naturaleza se cubre

también de nubes como forma de retribución, de manera que se pueda garantizar la

producción.

Pudimos evidenciar que la semántica expresada por la mencionada prenda de vestir

denominada phalt’a particularmente simboliza paciencia y tolerancia de parte de la

Autoridad ante los malos y buenos comentarios por parte de los habitantes de una

determinada comunidad.

Inf.2N:Pag.10P2

V.O. ...phalt`ansti uka um kumunanakax awisax kuna arusipxi tuqisipxi kuns ukata isti

k`iñchhuntatapini janiw amuw ist`askix (…) intunsis uka taypin utjiw rispitu valor um.

V.C. “awisax comunarionakax kunayman

tuqisipxi, arusixpxi, uk jan ist’añatakiw

phalt’amp k’iñchhuntata, kunsay

arusisipkphan janiw marpach yäqañapakiti

(…) entonces uka taypinx respeto valor

ukaw utji”.

V.T.(Es para tener paciencia, porque a

veces los comunarios comentan de todo

incluso hay discusiones, quiere decir a

palabras necias, oídos sordos (…)

entonces dentro de ello está el respeto y

valor)

Inf.3 (B) F: Pag.7P3

V.O. Añchhitax phalt’a sapxix mä luch’u ukax iwalaraki mä mallkutaykax jan

ukanikasph ukax janiw rispitatakasphati ukat suma arunak katuqäta janiw kuns

kulirañapakiti uka significadunirakiw ukax p’iq ch’uqt’asit ukhuma.

Page 114: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

114

V.C. “Phalt’ax lluch’jam iwalarakikiwa,

jan ukanixasphax janiw respetatakasphati,

ukat suma arunak katuqañataki, jan

kulirañapataki, p’iq ch’uqt’asitawa uka

significadoniwa”.

V.T.(La phalt’a es al igual que al gorro,

si no tuviese la phalt’a ya no seria

respetada, es para que tenga memoria

constante, es para que no reniegue, es

para que tenga paciencia)

5.2.2.3 Miralla

La medalla también forma parte de la vestimenta originaria de las Autoridades

femeninas en el Municipio Jesús de Machaca, éste es elaborado de rosarios y en la parte

donde lleva colagado ésta lleva una virgencita o luna, puede ser virgen de Copacabana u

otra, y es utilizada en forma de un collar solamente por las Mallku Taykas.

Aunque algunos indican que la medalla es la imposición por parte de los españoles.

Actualmente, es una prenda importante que forma parte de la indumentaria de la

Autoridad femenina, éste provee el poder de Autoridad.

Poder Provee poder de Autoridad. Temporal (un año)

Objeto con similitud a un collar conocido como medalla.

Connotativo

Denotativo

Page 115: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

115

Es uno de los objetos importantes para complementar al vestuario de la Mallku Tayta

porque tiene un significado semántico de mucho poder y potestad como Autoridad del

ayllu o también como Autoridad del Municipio Jesús de Machaca.

Inf.2N:Pag.6P2

V.O. …mamanakarakiw ukax mitall uchantasipxiritaynax uka mitallax phaxsi

mampach uka istï apsutarakiy jall ukax putir katxarapxarakiritaynax…

V.C. “…mamanakax medall uchantasipxi,

uka medallax phaxsi mamawa, ukax poder

katxarayaraki…”

V.T. (… las mujeres se colocan medalla,

esa medalla lleva la figura de luna, éste

provee de poder…)

Inf.4M:Pag.24P1

V.O. mayak uchasipxix miralla sas… ukax mä copacaban mamasa warminakar

uñtatarakiy uka mirallax ukan maya sapakiw warminakax uchasisphaxa.

V.C. “Mallku Taykanakax mä medallak

uchasipxi, warminakar uñtatarakiw mä

copacaban mama”.

V.T.(Las autoridades se colocan una

medalla, con la imagén de la virgen de

Copacabana)

5.2.2.4 Awayu

Este atuendo como todas las vestimentas es también elaborado por las mismas personas

antes de ejercer el cargo como Autoridad, vale decir, que está tejido de lana torcelado

(k’anthit ch’ankha) de oveja o llama en el telar al suelo (pampa sawu) y en la parte

central lleva una combinación de muchos colores para las respectivas figuras

(saltanaka). Como símbolo de dualidad es también tejido en dos mankhallus y la unión

Page 116: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

116

de ambos lados, tiene como resultado la forma de un aguayo y generalmente con una

medida de 1.25 x 1.30 centímetros, las características del aguayo son únicas, ya sea para

colocarse o para cargar.

La mencionada prenda de vestir posee de significados semánticos connotativos en los

momentos que viste la Autoridad, vale decir, que simboliza mucho respeto a la Mallku

Tayka, distinción notable como Autoridad de las demás personas para ser identificada

con facilidad por los mismos habitantes del lugar y extraños; resguardo a la comunidad

para que nada malo inquiete a los pobladores del lugar; y representa a la naturaleza para

que haya mucha producción en la agricultura y para que haya en cantidades con relación

a la ganadería.

Respeto Provee respeto a la persona quien dé

uso.

Temporal

(un año)

Experiencia La persona que porta el aguayo es una

persona mayor o ex Autoridad.

Prenda de vestir en forma casi cuadrada que lleva una

combinación de muchos colores en parte central.

Connotativo

Denotativo

Page 117: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

117

Sin duda alguna el aguayo tiene un significado representavio a una persona que ya hay

cumplido con los usus y costumbres del lugar o que por lo menos haya hecho Autoridad

dentro de la comunidad, es asi que ellos se merecen respeto de toda la población en

general.

Inf.1J:Pag.2P3

V.O. Awayux ukax kumun wawatakix ukax awayt’asiñ ukax junt’uchiw sas…

V.C. “Aka awayux kumun wawaruw

junt’uch sasaw awayt’asiña…”.

V.T.(El aguayo se coloca para

resguardar a la comunidad…).

Inf.4M:Pag.10P3

V.O. Ukat mallku taykax iwalaraki, ukhum pulliran awayun ukax jan warminakamp

iwalañapäkit iwalxakispha ukat jani rispit jikxatkasphat ukat uka awayun (…) ast

marpach jikstañapay…

V.C. “Mallku Taykax pulliran awayun

ukhumarakikiwa, janiw warminakamp

igualañapäkiti. Igualxasphax janiw

respeto jikxatxasphati, ukat marpachaw

awayun jikstañapa…”

V.T.(El aguayo es para que no iguale

con las mujeres de base. si seria al igual

que a las bases ya no recibiría respeto,

por eso debe estar con aguayo toda la

gestión…)

Inf.5F:Pag.2P3

V.O. Iwal, lo prupyuw warminakanx mallkutaykanakax uka awayuxa, uka awayumpis

imxaskasp ukhum akhamat atajaskasp imxataskasp jay ukhumaw ukaw significadoxa,

uka punchunx mä awturidadanx mallku taykanx pachparakikiwa.

V.C. “Mallku Taykanakan awayupax V.T. (Su aguayo de la Autoridad

Page 118: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

118

igualarakikiwa, uka awayumpis kumun

imxaskasp ukhumawa”.

femenina es de igual manera, es como si

resguardara a toda la comunidad).

5.2.2.4.1 Ch’iyar Awayu

Ya que todos los aguayos utilizados por las Autoridades siempre lleva al centro una

combinación de muchos colores para sus respectivas figuras (saltanaka). El aguayo

negro se distingue por su pampa, es decir, la parte más grande o uniforme de un solo

color, también denominado “ch’iyar pampan awayu”. El ch’iyar awayu es solamente

para el uso particular de las Autoridades, porque por su color posee fortaleza.

Poder Provee poder de Autoridad.

Temporal

(un año)

Autoridad Distingue notoriamente como líder

de los demás personas.

Resguardo Es un símbolo de resguardo a la

población por el bienestar de todos.

Aguayo negro que lleva una combinación de varios colores

en la parte central. Denotativo

Connotativo

Page 119: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

119

El aguayo de color negro provee de mucha fuerza y valor para asumir el cargo como

líder de una comunidad, y además, transmite mucho poder de Autoridad para ejercer de

manera exitosa. Por otro lado, simboliza el resguardo y protección a todos los

pobladores de la comunidad (kumun que significa comunidad y wawa tiene un

significado de hijo o hija, y en conjunto tiene como significado de habitantes de una

determinada comunidad denominado hijos de la Autoridad), para que todo encamine

normalmente en toda la gestión.

En síntesis, la expresión semántica del aguayo negro es particularmente resguardo a la

comunidad a la que representa la Autoridad, es símbolo de fortaleza y poder de

Autoridad, de ser asi, la Mallku Tayka se merece mucho respeto como la madre o

encargada del dicho ayllu dentro del municipio Jesús de Machaca.

Inf.2N:Pag.7P4

V.O. …ch’ayarax wali valor pudiranitaynaw no, ch`amani, ch`amanchiri…

V.C. “… ch’ayarax wali valoran poderan

ch’amaniwa…”

V.T.(… el negro tiene mucho valor,

poder y fuerza…”

Inf.7M:Pag.18P4

V.O. …ch’iyar away sataxa, ch’iyar pampaniwkarupi satax no, pir mä mallku taykax

ukpin awyt’asixa, ukax sañ munipi junt’uchkaphas ukhumapi, awayumpix imxatix

kumun wawanakaparux no, ukpi sañ munix jan kuna pasañanakapataki taqi kunats

jark’aqkasp ukhumpi imxatix protección churix wawanakaparux no.

Page 120: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

120

V.C. “Mallku taykax ch’iyar awaypin

awayt’asi, ch’iyar pampaniruw ch’iyar

away sata, uka awayumpix

junt’uchkasphas ukhamawa, kumun

wawaparus imxaskasp protejkasphas jan

kun pasañapakat uk sañw muni”.

V.T. (La Autoridad siempre se coloca

aguayo negro, el cual tiene un espacio

grande de solo color negro a ello se le

dice aguayo negro, es como si

resguardara a la comunidad para que no

pase nada malo).

5.2.2.4.2 Chinchill Awayu

Al igual que a los demás aguayos, éste es conocido también por el espacio más grande

de solo color plomo (pampa), este color es natural, sin necesidad de haber teñido, es

denominado chinchilla-uqi-ch’ikhu, es tejido de lana hilada de oveja y luego torcelada,

seguidamente tejido en telar al suelo, sin duda alguna, tiene las mismas características de

un aguayo. Antiguamente, esta prenda era de uso exclusivo de las Autoridades.

Actualmente, aún es para el uso de las Mallku Taykas, sin embargo, solamente en la

época de lluvia como símbolo de nube.

Aguayo plomo en forma casi cuadrada, que lleva una

combinación de varios colores en la parte central.

Denotativo

Page 121: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

121

Valorando las informaciones obtenidas, se pudo constatar que las prendas de color

plomo, en éste caso el uqi awayu simboliza a la nube y según la creencia del lugar de

estudio se comunica con la naturaleza para que llueva de manera equilibrada y asi

garantizar la producción, es por eso, que el mencionado aguayo es utilizado

generalmente en la época de lluvia como signo de la nube.

Resaltamos que el significado connotativo del aguayo de color plomo es transmitida sin

duda alguna como Autoridad distinto a otros, por un lado povee de respeto porque una

Autoridad requiere ser respetada y por su color plomo simboliza a la nube y lluvia según

la creecia del lugar de estudio.

Inf.8A:Pag.2P4

V.O. Uka uqi punchuxa nayrax uqïnw mallkunakan punchupax awayus iwalarakki no

um, ukaxa sañ munarakipi isti um qinaya, qinayaruw ukax qinayaruw riprisintix

mallkunakaxa jallu pachaw ukx uchasipxix uqi punchux ukhumarak uqi awaysa…

V.C. “Nayrax Mallkunakan punchupas

awayupas uqïnwa, akax qinayaruw

representi, Mallkunakax qinay jan

V.T.(el aguayo plomo representaa la nube,

el aguayo plomo es utilizado por las

Autoridades en época de lluvia, para que

Nube Por su color representa a la nube. Temporal

(un año) Distinción Distingue notoriamente como

Autoridad de los demás.

Respeto Provee respeto a la Autoridad por

parte de los pobladores.

Connotativo

Page 122: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

122

apjtañapatak junt’uchañapatak jallu

pachaw uqi away uchasipxi …”

llueva de manera equilibrada y para que la

nube no se despeje …)

5.2.2.5 Jawuna

Desde tiempos ancestrales hasta hoy en día se da el uso a esta prenda de vestir en lo que

es la vestimenta de la Autoridad femenina, la jawuna es utilizada en lugar de una

chompa, en la parte delantera lleva bordados con lanas de diferentes colores, es

elaborada exclusivamente de bayeta negra, tiene la forma de una chaquetilla que es para

la danza de ch’utas. El uso es particularmente de las Autoridades femeninas del

Municipio Jesús de Machaca.

Humildad El cargo debe ser ejercido con

mucha humildad.

Temporal

(un año)

Formalidad Provee de mucha seriedad a un líder.

Fuerza Transmite fortaleza a la Autoridad.

Prenda de vestir de color negra con similitud a una chaquetilla.

Connotativo

Denotativo

Page 123: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

123

Se pudo apreciar que el color negro generalmente provee de fuerza para poder ejercer un

determinado cargo, en este caso el deber de una Autoridad. Por otro lado, es un símbolo

de humildad y formalidad como líder de una comunidad, es deicr, la Mallku Tayka debe

ser muy formal con todo los comunarios, la Autoridad debe realizar todo tipo de

actividades con mucha humildad y a la vez concurre el respeto mutuo.

La expresión semántica que se pudo apreciar de la prenda de vestir denominada jawuna,

es que transmite fortaleza, humildad y seriedad a una Autoridad para ejercer con los

deberes que cumplir dentro de una comunidad como Mallku Tayka según las saras o

thakhis.

Inf.4M:Pag.43P2

V.O. …nayrax ch’iyar jawunaw sas … ukat ukaniw jilaqat lurt’apxixi...

V.C. “…ch’iyar jawunaniw jilaqat

lurt’apxi…”.

V.T. (…con la chaquetilla negra siempre

es la Autoridad…)

Inf.7M:Pag.19P4

V.O. … mama taykax iwalarakkipi ch’iyar jawuna alt’at chuymamp humilde llakt’ata

ukhumakiw sarnaqañapa...

V.C. “...Mallku Taykax ch’iyar

jawunanipiniw ukat llakt’at ukhamarak

alt’at chuymampikiw sarnaqañapa...

V.T. (la Autoridad siempre viste con

chaquetilla negra, porque debe andar con

humildad y formalidad…).

Page 124: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

124

5.2.2.6 Inkqhar tari

Esta prenda denominada inkqhar tari forma parte de la vestimenta de la Autoridad

femenina, está tejido en telar al suelo de lana al igual que a un aguayo, su pampa es de

un color oscuro (no es necesario que sea negro) y también lleva la parte conbinada para

sus correspondientes saltas, a diferencia del aguayo sus saltas son pequeñas. Tiene una

medida de alrededor de 60 x 75 centímetros, una vez terminada con el tejido se procede

al adornado de los bordes denominada “chichilla”, y su correspondiente t’ikha, esta

prenda es exclusivamente para el manejo de la hoja de coca y la botella de alcohol.

Esta prenda denominada inkqhar (es para llevar en la mano similar a un atado pequeño)

tari (es una prenda para el manejo de coca), simboliza como almacen o reserva de coca,

es decir, la Autoridad femenina se lleva lo suficinte de coca en la mencionada tari,

Almacén Es ahí donde se guarda la reserva

de coca para momentos necesarios.

Temporal

(un año)

Prenda mediana y cuadrada que sirve para el manejo de coca.

Connotativo

Denotativo

Page 125: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

125

porque éste es un poco grande cosa que se pueda amarrar dentro de ella aparte de la coca

lo que es la tarilla y la botella de alcohol, por otro lado, es también considerado como un

embase de los mencionados objetos.

Es asi que el significado connotativo que expresa la tari mediana es la reserva de la coca

y alcohol porque la Autorida femenina como símbolo de una madre no puede hacer

faltar por ningun motivo la coca y alcohol (denominado alimento infaltable) a la

población en general (kumun wawa).

Inf.5F:Pag.11P4

V.O. …inkqharuwkax es kumu un como almacen nuwi? ukanx utjix kuka listukiya, uka

piras tarin q’alt’asphax ukax ratukiw aphusp ukarux mä reembolsix um ukata jan

pist’äsiñtakiw ukaxa.

V.C. “… inqhar tarinx cocaw utji, es como

almacen, piras tarin q’alt’asphax ratukiw

reembolsasphaxa, ukax coca jan

pist’ayasiñatakiwa”.

V.T.(… en el tari mediano hay coca, es

como un almacen, cuando se acaba la

coca en la trilla es pues reembolzada

inmediatamente de la tari mediana.

Inf.7M:Pag.22P1

V.O. Tarixa impurtantipiniw ukarupi tarilla ukhumarak riruntilla ukanak

chinuntt’asiñax nu um, jan tarinikasphaxa, tarinipiniw rispitux no, ukar ch’ama

katt’atay ukat mä phukhukasphas ukhumarakipi, ukat kuk apst’asapi tarillarux

jach’int’ix ukat liwart’ix mä palatutjam risinaw no, ukaw ukaxa.

V.C. “Tarirupiniw tarilla riruntilla

ukanakax chinunt’asiñaxa, taripiniw

V.T.(En el tari siempre se amarran la

tarilla y la botella del alcohol, por eso es

Page 126: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

126

respetoxa, ukar ch’am katt’atawa, mä

phukhukasphas ukhamawa kunalaykutix

ukat coca jach’st’asapi tarillar

jach’int’ixa, ukat recienaw mä palatutjam

liwart’ixa”.

muy importante el tari, el tari siempre es

respeto y además posee fuerza, es como

si fuera una olla para luego repartir de

tarilla)

5.2.2.7 Piras tari

La piras tari es pues la prenda infaltable de la Autoridad femenina, porque en ella

reparte la coca, lejía y confite a los comunarios, infaltablemente acompañado de la

botella de alcohol como símbolo de dualidad. La tarilla está tejida en telar al suelo, el

material es de lana de oveja o llama, una vez terminado el tejido se realiza el

correspondiente adornado a los alrededores (chichilla), el color que lleva es al gusto de

cada persona con tal que sea un color oscuro y la conbinacion de muchos colores para

las saltas, la medida es alrededor de 35 x 35 centímetros, solamente es para el manejo

exclusivo de la hoja de coca, lejía y confite.

Prenda pequeña para el manejo de coca. Denotativo

Page 127: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

127

Se pudo evidenciar que la tarilla cumple una función muy importante dentro de la

indumentaria de la Autoridad femenina. Además, tiene significados semánticos muy

importantes como es el respeto a la Autoridad, simboliza como un recipiente para

repartir el alimento infaltable de la comunidad como es la coca. Ante todo, una

Autoridad femenina debe alcanzar la tarilla con su respectiva coca y lejía acompañado

de la botella de alcohol como símbolo de saludo a la persona con quien se encuentre,

después de ella se procede a la conversación prevista o quizá no, ésta actividad es parte

de usos y costumbres especialmente en el contexto de las Autoridades del Municipio

Jesús de Machaca.

En síntesis la expresión semántica de piras tari es el símbolo de saludo con el prójimo y

alimento infaltable a la población, porque la tarilla contiene la hoja de coca y lejía. Al

momento de saludar la Autoridad debe alcanzar automáticamente la tarilla.

Por pirasa literalmente se puede entender como una fruta, la menciona fruta es traída de

lugares vallunos en épocas de navidad. Sin embargo pirast’aña significa acullicar entre

Saludo Antes de iniciar todo tipo de actividad

debe ser alcanzada la tarilla con su coca

por parte de la Autoridad como símbolo

de saludo.

Temporal

(un año)

Alimento Infaltablemente posee de coca, por eso

es considerado alimento infaltable de la

comunidad.

Connotativo

Page 128: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

128

muchas personas en forma compartida y redonda sin excluir a ninguno del grupo, es asi

que, piras tari (prenda para el manejo de coca) viene de pirast’aña porque de ella se

alcanza la coca, pero ya no, de manera redonda, si no, alcanzando en las manos de cada

poblador.

Inf.4M:Pag.21P2

V.O. …aka tarillaxa waxt’art’añatakipi, khullt’ayañataki kuka, janixay jach’a taritx

khullt’ayañjamäkchitix nu um, ukatpi uka jisk’a tarix janiti tarillanikasphaxa kunats

janiw khullt’aykasphat no…ukax mä palatukasphas manq’ waxt’añtak wawanakapar

ukhumaw ukax no, jan ukanikasp ukax janis taykakasps ukhumay mä mallkux piras jan

tarillanijkasphat porque ukax mä rispitu jan ukax khitis rispitkasphat nu.

V.C. “…aka tarillax coca

khullt’ayañatakiwa, jan tarillanikasphax

janiw kunats khullt’aykasphati, Mallku

Taykax piras tarinipiniw janiw jan ukanix

utjkasphati, ukax respetowa jan ukax

janiw khitis respetkasphati”.

V.T.(… la tarilla es para hacer acullicar

la coca, la Autoridad femenina siempre

porta tarilla no hay una Autoridad sin

tarilla, porque la tarilla es respeto, si no

tuviese tarilla nadie la respetaría)

Inf.8F:Pag.5P3

V.O. …mallku taykanakax istallanipiniwa, ukax jisk’itak ukax um iñchhi ukax istitakiw

ukat muyurt’ayix kukx janiw jach’a tarit jach’kasphat (…) duwalidad kukampi alkul

purumpi payapiniw ast muyux wasinarakuxa, ukx sapxipi kumun wawanakan maq’apa,

kumun wawanakan ist um awk taykapachixay mallku awkimp mallku atykampix ukat

awk taykhamaxay m’aq waxt’art’añapay ukaw ukaxa.

V.C. “…Mallku Taykanakax

istallanipiniwa, kuk muyurt’ayañatakiwa,

V.T.(...la Autoridad femenina siempre

porta tarilla, es para repartir coca (…) la

Page 129: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

129

ukat jaqinakaw juk’s walxs jach’susisipki

(…) coca istallamp alcoholamp payapiniw

basenakarux muyu, común wawanakan

manq’apa sapxarakiwa”.

tarilla con coca y la botella de alcohol

son dos los que giran por las manos de

las bases, es también conocido como

alimento de la comunidad)

5.2.2.8 Pullira

Esta prenda de vestir es de uso común en las personas de toda edad del sexo femenino,

por tal razón, forma parte de la vestimenta de la Autoridad femenina, sin embargo,

presenta sus particularidades en el uso del contexto de la Mallku Tayka, vale decir, de

que obligatoriamente debe ser de color negro, guindo o verde oscuro. Estas polleras

están elaboradas de bayeta hecha de lana de oveja, indudablemente, suelen ser teñidas en

variedad de colores. Generalmente para una Autoridad se costura de seis waras (el

ancho de la bayeta) cada wara mide 75 cetímetros, en total llega a medir 4.50 de ancho y

de largo es según a la estatura de la persona quien dé el uso, y lleva de tres a cuatro

bastas para que tenga la forma de pollera.

Prenda de vestir denominada pollera que consta de cuatro a seis

bastas.

Denotativo

Page 130: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

130

La expresión semántica por su color oscuro expresa, formalidad o seriedad para ejercer

el cargo de la Autoridad, provee de humildad como líder y respeto mutuo en todo tipo de

relaciones entre la Autoridad y comunarios del lugar, además, con la finalidad de

congeniar toda la gestión de manera exitosa.

Inf.4M:Pag.40P4

V.O. Uskurukipiniy ucht’asipxixa, uka llakt’ataw sa ukax six um llakt’at mist’añaw

mallkux siya, jani kusisitañapakitix um ukat ukax ch’iyar pullir uchasipx

mallkunakaxa.

V.C. “Oscurpin uchasipxi, ukax llakt’at

sañw muni, janiw kusisitañapakiti, ukatw

mallkux pullir ch’iyaratpin mistuñkam

isthapt’asi”.

V.T. (La pollera negra quiere decir que

está velando por la comunidad, por eso

las Autoridades siempre se visten de

color oscuro hasta terminar la gestión).

Inf.7M:Pag.19P4

V.O. ….mamanakan pullirax taykax iwalarakkipi alt’at chuymamp humilde llakt’ata

ukhumakiw sarnaqañapa janiw larkasphas ni tuqiskasphas no ukaw ukax sabiduría

rispitu uskurux uñañchayixa.

V.C. “…Mallku Taykan pullirax llakt’at

ukhamarak alt’at chuymampikiw

sarnaqañap uk sañw muni, janiw

V.T. (…la pollera de la Autoridad es

para que ande con humildad y

formalidad, no puede estar riendo ni

Humildad La Autoridad no debe ser altanera,

debe ejercer con mucha humildad.

Temporal

(un año)

Formalidad Provee seriedad a un líder.

Connotativo

Page 131: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

131

larkasphat ni tuqiskasphasa, oscurox

sabiduría ukhamarak respeto uñanchayi”.

reñiréndose. Los oscuros significan

formalidad y respeto).

5.2.3 Análisis semántico de los léxicos compartidos en la vestimenta del Mallku

Awki y Mallku Tayka

Esta parte enfatiza los significados de algunos términos que forman parte en ambas

indumentarias tanto en el de la Autoridad masculina como en el de la Autoridad

femenina, y además, tienen casi las mismas cualidades e incluso los mismos significados

connotativos, es por eso que se analiza de manera conjunta. Dentro de ella tenemos:

Q’ipi, Riyachinu, Wiskhu y Saltan Isinaka.

5.2.3.1 Q’ipi

El q’ipi como tal, solamente es un atado común y corriente que puede contener prendas

de vestir, alimentos, objetos u otros. Sin embarago, como la investigación se limita en la

vestimenta originaria de las Autoridades aymaras, en éste caso, automáticamente nos

referimos al atado de la Autoridad masculina y de la Autoridad femenina.

5.2.3.1.1 Mallku Awk q’ipi

El atado es un complemento muy importante en la indumentaria de la Autoridad

masculina. Ésta es un atado pequeño preparado en un aguayo de pampa negra con un

peso de alrededor de uno a dos kilos, éste contiene solamente el riyachinu, coca, alcohol

y el libro de actas, nada más. Siempre es necesario recalcar, que solamente es para el

Page 132: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

132

manejo de una Autortidad aymara del sexo masculino particularmente en el Municipio

Jesús de Machaca.

Nos indican que el atado de la Autoridad no debe ser descargada ni por un instante, si

fuese asi, es como si estaría abandonado a los habitantes que esta a su cargo por toda la

gestión, porque el q’ipi significa unión, producción y alimento de las bases.

Unión Es el símbolo de unidad de toda la

población.

Temporal

(un año) Producción Por la forma que lleva de manera

cargada significa producción

agrícola.

Alimento Por lo que contiene el riyachinu es

considerado como alimento

infaltable de la comunidad.

Atado pequeño preparado en un aguayo para el cargamento de la

Autoridad masculina. Denotativo

Connotativo

Page 133: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

133

Evidenciamos que el significado dennotativo que expresa el mencionado atado de la

Autoridad masculina simboliza la unión de toda la comunidad, es decir, es como si

estaría cargando a todos los habitantes del ayllu en un solo atado para que no haya

desunión, por otro lado, por lo que contiene el riyachinu significa alimento infaltable,

sustento económico y producción para toda la población Machaqueña.

Inf.5F:Pag.5P4

V.O. Uukatpi sapxix kumun waw q’ipt’ataw sasax ukaxa ukhum manq’añanpach ukax

taqpach istañsarus q’ipnaqkasp ukhumay lij qariyphasay jan ukax awurisphas yast mä

mar ukarakixay awturidadaw sas uñkatstanx (…) debe ser unos dos kilos o un kilo jay

ukhum pesoniy ukat sapür q’ipnaqkamix ast chuymats usuntapxarakiw yaqhipax siw…

V.C. “Ukax común waw q’ipt’ataw

sapxiwa, taqpach estanciarus q’ipnaqkasp

ukhumawa, qariyasphas jan ukax

aburresiskphasay marpachaw

q’ipnaqañapa (…) ukax comunan

manq’añapawa, debe ser más o menos dos

kilos o un kilo jay ukhum pesoniwa …”

V.T.(es como si estaría cargando a toda

la comunidad, unque se aburra o le haga

cansar no debe descargar en todo el año,

(…) es denominado alimento de la

comunidad, claro ese atado es pesado,

debe ser más o menos de uno a dos kilos)

Inf.8A:Pag.7P3

V.O. Ukharux utjarakiw q’ipi mallkun q’ipipa y mallku taykan q’ipipa ukax sañ

munipi kumun waw q’ipt’ata janipiniw q’ipinukuñapäkiti.

V.C. “Mallku Awkin q’ipipax común waw

q’ipt’at sañw muni, janipiniw

q’ipinukuñapäkiti”.

V.T. (el atado de la Autoridad masculina

significa como si estaría cargado a toda

la comunidad.)

Page 134: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

134

5.2.3.1.2 Mallku Tayk q’ipi

El atado de la Autoridad femenina es también un complemento indispensable en la

indumentaria de la Mallku Tayka. Ésta es un atado pequeño en un aguayo de pamapa

negra, con un peso de alrededor de un kilo a un kilo y medio, éste contiene solamente el

riyachinu, coca, alcohol y en algunos casos la merienda.

Concretamente la expresión semántica del q’ipi de la Autoridad femenina simboliza la

unión sólida de todo el ayllu, es decir, es como si estaría cargando a todos los pobladores

de la comunidad, por un lado es también símbolo de alimento porque en ella hay

Unión Símbolo de unidad solida de los

pobladores de la comunidad.

Temporal

(un año)

Producción Por la forma que lleva cargada

significa producción agrícola.

Alimento Por la presencia del riyachinu

representa alimento infaltable de la

población.

Atado pequeño preparado en un aguayo negro para el

cargamento de la Autoridad femenina. Denotativo

Connotativo

Page 135: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

135

merienda, la Autoridad siempre debe llevarse merienda para compartir con los demás, y

por la presencia del riyachinu significa producción.

Por otro lado, algunos informantes nos indican que la presencia de la merienda es

infaltable porque la persona del sexo femenino es la que procrea a la humanidad y es la

que dá de comer.

Inf.1J:Pag.3P2

V.O. Kumuns q’ipxaruskasphaxa ukham ukax phuqhat q’ipxarutax, mä kukitani ukax

kukapax ukax mujuw alkulitan mä akch’a wutillitar ukax alkulax puru phuqh ukhum

kukapax janipini jaltkasphat ni uka alkulapas phaltkarakisphati.

V.C. “Comuns q’ipxaruskasp ukhamawa,

janipiniw marpach jaytanukuñapakiti,

ukanx cocani mä akch’a botellar alcohol

purituni jay ukhamawa, ukat janipiniw

cocapas ni alcoholapas faltañapakiti”.

V.T. (Es como si cargaría a toda la

comunidad, para nada debe abandonar en

todo el año, éste contiene coca y alcohol

puro, para nada debe faltar la coca y el

alcohol)

Inf.8A:Pag.7P3

V.O. Mallku taykan q’ipipa ukax sañ munipi kumun waw q’ipt’ata…

V.C. “Mallku Taykan q’ipipax común

waw q’ipt’at sañw muni…”.

V.T. (el atado de la Autoridad femenina

significa como si estaría cargado a toda

la comunidad…)

Page 136: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

136

5.2.3.2.1 Riyachinu

El Riyachinu es también parte de la indumentaria de la Autoridad aymara, especialmente

en el Municipio Jesús de Machaca, éste debe ser preparado por una persona que ya haya

cumplido con todos los cargos o servicios dentro de la comunidad (ex Autoridad), el

Riyachinu es un costal muy pequeño de mas o menos 18 x 25 centímetros, éste contiene

todo tipo de alimentos secos que produce en el Municipio, dentro de ella tenemos:

Jupha, Qañawa, Ch’uqi, Ch’uñu, Yarana, Ch’arkhi, Jawasa, Kisu, Siwar Aku, Qañaw

Aku, T’ant’a, Azucara, Inal Mama, Puru, Qulqi, y pä jisk’a urqu Qala. Este Riyachinu

es único para ambos sexos tanto para el Mallku Awki y para la Mallku Tayka y es

únicamente para el manejo de las Autoridades aymaras, fundamentalmente en el

Municipio Jesús de Machaca como símbolo de abundacia de productos agrícolas.

Prenda pequeña en forma de una bolsita que contiene

productos secos denominado amuleto. Denotativo

Page 137: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

137

El riyachinu es una de las indumentarias que no debe faltar en el atado de la Autoridad,

porque es para que no falte alimento, no solo en el mencionado lugar, si no, en todo el

territorio del Altiplano, de alguna manera es para garantizar el alimento en toda la

gestión que ejerce como Autoridad, es por eso, que no debe ser extraido del atado de la

Autoridad aymara, caso contrario, el lugar seria asotado por la sequia o bien por el exeso

de lluvia o granizo.

Sin duda alguna, pudimos corroborar que la expresión semántica del riyachinu como un

significado de bienestar, símbolo de abundacia de productos cultivos y tenencia de

recursos necesarios en el acontecer social del Municipio Jesús de Machaca.

Inf.5F:Pag.5P3

V.O. Uka riyachinux abundancia utjañapatakiwa, kumunaryunakarux jani kunas

phaltañapatakiy manq’añax phaltañapatak ukatakiy ukax um q’ipnaqapxix chha ukti

q’ipinukxix kawkir mallkusa yast ukax kumunidadanx kuna pruwlimas sarti kuna jan

Abundancia Por la presencia de productos secos

simboliza abundancia de productos

agrícolas.

Temporal

(un año) Bienestar Provee bienestar y prosperidad para

toda la población de una determinada

comunidad.

Economía Por la presencia del dinero significa

prosperidad económica.

Connotativo

Page 138: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

138

walt’awis utji kuna ah yaqhipanakax jiwxapxisa kuna usunakas sarti ukhamay um.

V.C. “Uka riyachinux abundacia

utjañapatakiwa, comunarionakar jan

manq’añax faltañapatakiw q’ipnaqapxi,

q’ipinukxasp ukax comunidadanx kuna

problemas sarti, jan walt’awinakas utji,

yaqhipanakax kuna usunakampis jiwapx

ukhamawa”.

V.T. (el amuleto es para que haya

abundancia, y es cargado para que a los

comunarios no les falte de comer, si se

descargaría el riyachinu, entonces se

generaría problemas en la comunidad o

algunos se enfermarían, incluso llegarían

a morir)

Inf.7M:Pag.8P3

V.O. …riyachinxa wakt’ayipï mä pasar tayka nu ukanx janiw kunas phaltañapäkiti

ukanakaw q’ipinkix janiw apsuñapakit q’ipitx marpachaw q’ipinkañapax ukax

achunak utjañapatakipï q’ipnaqapxix (…) jan q’ipnaqkasp ukaxa janiw achunakx

utjxasphat juyphitxakisphaw jallu pachans nu jan ukaxa chhijchhis k’utsuwayxasp jan

ukasax umas jullsxapspha jay ukhumasphaw…

V.C. “…aka riyachinx mä pasado taykaw

wakt’ayi, ukanx janiw kunas faltañapakiti,

marpach janiw q’ipitx apsuñakiti, achunak

utjañapatakiw q’ipnaqapxi, (…) jan ukax

janiw achunakax utjxasphati, kunalakutix

jallupachans juyphintxakisphawa, jan ukax

chhijchhis k’upsxaspha, ukhamarak umas

jullsxasph ukhamasphawa…”.

V.T.(Este riyachinu es preparado por una

ex Autoridad, no debe faltar nada y no

hay que sacar del atado en todo el año,

es cargado como símbolo de alimento

para que no falte a la comunidad, (…) si

no cargaría, ya no habría producción,

habría helada o bien el granizo y exeso

de lluvia que arruinaría la agricultura)

Inf.8P7F:Pag.8P1

V.O. Ukanxa istiw riyachinuw ukanki taqi kast achunak ukax abundancia

utjañapatakiw jistyunapan jan kunas phaltañapataki ukax kullaka.

Page 139: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

139

V.C. “riyachinunx taqi kast achunakw

ukanki, ukax gestionapan abundacia

utjañapatakiwa”.

V.T. (en el riyachinu está todo tipo de

productos, es para que en su gestión

haya abundacia de alimento)

5.2.3.2 Wiskhu

Antiguamente el wiskhu era elaborado del cuero de llama u oveja para el uso de toda la

población andina. Actualmente la abarca sigue siendo de uso común casi para todos los

habitantes del Municipio Jesús de Machaca, ya sea hombres, mujeres, jóvenes, niños y

niñas. Ésta es elaborada de material de goma, es decir, de la llanta de avión y auto.

Parecida a una sandalia y la función que presta es presisamente de un calzado. Por tal

razón, es pues también parte de la vestimenta de la Autoridad aymara, aunque su uso ya

no es tan habitual en el contexto de las Autoridades masculinas, sin embargo, en las

Autoridades femeninas aún se presenta con mayor frecuencia.

Originariedad Simboliza a una persona originaria del lugar de

estudio.

Abarca para el uso de las personas de ambos sexos. Denotativo

Connotativo

Page 140: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

140

Se pudo evidenciar que el significado del wiskhu concretamente expresa la

originariedad, es decir, la abarca utilizada por las Autoridades aymaras del Municipio

Jesús de Machaca simboliza la originariedad como aymara.

Inf.3F:Pag.7P5

V.O. …nayrax wiskhitun kunanwa jichhax mak’ita kamyt’ataxarakiw porque jan ukax

wiskhitunikiw ciudad kuch sapatunix sarxaptx pir kampun yaqhäñapaw wiskhun

ukhum pir ukhumawa.

V.C. “…nayrax wiskhitunipininwa,

jichhax mäk’it cambiataxarakiwa, ciudad

kuch sapatonix sarapxi, pero camponx

wiskhun ukhumawa”.

V.T. (…antes era siempre con abarca,

actualmente ha cambiado un poco,

generalmente a la ciudad van con zapato,

pero en el campo es con abarca)

Inf.4M:Pag.42P2

V.O. Patanx wiskhukipiniy um sapatunikiw chhax lurxapx nayrax wiskhunikipiniw

lurañayrix ukatay ukax kalsitax utjirix janiy miyasanix utjirikitix jaqix utjirikit uka

kalsitax miyas lantjam uchkatatay um.

V.C. “Jaqinakax patanx wiskhukpin

uchasipxi, jichhax zapatonikiw Mallk

lurxapxi, nayrax wiskhunipiniw

lurañänxa”.

V.T.(En elcampo siempre se coloca

abarca, hoy en día ya ejercen como

autoridad con zapato, antes era pues

siempre con abarca)

5.2.3.3 Saltan Isinaka

Al igual que a otras prendas ya mencionadas, ésta también es elaborada en el telar al

suelo (pampa sawu), el matrial es de lana y en la parte de sector central lleva diferentes

Page 141: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

141

figuras (salta), dentro de ella tenemos: cóndor, águila, vizcacha, llama, vaso y flores.

Generalmente, las prendas que llevan estas figuras son: awayu, tari y ch’uspa, por otro

lado, cabe mencionar que ésta es la gran particularidad como identidad regional del

Municipio Jesús de Machaca reflejada mediante las saltas en la vestimenta de las

Autoridades del lugar.

Específicamente, el análisis semántico de estas prendas de vestir con figuras nos

evidencia que simboliza la flora y fauna del Municipio Jesús de Machaca, es decir,

representa a los animales silvestres y domésticos, a las flores e incluso a los objetos que

rodean en la vivencia cotidiana. Por otro lado, estas figuras también reflejan la filosofía

Flora y fauna Porque en ella lleva insertada las flores,

animales silvestres y domésticos.

Prestigio El orgullo de vestir con prendas de muchas

figuras.

Conocimiento Símbolo de conocimiento y creatividad de la

persona quien lo elabore la prenda.

Prenda tejida de lana y que lleva figuras en la parte central.

Connotativo

Denotativo

Page 142: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

142

de la persona quien lo ha tejido, además, destaca el prestigio y virtud de la Autoridad

aymara del Municipio.

Inf.2N:Pag.9P5

V.O. …awayunx panqaranaka, phawna wisk’achanaka, kondori, aquila ast ukanakaw

ukan utjix sawuntataxix…

V.C. “Awayunx fauna, flora, panqaranaka,

wisk’acha, kunturi, águila, ukanakaw

sawuntat utji”.

V.T. (En el aguayo hay fauna y flora, a

eso representa las figuras que están en el

aguayo).

Inf.5F:Pag.7P2

V.O. Saltaxa riprisintiw aka flora y fawna jistanxa castillan arunxa o sea eh jiwasan

aka mansuchjat uywanakasa jan ukaxa sallqa uywanakasa aka jupanakamp chikt’atay

jakastanx nu sapür nu ukat ukax mä fotjamay apnaqapxix…

V.C. “Saltanakax flora y fauna representi,

jiwasan mansuchjat ukhamarak sallqa

uywanakasa, ukanak apnaqastanxa.

V.T. (Las figuras representan a la flora y

fauna, es decir, a los animales doméstico

y silvetres).

Inf.8A:Pag.6P3

V.O. Saltanakaxa uñacht’ayipi yatiñ kankaña kuntix yatix mä mallkux uk no wali

saltan awayur q’ipt’atax ukax sañ simbolisipi yatiña mä arun saraksnaw conocimiento

no ukaw ukax ukax pä unanchawinisphay isti mayax um unachayarakipi phawna

uywanakaru...

V.C. “Saltanakax yatiñanw unanchayi, pä

unanchawiniwa, mayax flora y fauna, taqi

uywanakaruw representi”.

V.T.(Las figuras significan filosofía y

representa a la flora y fauna)

Page 143: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

143

5.3 Componentes semánticos de la Vestimenta Originaria de las Autoridades del

Municipio Jesús de Machaca

Significado de

Denotación

Significado de

Connotación

Contexto

Punchu

Experiencia Prenda de vestir para el uso de personas del

sexo masculino, generalmente por las ex

Autoridades que merecen ser respetadas.

Producción

Respeto

Wayrur punchu

Sangre Prenda de vestir exclusivamente para el uso

de las Autoridades masculinas del municipio

Jesús de Machaca como símbolo de

resguardo al ayllu, por otro lado, como luto y

derramamiento de sangre por la masacre.

Luto

Resguardo

Chinchill punchu Nube Prenda de vestir, originalmente elaborado y

utilizado por las Autoridades en época de

lluvia, como símbolo de nube.

Época seca

Ch’uspa Saludo Prenda exclusiva para los Mallku Awkis y

para el manejo de coca y lejía.Como símbolo

de respeto y saludo para el buén inicio de una

actividad o reunión.

Respeto

Page 144: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

144

Suriyawu Poder de Autoridad Es de uso muy particular para las

Autoridades masculinas del Municipio Jesús

de Machaca como símbolo de justicia,

seguridad y poder de Autoridad.

Justicia

Seguridad

Phuntillu

Fuerza Es una prenda de vestir que utilizan todas las

personas del sexo masculino. Por otro lado,

los Mallku Awkis como símbolo de humildad

y fortaleza para su gestión.

Humildad

Lluch’u

Paciencia Ésta es una prenda de vestir que cubre la

cabeza, especialmente para las Autoridades

del lugar de estudio posee un significado

simbólico de paciencia y tolerancia como

lider.

Tolerancia

Poder

Rimanasu Uniforme En el contexto de la vestimenta de las

Autoridades la particularidad de ésta prenda

es de color café, que tiene por significado

connotativo poder y grado de Autoridad.

Poder

Grado de Autoridad

Ch’utuqa Respeto Obligatoriamente el sombrero que lleva la

Autoridad es de color negro, porque su Valor

Page 145: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

145

Dignidad expresión semántica es respeto, valor,

dignidad y una categoría superior a los

demás.

Superioridad

Categoría

Allmilla Fuerza Por su color, en este caso color negro u

oscuro contextualmente significa fortaleza

para los Mallku Awkis.

Respeto

Kalsita Fortaleza El significado contextual de esta prenda

principalmente es fortaleza, únicamente se

aprecia en las Autoridades masculinas.

Abrigo

Qhawillu

Poder Esta prenda es utilizada bajo del poncho

como un símbolo de resguardo a la

comunidad, fortaleza, humildad, poder y

coraje. Uso exclusivo por las Autoridades

masculinas.

Fuerza

Coraje

Humildad

Resguardo

Rusayu Sometimiento Éste significa respeto y fuerza para ejercer el

cargo de una Autoridad en el Municipio Jesús

de Machaca.

Respeto

Fuerza

Page 146: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

146

Wara Poder Contextualmente éste es un símbolo de poder

y baston de mando para ejercer como un lider

dentro del Municipio Jesús de Machaca

Baston de mando

Justica

Awayu Experiencia Ésta es una prenda de vestir que es utilizada

por las personas femeninas como símbolo de

ex Autoridad.

Resguardo

Ch’iyar awayu

Poder El aguayo negro es propio de la Autoridad

femenina, su expresión semántica posee

poder, fortaleza, resguardo a la comunidad y

distinción clara como Mallku Tayka, es decir,

diferente a los demás.

Fuerza

Resguardo

Autoridad

Chinchill awayu

Nube Es también para el uso de la Mallku Tayka,

generalmente suele ser utilizada en la época

de lluvia como un símbolo de nube y es de

manejo ceremonial.

Distinción

Resguardo

Inkqhar tari Almacen Esta prenda solamente se aprecia en el

contexto de la vestimenta de la Mallku Tayka

que presta la utilidad de un reservatorio de

coca para un reembolso inmediato en

Reservatorio

Fuerza

Page 147: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

147

momentos necesarios.

Piras tari Saludo Su expresión semántica peculiarmente es el

saludo antes de iniciar una conversación,

infaltablemente posee de coca y lejía, y es

manejo exclusivo por las Autoridades

femeninas

Alimento infaltable

para la comunidad

Pullira Humildad Es una prenda de vestir infaltable en las

personas femeninas. En el contexto de las

Autoridades posee el significado de seriedad

y humildad.

Formalidad

Qiqilu

Ceremonial Es la distinción simbólica de una Autoridad

femenina de las demás personas, además

posee un significado de respeto por su

superioridad, por sus dos esquinas mas

elevadas representa a parcial arriba y parcial

abajo del Municipio Jesús de Machaca.

Distinción

Dualidad

Respeto

Phalt’a Paciencia Ésta es una vestimenta de la Autoridad

femenina que cubre la cabeza como un

símbolo de paciencia y tolerancia.

Tolerancia

Page 148: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

148

Jawuna Humildad Es una prenda de vestir en las Autoridades

femeninas que posee humildad y seriedad. Formalidad

Miralla Poder Ésta es parte de la vestimenta de la Autoridad

femenina que simboliza poder.

Mallku awk q’ipi

Unión de la

comunidad

Atado que contiene productos secos del lugar

y que es cargado por la Autoridad masculina

como símbolo de unidad de toda la

población.

Producción

Alimento

Mallku tayk q’ipi

Unión de la

comunidad

Atado cargado por la Autoridad femenina

como símbolo de unidad entre todos los

pobladores del ayllu. Producción

Alimento

Riyachinu

Abundancia Ésta contiene todo tipo de productos secos

del lugar y simboliza bienestar, abundancia y

prosperidad. Solamente se aprecia en los

atados de las Autoridades.

Economía

Bienestar

Wiskhu Originariedad Ésta es para el uso cotidiano de todas las

personas, y que tiene un significado

Page 149: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

149

connotativo de ser originario.

Saltanaka Flora y fauna Son figuras que en el contexto representan a

la fauna y flora del Municipio Jesús de

Machaca, por otro lado, expresa la filosofía,

prestigio de la persona quien lo elabore y

utilice.

Prestigio

Honra

Conocimiento

Se pudo corroborar y valorar que toda la vestimenta que lleva la Autoridad debe ser

obligatoriamente de un color oscuro, es decir, en su mayoría es de color negro y muy

pocas veces suelen utilizar los colores azul oscuro, rojo oscuro y verde oscuro, excepto

la Ch’uspa, Lluch’u y Tari. No obstante, los comunarios de base pueden vestir del color

que gusten. Sin embargo, determinamos que las Autoridades solo pueden usar ropas de

color oscuro, porque el color negro u oscuro ostenta fuerza, seriedad, lealtad, poder de

Autoridad, conocimiento y resguardo por el bienestar de la comunidad o Municipio, es

decir simboliza paz y armonía en toda la comunidad. Por otro lado, se puede mencionar

también, es para que no falte alimento, para que no haya conflictos, para que no posea

enfremedades para cobrar vidas humanas de los comunarios denominado (kumun wawa),

en otras palabras, todo el vestuario que lleva el Mallku Awki y Mallku Tayka es el

símbolo de Autoridad distinto a las bases y significa resguardo permanete a la

comunidad durante un año de gestión.

Page 150: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

150

5.4 Lexicografía de la vestimenta originaria de las Autoridades del Municipio

Jesús de Machaca

Tomanado en cuenta la metodología para la elaboración de un diccionario de Luis

Fernando Lara, damos paso a la lexicografía de la vestimenta originaria de las

Autoridades del Municipio Jesús de Machaca. Éstas están sistematizadas según el

alfabeto de la lengua Aymara.

A

Allmilla I S. 1 camisa de bayeta que es para el uso de las personas del sexo masculino. /

Obs. el lema puede ser usado también con un adjetivo antepuesta para determinar el

color. * ch’iyar 2 camisa de bayeta negra, antiguamente, para el uso exclusivo en

las Autoridades aymaras del Municipio Jesús de Machaca. / * janq’u 3 camisa de

bayeta blanca.

Awayu I S. 1 prenda textil en forma cuadrada, tejido de lana en telar al suelo y con

figuras en la parte central donde lleva la comvinación de colores, generalmente con una

medida de 1.25 x 1.30 centímetros. / 2 que cubre el cuerpo de la Autoridad femenina. /

Obs. es posible que este lexema se presente con la anteposición de un adjetivo para

determinar el color. *Ch’iyar 2 aguayo de color negro que es utilizado en el

contexto de las Autoridades. / *Chiñchil 3 aguayo de color plomo que es también

para el uso de la Autoridad aymara en época de lluvia como signo de nube.

Page 151: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

151

Ch’

Ch’utuqa I S. 1 sombrero de la Autoridad aymara. / 2 sombrero que es para protegerse

del sol utilizado por todo tipo de personas. / Obs. Este lema se presenta también con la

anteposición de un adjetivo. *Ch’iyar 3 sombrero de color negro.

J

Jawuna I S. 1 prenda de vestir elaborada de bayeta color negro que se coloca en lugar

de una chompa o blusa y es de uso exclusivo de las Autoridades femeninas del

Municipio Jesús de Machaca. / 2 detergente para el lavado de las ropas.

L

Lasu I S. 1 chicote o látigo para azotar a personas o animales. / 2 chicote grueso

trenzado de aproximadamente treinta cintas hechas del cuero de llama, con un nudo

grande en una de las puntas y es para el uso único de las Autoridades masculinas del

Municipio Jesús de Machaca. Suriyawu

Ll

Lluch’u I S. 1 prenda de vestir tejido de lana, sirve para cubrirse la cabeza. / Obs. el

lexema se puede presentar con la anteposición de otro sustantivo para determinar la

particularidad de la prenda. / * Panqar 2 gorro que tiene muchas figuras como:

flores, cruz andina, aves y animales, éste es la particularidad para el uso único de las

Autoridades aymaras del Municipio Jesús de Machaca.

Page 152: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

152

M

Miralla I S. 1 objeto similar a un collar que lleva colgada a una virgencita de

Copacabana, éste es solamente para el uso de las Autoridades femeninas del Municipio

Jesús de Machaca como señal de poder.

P

Pantaluna I S. 1 prenda de vestir para el uso de las personas del sexo masculino, ésta

puede ser elaborada de bayeta o de tela, en español denominado pantalón. / Obs. el

lexema se puede presentar con la anteposición de un adjetivo para determinar el color. *

Ch’iyar 2 pantalón de color negro que es para el uso particular en las Autoridades

masculinas especialmente en el Municipio Jesús de Machaca. Phuntillu

Pullira I S. 1 prenda textil de vestir para personas de sexo femenino, en castellano

denominado pollera, ésta puede estar elaborada de bayeta o de tela sintética. / Obs. el

lexema se puede presentar con la anteposición de un adjetivo para determinar la

particularidad. * Ch’uxña 2 pollera de color verde que es especialmente para el

uso de la Mallku Tayka del Municipio Jesús de Machaca. / Obs. el lexema también se

puede presentar con un sufijo de pertenencia.* - ni II Adj. 3 se refiere a un hombre

tímido. / Obs. según el contexto puede ser despectivo.

Punchu I S. 1 prenda de vestir tejido de lana en telar al suelo, con una pequeña abertura

en la parte central para introducir la cabeza, es utilizado por las personas del sexo

Page 153: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

153

masculino. / Obs. el lema se puede presentar con la anteposición de un adjetivo para

establecer la particularidad de la prenda. * Wayrur 2 poncho de color negro y rojo

oscuro, ésta es utilizado exclusivamente por las Autoridades del Municipio Jesús de

Machaca. / * Chinchil 3 poncho de color plomo, ésta también es utilizado por los

Mallku Awkis del Jesús de Macha especialmente en la época de lluvia como signo de

nube. Uqi , Ch’ikhu

Ph

Phalt’a I S.1 prenda textil en forma de una mantilla elaborada de bayeta negra,

particularmente sirve para cubrir la cabeza de una Autoridad femenina. / 2 objeto

utilizado a veces por personas para cubrirse la cabeza en remplazo a un gorro cuando

hace frío o en las noches para dormir, éste puede ser mantilla, chompa u otra ropa sin

importar el color.

Q

Qiqilu I S. 1 indumentaria de la Autoridad femenina, es utilizado en lugar de un

sombrero, tiene cuatro esquinas, dos de ellas son un poco más grandes que las dos

esquinas, exclusivamente de color negro.

Qh

Qhawillu I S. 1 poncho pequeño de 75 x 1.20 centímetros, con una abertura pequeña

en el medio para introducir la cabeza, únicamente elaborado de bayeta negra, uso

Page 154: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

154

exclusivo bajo el poncho grande por las Autoridades masculinas del Municipio Jesús de

Machaca.

Q’

Q’ipi I S. 1 Atado de la Autoridad aymara que contiene el correspondiente riyachinu,

éste se aprecia particularmente en el contexto de las Autoridades del Municipio Jesús de

Machaca.

R

Rimanasu I S. 1 prenda textil para el uso de las personas masculinas y que sirve para

cubrirse el cuello del frío (chalina). / 2 Indumentaria textil de color café, con una medida

de 95 x 25 centímetros y sus respectivos flecos en ambos extremos, es para el uso

particular de la Autoridad masculina del Municipio Jesús de Machaca.

Riyachinu I S. 1 Costal pequeño que contiene un poco de todo tipo de productos secos

del Municipio Jesús de Machaca y que solamente se aprecia en el atado de la Autoridad

aymara como signo de abundancia en la producción agrícola.

Rusayu I S. 1 Es un objeto que forma parte del vestuario de la Autoridad masculina, el

uso que se da es en el cuello en forma de un collar.

Page 155: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

155

T

Tari I S.1 Prenda mediana en forma de aguayo, tejida de lana en telar al suelo,

exclusivamente es para el manejo de coca y es parte de la indumentaria de la Autoridad

femenina. / Obs. es posible que este lexema se presente con la anteposición del verbo.

*Inkqhar 2 una vez amarrada se agarra en la mano similar a una bolsa,

particularmente en contexto de la indumentaria de la Mallku Tayka. / Obs. también se

presenta con la anteposición de otro sustantivo. * Piras10 3 prenda pequeña que es

utilizada exclusivamente para alcanzar coca a las personas. ichu

W

Wara I S. 1 Objeto con similitud a un cetro de un material muy duro denominado palo

de chima y adornado con metálico color plateado, particularmente es utilizada y es parte

de la indumentaria del Mallku Awki del Municipio Jesús de Machaca como símbolo de

poder de mando. / 2 El ancho de la bayeta que mide 75 centímetros. Ayta

Wiskhu I S. 1 Prenda de calzar similar a una sandalia, el material es de la llanta de

auto o avión, utilizada por las personas de ambos sexos y por las Autoridades originarias

del Municipio Jesús de Machaca. / Obs. se puede apreciar acompañado de un adjetivo.

* t’alaqi II Adj. 2 persona que gusta caminar mucho. / Obs. según el contexto puede

ser despectivo.

10 Pirast’aña: significa pijchear coca.

Page 156: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

156

CAPITULO VI

CONCLUSIÓN Y RECOMENDACIÓN

6.1 Conclusion

Llegando a la conclusión del presente trabajo de investigación titulado “Léxico

Semántico Aymara de la Vestimenta Originaria de las Autoridades del Municipio Jesús

de Machaca”, queremos indicar que fue un arduo trabajo para llegar a los abjetivos

planteados. Sin embargo, pudimos evidenciar que las indumentarias de la vestimenta de

las Autoridades aymaras particularmente en el mencionado Municipio tienen muchas

particularidades subjetivas, los cuales connotan significados muy peculiares según el

contexto.

Este deber como la Autoridad Mallku Awki y Mallku Tayka es ejercida por personas

sobresalientes o por el hijo mayor de la familia. El cargo es siempre obtada por una

pareja como símbolo de dualidad, aunque en la actualidad en casos exepsionales puede

ser asumida por un hijo soltero en caso de que los padres habrían fallecido.

El método que se empleo en esta investigación, fue el método etnográfico y descriptivo,

los cuales nos ayudó a llegar a los abjetivos ya planteados, no sin la ayuda de las

técnicas como es la observación participativa y la entrevista.

Page 157: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

157

Para ello se pudo estudiar de cerca el léxico semántico aymara de la vestimenta

originaria de las Autoridades del Municipio Jesús de Machaca siendo partícepe en las

diferentes actividades municipales y comunales.

Como resultado del trabajo de investigación se pudo alcanzar los objetivos y preguntas

del mencionado trabajo de investigacion, para ello, se ha llegado a las siguientes

conclusiones de acuerdo a nuestro objeto de investigación:

1.- Se pudo constatar que los léxicos son expresados adecuadamente en el contexto de

la vestimenta de la Autoridad aymara. Para ello se clasificó en dos grupos principales de

acuerdo al género (chacha - warmi), en forma vertical de arriba hacia abajo (p’iqit

kayukama) así como la estructura orgánica del Municipio Jesús de Machaca:

En el género Masculino tenemos: Ch’utuqa, Lluch’u, Rimanasu, Qhawillu, Punchu,

Rusayu también conosido como Santu Cristu, Allmilla, Q’ipi, Wara, Riyachinu,

Pantaluna o según el diccionario de Felix Layme denominado como Phuntillu, Ch’uspa

y su respectiva coca (alkula) y Wiskhu.

En el género Femenino tenemos: Qiqilu, Phalt’a, Miralla, Jawuna, Awayu, Q’ipi,

Riyachinu, Pullira, Inkqhar Tari, Piras Tari y su respectiva coca (alkula) y Wiskhu.

Page 158: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

158

El léxico textil del Municipio Jesús de Machaca es expresado como una característica

particular mediante la vestimenta de las Autoridades aymaras que refleja la identidad

regional. Todo el atuendo que consiste en la vestimenta del líder machaqueña es propio

y peculiar del lugar de estudio. Así como: la Wara es particular del lugar tanto como la

expresión y el objeto. Los léxicos que sustituyen a los atuendos de la vestimenta del

Mallku Awki y Mallku Tayka son expresadas frecuentemente en el contexto de las

Autoridades. Estas prendas son elaboradas por los mismos pobladores del Municipio

Jesús de Machaca.

2.- La vestimenta textil de las Autoridades del Municipio Jesús de Machaca tiene su

significado denotativo y en el contexto connotan diversidad de significados sociales y

culturales. Como sobresalientes podemos citar: el Wayrur Punchu connota la expresión

histórica de luto y sangre por el suceso (sublevación y masacre) ocurrido en el año 1921

del 12 de Marzo, por un lado, resguardo a la comunidad por el bienestar de los

habitantes, y presenta el símbolo de una Autoridad distinto a las bases; el Qhawillu tiene

una expresión semántica de proveer coraje (saqapu), fortaleza y respeto; la Wara

connota el significado de poder de mando para ejercer el cargo como un líder aymara.

En caso de la vestimenta de la Autoridad femenina resaltamos los siguientes: el Awayu

connota la semántica de resguardo a la comunidad por el bienestar de los pobladores,

también presenta el símbolo de la Autoridad notable y distinta a las bases; la Phalt’a

tiene el significado de paciencia y toleracia como lider ante las bases; el Riyachinu

Page 159: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

159

concretamente expresa la abundacia de productos agrícolas y bienestar para toda la

región machaqueña.

Cada uno de estos léxicos tiene sus propios significados semánticos denotativos y

connotativos según el contexto. En éste caso, se pudo evidenciar que la vestimenta

originaria de las Autoridades de manera general tiene un significado simbólico,

representativo y ceremonial de una Autoridad, es una manera de distinguirse de los

demás para ser reconocido de manera notable por los propios y extraños como un líder

de la comunidad; por otro lado, posee de poder de Autoridad, resguardo a la comunidad,

coraje, respeto y valor para ejercer como Mallku Awki y Mallku Tayka.

Además, la vestimenta que lleva la Autoridad en el Municipio Jesús de Machaca

simboliza resguardo a la comunidad, es decir, cuando la Autoridad lleva una vestimenta

completa y adecuada según a los usos y costumbres, todo estará en su normalidad, es

decir, habrá producción y no habrá peleas entre pobladores, no habrá enfermedades,

nada que genere inconveniencias dentro de una comunidad, caso contrario, si la

Autoridad llevaría vestimenta incompleta habría cambios repentinos en la agricultura y

surgería problemas, quizá aquejaría algunas enfermedades en la comunidad.

Asi mismo, hace referencia que la vestimenta de las máximas Autoridades del Municipio

Jesús de Machaca son ceremoniales puesto que no es de uso común, porque son

Page 160: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

160

particularmente para asumir o mientras tiene el cargo de la Autoridad. Cada uno de ellos

son también complementarios impresindibles.

6.2 Recomendaciones

La cultura andina es rica en sus saberes, valores y conocimientos locales, los cuales no

son conocidos en otros contextos, como es el caso del Léxico Semántico de la vestimenta

de las Autoridades del Municipio Jesús de Machaca, es decir los significados

connotativos de estas indumentarias no son plasmadas en textos escritos. Es por eso, que

recomendamos a revalorizar los saberes, valores y conocimientos ancestrales de cada

Provincia o Municipio.

Por otro lado, seria óptimo que estos conocimientos sean también insertados en las

curriculas educativas.

Es por eso que, recomendamos y esperamos que haya investigaciones con relación a los

saberes, valores y conocimientos aymaras. Sugerimos que aún falta investigar la

iconografía en las vestimenta, los colores de las vestimenta, el origen mismo de la

lengua y escritura aymara que aún no tenemos en claro, la semántica de los tejidos

textiles porque cada figura expresa un significado, entre otros que aún faltan investigar.

Page 161: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

161

B I B L I O G R A F I A

- AJACOPA Pairumani, Sotero. (2003), Las relaciones Actanciales en los enunciados

del idioma Aymara. (Tesis) UMSA. La Paz - Bolivia.

- ALONZO, Martín. (1982) ciencia del lenguaje, Madrid.

- ALARCOS Llorach, Emilio. (1995), Real Academia Española, colección Nebrija y

Bello. Gramática de la Lengua Española. España.

- ANDER – EGG, Ezequiel. (1995), Técnicas de Investigación Social. Buenos Aires –

Argentina.

- APAZA Apaza, Ignacio. (1999), Los procesos de la creación léxica en lengua Aymara.

La Paz – Bolivia.

- AYALA Carrasco, Reina D. (2006), Propuesta Metodológica para la Elaboración de

un diccionario.

- BERRUTO Gaetano. (1979), La Semántica. Editorial Nueva Imagen. México.

- CALLISAYA Choque, G. (2005), Metodología de la Investigación, Bolivia.

- CERRON Palomino, Rodolfo. (2000), Lingüística Aymara, Cochabamba- Bolivia.

- CHOQUE, Roberto – TICONA, Esteban. (1996), Sublevación y Masacre de 1921.

La Paz – Bolivia.

- Dirección Nacional de Antropología (1966) Archivo de folklore boliviano, La Paz –

Bolivia.

- TORREZ, Elizabeth – DANIEL RUÍZ, Hugo. (1997), El Cambio Semántico en

Aymara.

Page 162: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

162

- Estado Plurinacional de Bolivia. (2012), Nueva Constitución Política del Estado,

U.P.S. Editorial.

- FERNANDO Lara, Luís. (1997), Teoría del Diccionario Monolingüe. México. Centro

de Estudios Lingüísticos y Literarios.

- FERNANDEZ Gonzales, Ángel Raimundo. (1984) Introducción a la semántica 4ta.

Edición. Cátedra Lingüística S. A. Madrid.

- FERNANDEZ Gonzales, Ángel Raimundo. (1989) Introducción a la semántica

Editorial Cátedra Madrid – España.

- FODOR, Janet D. (1985) Semántica – teorías del significado en la gramática

generativa - Madrid.

- FONTANILLO Merino, Enrique. (1986) Diccionario Lingüístico, primera edición –

Madrid.

- GÓMEZ M. Marcelo (2006), Introducción a la Metodología de la Investigación

Científica. Argentina

- GUTIÉRREZ Ordoñez, Salvador. (2002) De Pragmática y Semántica. Editorial España

- Madrid.

- GUIRAUD, Pierre. (1960), La Semántica, Ed. Eudeba Buenos Aires – Argentina.

- GREMIAS, A. J. (1971), Semántica Estructural. Investigación Metodológica, Madrid,

Editorial Gredos.

- HERNANDEZ Sampieri, Roberto. (2006), Metodología de la Investigación, cuarta

Edición – México.

- HABERNAS, Jurgen. (1991) Metodología de la Investigación Cualitativa. Madrid.

Page 163: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

163

- LEECH, Geoffrey. (1974), Semántica. Editorial Alianza. Madrid.

- LAYME Pairumani, F. (2002), Gramática Aymara. La paz - Bolivia.

- LAYME Pairumani, F. (2004), Diccionario Bilingüe, Aymara – Castellano, tercera

Edición, Bolivia.

- Ley de la Educación “Avelino Siñani- Elizardo Pérez” No. 070, La Paz, 20 de

Diciembre de (2010).

- LYONS, John. (1997), nuevos horizontes de la lingüística, Madrid – Alianza.

- LÜSCHER, Marx (1986) Test de los colores, Ediciones Paidós- Buenos Aires –

Argentina.

- MAMANI Pariguana, M. (2008) Método Descriptivo (tesis), La Paz - Bolivia.

- MORENO Aguilar, Arcadio. (1985), Entiende la gramática moderna. Buenos Aires –

Argentina

- MÜNCH, Lourdes – ÁNGELES Ernesto (1990) Métodos y Técnicas de Investigación,

México

- Microsoft® Encarta® 2007. © 1993-2006 Microsoft Corporation. Reservados todos

los derechos.

- ORTIZ, Frida. (2000), Metodología de la Investigación. El Proceso y sus Técnicas.

México.

- RODRIGUEZ Gómez, Gregorio. (1996), Metodología de la Investigación Cualitativa.

Ediciones Aljibe. (Fotocopia)

- SANTANDER M., Edmundo (2002) Semántica del matrimonio Aymara (tesis),

La Paz- Bolivia.

Page 164: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

164

- PINO Ichazo, Delfín. (1988), Tratado de Ortografía Practica. La Paz – Bolivia,

Editorial Don Bosco.

- TICONA Alejo, Esteban. Jesús de Machaqa en el tiempo, La Paz – Bolivia.

- TICONA A., Esteban. (2003) Los Andes desde los andes, Ediciones Yachaywasi- La

Paz – Bolivia.

- TRIGUIERO Coronel, Abraham. (1991), Testimonio de Autoridades Originarias en

las comunidades Jesús de Machaca y San Andrés de

Machaca (fotocopia).

- ULLMAN, Stephen. (1986), Semántica – Introducción a la ciencia del significado.

Edición Española.

- YAMPARA H., S. (1993), Autoridad Aymara. La Paz – Bolivia.

- YULE, George. (1998), Cambridge Universitg Press. El lenguaje – Semántica.

España.

- WALLACE L., Chafe. Significado y Estructura de la Lengua. Editorial Planeta.

Page 165: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

165

A N E X O S Anexos 1

MALLKU AWKI GUILLERMO CHOQUE Y MALLKU TAYKA TEODOCIA

FOTO: ZULMA CHOQUE CALLE COMUNARIO DE JESÚS DE MACHACA FOTO: ZULMA CHOQUE

CALLE

Fiesta del rosario de Jesús de Machaca Foto: Zulma Choque

MALLKU FRANCISCO CALLISAYA Y MALLKU TAYKA DOMINGA

Foto: Zulma Choque

Page 166: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

166

Mallku Mario Choque y Mallku Tayka Maria Elena Calle

FOTO: ZULMA CHOQUE CALLE

FIESTA DEL ROSARIO EN JESÚS DE MACHACA

FOTO: ZULMA CHOQUE

COMUNARIO DE JESÚS DE MACHACA

FOTO: ZULMA CHOQUE CALLE

Mallku originario del Municipio Jesús de Machaca

Foto: Zulma Choque

Page 167: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

167

MALLKU AWKI AGAPIO CALLE Y MALLKU TAYKA MARÍA

FOTO: ZULMA CHOQUE CALLE SATURNINO TOLA Y ESPOSA POBLADORES DE JESÚS DE MACHACA

FOTO: ZULMA CHOQUE CALLE

MALLKUS: AGAPIO Y ESPOSA, GUILLERMO Y ESPOSA Y FROTACIO Y ESPOSA 2013

FOTO: ZULMA CHOQUE CALLE

AYLLU YAURIRI SAN FRANCISCO - JUEVES DE YAPU LAKI 2013

FOTO: ZULMA CHOQUE CALLE

Page 168: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

168

UNO DE LOS HABITANTES DEL MUNICIPIO JESÚS DE MACHACA

FOTO: ZULMA CHOQUE CALLE

ENTRADA UNIVERSITARIA 2013

Mallku Dario Choque y Mallku Tayka Nora Tuco

Foto: Zulma Choque Yapu Laki de la Comunidad Yauriri San Francisco Foto: Zulma Choque

Page 169: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

169

Anexos 2

INFORMANTE 1

Comunidad: Kalla

Informante: Justa Ajata

Entrevistadora: Zulma Choque

Edad: 68

Sexo: Femenino

Ent. Akasan mallku isinakax kunatarak ukhum isthapt’atapachast

Inf. Ukaxa ukhampanitaynay nayrat ast ukat wayita isi aka chhax chhax pañukixchixay

aka uywa istit lurañax iwij t’arwat

Ent. Nayraqat kuns lurt’apxix ukatx

Inf. Ukax lurapxix isti awayu ast uka pulliranaka akham ch’iyar

Ent. Kunats ukham kulurax

Inf. Ukax janipiniy ukhampinitaynay nayratpach nayra awichaxa uka timpunakatpach

ukhampiy lurasipxtänax ukax ch’iyar ukata phalt’as ch’iyar

Ent. Kuns uka phalt’ax signifikix kun sañs munix

Inf. Jallu istitskiw siy uksx t’irint’asxapxixa ukax aka marax marapachixay uka marpach

suma istïñapatak jan kunä mach’äñatak uk ukham ukaxa.

Page 170: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

170

Ent. Ukatak t’irintatay

Inf. Um ukatakiw ukax t’irisipxix

Ent. Janipiniy apsuskitix ukx

Inf. Jan ast marpacha

Ent. Apsusxasp ukasti

Inf. Ukax q’alañchi kumun wawaruw q’alanch kumun wawa satapxiw akham mä

istañsax ukat ukax q’alanchiw q’ala kumun waw q’alar tukt’ayix um ukatakiw ukax q’al

t’irintat añunuw ukhax taqi isthapisxchinixa uka qhiphürpach nanakax jan ist uywarus

akham uywaru jak’añ ukhumaw akanxa.

Ent. Kunat kamachiripachas

Inf. Ukax janipiniw jak’añat sapxakiw ukax kumun waw kumun wawatakiw ukax si

jachhax (…) um nayrax ukhumtaynaw nayra timpux jan jak’añ

Ent. Awayupasti

Inf. Awayux ukax kumun wawatakix ukax awayt’asiñ ukax junt’uchiw sas yamas

chachax q’ipxarux achachil ast ch’uñu ch’uqi ranu juyra tunta ast phuqhata jawasa ukax

mä payit ukat mä akch’itaw utji ukaruw ch’ukuntawäpxi.

Ent. Kun satas uka jisk’a

Page 171: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

171

Inf. Ukaxa muju wayaqa sataw um muju wayaq um ukaruw ch’ukuntapxi ukax taqi

phuqhata kumun waw q’ipxarxan sasa.

Ent. Ukax kumun q’ipxart’at uk sañay munix

Inf. Jay uk ukhamapi uk um kumuns q’ipxaruskasphaxa ukham ukax phuqhat

q’ipxarutax janipiniw marpach mistuñapäkit ast q’ipt’atapini janipiniw q’ipipatx

mistkasphat taq ast ukhum mä kukitani ukax kukapax ukax mujuw alkulitan mä akch’a

wutillitar ukax alkulax puru phuqh ukhum kukapax janipini jaltkasphat ni uka

alkulapas phaltkarakisphat kuka alkulx yaqhipa awisapa kunaymani umir jan umiri

umiriwkax pist’ayx kun umäwinakans ukat uktix ch’usak uñjixa yasta multa.

Ent. Kamachxasphas ch’usakixasp ukax

Inf. Ukax kunats chhax ch’usakix chhax kumun waw awantunañatakiw ak ch’ustax si

um ukat ukx rattukiw ch’ussuschis kunas utar puris rattukiw ukx uskuntt’asxañapax

phuqhantt’asxañapax yaqha iñchhimpix ukat q’ipx uñapxiw nayrax chhax janirakiw

uñxapxit nayrax ukhumätanaw nayax uka timpuw luraw ukat ukax ukhum janipin kunas

jaltayasiñ ukhum ukhamataynaw chhax janikkhamakiw ukham apxarxapxiti.

Chachas isthapisinx ast kumun wawa q’al wit’xarutaw sas ukax qhawillu sañaw mä

jisk’a punchit ch’iyar

Ent. Ukax kun sañs munix kuntakis uchasipxix

Inf. Ukax kumun wawaw sakiriway um jisk’a qhawill manqharux ukharuw punchuskix

Ent. Ukat uka qhawillax kuns unanchayix

Page 172: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

172

Inf. Ukaxa istipiniw sakiway ukax mä kumun sumä apthapkasp mä waws ichxaruskasp

ukham jay ukatakiw ukax ukat akham aka isti kun satasa miyasjam kalsita jay ukax

iwalarakikiw ukat akhitat uskusipxixa ast marpach marpacha.

Inf. Punchux ukax ukhamarakikiy janipin

Ent. Ukax samipasti wayrururakis aksanxa ukax ch’iyaramp wilamp ukax kun sañs

munix uka pä kulurax

Inf. Uka wayrurupini jichhas uskusxapxix nayrax intirukinwa uqi jiwa istik uqik

plumjam ukhum jay ukhum jichhax wayrur apxapxix taqi kast kulurs lurxapxakiw

yaqhipax

Inf. Kunats ukat uka kast kulur ch’iyarampit wilampitapachax uka kulurapa

signifikpachat kuns

Inf. Ukax signiphikpachaya akax istañs parinax ukax uqikipiniw uqikipiniskiw uq intir

awispax ukax istipxarakiw khaysanakan uka khaysaxanakanxa puru ch’iyar akham

ch’ayar intir ch’ayar punchuninakaw warmis ch’ayar awayunirakkiw

Ent. Aa aksanx jani ukhamäkitix

Inf. Jani uka kastax utjkitix

Ent. Awisapax mä mallkux siw isthapt’asisphaw yaqha kulur punchun ukax

isthapisiskasphat

Inf. Ukax janiw

Page 173: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

173

Ent. Phistarus ukakipinit

Inf. Uka kikpakipini yaqha kast ukax akanx urux apnaqasiy utanx kun puñcht’asiskiy

kun üqsa yastakiti phistar sarxix ukax yaqharaki puñchusxapxix um lurasipxiy pay

kimsay mä jilaqatan punchupax

Ent. Mä mallkux jan punchun sarnaqxasp ukasti

Inf. Ukax jawq’xapxiy

Ent. Kunat

Inf. Q’alañchasx ukat um janiw kunas utjkanit ni rikarus utjanit ukat chhax

q’alañchastax um jani apsuñäkit ukat ukx jani apsusipkit

Ent. Lluch’u pasti kun kunatakis uchasipxix

Inf. Ukax janipini apsusiñäkit (…) intir ukax ukapi ukax jani q’alañapäkitix kumunax

ukhum q’alakïxaspha jan uka uywanakax q’alakixasphay jani utjxasphatix ukatakiy ukax

lluch’uni punchuni

Ent. Panqararakis lluch’upax aksan panqar lluch’ukirakis ukax kunatakipachas uka

panqarax

Inf. Ukax ukhamakipinitaynaw

Ent. Sumrirupasti

Inf. Sumirux ch’iyarañapp’iniy

Page 174: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

174

Ent. Jan sumirunikasphasti

Inf. Jani ukax walikasphatix warmins ukax ch’iyarapini

Ent. Warminak uchasipk ukax kun satasa

Inf. Isti muntiru

Ent. Kunatakis uchasippach ukx

Inf. Uka muntirux kun ukhampinitaynaw nayratpach (…) kuna kawiltunakarux

muntirunipin sarapxix ukhay muntirunipini sarnaqapxix

Ent. Um ukat lasupast mallkunsti

Inf. Ukaxa suryawu sat ukax jani jaltañapäkit um

Ent. Kunatakis ukx uchasipxix kun sañs munix ukax

Inf. kaxa ukhumpiniw

Ent. Warapasti

Inf. Warax isti rusayu ukaxa uka rusayuw ukax ajuntataw uka rusayux ukax

usañapinitaynay ukax mallkuchixay juramintataw ukani juramintasinix uka rusayuni

warani ukham juramintaschix kawiltpachxay juramintchix pärix kawilt juramintiritäna

juramit katuqhapxix

Page 175: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

175

Ent. Chalapasti

Inf. Ukax chalas janipin phaltañapakit

Ent. Ukat jan chalanixasphasti

Inf. Ukaxa q’alanchukixaspay say q’alanchukixaspay

Ent. A ya ukat kuka taripast mallku taykansti kunatakis apnqapxix jan ukanipkasp ukast

kamachasphas

Inf. Ukax jan kukanikïxiwa kunakiw q’alakiw jalnaqxi ukhamä chuchapxix

Ent. Qawqha tars apnaqapxix

Inf. Mallku taykax ukax akham mä istinakan inürunakax aliq ukhum murqxamakiy

apnaqasipxix yaqha phistar sarapxix ukax sumpacha lurayasipxix ukat ukä (…) ichu

tariw saski jisk’itak jisk’itawkax inürutakix ukax minusakirakkiy mirq’ikkhäm uknum

jan yäjakiy ukax phistanakar sarxapx kawiltunakar sarx ukax sumäwka ukat ukax

khulliyapxix um lakirapxixa.

Chachax iwal chachan iwalarakkiw ch’uspax iwalarakkiw ukax murqu mirq’i sas

apnaqasipx ukax jan ukax lij mistuñkamax thanthaxasphay mar intirux ukat ukax

machaqawkax ukax imat ukat ukax istxapx tukuyxapx mistxapx ukat ukax

apkatasxapxakiy ukat ukx mayt’asipxakirakiw waranaks mayt’asipxakirakï um

ukhamakiwa.

Ent. Ya tiya ukat janit uka panqaranak wali saminakanirakis awayunakax ukanakax janit

kuns unanchaykpachax

Page 176: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

176

Inf. Janiw

Ent. Ukat kunats wisk’achanakan ukhumäpachax

Inf. Um ukhampï lurasipxix ukax jiwakït sas sañatakkiy jani kuns sikniphikkit ukax

jiwakït saki kunaymananak um ist ch’urunakan jichha timpx pir nayrax aliqakitaynaw

jichharakis ukax maratjam maratjam kamyxixa a chachatakis ukhum lurayxapxi

warmitakis ukhum lurayasxapxi ukhum kunayman ukax jiwakiw sas ukaki

Ent. Aa ya tiya

Inf. Um grasyas

Page 177: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

177

INFORMANTE 2

Comunidad: Yauriri San Juan

Informante: Natalio Triguero Coronel

Entrevistadora: Zulma Choque Calle

Edad: 63

Sexo: Masculino

Ent. Walikiw tiyu chhax kamisatix saskayasmax arxayt’awayitasma mallkunakan

isisnakap tuqita. Nayraqat, kunats mä mallkux ukhum isthapt`aspachax, kuns lurpacha

mä mallkux akha yaurir tuqinxa.

Inf. waliki jallallt’asmaw kullaka uka tuqit jumax yatxataskta, amuykipaskta,

lup`ikipaskta askiw ukax ukaxa sañ muniw waqaychaña jiwasan luräwinakasa

waqaychxapxañäni, uñakipañäni intunsis askiw ukaxa mä laqanchawi y ukhamakipanxa

mallkuxa tayka mallku awkimpi isthapt`asixa ukaxa niy marpach lup`itaxiy juparuy

wakt’ix ukaxa a kumun wawanak jupax awatini sas jallkhum kumun wawanak yast

irpxarxani sas intuns jupa kunkanchayix intunsis kunapachatix wakt`ix marax intunsis

irnaqañanakaw wakt`asix janicha intusis ukanak aka mar irnaqañani sas.

Intunsis mallkux isthapt`asiwa kunatix pachan pachanirakiw jallupacha awtipacha

allkhum intunsis ukaxa pakas paris parisarakiy ukax intunsis jall ukhamay sarawirjam

intunsis mallkux chacha warmirakiw isthapt`asirakix mallku taykax yaqha isiraki

lurt`araki chachax ukhamarak lurt`asirak jallkhum.

Ukhumakipanxa mallkux isthapisiya hasta puñch wakt`ayasxi ukhamarak q`ipxar away

wakt`ayxaraki uka llaqhutanaka, ukhamarak uka punchillu, ukhamarak rimanasu,

ukhamarak kalsitin después pantalón saku phuqhata ist`asiñpachay taqpachay q`i ist

Page 178: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

178

wakt`ayxix ukharux mä mallkuxa kuntixa mä irpxaruripax yaqhaniy jilir pasado ukawa

wakichayxarakix ukanak akanakaw phaltir mä jilir phasar mallkus mä mallkutaykas

ukhumarakiy unanchayxarakix ukanak akanakaw wakt`ayañax sas intunsis ukax puripar

puripar wakt`ayataxaraki ukaw, uka isisiwinakansti ukax unanchawin ukax saran

saranixarakiy ukax kunatakis ukham puñt`asixa ukax puncht`asix ukax purluminos ukax

manq`añas utjañapataki, pachas sum ch`iwxataskañapataki um jallus puriñapataki

intuns kunsa Jesús de Machacan jallupachax puncht`asxapxixa ukax uqi, uqix añtax

qinayax uqiy mistuñchix janicha ch’iyar qinay ukhum ukar saratjamarakiw ukax

wakicht’arakix intunsis is intunsis näyrapach aski nayrapachax ch’iyar is

uchasipxiritaynax jaya qhan uñt`kay ukax um ch´ayar puñch.

Ent. Kunats ch’iyar punch uchasippachax jupanakax

Inf. Ukaxa wali ch’amani ch`amanchiri no ch`ama katxarayix ukat jichhurunx uka

ispañula puriniwxix ukat uka ispañulanakaw mayjt’awayxix pir jichha utjaskiw waqi

tuqinakan khaysa tuq umasuy tuqinakan utjaskiw uka ch`amañchawinakax jall ukatay

ukha jilanakax wali chamanisipkarakixa.

Aka Jesús de Machak tuqinxa uk mäk`it armawayxapxatana jichhax janiw uqi puñchs

apnaqxapxit ask sinuski wayrur punchuk apnaqxapxix uka waryur puñchux mäk`ita

saräwinirakikiy ukax mäk’ita ch’allqhutaxipi mä suk’u ch’ayara mä suk’ux wilarakix

jall ukhum intuns ukax mäk`itax wali unanchataxarakikiw no.

Ent. Kunanaks unanchayarakpacha ch`iyarampi wilampixa.

Inf. ukax parte de la cultura identidad jiwasan qamawisa, jiwasan sarnaqawisa ak

nayrapach achachilanakax ch`axwapxatayna wali Jesús de Machakaxa sartawinirakitäna

nobi, Faustino LLanqui, Marcelino LLanki, uka Plas Ajacopa, Esteban Triguero nose

aaa Lorinsu uka San Franciscoxa Lorenso Callizaya uka awkiwa mallkutayna, uka

Page 179: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

179

maraxa pä tunka mayani de este tunka payan doce de marzo año 1921 intunsis ukan

unxtasiwix wali llakitaynaw janichä kuna tuqits ukaxa unxtasipxatayna educación tuqita

nayrax educacionax wali pruiwidunwa karsilaruw apayan, nayras p`itsuta, amparas

khuchhuqata, awisax pirsijita jay ukhum llakïtaynay jichhurunsti wali

libirasyunanirakitanay aka isti t`aqhitx sartasiraktanx no unxtasxtanxa intunsis ukaa

achachilanakasax ch`axwawayapxix parti iducación intuns ukhax Faustino Ilanki

Marcelino Ilanki isti ukaxa purphisur clan destino a wis ukhaxa uka chukyawun mä

normal utt`awarakitanax wali chhijnuqir achchilataynawa ukax intusis jichhurunx

dipaqarasix (…) ukanakax niy janiw histuriyax suma jikxataskiti pir ukhumaw

sarnaqawipax jikxatasi.

Ukat uka isisiw tuqitxa kullaka intunsis wali unañchawiniw uka añtax palt`añäni mayaxa

mallku q`ipi mallku q`ipixa purjimplu wakt`ayañani mä irpiriw wakt`ayi ukhum mä

jach`a ukat chhax ukan kuns jilaqataxa um ukanx utjiwa warawaranaka ukax estrella

sapxiwa utjiwa ukat ch`uqi panqaranaka ukax cincias naturalis ukay unanchxasphax

janicha kunati jiwasax pacha maman manq`asktan yapuchktana ukanakaxiy ukax

uywistux utjiwa dispués warawara astrulugía warawaraxa estrella sasaw sapxix ukax aka

alaxpachanakanay ukax wal unanchayxarakistux, cruz andina, jayp`u ururu, qhantat

ururu uu ukhamanakay utjxarakix ukanx ukanakax mäk`it sarawin sarawiniraki, qutu

phallxir ukhax juyphis mistunirakix janicha… qutus jich uñtätax mä qutux mä jach`a

quqax utjkix uka quqpach uñjatax ukan frutitanakan ukham uñjatax ukhum unanchix

ukat uka ukat mallkux awayur sawuntayarakix (…) ukax mä likturaxiy ukham ukan

qilqapxiritayna isti tatanakas lup`ipxiritayna .

Ent. Ukat q`ipi taypirux kuns q`ipxarappacha, mä mallkux jan q`ipinixasp ukax kunas

kamachasphax,

Inf. ukaxa kumun waw q`ipt`atachixay q`ipinipiniskañapay marpach kumun waw

q`ipxarutachixaya, kunas ukax kumun wawax sañ munix uka kunun waw q`ipt`atax

Page 180: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

180

poder, poder taqpach ukax katxarawayix kunatix akanx achunakax utji, manq`añanakas

utji umañanakas utji taqpach aka naturalesanak q`ipt`atay ukaw simbologia aymaran

sarawipax ukhamatayna, intunsis ukatwa prohibido descargar, prohibido sacarse poncho

ukax awisa sapxiritaynaxa intunsis ukax pachamp suma isthapisitaxiy ukax (…) ukax

may pachampi compromiso lurataxarakiy, mallkux intunsis janiw pacha mamaruxa

burlaskasphati ni pacha tatarus burlaskasphati claro jiwasarux burlasistuy, awisax janiw

mallkux sum yatxapxitix intunsis pachamamanpi sum sagradamente matrimonio tukxix

marpach suma jichhamarax mistuñataki sum tukt’ayañataki manq`añ utjañapataki umañs

utjañapataki intuns uka phuqhatatix utjixa ummm tata mallkurux waliy yuspajarapxixa

ast mallku taykarusa waliy marapanx manq`añ umañas utjixa intuns juyrax waliw pirwa

pirwa utjaway sasin ukw unanchayarak uka mallkump taykampix intuns mallku taypin

utjiwa mä jisk`a wayaqita uka wayaqitaxa satawa qullan llawt`u ukaruwa apthapipxixa

taqpach manq`aña wallituqit sipansa aka altiplan tuqitsa taqpach akar apthapita intuns

ukankxiw taqpach khiwthapita illa paypach khiwthapita ukax janiw misttañapakiti,

ukharux utjiwa riyachinup uka alkulsitu uka alkulsitux ukax ch`allt`añ achachilanakaru

ukhamaraki ukax mä liquido umächixay nuwis ukat uka wida sañarak munix intuns jay

ukanakasphaw uka taypinx.

Uka taypinx marpach q`ipt`atañapay mallkux janicha uk q`ipxarux uka kumun waw

intuns uka a niwil ti cabildos ukhamarakik jach`a jilir mallkux katxarxarakikix intuns

jall ukasphaw uka tuqitx, intunsis sagraduw ukaxa q`it`ataki uka saltanakapäki ukax

parlxarakiw parte de astrología janiw ukankasphati kawallusa purki kawallux

sumitimiento awisa kawallur lat`xatat ukham lurapxix awisasa saltanakx ukat nayrapach

achilanak istix achchilanakasarupi isk`achiritaynax ispañolanaka ukan utjasphaw

kunturi, jamach`inaka yaqha jamach`inaka janicha ukax wisk`acha, ukax utjchixay parte

phawna flura ukanakaxasphay ukax intunsis ukay ukax q`ipxarataskix, mä mallkutix

suma kundurinakani jiwa istinakanik utjiw ukax turawiyas patill patill ukax

uraqixarakiw ukaxa sañ munixa tierraza uraquisa, tierra pachamama um aksanx janiw

anch utjkiti piru khaysa Copacaban tuqin uka terrazax walt`atapunix taqan taqan uraqix

Page 181: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

181

intuns may mallku awayurux iwal ukhum taqan taqan sum ucht`apxix ukaw ukax

unancharakixa.

Ent. Aaa walikiw jichhaxa arxayt`akipunitasma uka qhawilla jan ukax punchillo ukx

kunatakirakis ucht`asipxixa.

Inf. Ukaxa nayraqatx pudir katuqi ch`ama uka manqhankiw ch`amax ukax pudir,

fuerza, walur ukx janiw apsuskasphati sañani mä arunxa mallkun saqapupay ukankix

porque mallkurux rispitatachixay sagrado no, jani khitis jan ist`kasphati janisay liyiñ

qilqañ yatkphan pir isis mallku mä yusarjamaw kumunax uñt’xix yast ukham misan

qunt`asiski yast jupar uñtataxiy jupxaruw milagrosinix kuna achuqanakas juyra

achunakas uka jupatix pachamamampi kumprumisu lurarakix suma iyawsanixa ukhax

suma maraw suma marakiw qamawañanix janiw kuna juyphis tant istxanit awisax jall

ukhum wali sagraduy apapxiritaynax inti tatar yuspagarasa ayriru istiru uka

samananakaru taqiruy asxarapxiritaynaxa achchilanakax awichanakasa ukatay akham

milagro lurix jan ukakasp ukax janikiy uywas manq`atakasphatix ni jaqis

manq`atakasphati ukar ukax llakix intus ukay ukax sagrado mallkunkix ukay ukax

katt`ataxa.

Ent. Ukharuxa wara tuqitarakiy arxayt`awayita, kunatsa mallkunakax uchasipxi

Inf. Ya ukax mando pudir wastun quri wastunäxasphay ukax mä puriraxiy ukax

kunapachatix ukax awisaxa uka lintipuransa utjixa kunatix quri war ukhar ayt`i ukat

ukaxa litij santa tir tuqitarak parlarakisphax ukax uraq tuqitarak awisax kunas

utjapiniw ukat ukax mä wastun ti mantu pudir katxarutay um.

Ent. Jan ukhamakasp ukastti

Page 182: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

182

Inf. Ukax jucharakisphay janiy phuqhataxasphatix kunjamatix anchhitax mä pirsirintix

kunjams isthapisix sum phuqhata ukhamarakiy mä mallkux wali sumay intunsis mä arun

sataxasphay presidente de Bolivia sañjamaxasphay no anchhitaxa pirsirinti ti yauriri jall

ukhamarakiy intuns ukhum mallkux isthapt`astay. Nayrax utjataynawa, k’uthi thaqha

jichhakamas utjaskiw ukax jan rimanasunikisa, kunay phaltchi thaqtapxiritayna ukat

ukax umm mutuyapxarakiy sansiuns aphupxi jall ukhumarakiy uka tuqitx.

Ent. Aaaa ukat ukat arxayt`akitay rusayu satak ukata.

Inf. Ukax mäk`it sumitimintuw ukaxa cristianitat sañan uka kurus rusayu uchapxatayna

mäk`it tatakuranakax kurus kalwaryu ukax ukaruw asxaräta sas pir janiw

ukhumakatänati sinuski mä mallku lurañaxa más win kurus andina uka kurus andinaxa

astrulugiyaxiy ukay ukax apt`at intunsis sagratamente ukaxa kurus antinax utjiy

anchhitas tata inti ukax intpach apsutay chakanax mamanakarakiw ukax mitall

uchantasipxiritaynax uka mitallax phaxsi mampach uka istï upsutarakiy jall ukax putir

katxarapxarakiritaynax uka kurus ukan ch`akkatataski ukax janikiy istikasphat ukaxa

khaysa tuqit Europ tuqit jutkiwkay ukakiy katxarxjtanx ukas mak`it ististasp ukas

mäk`it ist killisiñakasp jall ukhamarakiy uks lurayapxarakistux maysatuqitay uks

llint`akip jichhay k`achat k`achat uk uñakipasipkarakix jikxatasipkix intunsis ukaspaw

uka tuqitx.

Ent. Aaa jichhax lluch`u tuqitarak qhanancht`itasma.

Inf. Ya lluch`uxa ukax mä kunasa nayrapach achilanakasax ukax mayjarakitaynay

isthapisiwipax pir jichhurunx ukjum lluch` lluch`t`ayapxi ukat ukaxa p`iqin

k`inchhuntataw sas k`inchhuntata ukax panqar lluch’ux jiwak mäk`it qilqant`at su

saminakanirakiw ukax wiphal uchantataw uka wiphalanx paqalq samirakiw ukankarakix

kumu arco iris kurmjamay intunsis uka taypinx uka taypinkiy wali sagratu sarawinakax

Page 183: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

183

seguramente wiphal tuqitx yatxaptaw yatjatatapachataw kullakita intuns walw uka tuqit

uñakipxata intunsis jallukanakaw aka tuqitx amuyunakax.

Ent. Aaa ya ukat mä mallkux jan lluch’uch ucht`asxasp ukastti

Inf. Ukax jinch q`ara mallku o janiw tanto pudiranixasphatix janis k`inchhuntatakasp

janis amuyunikasp ukhum kuns lurakchisp inas jallkhum (…) ukat sapxiritaynax maysa

jinchut maysa jinch misthuytax sas nu jall ukaw ukax mäk`it pantjasiwirítanax ukay

mallkux yatxañapay mä jilir pasarus sullkäwir waynanakarus ukax yatiyxañarakiy.

Ent. Jisa walikiw tiyu jichhax sumirupastti kun sañs munaraki

Inf. Sumrirux janiy mä mallkux mä kachuchunikis sarkasphatix jan ukasti sumirun

nayrax mayjataynay intunsis sumriruxa ukaxa mä kurunäxiy mä hunur, mä valor ukax

ukhum sumirt`atarak ukhumay mallkux jaqxamarakiy. Uuu kamisatix mä militarax

kachuchunirakiy janicha… mä mallkuxa ukhamarakiy sumirunirakiy ukat kunarsatix

himno nasyunal kankki ukhax ni asaqaskarakisphati ukaxa sagradu ukhamakiskañapaw

ukax janixay militarax kachuch asaqaskchitix kachuchx nuwis intunsis jall

ukhumakirakiw mallkux intuns wali sagraduw ukanakax uuuu.

Ent. Nayax amuyaskayätwa aksanxa mä mallkux janiw qhana pantalón utjkiti

ch`iyarapuniwa kunatapachasa.

Inf. Um uka ninkhar saskasmaw janicha ch’ayarax wali valor pudiranitaynaw nu

ch`amani, ch`amanchiri intunsis ukaw kullaka (…) isi tuqitxa.

Uka rimanasu suriyawu uka tuqit inas mä juk`it qhancht`awrakirisma intuns rimanasuxa

chalina pudir mä pasar awkisa ukaxa rimanasunipiniw janicha ukat ukaxa pudir purir

Page 184: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

184

katt`askiw ukataw phasilak mä pasar pasar Auki sasax sapxarakix nu uka pudira ukak

ukax isti tuqitx jan rimanasunixasp ukax janirakiy mallkux phuqhatakarakitix janicha.

Jichha uka suriyawu tuqitarak uka suriyawuxa mäk`it wali unanchawiniw nu

militaranakaxa iskupit, riwulwir, phusil ukanakak apnaqapxarakix, pir aymaran istipax

unanchawipasti mak`it ukax mutuyañarakisphaw mutuyañ sañ munix awisaxa aruw

q`ipxarayañ, kintal q`ipxarayañ ukaw awisax kawkiriy juchachasch ukaruw

jawq`antapxarakiritaynax jall ukham intunsis suriyawuxa mäk`it wali sagraduw

rispituy um mä liyjamay ukax uchantatarakix ukax mallurux isti mallkurux ukatxa kuns

ukkhanx unanchayixa mä jawq`antixa mä jaqis juchachasixa intunsis ukanxa janiw,

wanxaw, janiw juchachasxat mayamps uk mutuyix janiw iskupit, mä riwulwirax may

illapt`asphaxa jiwayxakisphay ukat janiw ukax rimiyunixitix jall uka unanchawinirakiy

rispitu sagraduw ukax mallkux apnaqix sujitu sañan mä arunx nu ukaw.

Ent. Ukat awayux pä ch`ukuniw ukax kuns unanchayarakpacha yaqhipax sapxiwa sañ

muniwa urinsay aransay ukhamapachati.

Inf. Um ukax niyas paris paris ukhumpinïkiw kupin ch`iqan ukhum sarantix nu ukat

ukax mankhall maysa mankhall maysa mankhall jaqthapxix ch`ukthapxix ukas

añchhitaxa mä aymar mamatix sawurichix mä aymar tatatix sawurichix nayrapachax

ukhum sawurinakaw utjataynax mallkutakix ukham lurt`añ mallku taykatakix ukhum

lurt`añ ukham jaqthapiñ ch`ukthapiñan intunsis turawin unanchawiniw ukax kullaka

ukhumpiniskiw ukax kupin ch`iqan ukax chacha warmi ukhampiniskiw ukax anchhitax

parcial arriba parcial awju ukax istichixay añchtax natural taypins urqu suyu uma suyu

jall ukhamäskarakikchixay ukat ukham iwal akaxa qawqhatix wasi tuqir sarxix ukat

ukham unanchawiniskix uka sagratuniskarakchixay umm ukat ukax rasunakiskiw

kullakita.

Page 185: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

185

Ent. Walikiw jichhaxa mallku awkin q`ipipamp mallku taykan q`ipipampix diferencia

utjpachati.

Inf. Utjiw intunsisa mallku taykanxa añtax mallku awkinkir niy qhanancht`xmaw mallku

taykankirixa ukaxa riyachinupa utjarakkiw ukax phaxsimama qullqi istï kuka taqpach

ukanakarak ukax ukharux utjarakiw yaqha istimp a unanchawinaka kunas awisax mä

mallku taykax mä achuyirichixay waxt`irichixay nu ukat ukax kuns ukar mirints

uchant`asiwpiniw ukarux nu mantiyus jall khum ukax wakt`ayatarakiw ukar intunsisa

uka jach`a llawt`x mallkuw q`ipxararakix um ninkhara awisxmax janicha janiw mallku

taykax q`ipxarkit ukax utjarakisphaw iksipsyunal nu q`ipxarayapxasphaw pir utjiw

ukanxa qulqi chinu maypach t`ant`marakit t`ant`qulqi phaxsi mama ukarakiw ukanki.

Ent. Walikiw jilata mallkutaykat arskasin phalt`apa muntirupa ukanakax kuns

unanchyarakpacha

Inf. Ukax k`inchhuntatarakiki kamisatix chachanki jayukhumarakiki k`inchhuntata

janiw kun jaqirus ni uñtkarakisphat ni ist`kasphas jall ukhumarakiw ukax.

Ent. Walikiw uka kimsa jan ukax pä ch`utupax janit kuns unanchaykpacha.

Inf. Unanchayiw ukax unanchayiw ukax mä illiman tuqita unanchayi ukax pachamaman

achachilanakar jall ukhumaruw unanchayaraki ukax um walli, altiplano, yungas jall

ukhumaruw unanchayi manqh uñantat jichh rusaru isti mayj naranjaritu ukham saminiw

ukax um Jichhax kunampis uchant`xapxakiw muntiru manqharux um narankhapiniw

sum uñt`ataxa.

Ent. Kunatakis away ucht`asippach kun sañs munpacha qhanancht’akitay jilata.

Page 186: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

186

Inf. Ya mallkuxa mallku taykax kamistix mallku awkix (…) puñcht`asixa naturalizamp

janicha pachat alax pachatxay jutchix qinayanakas jallus saraqanchix janicha intuns

mallku taykax ukhumarakiw uraqinx wakt`ayasiraki. Ukax uraq away añchtax uraq

jarphinxay utjixa phawna sañani phlura sañaniwa panqaranakaw ukankxix awayunx

panqaranaka, phawna wisk`achanaka, kondori, aquila ast ukanakaw ukan utjix

sawuntataxix intuns ukhumarak sami kurmi suma kurmiñcht`ata phuqhata ukat uka

away awayt`asipxix intunsis ukax satawa tierra pachamama uraqix ukax intunsis mä

taykaxiy purluminus mä waws yurchix janicha intusis uraqirakixay uraqir achuytan pap

achunt isti uqintañ ukhaxay papas alsunirakchix ukat alsunirakchix janicha intuns

sagratuxiw mamanakax nu janiw phasilmint ukax istksnati ni qallaskaraksnasa ukat

awkir taykarux janipiniw jachayañat sas ukax um quri jach jachaqix qulqi jach jachaqir

sas intunsis sagraduw uka awayuxa nu janiw ukhumak ukat mallku taykax sawt`ayasinix

jathapt`asxaraki jathapt`asxasinsti ukax uñicht`ayxiw nu intusis ukax kumprumis

lurxarakiki pachamamamp pacha tatamp intunsis sagratuw mallku taykaxa.

Awayt`asitaraki q`ipxart`asitaraki ukhum kamistix mä mallkux q`ipxart`askix iwal (…)

litranak uñicht`ayxarakikix intunsis uka taypinkxiwa suma qamaña, suma qamawi, suma

utjasiwi, suman jakaña nu qullan jakasiwi, qullan qamasiwi jan jachañas kunas utjphant

sas ukham ukanx mallku taykax isthapt`asxix.

Ukharuxa, phalt`apa phalt`ansti uka um kumunanakax awisax kuna arusipxi tuqisipxi

kuns ukata isti k`iñchhuntatapini janiw amuw ist`askix kunaskphas kunasay kuns

saskphan ukax yast ukax marpach ukhumañapaw ukaw mallkutaykax ukat uka phuqhixa

aski suma sagrat tayka kamistix mä inti tatax, phaxsi mamas janiti may qhant`anix wali

sum pudir churistux jall ukhumarakiw pudir churxarakix wasinakarux intunsis

wasinakax ukhumaw wal asxarapxarakix ukhumpi janitix ukham sum phuqxix khum

sarnaqaskix khä mallku taykax khamakirakis sarnaqxix janipiniw walt`xañanit kunaniw

kamachchiniy ukhamay sarnaqqxapxix janicha nu intuns parti ti comunicación

aruskipawi ukax wali llakixiw intunsis uka taypin utjiw rispitu valor um.

Page 187: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

187

Ent. Aaa ukharusti tari inkxar piras tari uka tuqitark qhanancht`ita.

Inf. bueno tari inkxar tari uka taypirupi aka (…) embase jisxsnaw janicha kuka

apxarupxix alkulsitu apxarupxix ast ukax ukhumaw kumun wawar khullt`ayañataki

kumun wawa satakichixay intuns kumunar ukax mäk`it mantinxañataki ukatakiw ukax

inkqhar tari jach`ïr tari walja saran saranixiw ukax puripar puripar purt`asita ukharux

mä jisk`a tarillapaw utjark uka tarillapax jan misthur ukax jisk`a wayunt wutillapamp

ukar ñuñu sapxiw ukham jan ast asta khullirt`ayix ukat sapa wasiruw khullt`ayasix pur

lu minus sapa tatar sapa mamar khullt`ayasix khullt`awñani pasar awki aka kukit

khullt`awañan jullt`äwayix intunsis uka asxartiy mä wasix kharaj akha sum mallk taykax

khullt`awayitusti siy ukax taritpiniy nu khullt’äwayasphax intunsis mä umt`äwayis

ch`allt`äwayis wali sumay intuns ukhumay suma rispituy utjix nu parti jakawin ukaaa

unanchawiw ukax kullaka.

Ent. Jani tarinixaspha, jani ch’uspanixaspha ukastti.

Inf. ukax akhamakirakis mallkux sarnaqxixa llakthapisiñay akhamakist qamawisasti

utasan asir kunjams qamtanx mä awkix kuns apanipiniw mä taykax apanipiniw

wawanakar waxt`art`asiy janicha sum ukhay wawanakax mäk`it amukt`arakix manq`atx

wal papa (…) maynix uka janicha iwalay kumun awkix iwal jach`a mallkukiy ukax

jach`a mallkutaykarakiy ukhumay ukatxay kumun wawa satästanx sum katxarut sumaw

jichha marx qamasiñani nu intuns iwalakiskiw janiw kunas phalkkiti kamisatix utan

qamastan phamillamp mä awkimpi mä taykampi khitis (…) profesoras a taykay

profesoras hasta purphisur irpiri yatichiri irptiri kullakanakarus ukhum jilanakarus uka

sullkawir wawanakapaw awkisti ukhamarakiy wali sumarak rispitatarakix chhax ukaw

unanchawix uka taypinx uuuuu.

Ent. Walikiw jilata kunampicha arxat’awayasma.

Page 188: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

188

Inf. Bueno ukhamakipanx mawk’ qhanancht`arakirismaw kullaka intuns aski sumaw

aka sawu tuqita vestimenta de los autoridades originarios uka jumax apthapisktaxa

intunsis aski sumaw nax jallallt`smaw kullaka.

Ukhamäkipanxa jichhur qamawisanx no akanakx sumay waqaychxañani uñakipxañani y

puripar pripar wakt`ayxañani y sarawiniskatayna y ukamakipan askiskatayna jan

ukhumakikataynati awis pachax näyra pachanakax sapxakïnpi akax ch`unch`un isipaw

sas pir ch`unch`un isipachis ukax mä suma puripar puripar wakt`aytay aka mak`ita no

anqax markanakat utx ukat uka q`al mawk`txa cultura sas culturasa kunatixa qullan

qamawisay qullan utjawi yatxatawisa yatiqawisa ukanakay akan utjix aka añchhitax aka

sawuns uchantataskarakix kunatixa plantitanaka utji sañani uka jamach`inaka utji

ukanakay jan uka quqanaka utji ukanakay ukankaskarakix ch`uqis ch`uqpach achuqkir

awisax sawt`apxix sum intuns mä isk`a akham jichh uñjataw mä jisk`a um wasuquw utjix

uka vasuqaxa kun sañs munpachaxa uma janitix umakasphaxa janiw ni uywas pastu

maq`atakasphat ni jaqis manq`atakasphati intuns uma agua es una vida vital hermana

todo eso es lo que está escrito en el este en el tejido telar al suelo, telar a liso eso es

Hermana.

Entonces a grandes razgos que bien que estas recuperando hermana entonces seguí

adelante ermana entonces más vale fortalecer nuestra cultura, nuestros ancestros ahora

en eso también de los materias primas son de alpaca de llama de oveja de guanacu de

vicuña así también está escrito ya.

Ent. Walikiw tiyu tukt`ayxañataki, sapxänwa mä mallku takax janiw nins

phaykatkasphati kunatapachsa.

Inf. jis ukhum sarawin sarawiniw kunayman jichhax, näyra pachax sagradutaynaw janiw

kunas ni pulliras aphusiñapakiti ni mallkumpis ikthapiñapakiti suma puripar puripar

sagrado santunakapinixataynay jay khum jichhurun ukax mak`it uka

Page 189: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

189

pantjasiwinakaxutjiwa janikiw kuns tantu janixaya oumm mak`ita uñakip ukankchitixa

ukax mä liwrjamaxiy jiwasanx ukax mä bibliyjamaxiy intuns sagrado bibliyx janiy sum

uñantxapxitix intuns ukarjam jani phuqhataxitix khaysa tuqit aa Europ tuqit uka bibliya

qilat jutkarakix ni uks sum uñantataxarakit khum purappach istitakixiy uka ukaskchixay

bibliyaskchixay añchtax aka tuqit pälktan ukax es una sagrado Biblia umm kullaka.

Ent. Walikiw jilata anchaw jallallt`awaysma.

Inf. Walikiw kullaka.

Page 190: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

190

INFORMANTE 3

Comunidad: Jesús de Machaca

Informante: Felipe Chasqui

Entrevistadora: Zulma Choque

Edad: 68

Sexo: Masculino

Ent. Jumaxa jilïr mallku jay ukkhumataw jilata ukat nayax jumamp aruskipt’awayax y

nayraqat qhanañt’itataw isinakam tuqita kuns signiphikix taqi ukat nayraqat qhanañt’itay

puñchu tuqita tiyu kunjamas punchux kunats aka saminakanipacha jay uka tuqinakat

mirä amp suma

Inf. (A) si walikiskiw añchhitax mallku lurañax sapa comunidadatx kast kast

uniphurminak apnaqasipxtha aski nayraxa chiñchilla original chiñchillkamakitaynaw

jichhax mak’it kamyataxiw jichhax mak’it kamyataxiw wayrur wila puñchu ukakipiniw

chhax ukampikiw mistsuwayxapxi.

Solo que aka color puñchux signifikiw mä ch’iwi kunjamatix nanakax jallupachar

mantapx nanakax pachamamar uñtat produccionar achuqañapa ukatak ch’iwt’atapxtwa

ukatix pasawayxix producción uñjxapt ukay k’achatjam apsxañax yaqhipax janipuniw

pero la cosa que enerot mantas enerkam puñchux jan apanukuñ ukatix (...) mantiriruw

puñchux iqxart’ayxaña ukat juparakiw marpach uchasxix ukch’asphaw arujax

Ent. Ukat kunatarak wilam chiarmp saminipachast kunants jan yaqha colorakaspha

kuns signifikpachax aka coloranakax

Page 191: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

191

Inf. (A) Aka wilamp chiyarampixa signifikiwa de que akan nayrapachax aka kallan

utjataynaw aka machakat sayt’asiri ukanakasti aka niya walja maraw pasxpach aka 31

de marzo 2002 ukanjamakiw o 1992 jay ukhaw ukatxa akaxa signifikipï ukana wila

wartawipa akatwa primirux puro chiñchillakichinxay nove uka sangre aka machk

salvacionar utjawayi akax q’aranakan apnaqatanpï jay uka lantit ma phisqha o suxta

awkiw chhaqhawayi jall uka signifikaduw aka puñchux ukhat kamyasipx puñchx.

Ent. Wilawkax chiyarawkasti

Inf. (A) Chiyarapi ukax

Ent. Wilasti

Inf. (A) Wilaxa ukham misclatakirakiy

Ent. Aaa ya wilampi lutumpi ukat chhax jumanakax yaqha riwñunanakarux aka

wilapipinit sarpxtax jan ukasax yaqha kamyasiptacha

Inf. (A) Solamenate cavildot tipinte akhamakipiniw porque achakachi istinakaw ma

color machakaxa no se jaquit amtasipxi ukat amtasipxtxa ukat machacan machacampix

wilat (...) wila puch wila wayruru misthuñan sasinxa la cosa que jiwatanak amtasitapiniy

Ent. Ukharust manqharux ma jisk’a ch’iyar punch uchasiptax ukasti kuns signifikix

Inf. (A) Signiphikatu ukx no se kustumrikiw janiw kuns signifikkiti solo que

ukhumpiniw jan ukhamaxasp ukax sansyunasiñ ukham mult aphusipxix

Ent. Q’ipi tuqirusti kuns apaptax

Page 192: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

192

Inf. (A) Aka q’ipixa mallkux enerot hasta enerot ukanxa utjiw kunas utji kunas achu

uk solamente papa ch’uñu granu quinua kunas achuxa kunati ach uka phuqhat

q’ipxart’apxi cavildon uñasipxiritpï jan ukaniwkarux multa apsupxixa

Ent. Jan ukham apnaqkaspha ukax achux uthasphat jan ukasax janich utjkasphaxa

Inf. (A) Iwalakiw ukax mä kustumri ukjamaw janipuniw aparpayksnati

Ent. Kunatsa jumanakax ch’iyar awayur q’ipxart’asiptax jan ukasax yaqhar

q’ipxart’asipxaraktach ukampirusa nayax uñujt suma awayunak saltan ukhama wali

saminakan ukanakax kuns uñañchayix

Inf. (A) Solamente aka figuranakax ch’iyar awayur q’ipnaqapxta ukhamapiniw usus

y costumbrenakax awilunakatpach ch’iyar awayur q’ipt’atapinitayna porque uka

figuranakxa mallku taykas jan ukax yaqhanakas sawuña tuqit apsupxi figurank

sawt’apxix yaqhipax jan figuranikix ukanakarux k’umipxarakiw ukax mä significado

churix mä ongra ukat ukhum lurt’apxix kawkiritix sumpin figur lurixa wali cargatay

uka sawuriwkaruxa.

Ent . ukat aka ch’uspa tuqirusti kunats apxart’astax jan ch’uspanikasm ukasti

Inf. (A) aka ch’uspat signifikix mä kuka akax usos y costumbres karus karuskpan

janiw faltañapakit janiw jan kukan o chuspanix sartksnati mä multa apsustaspha

significadox ukham sawutakipi kuna coloraskphas janiw kuna distinciona utjkiti

yaqhipax janis sumaskpan pero la cosa que ch’uspax janiw phaltañapäkitixa

Ent. Ya walikipï ukhar kunanakamps arxayt’awyitasmax

Page 193: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

193

Inf. (A) ukatx utjarakiw aka kunjamatix aka lasu ukaxa aski mas seguridadaw

utjarakix aywisax janis mallkux ukanipxiristxa kapasakiw yaqha jaqinakas

k’umipxitaspha o bién demandonakas utji ukaxa akjama chikutinakan kunaw

juntasipxirit nanakax jan ukhumak no éste es un significado para justicia para hacer

justicia mä kija demandonakanx este ukas yaqhipax uñist’ayapxiriw ukat sum jaqix

arigli asuntunak jila asuntunakawk aka importante ukax justicia sataw aka lasux um.

Ent. Aka lluch’u tuqitsti

Inf. (A) uka lluch’uxa mä kustumrirakkiw porque awisax ukhum awkinakan

urijinaryupakipiniw ukax janiw nanakax uks kamsapkarakirist porque ukanipuniw

janiw q’ara p’iqix mallkux sartkiti ukhamakipiniw asta sansyunasiñarak

sansyunarakiw mantasipkarakt uka lluch’ut

Sumriru iwal uka ukhamarakik awayu kunjamati aka mä jisk’a significado uka ma

bandera Bolivia jisk’a awayur apkatt’asit wara aka waraxa ma juk’amp

significadonipi kunjamatix aka mä lugaranak isti kun satasa uraqixa saneamiento de

tierra sixa istañsanakanxa waljaw uraqix pasjasipxi kuna taq lurasipxi ukat nanakax

uka mallkun kustumripiniw jaljir sarañ uraq linti apsuña uka aka waraxa ukar

junt’aña ukhat limit limit sarjayañax uka significadoniw aka warax mallkunakax

kawkhati junt’kix yast rispitu janiw warx ni liwtapkasphas apskasphas porque

ruwt’asipxixa claro jitt’ayapxarakiw voluntadamp ukax pero ukax mayormente ukax

signifiicadoniw linti saneamiento de tierra ukatakiw ukat aka Bolivia banderas ukax

significado

Aka chalas ukhumaraki aka chalaxa awisax wali arumanakat sarnaqapx thayan ukat

ukax kunks protejt’asipxaraktha pero mallku ukhama uniformetax mallux

ukhumpinichixaya.

Page 194: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

194

Ent. Ya tiyu ukharux kunanakampich qhanañt’awyitasma

Inf. (A) kunarakist ukakiwa

Ent. Tio jichhakuch qhanañt’awayitay uka puchunakama jumax kunats ucht’astax awir

mä autoridadjamax awir jumax kunats jan q’alak sarnaskamax nayrapachanax kunjams

sarayapxaritaynax taqi ukanak

Inf. (B) Ukampinis akarakiw mä kustubrew mä autoridadanx mä uniphurmi ukjam

durante un año jay akham jan akham uniphurminiwkax janipï mä kustumri uk apkitix

ukat mä multa apsupxixa jaqis janiw rispitunixitix mä autoridadarjamax ukharux

kunampsa siristxa janiu kuns arskarakiristi

Ent. Ukata qhanañt’itasma uka manqha punchillo kunatakis uchasipxta yaqhipax

sapxiriw janiw ikiñatakis apsusiñat sasina

Inf. (B) Si chiqas ukhumaw aka isax mä mallkux awisax janiw ch’amaps

jiwt’ayasiñataki kunati autoridad katxart’ki ukhax wali p’iqimp amuyump apxaruñataki

mas que todo mä mallküsaxa janiw mä rispitumpiw kunas pälaña mä janiw kulkir

jaqxam kunas palañakikitix mä kulkir base ukhamas ukatakiw mä señal sasin sapxiritxa.

Ent. Ukatuqit uka lluch’u tuqitsti pachparak nax ist’irit jiñch tapantiriw sasina

Inf. (B) Exactamente aka lluch’uxa kunas mä urunakatakix lup’iwinakas utjixa p’iqir

kirasiñpataki katuqt’añatakiw siw jan kawkir mä noticia jan iskapañapatik sasinxa

ukhumaw nayarux mas que todo p’iq ch’uqt’asiñataki autoridadax kuna awantasiñakiw

mä wasis kun sapxätamx yast jumax autoridadasinx kuns awantasiñamakiw

ukatakirakiw ukaxa

Page 195: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

195

Ent. Ukatakirak walikiw tiyu ukhumax janiy mä autoridadax jan lluch’unix

sarnaqkasphatix ukat somrirusti

Inf. (B) Iwal somrirux mä rispitu jaqix claru asxatt’asiw pero mä autoridadax janiw

jaytamuchkasphati claro mä rispitjam jay ukhumawa.

Ent. ukharusti aka istimasti kamsañas aka wayrur aka rusayumasti kunas

Inf. (B) Aka rusayuxa nayaruxa entrejt’awayapkit ukhax sawayapxituw kimsa rusayu

ukpi apapxt paya mas que todo cruz siwa dios awqi dios yuqa dios espíritu santo ukaw

ukax siw sapxiw en el nombre del padre en el nombre del hijo y del espíritu santo

kimsa significado, mayax utjarakiwa aka chakana uka chakana señal dela region de

jesus de machaca aka region sañäni ukapi ukax entonces akan utjiwa kamis ma kuns

constitución política del estado jay ukhumapi poder ejecutivo judicial ukatx legislativo

ukanakaxa aka jesus de machakanx utjarakipï añchhitax janiw amtasxti sumxa pero

pusi judicialaniw akax akapi chikachikan ukaxa magno cabildo ukaxa kawkhas mallku

rerunion utjix ukhax ukpi yäqapxix jach’a mallkump mallkunakampi cabildux

jupanakaw ukx desidxapxix aka pusin istinx istiparux jupanakay apnaqix ukapï aka

cabilduw desidxix ukan significadupaw janiw añchhitax sum amtasxti pero ukhum

signiphikadoniw aka chakanaxa

Ent. jichhax tiyu qhanañt’awyitay nayarux isti tuqita aka kayu tuqirux uchasipxarakisa

mediasar uñtata kuna sutinisa

Inf. (B) polaina

Ent. Polaina jay uka tuqit kunats mä mallku o autoridadax uchaspacha

Page 196: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

196

Inf. (B) kalsita sapxarakiw seguramente pero nayarux sapxituwa uka kalsitax mä jisk’a

jiñchun ukhumaw sipi ukhumpinïskarakipi akachaqar akachaqar mä purapar jinchun

jay ukhumaw ukaxa jan anchhitax siristi armt’asiwaytwa taqi mallku ukx uniphurmi

completo apapxarakix

Ent. ukata mä mallkunakan uka mallkutaykanakapan isinakap tuqit janit

qhanañt’wayapkarakitasma mallkutaykanakax awir isthapt’asipxarakchixay awir awayu

ukjaruxa manqharux phalt’a mä mallkutaykax jan phalt’anikasp ukax kunas

kamachasphaxa

Inf. (B) Añchhitax phat’a sapxix mä luch’u ukax iwalaraki mä mallkutaykax jan

ukanikasph ukax janiw rispitatakasphati ukat suma arunak katuqäta janiw kuns

kulirañapakiti uka significadunirakiw ukax p’iq ch’uqt’asit ukhuma.

Ent. ukat muntirupasti

Inf. (B) ukaxa iwalarakiw mä solucionar churaspha mä rispitu ukham sarnaqañapatak

jay ukhuma

Ent. walikiw tiyu ukhumax kunamps arxayt’itasmax

Inf. (B) janiw kunaps añchhitax mallkunakat ukakixarakisphawa

Ent. jumast tiyu arxatt’awayitchha kunamps

Inf. (A) Ukakisphaw niy ukhumax phuqhatapxtwa sakus pantalunas ch’iyarapin nayrax

wiskhitun kunanwa jichhax mak’ita kamyt’ataxarakiw porque jan ukax wiskhitunikiw

ciudad kuch sapatunix sarxaptx pir kampun yaqhäñapaw wiskhun ukhum pir

ukhumawa.

Page 197: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

197

Ent. ukata aka mallku autoridadan isipx mä sañäni wayn tawaqu jan autoridadakasph

ukax isisisphati

Inf. (A) janiw akax solo que conunidaday dependex mä mallku ukamp

Ent. aliq sañän anatirist kuñt isthapisiristtix

Inf. (A) janiw janiw mallkham isthapisksnat nunca jamás en la vida porque sansyun

apsupxasphax porque rispitump akax uskusiñaw janiw ukhumak kuna anatiñakiti

rispitupimiw jan phuqkanixa comunidadax sansyun apsunix aka mallku enerut enerkam

mä isti ukax phuqhawayañaw utarus kuna nultampis janis ukch’akisphawa

Ent. ñuñusti kunatakirak ñuñust

Inf. (A) ukaxa tumpapxiwa uso de kustumbrikiw phuqhasiña solo que janiw

ch’uspjamakit wayuntañ uka ñuñuw sapxakipiniraqipï ukatx walt’atapiniw sarnaqañ

porque pasaduskphans janis wayxart’ayañ jay ukhuma

Ent. mä awkix kamis waxt’ix jay ukhumarakiy nu

Inf. (A) uwu ukhumaw wawas lantichixay kumunax jarpxaratatanwa puñchur apt’ataw

kumunax ukat jall ch’uspampi sataw ukax satapi ch’uñuphuthimpi kaltumpi mä

custumbrekirakiy nayra awilunakax ukhumpin apnaqasipxirinxa ukax churañapin asta

kawkhans jikisiñax aruntasiñanis luqtañapin asta ukhumakipiniw señorita ukak

sawayirismaxa

Ent. walikipi yuspagar kunanakamps awir qhanqxatt’awayapxitasma ampi suma tiyu

Inf. (B) Ukakisphaw walikiskiw kuns

Page 198: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

198

Ent. kunatuqits awir eh awir awir kunatuqits aka Q’ipi tuqits niy qhanañt’apxista ukhum

ukatay challin tuqitsa ukhumarak awir

Inf. (A) phuqhatakisphaw yaqhachaqanakaxa solamente kamyi aka mallkuxa solamente

aka jesus de machaka isti san adres de machaca uka payakhjakiw apnaqi janiw

distintuw yaqhachaqanakax solamente puñchun mayaki jisk’a lasunp jaquntasit ukat

mallku sas sarnaqapxi este usu de costumbre es sagrado grandioso mä rispitu machaqax

taqichaqarupiniw aka vestimentampix ganix achakachinakan waqin janiw ukanx mä

puñchun akhax mä ungran onoraniraqipï

Inf. (B) Um machakax niyas ma istix uniforme completupiniraqipï

Ent. Walikiw tiyu yuspagara

Page 199: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

199

INFORMANTE 4

Comunidad: Yauriri San Francisco

Informante: María Elena Calle

Entrevistadora: Zulma Choque

Edad: 53

Sexo: Femenino

Ent. Kuns mallku taykan aka Jesus de Machak tuqinx khitinakas mallku awtoridad

originaryu lurapxaspxaxa.

Inf. Um ukaxa Jesús de Machakan pruwinstya ingawin lurapxasphaw mä aawturidadx

mä kumunaryun chhijllata ukhumarakm lurapxarakisphaw mä jilïr y mä isti kuna jisk’at

qallkasn jach’a niy tukuy jall ukanka lurapxasphax ukam jesus de machakan y yaqhip

kumuniraranakan lurapxarakisphawa juntasxapxasp mä chacha warm kasarasxapxasp

jall ukanakaw lurapxix janiw jasilpachax lurapkit waynanakax lurapkit yaqhip yaqhip

kumuniraran inas lurapch pir janiw lurapkiti nyaqhipchaqanakanx jilapartix ukanakaw

lurapxixa.

Ent. Kuna kargunaks nayraqat lurapxañapax mallk lurañatakixa.

Inf. Um mallk lurañatakix ukax dirigintix ukax kawisa sataw nayrax kawisa ukat uka

p’iq sas ukhum sutiniw chha uka dirigint sataxiw anchhitax jay ukax ukhum sataw

nayrax utjan ukat ukanak qalltapxañapax ukhat qalltapxañap ukat uka kawis lurañapa

ukat kuna isti jists lurañapa kuna junta iskularanaksa uka yapu kampunaks ukanak

lurxapx ukhataw ukax mä mallkux makatix e jach’a awturirar lurasphax ukat lurasphaw

turawiyas mä rilasyunak luraskasp ukhat ukhat susisiwamintiw kargurux makatapx mä

jesus de machak tuq pruwinsya ingawinxa.

Page 200: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

200

Ent. Kuna sutinakanis uka mallkunakax kuna kargunakasa.

Inf. Uka kargunakx lurapxiw nayrax sicritaryu giniralax jichhaw utjix nayrax janiw

mallku mallku ist satänw jach’a mallku jesus de machakan awturidad mallku sas ukax

mä siktaryu giniralax mallk satanpi mallku aawk sas mä jach’a awatir awk sas ukax

awatir kumun awtix sas kumun wit’t’ataw sas uka karg lurapxasp ukat ukax

lurarakisphaw nayrax luranxa ukax mallku awki ukharux lurarakin mä isti mä

kantunaljamax mä supsintraljamx lurpachan alkati sas sutininw ukat ukar jach’a jilïr

anchhit kantunalawkax ukax satarakïnw iskiwanu jall ukhum sutinakani lurapxänxa.

Ent. Ukat sapa kumuniraran utjiw sarakis mallku supsintral ukax kunjamasa.

Inf. Ukax jichhaw utjaskix karjunakax nayrax najiw ukhumäkant jichhax niyas utjxipi

sikrtaryu ginirala utji ukharux uka rilasyuna phuqhata uka aktanakapamp mä istpach mä

misa tiriktiw utt’at ukharux uka supsintralax utjarak ukax jilïrpach ukax iuwalarak

supsintralax dirigintinakapampach ukham utjix ukat ukharux utjaskakisphaw turawiyas

jach’a awturidadnakax kantunal ukax sapa pruwiñs sapa istañsat ilijitaw ukhat mistxix

ukax ukaxa saran saran kargunak phuqhapxi.

Ent. Um ukharust supsintral ukharust sullka mallk kunjamas ukaxa.

Inf. Ukax supsintralax makatiw ukax taqpach uka winti kumunirarat chhijllasipxix sapa

kumuniraratx jutañapax mä ilijitux ukat ukatpi uka pirxapx ukat uka giniralar kantunalax

makat uka chikatanakax makatxix sullka mallku uka asta qilqa mallku wakicha jall

ukanakaw ukax makatxix ukat ukax kastillanut sataxarakiw aktuwaryuw rilasyunaspa

asintaspa jall ukanaka ukax makatxixa.

Ent. Kunaqat ukhas uk chhijllapxixa.

Page 201: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

201

Inf. Ukax chhijllapxix anchhitax kumuniraran nayrax kunapachay chhijllirichïn pir

jichha pachax chhijllxapxix uka winti unu di winti unu di junyu ukan machaq mar

aymaraw si ukan chhijllxapxixa.

Ent. Ukat ukax kunjamas rutatiwuti jan ukaxa.

Inf. Ukax rutatiwuw sarix rutatiwuw mä khakkhamaw saran mä kumuniraran maran mä

kumuniraran ukhumaw sarix ukax sigunak alistasxapxix ukat sapakumunirarat

chhijllatax jutxañapax mä kimsanisa pusinisa ukat uka ukatpi ukha winti kumunirarax

chhijllawayxix uka winti unu di junyunpi ukax chhijllawayxix irnaqañapatakixa.

Ent. A ya ukat isti um kuns mallku awkinakax kunaqatas awturidad ukham sarxatxapxix

kunaqatat sum isthapisxapxixa.

Inf. Ukaxa ukax nayra q’aranakan sarnaqawiparukiy niyapin jay ukhum aymaranaka

jichjtataxchiy ukat jani aymaranakax machaq maranx aka isti winti ununx

chhijllasxapxitix ukax inirunakiy chhijllasxapxix aka dicimr ukhanaka chhijllatax ukat

inirutay mallkunakax sarxatxapix ukax niya wakichasxapxi ukham ukax niyati sapa

kumunirar kustumrir kustumrir wachasxapx ukat uaka añu wuyw qhantati uka jesus de

machakar ist’ata sarxapxix uka ist’asiwxapxi uka awturiran ukax isipaniy

sarawayxapxixa.

Ent. Khitis isthapiyix uka isinakxa.

Inf. Ukax isthapiyapxasphaw mä pasarunaka luririnaka mallku luririnakay

isthapiyawayxapxix uka jan ukham sapak isisiñax utjxitix chhaxa.

Ent. Nayra utjänti.

Page 202: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

202

Inf. Nayrax janiw ukhamäkantix jupaki isthapt’asiwayanx jichha isisxapx irpiriw sakiy

sarxix jupamp ukax sarxañataynax ukax awayunakan kunati utjkix mä kustumri ukhuma.

Ent. Kunats machaqkamak lurt’asix isinak machaqkamakit jan ukax aliq kunjams

isthapt’asikirakicha.

Inf. Janiw ukax sigunakiy utjirininakawkax ukhum machaqanak lurt’asipxi ukat jan

utjiriniwkanakax ukhum ukax aliqakis ukhum uwij awayun ukhumaki sart’apxix

sigunaki ukat ukax machaqkamaw lurt’asiñ sax ukax machaq jilaqataw sas ukax nayrax

machaqapini lurt’asiñataynax machaq jilaqataw saraxatix machaq jilaqat uñtaññan taqi

kunas machaqkamakipi lurt’asirinx chham timpunaka ukhum iraraninakas lurxapxak

ukanakax janiy kunj mirq’i isinis lurxapxakiy suloki sawutakiy sawut apapxixa.

Ent. Um machaqpiniy nu ukat kunats lurt’apxix ukxa.

Inf. Ukax iwij ch’ankhat tiñt’ata.

Ent. Nayraqat kuns lurt’apxix qapupxiti.

Inf. Qapupxi ukax jayäkipanay ukax thakhiw sarx ukat qapusxapxix jayäkipan

wakichasxapxix tarinaksa awayunaksa punchunaksa ch’ankhata ukax nayrax jichha

mirinunaka utjaskix ukat ukax uka mirinunaks chhax jayäkipan k’anthisxapxix mara

jaltkipanay awayunak wakiyxapxi punchunaks ukhat phuqhat phuqhat phuqhat ukhum

wakiyxapxiya. Ukax iwij t’arwat tiñt’at ukay originary lurt’asipxix nayrax janiy niya

chhaqxanx chhax janiy kutxarakisa.

Ent. Ukat isti iwalakit qaputax ponchutaki awayutaki pullirataki ukax jan ukasax

juch’usacha paytatati ch’ullakicha kunjamas ukaxa.

Page 203: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

203

Inf. Ukax difiriñsasiy ukax punchuraki ukax paytatam juch’us qapt’añ ukat paytatay

ukax sumukat pulliratakirakix ukax ch’ullakirak ukax t’ullkhu qapt’añax ukata ukax

sawt’ayañ wayitat ukhama. Awayutakis iwalarakki tiñt’añ sam sam sami tiñt’añaxa.

Ent. Awyutakist paytatarakkit ch’ullakicha.

Inf. Paytatarakkiw payatarakkiw uka pampa sawuwkax pampa sawut sawt’atay ukat

ukanipiniy mallk lurt’apxix nayrax jichhax uka maltil awayunaka utjxix ukat ukanakax

tiñt’añanpi nayrax saminakampi tiñiñanx um.

Ent. Um ukat kuna qap sasas sutiñchapxix isti uka puñchu qapüwkatakixa.

Inf. Uka puñchu qapur sapxiy isti uka pullir qapurux asi sapxi asi sas uka t’ullkhu

qapt’añ ch’ullat sawt’añakiy jan t’aqxtkir janiy t’aqxtañapakitix suma t’arwat qapt’añay

ukax ch’ulla suma quña t’arwat ukat ukhumarak uka jach’a suma jach’anak t’arwat

qapt’añ ukata ukax ch’ullataki sawurix sawt’ix ukat uksarux qipantañapawkax qip sas

ukat ukax thaphakirakiw qapt’añarakix thaphakirak ukat ukampit ukax wayitax sarixa.

Ukat awayutakix qapt’añaraki ukax isti juñi sas juñitaki qapt’ast sas juñi sas qapt’añax

ukax juch’usitaki tappitaki qapt’añ ukat ukax tiñt’aña ukat k’antxaña ukata ukax

lurxañax awayunakas puñchunaka ukanaka luraña.

Ent. Ukat qapupta k’anthi qapu ukax pachp qaputakit lurasi yaqhacha.

Inf. Jani yaqha qaputaw lurañax maya jisk’pach qaput ukat uka istitakix ukax qipatakix

ukax aliq talwa qaput qapuñ ukat asitakix charu qaput qapuñax ukax sum lasuk

sarañapatak ukat k’anthix jach’a qaputa k’antxañarakix ach’pachaw utji kimsa

kastañapaw qapuxa.

Page 204: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

204

Ent. Charus

Inf. Charus aliq talwat jay ukanakat qapuñaxa.

Ent. Kunats charux t’ullk qapuxi.

Inf. Ukax charuxa charux may charux phirtipachaxay ukat lasuk qapt’irix charux asix

ukata qapuñax um.

Ent. A pullirataki ukat qapupxix no.

Inf. Pullirataki ukat qapt’apxix ukax ch’ullatak sawt’añatak chhax jani pulliratak ask

qapxapxiti.

Ent. Ukat isti qawqha timpuns saw jiksupxix poncho awayu ukxa.

Inf. Ukax punchux sigunay jiksupxix awayx yaqhipax simanans ch’ukpach sawsupxi

yaqhipax pä simanansa ukhum sawsupxi ukanakxa.

Ukat ukax saltanakan awayu puñchux nayrax aliq sawukïn chhax saltanix awayunakax

saltan sawuñax ukax mallkux mallku kuntur six kunturinipini sawuñätaynax q’ipxar

awayux nayrax mallkutakix jani aliqakix sawuñäkataynatix uka aka pachan utjix uka uka

animal utji uka ururunakas utji uka aka pach silu kunatix aka pachan utjkix ukar

uñtaskamay sawt’añataynax awayunakax jani ina luqhikix uka istrillas utji ukat ukax

istrillani ukat uka ururunakas utji ukax ururuni tijiritas utji uka jamach’is utji aka

pachan utjix jamach’inakax uywanakax ukax ukakamakiy sawuñataynax jani ina ch’usa

kawkhat apsutakis uka saltanakaxa.

Ent. Ukat uk jupanakay apst’apxix p’iqit apst’asisay sawt’apxixa.

Page 205: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

205

Inf. Jupanakaw apst’apxix nayrat apst’apxiritapax ukhumx ukhumakipiniw utjataynax

ukax ukan sawt’añaw sas ukax away sawut awayur q’ipt’asit mallkux q’ipin ukhum

chachas warmis q’ipin ukhum um.

Ent. A ukat uka jach’awkx pamp sapxarakis ukat mayanakawkax kamsatas ukax

jisk’awkanakaxa.

Inf. Ukax away asipa ch’iyar pampan ukat ukat uka isti kuluranakapawkax kumri ukax

kumrt’ayataw sas sami satay ukax chikachikar samin sas um ukanakax asi sañaw maya

thiyawkax ukat mayanakapawkax ukax istipa jalaqanakapa pampap saña ukax ch’iyar

isti pampap kulur pampa ukat mayapawkax asiw sas ch’iyarax ukhum sañay um.

Ent. A ya ukat isti kunats paypin sawupxix mays lar mays lar ukax kuna sutinis ukat

kunats pay sawupxix ch’ukthapitapinixa.

Inf. Ukax janiw ch’ullax sawuñäkataynatix mayakix sawu lawas jisk’akirak ukat ukax

ukhum ch’ull ch’ull sawuñapinitaynay ukax ch’ukthapt’at ukhum janiy jach’a lawanak

utjasphax jani jach’ jiksxnatix ukatay ukax ukhum sawuñapachax pay um ukham

ch’ukthapt’at ukhamawa.

Ent. Ukat ukax kuna sutinisa.

Inf. Ukax jani away sataki satax ch’ukun awayuw sas um puñchus ch’ukun puñchuw

ukhum satakiya.

Ent. Ukat maysa laruwkasti mays mays ukat sutiniw sarakis uka maysa laruwkaxa.

Inf. Ukax mankhall sataya.

Page 206: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

206

Ent. Awayuns pachpakirakki.

Inf. Awayuns puñchuns iwalarakkiw awayuns ukhum mankhall ch’ulla mankhallaw sas

ukat ukax maysa ch’ulla mankhall sas ukat ukax pä mankhall jiksxtan sas ukax pay

ch’ukthapt’awxapxi.

Ent. Kawksas sawuñakiy nayraqatx nu janiy no.

Inf. Kawksas sawuñakiy kawks sawsuksnay ukat ukax janiy siksu purak

ch’ukthapiñakitix ukax maysat maysaru ch’ukthapiñax maysa jiksump maysa qalltamp

ukhum ch’ukthapiñax um.

Ent. Kunata.

Inf. Ukax jani ina dis iwalaxasphay maysax akham maysax jisk’atak qalltsna ukat jach’a

añchurjam jiksxna ukat mayax iwalarakixasp ukat uksar jiksukamak ch’ukthapxnas

maysa achukamakixasp jall ukatakiy ukax ukham lurapxix um.

Ent. Ukat mallkunakatak awayunak sawupx punchunak sawupx taqi jan ukase tari

ch’uspa ukanak sawupk ukhax isti janiw sawux walt’irikit sarakis ukax kun sañs

munixa.

Inf. Ukaxa janiw walikiw saraskirixay yaqhipanakaw jan walt’irikpachat janiw walikiw

saraskiri.

Ent. Yaqhipanakax uka jaqitak lura sawu ukasti

Inf. A ukax janiw jikstkit jayraw sas ukhuma jank’as janiw jikstit jayrapachaw ukat jan

jank’as jikstkit sasa pälapxirir yaqhipatak ratukiw jikstarak sas um ukhamakiya.

Page 207: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

207

Ukat ukax punchux mayj charasak’a sawuña janiw awayjam iwalakit ukax maysax jik’

maysax jach’ ukhumaw puñchux sawuñ awayux ukax iwalakirak ukhum ukham

sawulñaw ch’uspax iwalarakkiwa.

Ent. Maysa isti maysa makhallux jisk’ak maysa mankhallux jach’ ukhuma.

Inf. Janiw thiyaw ukax jach’añapax ampar tuqiwksa jach’ ukat ch’uku tuqiwkha jisk’ak

ukhuma sawuñax ukaxa jann iskinaniñapatakiw ukax ukhum sawuñax um purap thiya

aka ampar thiyawksax añch ukat ch’uku tuqiwksax jisk’ak ukhum um aham purap

ampar thiyawksay ukax jik’akiñapax ukat ch’uku tuqiwksax añch ukat ukax

turnukiñapay jani iskinaniñapakit puñchux ukataki ukhum sawuñataynax um ukax jiru

iskinan punchusphax turnukiy um.

Ent. A ukat tari ukanaksti ukatarakt wakicht’apxix qaputataraktixa.

Inf. Um ukax qaputatakpin taqi kuns wakicht’apxixa.

Ent. Ch’uspa ukanaksti.

Inf. Ch’usps uks ast taqi kuna ast wakicht’apxix kunati apxaratäpki ukanakx taqpach

ukatkam jisk’a t’arwat lurt’atkamakiy um.

Ent. A ya ukat istinaksti nayraqat isinakap tuqit ukharux mallku awkinakan isinakapax

kunat kuns signifikix sapa mayaxa.

Inf. Ukax mallku awkinakanx signifikix puñchux ukax jani q’alak jaqimp jan

iwalañapatakiy mä awturidadasphax mä jaqimp iwalxakisphay jan kunanisph ukax ukat

puñchuni lasuni awayun ukax jayat uñtkayaw khäx awturidadaw sas ukax mä sumrirun

asxatt’at jani mä isti giniralas mä mallkux sarnaqkasphatix jan puñchunisa jan

Page 208: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

208

lluch’unisa jan sumrirunisa aliq jaqinakax kachuchuniki sarnaqix janiw mallkux

awturidadax mä rispitux mä sumrirump asxatt’atapiniñapay mä mallkux chalani ukham

phuqhat sarnaqañapax um.

Ukat mallku taykax iwalarak ukhum pulliran awayun ukax jan warminakamp

iwalañapäkit iwalxakispha ukat jani rispit jikxatkasphat ukat uka awayun ukhum uka

phalt’an jan phalt’anixis ukax awayun ast marpach jikstañapay khämat uñtkañatak khä

mallkuw jutix sas ukham rispitutak ukax ukhum awayun phalt’an tarini ukham ukax

signifikixa.

Ent. Ukat kunats uskurpin isthapt’asipxix uskurutpinxa

Inf. Ukaxa uka uskurut isthapt’asipxix ukax pacha jan q’alachasiñapatakiy mä llakt’ata

sarxat’apxix mä llakt’at mä awatir awkix janiy laruñapakisa ni kusisiñapakisa ukatay

isipax ukax mä pachas isthapt’askasp ukham isthapt’asipxix jupanakax ch’iyarampix

pachax llakt’atakasphasa jall ukham ukat ukax papanakas achuqt’akiy ukhum

qhanaxasphax ukax pachax q’aljtawaxarakisphay ukat ukax ukham isthapt’asipxix

ch’amakax ukat ch’uqantt’ata ukham ukax jan q’alaki pacha q’alakïñapatakiy aka jisus

de machakax ukhumarak muntu kurururakiw sa nayrat kuñtu utji ukat jisus de

machakantix uka ukhantix q’al issusxapxasphax q’alaki pachax q’aljtxasphax ukat uka

saräwinakapax ukhumpini un ukhan ch’uqant’at ukhum ukax sarnaqapxixa.

Ent. A ya ukat somriru mallku awkin sumrirupax kuns signifikixa.

Inf. Ukax sumriruxa ch’iwicht’I ch’iwicht’I mä pacharus ch’iwichkasp ukhum

ch’iwicht’ix um mä ch’iwicht’iya.

Ent. Ukat khitinakas uchasipxasphax sumrix jilïr jaqinakas uchasipxarakitixa.

Page 209: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

209

Inf. Um uchasisipkiy jilïr jaqinakax uchasisipkiy waynanakkiy jan uchasipkiy ukax aliq

jaqinakax ukat awturidadanakax lluch’uni ukhum mayj yaqha kasta.

Ent. Ch’iyarpint uchasipx sumrirx kuna kulurs uchasipxixa.

Inf. Kunjs uchasipxaki janq’uk jan janq’x ch’amaka uchasipxañapax ch’amak nedio

uskuru.

Ent. Ukat janq’u sumrirunak khitis uchasisphaxa

Inf. Ukax aliq jaqinaka uchasiskasphax aliq jaqinaka jan ririgintiwkanaka

uchasiskasphax um.

Ent. A ya ukat muntirusti.

Inf. Ukham muntirx uka Jesús de Machakanx kunpin ch’iqan ukax sañ munxchisp

ukhampiniw kustumrix utjataynax muntir jaya qhan jaya qhan asxatt’atapiniy janipiniy

aliq awayunikispha aliq sumrirunikispha janiw mä usut warmjam phalt’antatakisphay

ukat muntirux mä awturidaday mä rispituy jikxatayixa.

Ent. Kunat luratas uka muntiruxa.

Inf. Ukaxa kuna taqi kunat ch’illuwat lurt’apxi kuna charunakatsa ukhum lurt’apx ukat

ukar tilam apxatt’apx ukhumaki lurt’apxix um.

Ent. A ch’iyarapiniraki.

Inf. Um ch’iyarapiniw janiw wilakasphas ni kunasa.

Page 210: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

210

Ent. Uka muntirx khitinakakis uchasisphaxa.

Inf. Ukax mallku taykanakakipiniw uchasix awturidadnakakipiniy jani ina jaqix

uchaskasphati um.

Ent. Ukat ististi muntiru ukat lluch’upasti mallku awkinsti.

Inf. Ukax lluch’ux kunaymanakiw nayrax samininay aka pacharu aka pachaman samipar

p’itt’atay lluch’unakax uka kumri laq’ach kuna aka tira wirjinax tirats päli uka

qulqinakatsa wilatsa jay ukanakat uka kulurax uka pachan istipkamay sangripamp

lurt’atakiy ukax ukax samipamp samiñcht’atay lluch’ux p’itt’atax awayunakas iwala

ukax kumri kumriy kast kast tilt’atay jani ukhar akhar ina tilantatakikitix ina

ch’ixintatakikitix asulas asul kurm narankharus narankhar rusarus rusar kurm ukhum

kunas aka pachan mä kumri pachan samipax utjiva jay ukhamarakiy ukam lurt’atay

awayunakax um.

Ent. A janiy ina kawkharus tilantatakikitix no.

Inf. Janiw ina tilantatakikitix ukax samiñcht’at samiñcht’ataya.

Ent. Ukat uka lluch’ khitinakas p’itapxix amparamp lurt’atakirakiy no.

Inf. Ukx amparamp lurt’atakiy yaqhipanaka wali sum p’it’añ yatipxix ukaru

p’itt’ayasipxix um.

Ent. A ukat uka panqaranakapa kuns signifikixa.

Inf. Ukax iwalarakikiy ukax wara waranaka aka pachan utjkixa jay ukanak signifikix

wara war jamach’inak kunti iwalakiy sawutaki ukhumarakkiy ukax signifikarakixa.

Page 211: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

211

Ent. Ukat lluch’usti kuns signifikinx mä mallkunx khitis kunats jan lluch’unikaspxaxa.

Inf. Ukaxa janiw pachanakaw q’aljtasphax lluch’susxasp ukax um ukat lluch’u

tapant’at jan kuns jaqirus kun parlañapatak jiñchupa llupant’atay jaqis tuqiskasp

tuqiskakisphay jani arsusiñapäkit jupax ukatakiy ukax lluch’untt’atax um.

Ent. A ukat ististi phalt’apasti.

Inf. Uka phalt’apax wayitat lurt’atatarakiw ukax ch’iyar wayitat lurt’ata.

Ent. Mas o menos qawqch’apachas mä luqa.

Inf. Mä mitruch mitruw midyatay lurt’asipxixa. Aksaruxa mitruy miryata mitruy wint

ukhanakat lurt’asipxix uka niyas away iwalañapay phalt’anakaxa.

Ent. A aksaruxa.

Inf. Um jan jisk’akiñapataki.

Ent. Jisk’akisp ukax kamachasphasa.

Inf. Jani walikasphatix ukax jach’apiniñapay taqi kunas suma supuntt’atapiniñapay um.

Ent. Maysarust ukax janiya.

Inf. Janiy ukax qawch’as wayitat luratakiy um.

Ent. A ukat ukax kuns signifikarakix warminakaxa.

Page 212: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

212

Inf. Iwalakirakkiy ukax jan juyphintañapatak jan q’aljtañapatak ukakiy signifikix jani

ukachaq sum yatxti.

Ent. Khitinakas uka lluch’ uchsipxasphax uka panqar lluch’u phalt’ ukxa.

Inf. Ukx taqis uchasikisphay ukax awturidadanakax awturidadawkha uchasipxix um

jilapart lluch’unipini sarnaqapxixa.

Ent. Pasadonakay no.

Inf. Ukanakas waynanakasa lluch’usipxakisphay khitisa.

Ent. Janiy pir uka panqar lluch’pinx lluch’usipkitix no.

Inf. Ukx janiy lluch’usipkitix uka mallku lluch’ukpinx um ukhumakiw ukanakax ukatx

mallkunakax ukhumak isthapt’asipxi ukata.

Ent. Ukat ponchopasti.

Inf. Puñchupaxa nayrax uqinwa jichhaw chha ukax jani uka uqix tiñitakantix ukax

kunati aka uywanakan samipa utjix uka samimp uka sawt’añataynay ch’ayarampita uka

chiñchillampit sawt’at ukapininay puñchux jichhapiñ kamyxapxix uka wayrur

kamyxapxix uka ch’ayarampit wilampit kamyxapxix nayrax uqi punchupininay mallkux

janipiniy tiñitax ucht’asiñatapäntix ukax kunxay signifikchin nayra timpux uka uqi

puñchupiniy utjan uka uqi wayruruy lurañänx jichhakam jakaskiw uka mä qawqhaninx

ukanipini mallkux lurañanx chha ina jaqinaka nayrax wayrurun sarnaqaskirinx janipini

p’uqu puñchunix ina jaqix mallkukipiniy uqi puñchunix sarnaqirinx uqipininay punchux

chhax uka parinanakan jakaskix ukanakax jani chha jiwasan chhaqtataxiy aka yawriri

ukükunakanx jani uka uqi punch jakayxapxitix kamyawayxapxix jichhax wayrurukiy jila

Page 213: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

213

part uchasxapxix ukat khitis uchasxakiy ukat awisax iwalxakisphay khitis

puñcht’asxakisphay wayrurx uqi puñchux janipiniy khitins utjirikäntix nayrax

mallkutakkipiniy lurañanx ukax uywanakan samipa um.

Ent. Ukat kuns signifikpachax uka uqi puñchuxa.

Inf. Uka uqixa janipin tiñt’at uka kunatix aka pachan uywanakax kuluraki uka samip

signifikan siy uka samipx janipiniy akch’as tiñt’atañapäkantix ukax ukhum kulur kulur

utjan ukan samipay lurt’pachanx ukhuman siy ukaxa.

Ent. A ukax chhax wayrur puñchux kuns signifikix o kunats punch uskt’asipxix primir

lugar punch kunats jan puñchunikasphaxa.

Inf. Jay ukax jani awturidadjamaxasphatix puñchx ucht’asipxix awturidad mä

rispitutakiy puñchx uchasipxixa.

Ent. Puñchuruw kumun waw wit’xartas sapxiriw sarakisa ukhamapachati.

Inf. Ukaxa ukax janiw ukachaqx yatxt kumun wawax q’ipt’ataw tarir chinuntt’ataw nax

riyachin chit’away ukar chinuntt’ataw sakiw ist’askirït riyachinu uka mallkux kumun

waw q’ipt’ataw sakiw istis mallku taykax ukhum q’ipt’at ukhum mä wakint’äwapx ukx

Ent. Khitis uka riyachin wakt’ayix kunanakas ukankixa.

Inf. Jilïrinakay pasarunakay ukx wakiyapxix kisunakani uka riyachinukipiniy

wakt’ayixa.

Ent. Kunas ukankixa.

Page 214: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

214

Inf. Papanaka ukax kunati riyachin chint’añäk ukanakay ukankixa.

Ent. Kunats riyachin sataxa.

Inf. Ukax taqi kunay apthapt’apxix ukay riyachin sapxix taqi kun apthapt’apxix ukan

qulqinakani taqi kunaniy uka manqhanxa.

Ent. Kunatakis ukax ukhum wakicht’apxixa.

Inf. Ukaxa jan kunasa kuna q’ipt’atasphas janipin chamar q’ipt’atakasphat ukax kumun

q’ipt’ataw sasax ukatay sapxix taqi kun ukax mara mä kisun ukhum q’ipt’atäpxiy

jupanakax mallkunakax ukat kumun q’ipt’ataw saki sapxixa.

Ent. Ukat ukax kunar wakicht’atax uka riyachinuxa.

Inf. Mä tarir chint’atay um mä tariruw wakintt’ayapxix ukx kunä jisk’a kustalitjam aku

wayaqanak ch’ukupx ukat ukanakar ch’ukuntapx ukhum jan jararañ ukax marpach

ukhumayriw ukax jilaqat mistx ukat qhiphamara jararaskañax chhax janiw ukhumaxit

tarir chint’atakixiw chhax riyachinux mäysk’it ukat uka q’ipt’atay ukax kumunar ujka

q’ipt’atay mallkunakax sarnaqix janiy kuna chamar q’ipt’atasa kuna chumpa q’ipt’atakis

sarnaqapkitix ukax kumun waw q’ipt’ataw sas ukatakiy ukax ukat sapxix kumunax yast

jarphipanki wit’upanki q’ipipankiw sas ukhum pälapxix um ukhum awturidadanakaxa.

Ent. A ukat mallku taykanakax riyachin apnaqarakkiti.

Inf. Iwalarakkiw iwalaki panpachan chacha warmpachan ch’it’atay ukax um ukax

q’ipt’atarakkichixay um yaqhip chaqanakanxay kunjach jani yaqhip chaqanakan

q’ipinikit mallkux aka Jesus de machakanakxay q’ipinichix ukat yaqhip chaqanakanx

riyachinunich janich ukax jani yatitaxarakitix istañsasanakiy sarawipax yatitaxa.

Page 215: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

215

Ent. Phaxsi mam kun q’ipxarapxir sarakis mallku taykanakaxa.

Inf. Um ukax taqiy iwalakiy chint’atax iwalakiw ukax phaxsi mamax kun jani uñxirikt

ukx qulqin ukhum taqi kun chint’atay kisunakan chichinakan juyranakani ukhum

ch’uqin ch’ñuni qulqi mä tus pisuni qala pä jisk’a qalit irantt’at ukhumaya.

Ent. Kunatakis uka qalaxa.

Inf. Ukax qalaxa kun wali istiñapatakiy mä chacha warm q’ipt’atakasphas ukhum mä

qalax urqump qachump q’ipt’atay um ukax chiqa kumun q’ipt’atapinipachaxay ukax

thaqhaniñayriw nayrax ukat uka q’ipt’atay ukax mä jik’a chinuru.

Ent. Ukax janiy kawkir qalakikis no.

Inf. Janiy ukax mä qachu qaljamampi urqu qalampjam ukhum q’ipt’atay ukar ukax mä

miya litr alkulamp kukan taqpach kunati utji ukhpach q’ipt’atapinirakiy jik’a tarir

chint’atay ukax kumun q’ipt’ataw sas um uka q’ipt’atay juramint katuqir sarapxix jan

uka q’ipt’atax jani sarapkasphatixa.

Ent. Ukat warminakax uka sapakt q’ipñaqapxarakix kunampch q’ipñaqapxixa.

Inf. Uka sapak q’ipnaqapxix uka q’ipt’atakiw ukax sarnaqapxarakix um.

Ent. Ukat q’ipxar awayump awat’awayumpix difiriñs utjitixa.

Inf. Iwalakiw iwalakiw q‘ipnaqapxixa.

Ent. Medidas ukax jach’a jisk’a janiy jach’akis jisk’akis no.

Page 216: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

216

Inf. Janiw iwalak q’ipnaqapx um.

Ent. Uka iwal ukch’apurakisphay no.

Inf. Ukch’apurakiwa.

Ent. Awayt’amp q’ipxarumpixa.

Inf. Ukch’apurakiwa.

Ent. Puñchut pälkasnax wayrur puñchu isti uka kuluranakapax kuns signifikix uka

ch’iyaramp wila ukax kunats ukhum jisk’a suk’u suk’upachaxa.

Inf. Ukaxa jach’an ukax mä istjamay mä phamilläkasphas ukhamay ukax puñchux

luratax payax jach’pacha ukharux jisk’nan jisk’akamakiy sarix ukax awkimp taykamp

ukax wawanakamp ukhumaw ukax sarawipax siy ukax uka puñchunx uka wayrurunxa.

Ent. Uka wayrurunt jach’ yaqhipaxa.

Inf. Um payay jach’ax ukax chacha warmiy suk’ux maya ch’iyarax jach’pach ukharux

wilax jach’pach ukharux jisk’akamakiy sararakix mä ukhat ukhum jach’pacharak ukax

uk signifikix ukax mä parijakasphas ukhum ukar uñtat sawt’ataw mä phamillar uñatat

sawt’atay ukax um.

Ukat ukax wilawkax jiwasan wilanakas signifikix siy um ch’ayarax ukhum mä

llakisiñarak llakisiña kuna llakinakat ukanak signifikarakix ch’iyarax siy ukat ukax

ukhum puñchux wayrur lurt’atax ukat ukax samiñcht’atarak aka alax pach suma

awkisan saminakapamp samiñcht’atarak ukham um.

Page 217: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

217

Ent. A ya ukat ukakiy wayrur puñchux signifikix ukat yaqha kulur puñchunakasti awir

asul puñchu ch’uxña rosada paqu puñchu uk khitinakas uchasix uk kunats uchasipxix

ukax kuns signifikixa.

Inf. Ukx khitis uchasikiw kuna rusayun thuqhuñatakiw uchasipxix ukanakx ukanakax

kuna Samir uñtat lurt’atakiy sapaqat mayniy uk lurasxapxix um ukax aka pachan

samipar uñtatakiy ukax kumr kumr kumr ukham asul punchux ukhum asulkam ch’uxñax

ukhum uka ch’uxña pasturuw signifik sas jall ukhum lurt’atakiya.

Ent. Rosadasti.

Inf. Khitis uchasikiy uka thuqhuñawkhanaka uchasipxix jani iwrsax uchasipkitix um

jichha janiw uchasxapxixt nayra uchasipxirin chha jani chhaqhakiy ukax paqux

uywanakan t’arwaparuw signifiki warin t’arwaparuw signifik sas um jall ukhumsiy uka

paqu punchunakax ukhumakiya.

Ent. Mallku taykan awayupasti.

Inf. Uka mallku taykan awayupax ukax ukhumarak iwalakiy janiy kunasa.

Ent. Kunats away ucht’asipxixa.

Inf. Ukax ukapi mä rispitutaki ucht’asipxix mä rispit Mallku tayka sas Má rispit

awturidadapatay janiy ina jaqix uchaskasphatix ina jaqis uchasirakisphay aj

thayawkhanakax ucht’asisipkasphay solo que Mallku taykax ukaxa ch’uq’ant’ata

muntirun ukakiy significarakix um khitis uchasiskaphay awayx patanx awayx

uchasipxix um.

Ent. Pero jila part uchasippachax jilïr jaqinakay no.

Page 218: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

218

Inf. Jilïr jaqinakaw uchasipx eraran jaqinakaw uchasipx tawaqunakax janiw

uchasipkitixa.

Ent. Ukax sañ munasphax amuyuni uka ixpiriñsanixap ukay no.

Inf. Ukhamasphapi niyapin ukat thayat uchasipxarakisphaw ukhakiy kuna qullunakansa

ukhum.

Ent. Ukat kuna kulurs ina jaqis uchasiskaphay no.

Inf. Uchasiskasphay ch’iyarak janix, ch’iyarak mallkux uchasisphax um wara wars

uñicht’ayi ukas ukankaspha uywanakasa uka laq’unak ukakamakiy uñicht’ayix uka

akhamanakaw utj jiskasphas ukhum sawt’atay ukanakaxum.

Ent. Ukat ch’uxña away asul awayu ukanakx khitinakas iqnaqapxasphax Mallku

taykanaka iqnaqapxarakisphati.

Inf. Um iqnaqapxarakisph ina jaqinakas iqnaqapxarakisphaya.

Ent. Kawkharus ukanak uchasipxix ukanakx kuns signifikix uka kulurapaxa.

Inf. Q’ipnaqasispha ukakiy janiy ukax pachakiy ukan sawuntatax khitis uchasikisphay

Mallkutaykax ch’iyarak ch’amakanak uk uchasixa.

Ent. Qipxar awayupa ch’iyararakikiy no.

Inf. Um ch’iyararakikiw ukat yaqhipa uchasikirakiy asuls ch’uxñ ukx sigunaki ukax

ukat niyas sarawipax ch’iyarapiniy um uka ch’iyar samipiniy uchasiñapax ukapiniy mä

sarawipax ukat yaqhipax jan gustkit ukax ukax ch’uxñ uchasipxarakix um.

Page 219: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

219

Ent. Ukat ch’iyarpiniy nayraqat ucht’asippachax no.

Inf. Um ch’iyarpin ukat yaqhipax ucht’asisipkarakiw kuna asulanaks ukat ukaxa janiy

waliyatakiskarakiy ch’amakakiy ch’amak uchasipxañapax mä awturidadanakax paqs

uchasiskasp uskuruk uskuruñapax mä awturidadax uchasiñapaxa.

Ent. Solo que awayukt awayuniñapaxa.

Inf. Um awayuniñapay jani mantaniñapakitix awayunipiniñapapi.

Ent. Ukat istipasti um chalinapasti Mallku awkinx kuns signifikix kunats paquxa.

Inf. Ukax ukax jani sigunakiy kustumrikirakkiy paqs uchasipxi yaqhipa kuna p’uqs

uchasipxi ukax ch’amakakiñapaya.

Ent. Mallkunakax uchasipxarakkit p’uqxa.

Inf. Um nayra paqu chalinanirichinxay p’uqu chalinanirichinxay jichhay paqukixix (…)

chha jilapart paquk uchasxapxixa.

Ent. Kuns signifikpachaxa.

Inf. Ukax paqux nu si kunpin ukax uywanakan samipakiy signifikix janiy kunsa.

Ent. Chalasti kuns signifikix thakhiw sapxakirakisa ukhamasphati.

Inf. Janiw uk kamsirist jan q’ara kunkañapatakkiw chal uchasipxix sum

ch’uqantt’atañapatak ukax phalt’akasphas ukhum ch’uqantt’atarakkiy um.

Page 220: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

220

Ent. Ukat khitinakas uchasipxasphax jilïr jaqinakax uchasisipkasphati.

Inf. Um uchasisipkasphay uka ririjintinaka riwñunanakan uchasipxasphax um

ririjintinaka chananipxasphax um.

Ent. Kuna kulur chalanakas utjix wayruru ukharusti.

Inf. Wayruru ukharux paqu paqu jilatartpin uchasxapxix jichhaxa.

Ent. Mallkunakaxa.

Inf. Mallkunakas ina jaqinakas chalt’asipxasphax awturidad taypinakanx um.

Ent. Ukat ist janq’usti.

Inf. Janiw waynanak uchasipxasphax qhananakx waynanaka uchasipxasphax

awturidadanakax uka ch’iyar istinakakpiniy uskurunak uchtt’asipxix ukax jan pachax

q’aljtañapatak jall ukhamatakiy uchasipxix um.

Ent. Ukat ististi um rusariopasti qawqha rosarionis khitis uchasisphax kunats

uchasipxixa.

Inf. Ukx Mallkunakakipiniy uchasipxix uka mä jisu cristun mä amtawipaw ukax siy um

jisu cristjam liq’katatachiy kalwaryur ukat uk uchasipxasphax kimsa uka yus awki yus

yuqa ispiritu santo jay uka amtawimpi uchasipxix ukx uka rusayx um jan ukanikasphax

ukax janiy awturidadakasphatix ukax mä jach’a rispituy uka rusayuxa.

Ent. Ukakit awturidadanakakit uchasisphaxa.

Page 221: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

221

Inf. Um Mallkukipiniw uchasisphax janipiniw ina jaqix uchaskasphat khitis um ina

jaqix janipiniw uchaskasphat ukïr mayx Mallkunakakipiniw uchasipxix kims

ucht’asipxixa.

Ent. Ukat aka rusayx lurt’asipxarak jupanakay nu alapxarakicha.

Inf. Alapxi ukax alaña kawkhan utjpachax ukat alapxixa.

Ent. Ukat amparamp lurataw nuwi.

Inf. Amparamp uka ilor chhithart’apxi ukhum kunaymananakay ukax lurt’asipxixa.

Ent. Chalinas amparamp p’itt’atarakkiy no.

Inf. Chalinas amparamp telarat sawt’atarakkiya.

Ent. Telarampi.

Inf. Telarat sawt’ata yaqhipax kun pampa sawtut sawt’at kunaymanaya.

Ent. Warminakax kuns uchasipxix janiw rosary uchasipkit sarakisa.

Inf. Um ukax uchasipxarakkiw mayak uchasipxix miralla sas ukax janirakiw jisu cristun

liq’katatakit ukax ukax mirallarakiw ukax mä copacaban mamasa warminakar

uñtatarakiy uka mirall isti jisu cristur uñtatäk lantitx ukan maya sapakiw warminakax

uchasisphax um janiw kimsax utjkasphati.

Ent. Um maya sapaki.

Inf. Maya sapaki ukhumpiniy sarawipaxa.

Page 222: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

222

Ent. Ukat kuns ukax signifikarakpachaxa.

Inf. Ukax ukhum Mallku tayk rispitatañapatakiy chimpt’atakasphas ukhum kamisas mä

istixa mä prisidintix ucht’asix mä ist baston de manda ukhum sapxix jay uka lantiy ukax

mallkunx lurt’atax ucht’atax ukanipiniy Mallkux jan ukanix janiy Mallkukasphatix khiti

jaqix mä ririgintikisphay ukamp rusaryumpi q’ipinp ukapiniy awturidadarux sum

uñtayix jan ukax dirijitinakas iwalakisphay ukhum punchunis mä usuntasp mä jaqis ukax

punchun ukax jani kuns iwalxakisphay uka lasumpi ukapiniy signifikayix lasumpi

rusayumpi uka q’ipimpi ukaya.

Ent. Mallku taykarus pachparakki.

Inf. Mallku taykarus pachpar iwalakiy uka signifikayixa.

Ent. Usuntaspha ukhas awayt’asisipkasphay thayansa no.

Inf. Um ina jaqinakax Mallkump niya iwalakixasphay ukat uka kimsawkax

sicritupapiniw Mallku awkinx um.

Ent. Ukat istipasti warapasti Mallkunakaxa.

Inf. Ukax kunpin signifikchisp ukax Mallkux waranipiniw ukax nayrax jani aptañäkant

warminx juchaw disgrasyaruw kayir sas uka chima lawat lurt’atay ukaxa.

Ent. Ukax kunjamas uka lawax kawkhats apanipxixa.

Inf. Kawkitpin apanipchiy janiw akan achkit janiw utjkit aljañas chima lawx janiw ukax

janiw kachañas siw uka chima lawax wali disgrasyaniw ukx chachanakkiw apnaqapxix

uk um ukax mä qhananchawipinipachay chachanakatakix mä awturidadanakatakixa.

Page 223: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

223

Ent. Ukat uka mas o menos qawqch’apachas uka warax payaris apnaqapxixa maya jach’

ukax kunatakisa.

Inf. Um ukax um isti ukax wawamp awkimp ukhumaw siw ukax um jach’awkax utar

warkkatt’atañap mä silla uta utjañapax mä awturidadanx janiw mä khunj utakiñapakit

ukar warkatt’atañapaw jach’awkax ukat jisk’awkax ap q’ipt’asitarak uka mä difindiw

mä istip mä armapjamaw si istix uka warax mä arma apt’atakasphas ukhuma.

Ent. Uraq jalañtakiw sapxarakisa.

Inf. Jall ukatakipi ukax armjamay armapi ukaniy kawks uraqinak jaqis juchiki ukanakar

sarix warampi jut’ix akhataniw sas chimpt’ix kamisas kuna plan aptix awturidadanakax

aptix jay uka kasukasphas plan aptkasp ukhumpi siñalt’ixa.

Ent. Jayat uñtkaya.

Inf. Jayat uñtkay ukax siñat’ ukat ukax ukhataw Mallku warampiw jut’away janiw ukhat

pasasipxatat sas ukhum arunakax utjirix um ukat jan waramp chimpt’atawkx kun jaqix

chutt’awasp jaqis chimpt’awas jani kaskasphatix kumunirar jaqinakax ukat uraqit

luchirinakx waramp junt’awayxix waramp junt’atachiy akharuw Mallkux waramp

junt’away sas jani ukax mä chimpjampiniy ukax uka uraqinak jaljañtakipi uka waraxa.

Ent. Jach’awkaxa.

Inf. Jach’awkax jisk’awkax q’ip uka difindiñapatak mä isti mä armamintupjamay

ukanakax Mallkunxa.

Ent. Q’ipir ucht’asipxix nuwi.

Page 224: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

224

Inf. Um q’ipirupir uka chinkatt’at ukat janiy kunas ask paskasphatix kawkhan jaqix

asxaraspha ukarux jaqix wali rispitix jan ukanisp jani jaqix rispitxasphatix justupaki

jaqinakar ukax chhijuyix siy um yaqhipan janiw utjkit uka warax kawkpan jaqit jaq

muytix mayt’asipx mä marax mayankarak mä marax mayankarak ukhum chha aljañax

utjxix nayrax janiw utjirikant um.

Ent. Uka utjit qulqi wawa kunjamax ukax qulqi wara utjirin nayrax janicha.

Inf. Ukax sigunay kaskillatax qulqimp kaskillata kun aliq latamp liq’ikipt’atakis ukax

kuwrimpis ukax sigunay um ukax kunaymanaw quirk jan qurimpix utjkpachat warax

ukhum liq’ikipt’atapi.

Ent. A jisk’ jach’ jisk’awkax q’ipnaqañapatak jach’awkax silla utar jaytañataki.

Inf. Um ukax silla utan mä warya apkatatjamay ukankaskixa.

Ent. Ukat istipasti qhawillapast kuns signifikixa.

Inf. Qhawillax ukax signifikix ukapi ukas mä Mallkux jani khitis puchunikisphay khitis

puñcht’asikisphay ukat janipiniy mä ukax Mallkurupiniy signifikix mä chhiqhapaw ukax

siy mä chhiqha lantiw siy mä chhiqhax pawkx apsusisp ukat uka jisk’a chhiqhapawkx

janipiniy apsuskasphatix uka jisk’a punchillx ukax kunsataxix uka manqha jisk’a

qhawillu ukax chhiqhapapiniw siy mä.

Ent. Ukax ch’iyarapuni.

Inf. Ch’iyarapiniñapay ukani ikiñapas jani ukax apsusiñat siy pachaw q’aljtir siy um

justupakiw pachax q’ajtawx siy ukatakiw ukaxa.

Page 225: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

225

Ent. Ukax jisk’itpachakiy no mä niya qawqch’apachasa.

Inf. Jisk’itpachakiy ukaxa.

Ent. Iwijatarakki.

Inf. Iwijatarak nayrax sawuñan chhax pañukixiy um ch’iyarapini ukaxa.

Ent. Ukx janiy khiti jaqis uchaskasphatix Mallkukipiniy no.

Inf. Janipi Mallkukipiniy uchasix ukx uka qhawillu sas uchataw manqhar phalt’a lanti

kamis mä warmix Mallkutaykax jall uka lantirakiy ukax um ukhumaw ukanakaxa.

Ent. Ch’uspapasti Mallkunx kuns signifikix ch’uspapaxa.

Inf. Ukax kuka apnaqt’asix ukarux kuk khullirt’ayix ukata.

Ent. Uka ch’uspax kunat lurt’atas kuna saminakan khitinaks apnaqasphax Mallkunakax

kunjams apnaqasphaxa.

Inf. Mallkunakas apnaqasph aliq pasadonakas apnaqakirakisphaw ukxa.

Ent. A ukat janiy mallkunkirjampinx aliq jisk’a thantha ch’usp wayxarusikisphay no.

Inf. Jay ukhum wayxart’asikisphay Mallkunakax machaqakiy aphaxt’asipxarakix um

ukar kukitan ukax khullirt’ayasiñtak Mallku taykas iwalarakik ukhuma.

Ent. Ukanx kukakit ukankixa.

Page 226: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

226

Inf. Um kukakiwa.

Ent. Ukat kuns unañchayasphax ch’uspax kuns signifikasphaxa.

Inf. Ch’uspax signifikiy ukax jupan kuka apnaqt’asiñapay jani laylunarukis

apnaqaskasphatix ukarupini wayxart’asix ch’usparupiniy uka mä kuka taripjamay

mallkunakanx um kuka taripakasphas ukhum um mayninx tarir apt’atarak kukax ukhum

ukar chinuntt’atay kukaxa.

Ent. Ukat kuna saminiñapas uka ch’uspaxa.

Inf. Uka iwalarakkiy asula ch’uxña jall ukhum saminiñapaya.

Ent. kunjas walikisphati.

Inf. Janiy rusaranakarux apxarusipkasphatix qhananakx ch’amakakiy

ch’amakawkanakak apxarusipkasphax mallkunakax kuk apnaqasiñatakixa.

Ent. Ukat cocasti kuns signifikixa.

Inf. Kukax ukhum Mallkunakan ukhum mä ruwt’añataki ukhum uka inal mamax

taqichaqanay khitis walurayix ukhum ukat uka lantitay ukhum khullt’ayasipxix

Mallkunakax kukx um ukax kuna istipatakis kuna ch’amacht’aspha janiy kuna dulcimpis

sarkasphat jaqir ruwt’irix ukhum ruwt’añatak arunt’añatak ukatakiy kux apnaqasipxix

um ukampi khullt’ayapx ukhum ukat kumunirarar pält’apx ukhumay janiy ukhum t’ant’

waxt’asakix ni ruls ichxarayasakis pälapkasphatix kukampipiniy uka ruwt’añatak mä

istjamay mä t’inkham mä guíajamay ukampiy pält’apxix janiy jasilak jaqirux ina lakakix

um.

Page 227: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

227

Ent. Alkulasti.

Inf. Alkulax iwalarak ukax ch’allt’asiñatak pacha mamar iyaw sañapatak kuna

riwñunanakas sum sarañapatak ukatakiy ch’allt’asipx Mallku Awkinakas pasarunakas

uka riwñuna sum sarañapatak taqi kunatakiy ch’allamukt’apxixa.

Ent. Ukat jan alkulanikasp ukast jan kukanikasp ukast kunas kamachasphaxa.

Inf. Ukax jani awturidadakasphatix um janipi awturirarakasphatix ukax jan ukani jani

kun lurañs puyrkasphatix um jaqis jani kaskarakisphatix ukan ukapiniy kasuxa.

Ent. Uka ch’uspanakax jisk’ jach’atixa.

Inf. Jisk’ jach’aw ukax sigunakiy sigun gustuy lurt’asipxix um sigun gustu

lurt’asipxixa.

Ent. Ukax jach’pach ukax janit kuns diferenskiy kuns unanchaykixa.

Inf. Janiw iwalakiw ukaxa.

Ent. Ukat uka t’ikhanakapast kuns unanchayixa.

Inf. Uka t’ikhanakapax ukax saminakakirakiy unanchayix aka pachan saminaka utji uka

pacha kumri ukanakakiy kumrir uñtat t’ikt’apxix um jan sumaxasphat ch’uspax jan

ch’uspar uñtataxasphat jan t’ikhanix uk ukat t’ikt’apxixa.

Ent. Kuna kast ch’uspanakas utjix aliq ch’uspanaka utjarakiw aliq uka isti aliq

ch’uspanakax kuna kast ch’uspanakas utjasphax mallku ch’us ukat mayax aliq papilanak

apnaqasiñatak lurapxarakis ukax kunjamas kunas diferenciasisphaxa.

Page 228: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

228

Inf. Ukx janiw kamsirists ukax jichhakipiñ utjix janiw uñjirikt jichhapiñ uñjtx juk’a juk’

uka ch’uspanakx uka muchill lantita lurasippachaxa.

Ent. Qarwanakata.

Inf. Qarwanakans ukhum muchil muchila ukx signifikpachax jan muchilaninakay ukx

lurasiripachax ukx ukhumak uñjaskirit mä qawqha jaqinakxa ukx jani niyas khitis

oblikkit ukx jupanakakiw lurasipxix maya mallku lurañawkapiniw obligatorioxa

kumunirar awturirar ukhumpiniw ukaxa.

Ent. Uka ina ch’uspaxasphay no janiy kuns signifikkitix no.

Inf. Um janiy kuns significkitix ukax sigun mutiwukiy lurt’asipxix um mayawk kuchaw

ukax niyas kuka wayaqaw sas kuka wayux ukanankak lurt’apxix kukatakixa ukhum nax

yatiritxa.

Ent. Taristi kunats inqhaar tar satax ukat jisk’itawkax kuna sutinisa.

Inf. Inkhar tarix uka inkt’asita sarnaqapxix ukat inkqhar satax jisk’itawkax ukax

wawapaw sas ukhum khullirt’asiñatakiy janiy kukx jach’kasphatix mallku taykax ukar

chint’ata ukar jisk’awkx ukax istipxix istallaw sas ukat inkqhart’ayapx ukat

khullirt’ayapxixa.

Ent. Mä qawqch’apachax uka.

Inf. Jisk’itakiw janiw jach’akt ukaxa.

Ent. Mä treintapachati.

Page 229: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

229

Inf. Janiw treintakpachat um trenta por trentapachawa.

Ent. A cuadradopiniñapay no.

Inf. Kuawrarupiniñapaw ukax janiw jan kurarux jan t’irt’askasphatix um inkqhar taris

iwalarak cuadrad ukhuma.

Ent. Ukat kunjats cuadrad sawuñ yatipxix ukxa.

Inf. Ukx justupaki kalkulapxixa.

Ent. Qawqch’as sawuranti uk yatipxixa.

Inf. Ukanak kalkult’asipxakiy kalkult’asipxiy kuna wisk chint’asipxi akch’aw

sawurantan sas uka sawurinaka yatxapxiy qawqch’as sawurant ukat mä wisk chit’asipx

ukch’aw jikstan sas ukch’apiniy jikstixa.

Ent. Chikatapapinit niy sawurantixa.

Inf. Janiy mä jisk’itakiw sawurantix jani jach’ sawurantkitix mä pä luk’anaki

sawurantpachax uka jisk’anakarux jach’anakarux akham mä chhiyarak ukhuma

sawuranttixa.

Ent. Ukch’akit sawuranti.

Inf. Ukch’akiw sawurantarakix um tarirux pä luk’anakiw sawurantpachax janiw

mitrusipkis ukx ukhum yatisakiw sawurinakax sawt’apxi.

Ent. Ukat uka inkqhae tari ukax walikit kuna kulurasa.

Page 230: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

230

Inf. Um ch’iyarkamakipiniñapay ch’iyar kurikamakiñapay ch’iyar asulaspha ch’iyar

ch’uxñaspha ukakamakiñapaya.

Ent. Ukat qhananak khitinakas apnaqapxasphaxa.

Inf. Uka qhananak rusar uka kuna awisax kuna matrimunyunakan ukanakan

apnaqapxasphax kuna phista pasañanakana.

Ent. Ukan kuns ukar apnaqapxixa.

Inf. Ukanx kukakpiniy apnaqapxix kukamp kumpitisamp ukakpiniy tarirux janiy kuns

awisax qulqisit chinusipxarak ukakiya.

Ent. Uka inkqhar tarinx kunas ukankix mallku taykanakanxa.

Inf. Kuka kuka ukankix kukas uka kumpitisap llujt’ap uka jisk’a chinu tarip ukakiw

ukankix um uka inkqhar tarin chachan iwakarak ch’uspanx uka ukankarakix um llñujt

kumpitis ukakipiniy jani kunas ukankkasphat um.

Ent. Ukat ististi um alkulapasti warminakan utjarakit mallku taykanakanxa.

Inf. Utjarakiw ukax amparar apt’asit ukhum mä wutillar wayt’asit ukhuma.

Ent. Kuna sutinis kunj wutillankañapas kunats ukham wutillankañapaxa.

Inf. Ukax kunj wutillarus apnaqasipxakiya.

Ent. Plastic wutillarus apnaqapxakiti.

Page 231: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

231

Inf. Plastikurux jani ukax wiryu wutillarkamakiy apnaqapxixa.

Ent. Kunata.

Inf. Uka jani plastikux nayrax utjkchintix jichha plastikunakax utjaskchix jichhax

plastikunakarus apt’at uñjxathay nayrax jan wiryu wutillakipini utjanx ukax mä jisk’a

tapitan ukhum aliqat lurayasiñ ukhum riruntillaw sas jiwa tapitapa yaqhipanakan utji

yaqhipanakax aliq wutillarus apnaqasxapxakirakiy wiryukiy wiryu wutillañapax uka

jisk’pachakirakiñap warmin chachan jach’pacharakiñap ukhama.

Ent. Ukankañapay alkulax no puruy no.

Inf. Um puruw ukankix puru alkulaw yaqhipax aliq alkulaks apnaqapx sigun jaqitay

ukaxa.

Ent. Uka thikhit ukanakx kawkhanakans apnaqapxix kunjamanakas utjasphaxa.

Inf. Uka riwñunanakan apnaqapxix thikt’at alkulanak parisata.

Ent. Umampit kunampis thikhipxixa.

Inf. Umampiw thikhipxix um umampikiw thikt’apxix alkulxa.

Ent. Ukat purupiniy istinkañapax no.

Inf. Um riruntillanx purupiniw riruntill satakiy ukax arupanxa.

Ent. Kunats ukhum satapachaxa.

Page 232: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

232

Inf. Kunatpin ukax wayt’atapan riruntill saki warmi riruntill chacha riruntill jay

ukhumkiy ukax wayt’atawkax ukax apt’atapiniñapay amparapar apt’asitañapay ukat

ukanakampi jaqinakar ruwt’ir sarapx kuns pälxayt’apxix ukampiy um.

Ent. Ukat ististi ñuñu sarakis uka yaqhati.

Inf. Uka yaqhay nayraw utjan chha janiw chhaqqhiw ukax aliq jiska wutillar wayunt’ata

ukax jiska wutillankakiy jani jach’ankitix ukat ukar alkula warantt’atay ch’usparus

chinuntt’at yaqhipanaka wulsikurus chinuntt’asit ukhuma.

Ent. Ukat kunatakis ukaxa.

Inf. Ukax yaqhïpay riruntillarux puru wayt’atax thikhit wayt’atakirakkiy ukat uka

nuñuw jiskiwka puruñapax uka kumun awatir awkichi ukat awkitaw ñuñt’ayapxit sas

juma kumun wit’t’atastaxay sas jay ukatakiw ukaxa.

Ent. Ukat khitinakax umasphax uka ñuñutxa.

Inf. Uka jaq khitis umakisphaya.

Ent. Kunaqatas ukx churapxi kunaqatarakis riruntill ukx churapxarakixa.

Inf. Kunaqatas ukx churapxakiy jaqinakar wisitt’apxi ukhanakakiya,

Ent. Jani ukat kawkirs churasphax ñuñu jan ukasax riruntillcha.

Inf. Riruntill churasphaxix ukampi jaqimp pält’apxix kuna wisitt’ir sarapxi kun achikt’ir

kuna riwñunanakatak muythapt’anipx uka riruntillampi sarapxix riruntillamp kukamp

ukhuma,

Page 233: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

233

Ent. Ukat ñuñuwkasti kunatakisa.

Inf. Ñuñuwkax awisax awïsakiy jaqinaka kuwrt’asipx ukhakiy ñuñuw sas ñuñt’ayapxix

jan kurwt’asipkiwkhax janirakiy ukax ñuñt’ayapkitixa.

Ent. Warminakan utjarakkitixa.

Inf. Utjarakkiy iwalakiy taqinay uka awkitaw sas kamis mä awk mä wakas wawan ukat

wawapar ñuñt’ay jay ukham uka kastakiy kustumri utjix uka ñuñt’ayaw sas ñuñt’ayitay

sas ñuñt’ayapxirix uka jik’a ñuñutx ukax purupiniñapay uka kuchax janipiniy akhas

alkulaniñapakitix um jiska wutillanakan apnaqasipxix yaqhipa apnaqasisipk yaqhipa

janiki apnaqasxapxitix jichha timpunakanx um nayrax niyas ukhumpi utjataynax jik’a

wutillanipiniy um.

Ent. Ukat istipasti lasupasti chachanakanx kuns signifikix kunatsa.

Inf. Ukax awturidad signiphikix awturidaday jani khitis q’ipt’atakasphatix lasx uka

jach’a rusay thuqhuñ lasuw sa jach’a thuru las q’ipt’atay ukaxa.

Ent. Ukat uka rusay thuqhuñ lasu mallku las qulqi las uka diferenciaspachatixa.

Inf. Rifiriñsyasiy ukaxa.

Ent. Ukat khitis apnaqasphax uk sapa may ukxa.

Inf. Uka jach’a thuru lasuwkx mallkukipiniy q’ipnaqix janiy aliq tirijintinakax aliq

juch’us lasuk apnaqasphaxa.

Ent. A ukat qulqi las ukanakx khitis apnaqix ukxa.

Page 234: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

234

Inf. Uka qulqi lasunakx jani khitis apnaqkitix nayra thuqhuñanakan

ucht’asipxiripachanx rusayun thuqhupx ukhanaka qulqi las q’ippxart’asipxiripachanxa

um.

Ent. Mallkunaka janit uchasipxirikpachaxa.

Inf. Janiw uchasipkitix ukx uka thuru laskamak uchasipxixa.

Ent. Uka lasux kunat luratasa.

Inf. Kuna waka lip’ichit luratapacha qarwa lip’ichitach lip’ichit luratay um ukatay ukx

lurapxixa.

Ent. Ukat qawqhast k’anapxi khitinakas lurasphax ukxa.

Inf. Ukx khitis yaqh yatkiwka k’anapxix um yatkiwa k’anapxixa.

Ent. Manqhan kunas ukankix manqhax janiw lasukamakit sarakisa patakiw k’anxatatax

sarakisa.

Inf. Lasukamakipiniway yaqhipanakaw lurappach jichhuruw lurapxir sakiw lasukamar

k’anatak nax uñjaskiritxa.

Ent. Qhawqhat k’anatapachas janit yatktaxa.

Inf. Kimsa tunkat k’anapxi pä tunk kimsaqalqunit k’anapxi ukax tunka phisqhanits

k’anapxi ukax siguna k’anapxixa.

Ent. Juch’usakirakisphay no.

Page 235: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

235

Inf. Juch’uspachakirak ukat thurpacharak ukhumay k’anapxixa.

Ent. A ukat jilaqatatakix mallkutakix qawqhatpins k’anappachaxa.

Inf. Tunka kimsaqalqunit pä tunk kimsaqalqunitasp kimsa tunkatasp ukaw

awturidadatakix um aliq jisk’a lasunakax janipiniw jasil utjkapinit aliq jisk’a alkat lurañ

lasunak ukanaka mä quincet k’anatapachax um uka ririjintinaka ucht’asirakix jall

ukanak um mallkunakatak ukax thurupiniy ukat k’anatay uka lasut qarwa lip’ichita.

Ent. Ukat ukax kunamp k’achacht’atas kunjams lurt’appachax nayraqatx lip’ich

kharsupxiti.

Inf. Um kharsuppachay lip’ichitx ukax sarsunuqapchi ukat ukax ch’aranpachatay

k’anapxix um ch’aranpachatay k’ant’apxix um lip’ich pilsupxiy nayraqatx um uka

lip’ich pilarapxi ukat yast lip’ichix ukat ukax q’arakix ukat kharsupxi ukat yast

k’ansupxix ukatay wañt’ayxapxix lasx um ukham k’anapxixa.

Ent. Ukax kunamp k’achacht’atas adornatasa.

Inf. Ukax kuna jisk’a lliju llijunakapamp kuna jisk’a adornonakamp kuna kuna.

Ent. Kunatakis ukham lurappachaxa.

Inf. Ukax jiwakiñapatakiy q’arakix janiy walikasphatix ukar chinchinakamp liq’st’ata

ukham lasjam uñtatañapatakiy ukham lurapxix k’achacht’apxix kunayman saminakamp

k’achacht’atapxiy um ukax chhaxchhan chhaxchhan ukhum lurt’apxix um ukakisphaw

lasutxa.

Ent. Ukat kuns signifikix uka lasux kunatakis apnaqapxixa.

Page 236: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

236

Inf. Ukax mä ukapi mä armapjamay awturidadan mä armapjamay kamis mä

phusilanipxi kuna istinaks jall uka lanti apnaqasipxix ukampiy tiphintisipxaspxax jani

mä Mallkux nuwaskasphatix nayra jaqix aliq jaqix nuwasikiy jani mallkux amparapas

yapitachi ukat jani nuwaskasphat ukat jaqi nuwam saspha ukat alt’asp lasumpi

difindisisphax mä armapjampiniy ukaxa.

Ent. Ukat ukatakkitix kunatakimpisphach jan ukasaxa.

Inf. Ukatakikiy apnaqasipxixa.

Ent. Juchan jaqinakarus awisapaxa.

Inf. Ukatakipi mä armjamakipiniy um kuna juchan jaqirus ukamp jawq’atatasp juparus

juchañcha sasp ukax ukamp diphintisisp jall ukhama uka lasux ukanakatakiw nayra

ukampiki uñt’ayañax utjan jani kuna karsilanakas utjkanti ukanakatakiw uka lasux

jichhakam jakaskix ukampi askicht’apxasphax kuns kuna rimantunakansa ukanakx umm

ukatakiw lasuxa.

Ent. Kalsitapasti.

Inf. Ukax ukhum kunatakipinichix ukax kalsitaniw sas ukaxa.

Ent. Kuna saminis ukaxa.

Inf. Ukax iwala janq’umpit ch’iyarampit p’itatakiy sigunakiy kuna kuluras walikiy ukax

um yaqhipa kuna ch’iyars uchasipx yaqhipa kuna paqs ukhama.

Ent. Um ukax p’itatay no.

Page 237: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

237

Inf. Um p’itatapi ukat ukax mallkuw sas mallkhamay mallkux kamis mallku Condorix

kamis kayukam t’arwanix jall uka sawjamakiy amuyatax uchasipxix ukax kayur

uchasipxix um qunqurkamakiy uka kalsitax jan ukanix janiw mallkukasphat siya.

Ent. Ukat uk uchasipxapiniy no.

Inf. Um uchasipxpiniw p’itasipxapiniya.

Ent. Um qarwa t’arwata.

Inf. Um qarwa t’arwat iwij t’arwats ukhum p’itasipxix um.

Ent. Ukat ukakt signifikix kalsitaxa.

Inf. Ukak signiphikix um uka mallkuw sas uka mallku tapa kayuw sasa.

Ent. Ukat aliq jaqinaka uchasipxarakisphatixa.

Inf. Janiw uchasxapxiw jichhax uchasxapxiw nayrax janiw uchasipkantix mallkukipiniy

uchasirinx ukatak p’itañaskirix jichha khitis warminakas uchasxapx ukhum ukhumaki

sarnaqxapxix um.

Ent. A ya ukat istipasti kun sañas pantaluna chamarra ukax kuna saminiñapas kunats uk

ucht’asipxirinxa.

Inf. Uka kumuniraran jan kuna juyphinakas utjañapatakiya.

Ent. Kuna sutinis allmill sapxarakisa jay uk uchasipxirin nayrax siw no.

Page 238: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

238

Inf. Nayra uchasipxiripachanx janiw na uk uñt’awayt um kamis ukhumak nax uñt’askt

ukhum ch’iyar isinikipiniy mallk lurapxix ch’iyar pantalani jan ukax azul pantalanis

ukhamakipiniy ukar sakun ukhum uka iwijat nayra lurapxpachan chhax jani iwijat

lurxapxitix alatakiw nayra iwijatay utjanx chamara utjpachan saku utjpachan janiw

ukanak amuyawaykt naxa.

Ent. Ukat yaqha samininak khitinakas uchasiskasphax pantalunanakxa.

Inf. Ukax niyas kunj jaqis uchasikisphay qhananakx awturidadakipini jan

uchaskasphatix dirijintinakas uchasiskasphay ukax mallkukipini jan ukx uchaskasphatix

uka ch’iwt’añaw kumunirar ch’iwt’ix sas uchasipxixa.

Ent. Qhananak uchasisphax kunas kamachasphaxa.

Inf. Juyphintxasphaw siy pacha q’aljtxasphaw sas ukatakiw uk uchasipxi um

ukhumanakakiw uka sarawinakapax uka awturidadanakanxa.

Ent. Wiskhusti kuna kast saminakanis wiskhux utjixa.

Inf. Wiskhux ch’iyarakipiniy utjixa.

Ent. Uka kuna sutinakanis utjixa.

Inf. Ukax wiskhux kurusir wiskhuw sas ukaxa.

Ent. Khitinakas uchasi ukxa.

Inf. Ukx khitis uchasikiy patanxa.

Page 239: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

239

Ent. Mallkunakasa.

Inf. Ukas uchasirakkiy sapatunikixiw chhax nayra wiskhu utjchinxa.

Ent. Ukat yaqhasti kuna sutinakanis utjix wiskhuxa.

Inf. Ukax kurusir wiskhuw sas ukat uka mayax kunsatapinichiy uka antinan wiskhuw

saskirit uka t’isnun a t’isnun wiskhuw satakiriy um ukhumanakakiy uka wiskhux um.

Ent. A ukat uk uchasirakkisphay no.

Inf. Uchasipxiy jaqinakax patanx wiskhukipiniy um sapatunikiw chhax lurxapx nayrax

wiskhunikipiniw lurañayrix ukatay ukax kalsitax utjirix janiy miyasanix utjirikitix jaqix

utjirikit uka kalsitax miyas lantjam uchkatatay um.

Ent. Ukat ististi warminakansti pullirapax kuna saminiñapasa.

Inf. Ukax ch’iyarakipiniy awturidad awturidadax chacha warmpach ch’iyarkam

isinikiñapay ch’iyar sami isinikiñapay janiy qhanäñapakitix um mallku taykam mallku

awkimpix taqpacha kuna ast awayunakasa ukanakax manqhanchanakas uk niyas kulura

walikiskasphay um ukax iwijat luratakiy utjchix patanx um chha manqhañch sitrunakax

utjxchix nayrax janiw pir janiw signiphikarb apaqkkitix ukax sigun uchasisipkasphax

pata isikipiniw ukhumañapax um pata isikiw ch’iyarañapaxa.

Ent. Ukat rosada ch’uxña ukanak khitinakas uchasipxaphax pollerxa.

Inf. Ina jaqinaka kumunaryunaka uchasipxasphax ukx um qhananakxa.

Ent. Mallkunakax ch’iyarakpiniy uskurukpiniy no.

Page 240: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

240

Inf. Uskurukipiniy ucht’asipxix uka llakt’ataw sa ukax six um llakt’at mist’añaw

mallkux siy jani kusisitañapakitix um ukat ukax ch’iyar uchasipx mallkunakaxa.

Ent. Ukat ists compapasti uka chaquetill sas kuna sutinisa.

Inf. Ukax chumpanikiy lurapxix ch’iyar chumpanisa ukat awisa ch’iyar chaquetillanisa

ukhum lurapxixa.

Ent. Chaquetill sataxaya.

Inf. Ukax chaquitill sas kamsatapinichix uk janiw yatxt chakitill satak uñt’askt nax

janjamakiw chakitill satakant nayrax yaqha sutinjamak amuyiriyat janipin sutip amtxt

jawuna satjamakirin nayrax ch’iyar jawunaw sas jawunaw satapinirin chhay chakitill

satax jawun satapinirin nayrax ch’iyar jawunaw sas uka iwijat lurt’asipxix ukat ukaniw

jilaqat lurt’apxix yaqhipax janirak ukhum sigunakiy lurt’apxiripachaxa.

Ent. Uka ch’iyar jawun iwijatay lurt’asipxiripachanx no.

Inf. Iwijat lurt’atay iwijat qapt’as tiñt’as lurt’atapi yaqhipa chha tilatx lurxapxakiy um

uka jawunar uñtat ukax chakitillaw sas um ukax nayra lurawipapachay awichanakan

lurawipapachay jawunanakax um ukhumakiwa.

Ent. Ukat wiskhunipxarakiy no warminakaxa.

Inf. Um iwalarakkiy wiskhunipxixa.

Ent. Uka wiskh taqiniy uchasippachax no.

Inf. Taqiniy uchasipxix patanxa.

Page 241: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

241

Ent. Mallkunakasa.

Inf. Um mallkunakasa.

Ent. Kunanakamps yattax mallkunakan isinakap tuqitx khitinakas uchasip kuna

significadonis kuluranakax ukanak tuqitxa.

Inf. Kuluranak tuqitx aukapi aka pachan saminakapakiy uchasipxix aka kumri

samkamakiy uka samkamakiy uchasipxix janiy ina kawkhats aptanipkitix ukanakat aka

ch¡’uxña past tuqinakat aka wila wartaw tuqinakaspha jan ukax qulqi kumri tuqinak jall

uka kastkamakiy uchasipxix ukakamakiy kunati akan utjkistu ukakamakiy uskusitaskix

janiy kawkhat apanitakis ukar uñtat ukar uñtat ukar uñtatkamakiy kuna kuluranakas utjix

ukat ukhum uchasipxix um.

Ent. Ukat ististi um mallkunakatakix um machaqpin wakt’ayasipxix sarakis año Nuevo

maqxatañtakix machaqpin ukat ukat uk kunjams apnaqapxix mirq’i murqu mirq’I ukax

utjasphat apnaqapxasphat kawkharus ucht’asipxasphax ukxa.

Inf. Ukx apnaqapxasphay janipin utjkasp ukaxa.

Ent. Maynix akhamak maynix saskarakin nu machaqpin lurt’ayasipxix año nuevotakix

taqi kuns ukat isthapt’asipx ukat jayat carnavalkam ukhumsarnaqapx ukhat

apsxapharakiw utjiw murqunaka siw no jay uka jisk’a riwñunanakar ucht’asipxasp siw

utan thanthanak jach’a cabildonakar machaqanak sas ukhamasphati.

Inf. Um jall ukhum uk uchasipxixa.

Ent. Taqpach isinaky no.

Page 242: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

242

Inf. Um taqpach isinak uchasipxix ukax sigun jaqitay ukax utjiriniwkax sum lurt’as jan

utjiriniwkax ukhum mirqis sarnaqt’asipkakiy away kawkharus sarapxakiy ukax

awayukiy awayuñapax janiy machaqapiniñapakitix uka utjirin jaqinaka kunayman jaqiy

utjchix ukat ukanakax machaqpiniy lurt’ayasipxarakix ukat ukax machaqapiniy

sarantt’apxarakix kawk riwñunanakarus jaqis uñtistasphaw sas ukat janipin utji ukhum

purinakas mirq’is lurt’apx ukax awayuk awayunix lurt’apxakiy um ukax lurt’apxkiy um

ukax sikniphikakiy q’alak sarxap ukakiy juchasphax awayunix walikiskiy ukat ukax

sigunakiy utjirinikiy lurt’asiñaw machaqat sas lurt’asipxi yaqhipanakax machaqatx mä

thakhix machaqat lurt’asiñay ukat jichha timpunakax jani ukhum iraraninakas

lurxapxakiy ukat ukax awayuk awayux ucht’asxapxakiy jilapartix awayukiy rispitatax

punchump ukakiy rispitatax mirq’iphas machaqaphas rispitatay ukax uka mä istix mä

istjamayn ukax rispitt’atax um.

Ent. Mirq’inak kawkharus ucht’asipxasphax utanay no.

Inf. Utanakan uchasipxasphax utjirin qamir jaqinakawkay mä kimsa away pusi away

pustuchasipxix yaqhipanakax mä awayukiy jikqhatt’asiwpxix ñakas ukat ukampikiy

taqichaqans sarnaqt’apxix ukat marpachan thanthantt’awqhapx ukhum yaqhipax walja

awayuniwkax ukax machaq awayx imasisiwpkiy ukat mirq’I awayunakan sarnaqt’awpx

ukat pachpakiy isx imasisiwpkix ukat uka mallku isix juramintataw thanthantañaw saw

nayra mamaxa sir janiw imañat sas ukat na thanthantawayiritw janiw imirikt na uka isx

um juramintxi juramintataxiy janiw wawarus churañat ukax disgracianiw siy ukat jichha

timpux janiw uk intintxapxit imasxapxakiw uka awayunakx um juramintataw añu nuy

uruw juramintix padrex uka ukax juramintataw desgracianixiw janiw chillqiñas uka

jilaqat puñchus nui jilaqat awayus kuna ch’uspanak ukax janiw chillqiñat siy uka

taqpach kunjamati q’ipt’at katuqankiwkax juramintataxiw ukax mä desgracianixiy

ripitjamay um ukat ukax thanthantawñapiniriw nay thanthantawpinirit uka awayx jilaqat

awax kunjamas sarxatant ukax thanthantatapiniy murquntawayxt ukhum ukat ukax

Page 243: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

243

jaqunaqtask nayrax sagrad imañayritanay uka murquntat awayus ukax ukas janiw

ch’illqiñat janiw wawarus q’ipxarayañat sas ukhuman chhax khitis q’ipnaqxakiy um.

Ent. Qawqha warats pollerax sawupxix kunjamas ukaxa.

Inf. Ukax sigunarakkiy suxta warata paqalq warata generalmentx lurasipxix phisqhampit

suxtampitay ukha waratay lurasipxix ukax tantiy mistsux wali will munasphax paqalqut

lurasisipkasphay mayurmintipinix phisx suxtapiniy pullirjamax uñnaqix ukhatay

lurt’asipxixa.

Ent. Mä wara qawqha medidanipachasa.

Inf. Mä mitroniy mä mitrunipi maysarux janiy mä mitrunikitix mä winti cinku

cintimitrun ukhamakiya.

Ent. Ancho.

Inf. Um anchurux sawutawksarux niyas jach’ay khuchhuqasiñay ukax mä suxta waran

sas ukhat ch’ukt’añax ukax suma ch’ukt’atañapaya.

Ent. Ukat ististi um silla uta ukax kunas kunas ukankix kunatakis uka silla utaxa.

Inf. Ukax mä awturirar utaw ukax akham mä guwirnus akham mä qunt’atax mä

ophisinaparux jay ukhum ophisinay janiw ukan kunas utjañapakit ukapi ukas wara

apkatt’atañapa ch’uspanaka acta liwrunaka wutillanaka kukanaka ukax

ukankamakiñapay mä ophisinjamy ukanx kamisas mä ophisinanakanx papilnakas

apkatt’ata wuliwraphunakas aynuqt’ata jay ukhumarakiy ukan apnuqt’atax um.

Ent. Ukat ukaruy is ist’asipxañapax q’ips q’ipnuqt’asipxañapax no.

Page 244: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

244

Inf. Um ukarupi jani yaqha utarux apnuqapkasphatix um ukar juramintat isix janiw

yaqha utar uchañat siy mallku utarkamakipiniw jalayxañaxa.

Ent. Uka silla utanx janiy kunas utjañapakitix no.

Inf. Janiw kunas utjañapakit ch’usa utakiñapay asintunakani kukanak alkulanak ukanak

apntt’atakiñapy ukax mä uphisinjampiniñapay um.

Ent. Ukat kunatakis uka utaxa.

Inf. Ukax utax mä istjamay pphisinjamay mallkun ophicinapaya.

Ent. Wisitanakt katuqaphi.

Inf. Um ukaruw katuqapxix ukarukiy kuna yänakas uka mar apnaqañanakas ukankiy

ukaruw mallkur wisitt’apxasp jaqinaka sarapxas munirix jan munirix janirakis ukhum

ukar jani kuna manq’añanak apantañ ukax jani uka utakitix marpachax ukapiniñapay

awturirar utapiniñapay um.

Ent. Ukat ist kunasa kunats mallku taykanakax jan qunt’apkix pamparukix aliq q’ara

uraqirukix mallku awkinakasa.

Inf. Ukax jant’akurupiniy qunt’añax ukhumpiniy utjatapax q’ara uraqir janiw qunuñat

sasa.

Ent. Kunatapachasa.

Inf. Kunatpin ukax signifikasch jant’akurupiniw qunt’añ sas ukhamak ukx ist’akirit

jant’akurupi qunt’ix mä awturidadach ukata ukhum qunt’ayañapachax juant’akuruxa.

Page 245: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

245

Ent. Mä autoridadax marpachapinie tim apsusiñapax siw no janiw ni iwija ni waka ni

kuna.

Inf. Janipini ni yapu janipini apsuñapakitixa.

Ent. Kunats ukanakx jan lurañapakixa.

Inf. Ukax taqi kun irnaqañapax awturira kumunirarataki irnaqañapax uyw

impurtaskasphax kunas mä kumuniraran pasxasp ukax jani walikasphatix Janis

awturidadanikasp ukhamasphay ukax awturidadax ukapiniñapay inamaya yapu

qhulliñaski uywa awatiñaski janiy ukax impurtañakitix ukax ukarupiniy sarañax ukas

uka phuqhañay mä awturidadax kunjams mä prisidintix cumplexa jay ukhumarakiy

phuqhañapax kunas prisintasix ratt’kiy jaltawañapax ukaraki mallkux sapxix timpu

apsutastay jumax sapurus pagunitaw sasa sapxix kuna uraqinak arijlirix saraski kawkis

utjaski uk saraskix mallkump mallku taykampixa.

Ent. Janiy janiw jiskasphatix no.

Inf. Janipiniw janiw jiskasphat ast puyr jan puyr ariglañapay pusiwl lurañapax um janiw

ukx ukhumak apanukuwaykasphatix ukhumak apamukxasphax jani awturidadaxasphatix

um ukataki ukax ukhumax timp apst’asipxix um ukanak sarnaqañatakiya.

Ent. Ukat uka mallkunakan isinakap jnaiw khitis isthapiskakisphat sarakis ukat

colegionakan uchasipxarakisa kunjamasphas ukaxa.

Inf. Janiw uchasiñakit ukax janiy suma sarawixitx q’ala takichxapxix mä awturidad

anatasipkasphas ukhum uka kuñtukixiy mallku isisipxi ukax anatasiñ kuñtukixiy

ukachaqanakx janipiniw wal lurxapxit maysrunaka ukx mä awturidadan isip isiyxapxi

ukan anatasxapx isisxapxi ukax jani desgracianakaruw ukhumat wawanakax purir siy

Page 246: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

246

um kuna jachañanakarusa puripxix juramintat isichiy ukat jani ukax anatasiñakitix ukx

jan wal lurxapx iskuylanakanx um.

Ent. Ukat uka ritual si yatirinaka poncho ucht’asxapxi ukax walikiskasphat awayu

ucht’asxapx ukaxa.

Inf. Um walikiskiya.

Ent. Solo que janiy mallkhampin isthapisipkitix no.

Inf. Janiy aliqakiy awayt’asisphax puñcht’asip ukakiya.

Ent. Ukx kunatakis ucht’asippachax jupanakaxa.

Inf. Ukax mä isti ukax mä istikasphas mä doctoranaka ucht’as kuna janq’u isinaks

ucht’as jay uka kastatarakiy ukax aymaranakax ucht’asipxix ukx um jall uk

signiphikt’atay janiy aliq ukhum sarsna kawkhaus ukat aliq jaqikiskasp ukat janis

ukakasp puray janiw janis utjkantixa sas jisn jall ukatakiy ukax isthapt’asipxix um

qullt’añatakisa kuna kukanak uñxatt’añatakisa ukatakiy ukax mä doctorjamay

lurt’asipxix ukx signifikadopay ukax um ukanakakiw utjixa.

Ent. Kunanakampis utjix kunanaks armasktanx (…) kunanakamps yattax tiya.

Inf. Ukat ukanakak yatx janiw kunampsa.

Ent. Mallkunak tuqitxa.

Inf. Mallkunakatx ukak yatx janiw kunanaks ask yatkt isinakap tuqits qhananchxta ukax

sarnaqawinakapas ukhumaku¡iraki ukanakak yatx um.

Page 247: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

247

Ent. Kunanakampis arxatt’awayitasma.

Inf. Ukak awturiraranakatx janiw kuns nay nayrax janiw mallkux awturirarax uyws

awatiñapakit sas sapxarakir ukax awturidadax janiw uywarux makatañapakit ni mallku

taykax ni ninas phayañapakit sas mä simanpchxa.

Ent. Kunata.

Inf. Ukax mallkunaka uyw awtispha ukax qulluw sas janiw uywarux makatañapakitix

niy karnawalkam achuqxasp papanak achuqxasp jall ukhakamax janipiniw uywarux

makatapkan mallkunakax ukax awturidadchi ukat janipiniw mink’t’asiniñan uywa

awatirix karnawalat ukax uywarux mallku taykanakax sarxapxanx ukax siman uchu

diykamax jani mallku taykanakax kusinarux mantirikan ukax yaqhay phayix ukax jani

kuna arunakar mantañtakiw kusinarux mantañ sas sapxirix ukat uywanakar makatañax

ukax qulluriw janiw ukax uywar makatañakit sas kunas janiw walir saririkis sasa

qhiphurpachax sarnaqapxirinx awturidadanakax ukax qulluw sas janipi uywarux

makatatayrikitix kustumripiniy utjix ukhum jan uywar sarañ ukhuma.

Ent. Ukhumapiniy ukhumapiniskasphay no.

Inf. Ukhamapinipi ukat mallkunakax janiraki nayrax yaps lurapkiti ni kuns

karnawalkamax karnawalat niyas lurxapxiy karnawalkamax janipiniy kuns ukhum

amparapas yapita kun jaqirus tuqitas tuqitakisk nuwatas nuwatakisk janipiniy

nuwtasiñapkitix ukat uka kuna uruyasirinakas utji kuna kasrasirinakas utji phistanaka utj

ukarux sarapxix mallkunakax wali ukhum kariñumpi ukat ukanx jani mä awturidadax

jasilx thuqkasphtix ukax awturidadanakax uka phistawinakanx ukax mä aruyasiwin

qunuñapw utj ukan qunt’ata wilaskix ukan qunuskix mallkux ukax uruyasirnakach

kasarasirinakas ukax thuqhuskiy ukax mayninakax um ukat jupax janipiniy kay

aytkasphat thuqkasphatixa.

Page 248: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

248

Ent. Kunata.

Inf. Ukaxa janiw kusisxiw saw sapxixa kusisxiw mallkux janiw thuqhuñapakit sas

karnawalat taqi ch’uqinakas achuqxi taqin kunanakas utjxinukhat ukax thuqxix mallkux

kay aytxix karnawal uka jach’a anat urut aytxix ukna mä ayjarus utji mä kumparis utji

ukat uka kay aytayxix ukuruw thuqqhix pillunakamp pillunt’ayat ukhat thuqhañapax

mallkunakaxa.

Ent. Pero janiy ina jaqhampinix thuqkitix no.

Inf. Jani ina jaqxamax thukkitixa.

Ent. Turakiy thuqhusphax no.

Inf. Kuna phistanakan waytatas thuqtt’axphay niyas janiy janipinitix ukhakamax

janipiniy waytatas unxtañapakit thuqhuñapakitix mä ukhum jupar uñisirix

thuqhuyasphay ukat sanción aphupxasphax mallkurux ukhamay um ukhum ukax sarañ

uruyasiriwkarux sarañ ukat ukhum mä kayu aytaw sas mä parís alkulas ucht’aña ukat

ukax ch’allart’asi ukat ukax istix uka uruyasirinakas thuqhurak kasarasirinakas

thuqhurakix um jani inakix thuqhuñakantix nayrax jichhakamas utjaskipiñ ukax kayu

aytaw sas mallku kayu ayt uchm sas paris alkul ucht’añax uka lisiñsaniy thuqhux janiy

inapinikix thuqkitixa.

Ent. Uka autoridaday ordenasphax no.

Inf. Awturidadaw urrint’ix thuqm sas ukax ukañkamax qunuñapruw uka misaruw ukax

ch’iwichaskañax jani q’alam misakiñapakitix siy awturirara uk wilaskix uka misx

ukhum mallku taykas ukhumarak purappacha wilapxix ukax mallku dirvh ucht’x ukat

Page 249: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

249

kay aytayx ukat khitis thhuqqhakiy jayp’urux ukhumaw uka thuqhuwix janiw mallkux

jasil thuqhuñapakitixa.

Ent. Kunanakampisa.

Inf. Alma imawirus jani mallkux sarañapakitixa.

Ent. Kunata.

Inf. Ukax kumun anxarusphax siy jaqix jiwataskix janiw sarañapakit ukhumaki ukax

utapanak utjxañapax ukat ukax kumun anxarxir piwura jaqix jiwarxir siy mallk sarasp

ukax ukat alkulakiy apayix ch’amachakiy apayix ukax sipultur alliñtakiw mallkuw

apayan sas uka mä pur apay ukampipiniy almatakix allsux sipulturxa,

Ent. Mukat jan apayxasp ukasti.

Inf. Ukax juchaya.

Ent. Mallkux apayañapapiniy no.

Inf. Um apayañapapiniw mä kumun wawapaxay jiwatachix wawapakasphas uka

ch’amachañtakix apayañapapiniya.

Ent. Ukat mä kimsa mallkuw utj sarakis mä comunidadanx uk kimspachanit apayiri.

Inf. Um kimspacha apayix um kimspacha apayix (…) kimspachapini apayix ukat

ch’amaniy imantxapxix ukat uka uchu riyanak sarxapxañapax jani alm uñxatawsaki

uchu riyan sarxapxaraki mallkunakax ukham chuymacht’iri ukhum sarxapxix um jiwirir

chuymacht’ir ukat ukax chuymacht’ix uka khititi jiwatakix uka phamillampikiy

Page 250: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

250

kirasiñapax janiy uka phichhapxi uka jiskhatanak uchu riyanak lurapx ukarux jani

sarañpakitix mallkuxa.

Ent. Kunata.

Inf. Ukax kumun anxarusp jaqi jiwarasphax siy ukat ukax mallku utan uka chikakiy

qunt’asiskix um ukhumay sarawinakapax janiy ukax jasilx sarkasphatix khitis ukarux

awturidadaxa.

Ent. Familiapasp ukas janipini.

Inf. Janipini sarkasphatix phamillapakasp ukas sarkasphatix janipini uñxatkasphat

awkipas jiwataskas janipini uñxatkasphat wawapa mallkusp ukat tatapa jiwatasp ukas

janipini jak’kasphatix um ukhamaw ukaxa.

Ent. Justupakiy jaqix jiwarxasphax no.

Inf. Um justupakiw jiwarxir siy jaqix mallkunakax ukanakat waliy kuyrasix um.

Ent. Kunanakampis utjix ukatxa.

Inf. Ukatx ukanakakiw utji awturidadan sarawipan jan kuns lurkit ni uyws awatkit

janirak thuqkisa awisax janirakiw mallkunakax jaqirus thanqhanuqkarakisphati

rispitump uñjaspha jall ukhumarak uka riwñunanakatakis ukhumarak sum jaqinak

muythapt’ix ukax nina jiq’s jiq’t’ayapx kukamp alkulamp sarapx irpthapt’anipx

mallkunkax suma arump ukat jaqix tuqhas alispayasinkasp ukax amuki jutawxañapax

janiy chikay chikax tuqisiniwkasphatix ukax amukiñapay ukay jjichupax llupataw

satachix ukay phalt’ani lluch’uni uka tapix jan ukasphax inas arusikchispha.

Page 251: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

251

Ent. Uk sañay munix no.

Inf. Um mä tapt’atakasphas ukhama jan arsuyañatakn ukanakay mallkunakax ukhum

tapt’at sarnaqapxix dispuys de karnawalatay lakanixapxix arsusxapxia mä juk’its

diskuttasxapxix janiy anchapinix ukhakamax janipiniy kuns umukat ukhumarak janiw

pirasamp t’ant’ampix manq’añat siy karnawalkamax mallk sarxatasax ukax manq’asaxa

pirasamp t’ant’amp manq’asax istiw jiwaririw jaqiw siy um jaqiw jiwar siy añunuywun

sarxatasax pirasax janipin mallt’añat siy karnawalat ukax pirasamp t’ikxapxix ukat uka

qhiphuru piras iraqsxap ukhata piras manq’xapxixa.

Ent. Ukhakamax janipiniy no.

Inf. Janipini pirasx t’ant’x niyas mawk’ manq’xasphaw pirax jnnipiniw q’awiñakit siy

ukhakamax jaqiw q’awirañ siy um chiqxamakirakiy jaqi jiwaririxa, um ukax

sicritupapiniy ukax janiw pirasa manq’añat sas umukhumaw ukaxa.

Ent. Ukharusti t’ant’ manq’xasphay no.

Inf. Um ukax t’ant’ manq’ ukax jaqiw manq’thapiñ siy uka niyas jaypachat

manq’xasphaw siman phasxits t’ant’x ukhakama janipiniy piras mallt’kasphat um

ukhamakiy ukanakaxa.

Ent. Kunanakampis utjix kunas utjix ukharuxa.

Inf. Ukatx ukakiy yatx janiy kuns yatxtix juk’ampx ukanaka ukatx kunanakas

utjasphaxa ukhumak yatxa.

Ent. Ya kunas sutimaxa.

Page 252: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

252

Inf. Nan sutijax María Elena satay ukhum satatwa ukat kumunirar yawriri san fransiskun

nasirirakitwa um.

Ent. Qawqha maranixtas niya.

Inf. Niya cincuentay tres ukhanixthay ukha maranixtw nayraw nax jilaqat lurayat ukat

janiw sum amtxtix um nayra wawa tawaqitakiw nayax lurayat supsintral lurtha ukhum

taqpach karjunak tukuytx ukatay ukanak yatiraktx ukhar ukhar lurañ ukhum um

ukhumakiw yawririn kustumrix mallkunakan mä awturidadanakan sarnaqawipax um

janiw q’alas sarnaqañati sas janiw phurunakas wit’naqañati ukat ukhum arunakaruw

mantañ sas ixwasipxirix ixwirinakax um janiw phurunaks apnaqatati sasa.

Ent. Kunjams uka arunakr mantasphaxa.

Inf. Ukaxa kuna juchanaks lurakisphay jan sum riwñunanaks lurayxasphati kuna

arunakas utjxakispha kuna jaqinaks nuwasxaspha kuna jiwayasirinakas utjaspha uka

arunak ist’añatakiw siy um ukanakatakiya.

Ent. Ukat llakiñapapiniy no.

Inf. Um llakiñapapiniy ina llakkt’atakiñapay awturidadax llakt’ataki ukhum urus arumas

ina llakt’atakiy qamañapax janiy ina larusisax sarnaqkasphatix jaqix waliy

uñch’ukisphax mallkumpir mallku taykamirux laruskan sas ukat kunas utjxix ukax

mallkutak juchakixiy larx a jupas laruskanxa ukat kunas akas utjix jall ukhumay utjix

um ukat alt’at chuymamp sarnaqt’añapakiy um awturidadanakax mallku taykas ukhum

mallku awkis ukhum sarnaqt’añapax taqi kun taqi kun istim kumuniraranx kunati

phuqhañak uk mallkux phuqt’añapax janiy jan faltay phuqt’añpax kunjamachiy

kumuniraran mä thakhix ukhum thakhipar thakhipar ast phuqt’añapaxa.

Page 253: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

253

Ent. Jan ukhamxasp ukhasti.

Inf. Jan uk phuqkasphax janiy jaqis arnaqaspha jan rispitkasphati ukhamspha.

Ent. Jawq’xapxir kunaw sarakisa.

Inf. Jawq’apxi jani nuwapkitx mallkurux jawq’xapxakiya.

Ent. Khitinakas ukx lurasphaxa.

Inf. Ukx ririjintinkay jawq’xapxix nayraqatx juchanchapxaspha juchachasisp ukay jan

juchachaskasphax janirakiy ukax jaqimpikis nuwasxakispha ina jaqxamak nuwasxaspha

ukha jawq’apxaspha ukham lurapxasphax um kumuniraranx ririjintinak jupanaka

juchanchasphax ukat jan lurasipkasp ukatpi ukax sum llakt’atamp lurt’añakiy jan arsus

jach’at arsusa ukhum nuwatax tuqitas amukiy ukax lurt’ix mallkux awturidadax um

janiy chhax ukhumaxitix nayrax juk’amp sicritunakaw utjan chha qhhaqharxasmachiw

juk’itanak um.

Ent. Kunanakampisa.

Inf. Ukanakak mallkunakatx yatx janiw kuns ask yatkti.

Ent. Kuns armasisktan um.

Inf. Um.

Ent. Ya walikiwa.

Page 254: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

254

INFORMANTE 5

Comunidad: Sullkatiti titiri

Informante: Franklin Mamani Layne

Entrvistante: Zulma Choque Calle

Edad: 58

Sexo: Masculino

Ent. Arxayt’awayapxitay mallkus originarios uka tuqinakat isip tuqit jupanakax

uchasipxiw uqi punchasipxix asul punchunaks uchasipxamarakiw ukanakax kuna

significadonipachas en general mallkun isinakapax kuna significadunix jumatakix

Inf. Waliki kullaka nayraqat qalltañani awir kunatsa mä jila kullakaxa isthapisixa mayja

difirinti a sus bases nu wi ukaxa mä taman nu wi mä superior o sea aka sociedad

taypinx utjañapatak mä p’iqichir mä guía porki jan uka irpiriniksnaxa jaqix kunjamas

munañaparux sarnaqakisphay amtawiparjama jan kamachinakani jan ni khiti kamsirin

ukataw ukhumax mä awturirar mä grupo mä zona mä ayllu taypinxa ast ma markpachan

purwinsyanxa utjix p’iqichiri ukax awturidad originary satax jichhaxa uka awturidadaxa

asi pur figura por encima distinguisiñapapi mayjañapay

Ent. Uñt’ata jayat uñt’kayay un

Inf. Um jayat uñt’kay mä chimpjam purki ukhum mä sintikalismunjamxa janiy

tistinsyun utjkitix digamos mä sicritaryu jiniral sasipxix sintikalistanakaxa iwalakipxiy

wasi kawkiris piru awturidad originary taypinxa akham punchthapisxi awayuni sumiru

chalina ukanakanixixa a intuns a el es jupax awturidadapachaw yast khitis khiti ixtrañ

jann uñt’atasa um yast ukarux aruntir sari jan ukax jiskt’iris sari u kunsutis ukhumay

ukawa significaru de mä awturidad originaryax ee chachapans warmipans kullaka

Page 255: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

255

Ent. Waliki jilata ukhumaxa jichhakucha qhancht’itasm isinakap tuqita awir mä mallku

nayraqat ukharu mallku tay tuqit qhanancht’arakitasma, mä mallkuxa kunats akaxa

punch ucht’aspach uka punchuxa yaxipax janiw lupins ni ch’iwins apsusipkarakit mä

mallkux ee kunatapachas

Inf. E aka autoridad digamos punchuxa punchux sañ muniw mallku mallkun isip nuwi

intunsis jiwasax aka cultura andin taypinx uñt’asiraktanpi aka jach’a ee cóndor uñt’tanx

ukat ukax mallkurakiw siw ukax taqiniriw um purtijix jistan nu ukata mallkuxa jall ukat

apaqatjamarakipi nu ukat uka punchuxa taqi wawanakapar imxatañapataki tultuñapataki

mä walpax kamisatix chhiwchhinakapar imxasixa kuyrasixa jay ukhumarakiy um

ukatakiw siw ukhum uka mallkux walins jan walinsa jach’arus jisk’arusa uka

punchumpisa purtijkasphax jay ukhumaw uka punchux

Iwal lo prupyuw warminakanx mallkutaykanakax uka awayux uka awayumpis imxaskasp

ukhum akhamat atajaskasp imxataskasp jay ukhumaw ukaw significadox uka punchunx

mä awturidadanx mallku taykanx pachparakikiwa.

Ukharuxa sumiru sumriruxa mä jilïrin p’iqip o sea mä wistiminta de que es superior no

intunsis janiti sumirunikasphaxa kun guranikisphasa janiy ukaxa mä significado de mä

mallkukitix janiy uñt’aykasphatix intunsis sumrirux ukhumarakkiw mä katiguriya mä

gradunikasphas jall ukhumaw sumrirux ukat lluch’u ukaxa todo o sea a uka qhawilla

manqhan jisk’a punchus uchasipxixa ukaw ukaxa rilasyunado kun la sociedad um

taqpach wasi kumun wawar ukaxa imxasiñapatak protección mas que todo ukan ukay

aka e cultura aymar taypinx qilqawinakans six nu (…) ukax mallkuxa sea kawkins

digamos mä ch’axwawis utjasphaxa protejiñappiniy janiw apt’kasphatix jasilakx um ni

usuntkasphas ni kuna llakinakats mallkux yatipiniy nu kawkir wawaxas ukhum kunask

ukx nu jall ukay sañ munixa.

Page 256: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

256

Chalina lo propio chalina o rimanasu ukaxa riprisintiw mä símbolo como grado de una

awturidad tamyin nu janiti purjimpl nä jani chalinanikt nu intuns nä jani riprisintk awra

si chalinanixa lluch’unixa intusis awturidad nu jall ukaw ukax mas que todo rilasyunado

siempre con rispitu tamyin un.

Después e manqhan jisk’a punchitu utjixa ch’iyaraxa sutip armast anchhit ukaxa taqi o

sea mä autoridad mä mallkuxa janiy wali aligri ast kun kantasisas ni khuyusisas

sarnaqkasphatix si nu llakita llamp’u chuymampi sarnaqañapax llamp’u ukat

wawanakaparus taqi markachirinakar ukax ch’iwt’añapatakiw ch’iwt’añapa o sea mä

mallkutix kun ukham tuqisiskasp kantasis sarnaqaskasp wurlasiskasp chistisiskasp

ukaxa janisa uka wawanakapx unch’ukkasphax ukhumaw ukat ukax ch’iwt’añatakiw

sapxiw uka jisk’a punchxa.

Ent. Aa ukatak ukat jan ukan sarnaqappacha yaqhip mallkunakax

Inf. Si akurunakana aka kamstas aka coloniaje colonianismompixa q’ala yaxip

mallkunaka yamas janikiw ukar walur uskxarakiti ukhum jupanakatakix uka punchux

kuna jan sirwirikasphas ukhumak pasir maranakan uñjapxarakina más que todo ukax

risidintinakampiw pasawayix ukax kawkirinakatix aka uraqisatxa sarawxapxixa jaya

markanakar ukat mä aka desculturización jisnay ukhum armasxapxiy aymar arupats

p’inqasxapxi ukham wayit isinakats p’inqasxapxi ukham jupanakax yaqha culturanakan

kuntajyatjamakiw kupiyasxapx ukhumay akurnakkamas q’al wawanakasarux

kuntajyistux nu.

Ent. Ukat ukhamanak pasipanx pachpakiskit jakawix jan ukax majt’ich aka achunakax

jan ukax riwajxicha ukhum jan sum sarapar sarayataxipanxa.

Inf. Ee pasir maranakanxa uñjawaytan wali t’aqhisiwinaka ukat ukhax uka pachapï

sintikalismu mantanxarakinx ukata rilijyunas ukhax mantanxarakinx wali phirtixanw

Page 257: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

257

uka siktanakax ukat ukampixa yast q’alay majt’awayxistux jiwasarux janiy parlasiñxa

aka pachpamp uraqisamp cosmovisión jistanxa ukamp palañs q’alay armawayxistux

ukat jani khitirus yäqhtanti ni uywirinakasarus ni apunakasarus nada nu intunsis ukat

pachax ukatak satjamarakiy q’illiskasphas mayjt’xarakisphas jay ukhumay intus jani

akanakax amtasxitut intuns manq’at jiwarphan sas jay ukhumarakiya.

Jichhax aka pachanakanxa aka machakpachan akanxa niy pä tunk maranakjamaw

rikunstitusyun de las autoridades ukax sartxix ukkhatxa yast yäqasiñax utjxix aka

pacharu pacha mamaru tata int willk ukanakaruxa intuns achüwinakax ukatjamarakiy

yast jiwasaruxa achuntix uywanakas miranti ukhum kutt’ayxistuxa.

Ent. Ee walikiw jilata jall ukhumpï sapxix pir ukampirusa nayaxa yatxatt’añ muntpï aka

kuna sutinisa (…) jall ukhumsapxitan ukat ukax kunawitarak jan apsusiñakasphasti.

Inf. Um yaqhipax sapxixa aka kalsita sapxix kalsita ukaxa iwal ukax wasir

rilasyunatarakkiy o sea ukax junt’uchksnasa jall ukhumaw siy um o sea awantañatak

awispaxa akham kuna sarnaqawinakas utji sayañanakas utji ukanxa mä fortaleza kun

jiwasarux ee mä apuyumpjamas apuykistasph jay ukhumaw ukax wasi laykurakki wasi

wawanak laykurakkiw ukax pero arumanakaxa ukhum yaphipax kuna ch’ar

punchillunpach kalsitanpach ukhumay ikipxix janiy sagraduw ukax apsusiñax. Aka

q’alak q’alanchsusxsnaxa alwanakas mallkunakaxa ast janir pirmir wisitanti ast janir

intis jalsunkipan yast punchuniy sartxix ikïwit sarthap yast puncht’asx yast ukat anqx

mistux um ukat janitix ukhumakasphaxa yast mä wasi katjasphaxa ukhum q’alak intuns

ratukiy yaqhanakar yatiyasphax jani aka awturidadakit yast ukat tuqiyasipxasphay

kulirasipxasphaya.

Ent. Aa ukax ratukiy isthapisxañapax

Inf. Um ratukiw

Page 258: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

258

Ent. Ya ukata q’ipip tuqinsti kunarak mä awturidadast q’ipnaqpachast mä mallku

taykast kunarak q’ipnaqpachasti.

Inf. Ukanxa riyachinu sapxiw riyachinu mä jisk’a mallku awkinxa kintaljam mä jisk’a

wulsitaw utji amanut amparam ch’uksut yaqhipaxa sakillutak lurapxix yaqhipanakax

jisk’a aku wayaq jistanxa jisk’a kustala qarwa ch’ankhat lurapxix jay uka suma ukankix

kunäman achunakay jupha qañawa jawasa ukatxa ast ch’uñu ch’uqi o sea todo phuqhata

aka jakawisanxa akanx achuxa jay ukanak q’ipt’atay ukat ukarux uywatuqits ukanki

ukhum kun sapxis uka.

Ent. Kunatakis uk q’ipnaqapxix

Inf. Ukaxa isti abundancia utjañapataki o sea aka rilijyunanakanx sapxarakiw nu

bendición sapxixa jani kumunaryunakarux jani kunas phaltañapatakiy manq’añax

phaltañapatak ukatakiy ukax um q’ipnaqapxix chha ukti q’ipinukxix kawkir mallkusa

yat ukax kumunidadanx kuna pruwlimas sarti kuna jan walt’awis utji kuna a

yaqhipanakax jiwxapxisa kuna usunakas sarti ukhamay um.

Ent. Aa ukatakiy q’ipnaqapxix jupanakax

Inf. Um ukatakiw q’ipnaqapxix

Ent. Q’ipt’atpin mä mallkx nax uñjtx janiw jan q’ipinx uñjirikt ukax ukt q’ipnaqapxix

Inf. Um ukax kumun waw ukatpi sapxix kumun waw q’ipt’ataw sasax um kumun waw

q’ipt’ataw sasax ukaxa ukhum manq’añanpach ukax taqpach istañsarus q’ipnaqkasp

ukhumay lij qariyphasay jan ukax awurisphas yast mä mar ukarakixay awturidadaw sas

uñkatstanx yaqhipax awturidad lurawayt sasax ayt’asipxrak ukataw ukax kumun waw

q’ipt’ataw satax um ukax sagraduw ukax awisap awisap um yaqhip kawkir

Page 259: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

259

mallkunakatix ukhum jan yatisak sarxatxapx ukax claru ukax jathiy uka q’ipix debe ser

unos dos kilos o un kilo jay ukhum pesoniy ukat sapür q’ipnaqkamix ast chuymats

usuntapxarakiw yaqhipax siw ukat uka awurisiñat yaqhipax apanukxapxiw siy ukat

chhax akham kawiltunakanx kunjamatix mä ley sagraduchixay ukax akatjamatak jani

kawiltunakanx anunsykchitix uküruw riwisañani cargament sataw ukax cargamento de

autoridad originaria tumparasiñan sasax jani awiskchitix si nu p’iqichirinakaxa

akatjamakat yast awir mä uyanqar jist’ant’asipxi ukat tumpart’asiñan lisiñs ucht’apx

ukat tumpart’asiñan kumun wawanakx q’ipt’atasktant janich yasta ukharux q’al kayut

uka kalsitat qalltasin ast sumriru aka riyachinu taqi phuqhata aka simbolonakas

phuqhatat ast todo ukat kawkiritix ukhumak yaqhip maranaka nä uñjarakiritwa aliq

ukhum ch’usa away liwru de acta ukhum liwkatasitak ukhum yaqhip maranakax

laruñjamarakiriw kuna kullakanakan mantanakapas q’ipt’at jay ukhumakirak

katjayasxapxir ukat ukanakax wali jach’a juchay ast multa pagantapxix kawilt taypinx

público janiy jumap nap ukhum paninikis si nu kawilt taypinay maynit maynit maynitay

janiw ukax khitis iskapkis ni kun llawintatachixay ukax mä reglamento secretuw ukax

janiw ni programatakis ni awisatakis ukaxa.

Ent. Aaa ukax jupanakkam

Inf. Um jupanakkam

Ent. Aa ukax lij wali q’ipnaqañapapiniy jan ukhamakasp ukax ast kuna problemanakas

sartasp ukhamy no.

Inf. Jay ukhumapi jay ukhumaw

Ent. Ya ukat kullakanakasti kunarak q’ipnaqapxarak mallku taykanakast

Inf. De iwal manira riyachinux iwalakichixay chacha warmins

Page 260: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

260

Ent. Panpacha q’ipnaqapxix

Inf. Panpachaw q’ipnaqapxix

Ent. Ya ukatxa jiskt’añ munarakiyatpi nax awayunakx kunatarak saltani sawt’asipxpach

aksanst, sañán wali suma saltaninakarupiniw q’ipxart’asipx mallku taykanakax

awayt’asipx away saltaninak ukax kunatarakipacha.

Inf. Ukaxa saltaxa riprisintiw aka flora y fawna jistanxa castillan arunxa o sea ee

jiwasan aka mansuchjat uywanakasa jan ukaxa sallqa uywanakasa aka jupanakamp

chikt’atay jakastanx un sapür nu ukat ukax mä fotjamay apnaqapxix mä phutu mä

ricuerdo ukhumay ukax jiwasan apthapisitarakix ukax ukat uka coloranakas sañan uka

pampa jistan nuwi ukaxa jiwasanxa más ch’uxña ch’iyara ukhumay nu ukax

ukhumapiniy ukaxa ucht’atax aka cultura aymara machaca uksanx intus ukatay

ukhumax janiy mä mallku taykaxa rusar pampanirus ni silist pampan awayur

q’ipt’atakasphatixa.

Ent. Ch’iyarapiniñapay jan ukax ch’uxña no

Inf. Mayurminte ch’iyara ch’iyar uscuru jan ukax ch’iyar ch’uxñ uskur uka payakiw

awturidada originaryanakanx clar el restu kuna qhathur sarañataki kuna phistar

sarañtakisa ukaxa kulur awayun kulur pampan awayunakar q’ipxart’asis

sarantawpxarakixa.

Ent. Aa ukax phistanakar sarañtaki

Inf. Um

Page 261: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

261

Ent. Ukharusti umm kun sañasa ee uka kuluranakat parlkasinx punchust wayruru

wilamp ch’iyarampirakis uka kuluranakast kunarak sañ munpachaxa.

Inf. Um ukaxa wayruruxa e uñstataynax más pirmiruxa p’uqütaynaw plomo jistanxa jay

uka p’uqu jichha uchasisipkiw mä qawqhax aski nayra pacha kunapachatix aka

machakax ukhum urganist’aschin tunka pän ayllurisa jay ukhatpachaw ukaxa akham

jila part awti pachan qamastan nuwi más tiempo alargado ukat ukanx awti pachanxa

q’äl tuntsuwxarakix ukat uka significad apthapisis may mayxa por estrategía nayrax

akham p’iqinchirinak awturidadanakaxa aka pachp machaq markans ast wäl

arknaqapxiritanax nuwi ukat jan uñjayasiñ layk sas ukax uraqimpis kawkhans iwalakiy

jay uka pä significaduniy uka p’uqux ukat armasxanpï ukax ast juk’at juk’at armxapxan.

Aka suwliwasyun aka 12 de marzo aka 1921 utjataynaxa jay ukjataw ukaxa wilaxa aka

machakanx wali wila wartawiw utjawayix um jiwasan uraqinakas kutikipstayasxañatak

jay uk ukat ukatapi ukax wilask ukat ch’iyarax claru medio kulunisaru tamyin parisi nu

aski nayrax janiy uka ch’iyaraxa jiwasarux lutu uka signifikar apankant nu ispañulanak

purinx ukhakiy ukax mä impusisyunjam ukax llakix sañ muniw ch’iyara ukat

awkinakasax ukarukirakiy ch’iyarax ukhum sarakisa lutuw sarakisa ch’iyarax llakipanay

sas wayrurx wayrurkiptawapxix ukarux tukuwäpxarakix ukhat jichhurkamaw wayrurux

piru la mayoría juk’at juk’at p’uqu awis pachanakanxa p’uqu awispachanakanxa

wayruru purap apnaqapxix.

Ent. Yaqhha kuluranaksti ch’uxña silisti ukanakx janit puñcht’asipkix jan ukax

phunchhawinakanx puñcht’asipxarakich

Inf. Janiw janiw uchaskasphati mä mallku mä awturidad originariax ukapiniw uka pä

kulurakiw uka pä samikiw jilapartix piru wasinakapax digamos kuna phistiwalanakansa

ch’uxña punchun thuqt’asipkiw kuna rusaranakanis

Page 262: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

262

Ent. Ukanakast kunrak uka kuluranakast unanchayarakisphast

Inf. Uka sapxixa digamos ch’uxñaxa más rilasyunado aka achüwi jistan nuwi

producción y la vegetación jay ukar uñtatjamarakiw mas aligriya suyt’awi ispiransa jay

ukhum ukat uka silist ukax mas ukax rilasyunataw con agua y cielo nu.

Rusadoxa sapxixa yapxipaxa mas kusisiña panqaranak tuqir uñtataw sas nu pir jani

sumpach qhanapinix aski nayranakat uka uchasirinakax utjkitix akham parlirix ukat

akham jiwasax ukhum kun pankanaks uñakiptan ukat ukhumatapasa ukhumaw siw ukat

jilïr tatanakax sapxarakir jay ukhumarukiw mä historia oral apnaqastanx nu.

Ent. Ukhumakipi jilata pir ukampirus qhancht’akitay aka sañani aka mä mallku awk mä

mallku taykax uskurpiniraks isthapt’asirakix pantalupaxa ch’iyara mä mallku taykasa

ukhumpinirak isthapt’asirakix kunatarak jay ukhum isthapt’asippachast jan ukax

yaqhachaqarux yaqha kuluranakan sarapxarakpachach

Inf. Janiw o sea mä uniphurmi sagradu porjipl mä palla pallan digamos nuwi um

uniforme de este para digamos para kast kast apnaqapx nuwi ukat jay ukhumarakiy

jiwasanx apnaqasix ukaw aunque yaqha purwinsyanakarus sarakphan ukanikipiniw sarix

purjilpu chhax más sagraduxiw chukyaw markanx ophisinanakanx chha aka machaq

liyinakampix o sea wali garantizataxarakiw uñt’ata rikunusita ukat ukhumpini sarañapax

janiw yaqha kulurs uchaskasphat nara ukax

Ent. Ukat mä jan yatirix ucht’asxasp sañani ma rusar pullirs jan ukasax kun qhana

pullirs ukast kunarak kamachasphast

Inf. Ukax mä pantjasiwiya ukatapi mä mallku sarxatixa ukaxa irpxatiri paxiw jan ukax

qimiri jan ukax yanapiri um yaqhipa um como tipu asisor nuwi ukat ukay ukax jilïr

tatañapay jilïr mama taqi karj phuqhat ukat ukay digamos juma jan yatkataxa ukat ukay

Page 263: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

263

awir puray yaqhip maranakax ukhumachinxay khurimaranaka uñstirix

chukyawunkirinakaw jila partix pantjasipxix ukhum suma uka jichha aka

tiknulugiyampix yaqha kast tilanakaw uñstx nuwi ukhum panqar panqar pulliranakaniw

mallku taykanakax purintanxapxirix ukat ukxa aka pachpan qamirixa utjasirixa rattukiy

mallkutant jan ukax kuna phista chulanakatanch sas upsirwapxix ukat uñt’ayapxi uka

kullakarux janiw ukhumañamakitix siy ukat ukan khitis pantjasixa irpxatiripay qimiripay

pantjasix rikumintañapanay janiw ukhum uskusiñamäkit jumax akhamakipiniw

sarnaqañamax sas además uka ch’är uskur isixa ukax wayitatañapay wayita ukarakixay

auturidad uriginaria sañ munchix de qui sirwips di qui con tilas sintitisados unu puyrisir

originaryu nups nu tini sentido jay ukhumay

Ent. Walikiw ukharuxa nax yatiñ munakipint kuka alcohol mä mallku awkix apnaqasix

mä mallku taykax mä mallku awkix apnaqasix ch’uspa ukat mä mallku taykax

apnaqasixa ikqhar tari ukharuxa piras tari ukanakast kunatarak ukhum sutinipach

kunarak unanchaypach ukanakast

Inf. Kukaxa mä alimintu diario jiksnas jay ukhumay kukax o sea ukax iki iks apaqätma

manq’at awtjats apaqätma janiw qariykatamsa mas alimintu nutritiwu ukatakiy ukx

apnaqapxix mä awturidad originaryux ukatxa digamos ch’uspans tarillans kukax

ukankapiniw nuwi ukat má awturidad originaryax jani ina ukhum mä jilarux ukhum mä

kullkarus jikqhatas ukhumak chiqak parlantkitix kuna palt’añtakis si nu churapiniya

ch’uspa con kuka ukatxa warminakax tarillarak ukat ukhum akhullt’ayi ukax mä

símbolo de salutación jan ukax aruntaskn ukampiy aruntasix nayraqat ukamp arunti

ukharuy kuna pruwlimanakats kuna timanakats parlañani sas qallantaskix um mientras

aka sociedad civil uka ciudadanakanx janiy ukhumakitix jalthaptan ratukiy kuns

palantanx pir aka jiwas kulturanxa janiy nayraqatx lisiñs apsusksn mä jilamp parlañatak

jay ukhumay kukx churix

Page 264: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

264

Ent. Aa ukatx jupanakax janiy kuna naylunarukis wayxarasipkarakitix janicha chuspar

kunawitarakist

Inf. Chusparupiniy sarawisay ukhumax sarawisay aka naylun ukax jichhay aka

tiknulugiyampiy mantasinkix ukat nayraypach yamas uka ch’uspanak tarillanak

ukanakaxa qarwat uwijat ukakimakin siy ukat jichhay uka lanas sintéticos ukanakat

lurxapxarakix yaqhipanakax .

Ent. Piras tarist kunatarak piras tar satapachast taqi ukanakax kunarak

uñanchaypachasti.

Inf. Um piras um ukax frutu kuna achunakas ukanx chint’atakasp ukhumay jay ukatay

pirat’añan sapxix maya inkqharuwkax es kumu un como almacen nuwi ukanx utjix kuka

listukiy uka piras tarin q’alt’asphaxa ukax ratukiw aphusp ukarux mä reembolsix um

ukata jan pist’äsiñtakiw ukaxa.

Alkulat palañ sipanxa ukax kha jichhaki uka alkulanakax mantanirakkix aka tiknulugiya

jistan nuwi ukampirakkiy mantanix ukat ukaruxa acompañamient lurxtan un si invento

de la humanidad también es pues um.

Ent. Walikiw tiyu kunanakampch arxatt’awyitasma kunanakmpch aka mallkunakan

isinakap tuqita

Inf. Awir ukharux kunanakampis phaltixa

Ent. Rusaryu

Inf. Rusaryuxa ukaxa mas es con la colonización imposición de la iglesia católica o sea

jani taqpach cien por cientupinix aka isinakax jiwasankkitix um nayratpach uka

Page 265: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

265

ispañulanakan jilt’anakapax mistisus criwullus en comlpicidad con los curas ast mun

jan muna akham uchasipxat sas uka rusaryx uskuntawäpxatanax pir jichhurunakanxa

aka con el tema de descolonización yast ukanakatx ukanakax apsusxañaw sapxiw mas al

contrario jiwasax warkuntasxañasaxa la cruz chakäna uka pusi jach’a suyu ukaw

uskuntasiñasa yaqhipanakax yast cruz chakän apnaqxapxiw yaqhipanakax ast tan

simpatizante de los curas de las sectas religiosas ukanakakiw mantinisipk uskusisipkix

uka mäk’ita fuertemente atravez de la educación atravez de los medios ukax palañasphax

ukax descolonización ukaxa tiene que ser tajante pues rattukiy q’añu is kamysusksnaxa

ukhumañapachixay uka tema de descolonización ukampix hasta la cultura la educaión en

lo político todo esta metido pues ukat nax sakipint ukatx yaqhip jilïr tat mamanakaxa

aka colonianismonpixa q’al wilapansa ch’akhapansa janchipansa ast colonianismukiy

phuqhantatax ukat chhax wali ch’amay jupanakatakix pir jumatak nayatakixa

phasilakixiy yatxtanay historias los antecedentes antiguos del colonianismo intuns uk

liytan ukat a intuns yo había estado utilizando otras cosas ajenas intunsis el mio

arinconado había estado discriminando yo mismo sas no nax aka niya pä tunk

maranakaw palawayayatx aka descolonización aka Jesús de Machacanx ukat jaqix narux

sapxiriw aka sunsu wayn luqhiw akax kunarak sas pir jichhurux purinxiwa un presidente

aymara pachp jilarakiw akham jiwasan kamachinakas utt’ayaski juk’at juk’at pir jaqix

siy mas que todo de la tercera edad y los que se han ido a las ciudades ukanaka jan sum

yatxatapkit ukanakaw ukhum sig p’inqasysipkakiw por ejemplo chhax

descolonisasañasaxa el tema del servicio militar awir ukanx kamsisa kipk mamitam o

nayan mamitaxa satamx jumarus nayarusa aa kurtilar sarm ukhaw chachayatax jistmay

entuns isu ki mi disi a mi intuns janir kurtilar sarkt ukhast kunapachayats nax um qachu

marimachu kunapachats ukatay ukat kurtilanay narux testikul uskuniwppichitux ukatay

chach jutxpachat nu sas nax awisapax pinsasiritx piru is al kuntraryu mal una

equivocación mas bien cuartelanakanx yatichistuw jiwasaruxa ukanx lunthataña

yatiqantanx ukan yatiqantanxa jaqi masisar jiwayaña ukan yatiqantanxa uñisisiña a

digamos entre antiguos y nuevos ukanay todo odio racismo yatiqantanx intunsis ukaw

dikulunisaña hay que cambiar walja kusanakaw palañax utjix kullaka

Page 266: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

266

Ent. Aruskipañjamaw tiyu jisa nayaxa jilpachax isinakap tuqitakpi yatxatt’añ muntxa

chalina ukhatuqit jan qhanancht’kistat ukharuxa chik lasu sapxich jay uka tuqita wara

ukanakasti

Inf. Um waraxa es como baston de mando o sea mä awturidadaxa kunampis

p’iqichasphax janiw ukhum aliq ampar ayt’atak intuns un objeto tiene que aver para

dirigir a una sociedad a una comunidad intunsis es un baston de mando intuns uka

awisapax aka jichhakam jakaskiw aka tema de laki laki no mä mallkux kawkharus

jalawayix ukat ch’akunti ukat orden aps awturisi kumunaryunakaxa ukhay irnaqapxanix

chha ukatpi baston de mando sataxa.

Ent. Ya

Inf. Mayaxa chalina tuqinxa utjixa aka chalina tuqinxa ukax mä símbolo de este de que

eres una autoridad todo está relacionado con autoridad no es otra cosa ahora el tema de

Ent. Chikuti

Inf. Chikutixa ukaw mäk’itaxa yatxatañaskix ukaxa is impuystu pur ispañulis desde

tiempo de patronaje nuwi el patrun mayurtumu ukanakax a plan ti chikut awkinakasarux

jisk’achaphatayn nuwi intunsis nayatakix ukjamakiy uka kupiyakkhamk araptawxtanx

uka chikutx um ukatjamak q’ipxasxaraktanx piru phalta muchu imwistigar awiriwar isu

piru signiphica justicia nu akürunakanx yast il kin un si iskucha yast kastiju con ese

chikuti ja ukhumaruw ukax sararakixa.

Ent. Awturidadax jasak uñicht’ayarakisphax wawanakaparus jay ukhumay nu

Inf. Um ukaxa sigun gradu gradu de jach’a juchanit jisk’a juchanich ukarjamarakiy janiy

phasilakix apsusiwasax jawq’arkasphat si nu cierta medida y precaución también

Page 267: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

267

Ent. Walikiw tiyu jichhakuch kunanakampis arxatt’awyitasma

Inf. Awir kunanakmaps palt’asiwsnaxa solo que nax sañ muntxa aka ee los símbolos de

la autoridad originaria ukaxa wali jach’ay kamachiniw jichhax tukuwxani mä ley de

estado plurinacional ukhumaxaniw ukhat ukaw yatipxañas taqinis iskuylanakans

kulijyunakansa má matirya como un liwru ukanakpi pursuranakax mayisphax wayan a

kumprar liwru sasax akurunakanx mayistuxa liwru del occidente ukakiy yaqha

kulturanakakiy mayistux jiwasanakatx jani maykistut intuns uñt’xañas ukax

wawitatpach sum yatxapxañapax um ukasp mayaxa ukatxa mayaxa um si

ukhumwaqaychaskañakiya jiwasan uka isinakasa kipka aymar arusa awir juma kullak

amtpachataw naya niya pä tunk jila maraw akham kumunikasyun apnaqtha ukat

yatiyawx nax aymaratpiniy apayantx aymarat yatiyanirit ukat ukats waljanirakkiw

p’inqasipxirix tanda masinakaxa ast jilïr jaqinak jilïr awturidadanakaw sapxirix inviaps

una inphumasyun in kastillanu mas ilijanti kastillanu aymara kin iskuchaps ahora hoy en

dia jichha uka jilanakar jistxa ahora tu kastillanu ista wajandu mi aymara ista suwindu

más kalladittu si quidan por phalta de phurmasyun pur phalta de pur no saber ukay ukax.

Page 268: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

268

INFORMANTE 6

Comunidad: Yuriri San Francisco

Informante: Manuel Ajata

Entrevistadora: Zulma Choque Calle

Edad: 66

Sexo: Masculino

Ent. Ya tiyu qhanancht’awayitasm kunats mä mallkux kunats ukhum isthapt’aspach

kunats ukhumm isippacha kuna funsyun kumunidad taypin jupax kimplpacha kunatakis

utt’ayatapach ukhatuqit nayraqat qhanañcht’itasm tiyu

Inf. Mä mallkux akanx wali impurtanti karguniw mallkux ast wali jach’a saräwiniw

thakhipax wali phuqhañaniwa wali jach’a phuxañanakaniwa intunsis a mallkux mä

mallkux ast qalltt’ixa yast pirmiru di inirutx wali digamus maypachs kun kantun jesus di

machakpachs wayxarurjam ast wuliwpachs wayxarurjam ukhum karguniw akanx

mallkux

Ent. Aaa

Inf. Um janiw ukhum aliq jisk’a pursyäkas sayt’atakikit ukhumaw mallkux ukatx ast

marpach phuqt’away listu ukatx ukna pruyiktunaks wakicht’awayi yaqhip suma

amuyuniwkax ast khuy ak sarnaqt’awayix kuna pruyiktunaks wakicht’away istañsatak

phuqt’away chikatx jutir maratak jaytjt’away ukax mayni mallkunakaw mantxarakin

ukarux ukhum jayt’awärakiw jay ukhumaw funsyunapax istañs wali yaqhipax apix pir

yaqhipax sigun ukhum kapasidadaparjam k’achataks irpakirakiw

Page 269: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

269

Ent. Aa ya yukat kunats ukhum isthapt’atapach ukhum punchuni sumriru nayraqat

qallant’sna sumriruta kuns kunats sumrir ucht’aspacha kunatakis ucht’aspacha jay uka

qhanañcht’itasm nayraqat tiyu

Inf. Ya anchhitaxa digamus aynachat qaltsnax ukhar p’iqir tukt’aysnax

Ent. Walisphaw

Inf. Sio nayraqatxa ukhum isisits ukhum uriginaryu isthapt’asix yaqhipax janirakiw

jichha ukhum isinakax uñstxchix uk yaqhipax urijinary is isthapt’as ukhum machaq

machaqit wakt’ayasiñapiniw yast uka karg katxatañatakix

Ent. Kunats machaq wakt’ayasiñax

Inf. Ukax ukhuma marpach awantañapachixay ukax ukat machaqit jani maymar

khurimar apnaqat ukhum mirq’i isinakx jani ukx juparux kun walx uñtayxasphatix

uñkatt’añ sipans ukhum sartt’añ sipanas ukhum mallkunak taypinx uka

q’aymakixchisphay ukat ukax machaqatpin wakt’ayasix ast chacha warmpach. Chacha

warmpacha ast punchu awayu ast taqi kunatix isthapt’asiñäk ukhx machaqatpin

lurt’asiñapax.

Ent. Aa ya niy saskayatawa e kayu tuqit qallt’sn sasina

Inf. Ya chhax mallkux isthapt’asixa kayutuqitx mä jisk’a miryasaw utjix intunsis ukax

janq’utapinipi say ukax kalsit satawa aymaran mayax mayax a isti janiw kalsit sa

kalsitapiniw jila uka sutiniw ukat kastillanun kamsxsnay

Page 270: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

270

Ukax impurtantipiniw ukax wali tunta kayuw satarakiw ukax mä arunakanx ukx ast

uskt’as ukharux ukhum pantalunit uskt’as ukhum thayats jark’aqt’kirpach ukharux kun

isti sakitu ukhumarak uskt’as ukxa sakxarupi chhax isthapt’asix

Maya jisk’a punchillu sataw utjix qhawilla satarakiw chhax punchillu sañjamakixiw

aymaranx qhawillaw

Ent. Ya

Inf. Ukat ukaxa signifikaduniw ukhumaw marpachay jupax nax jarphipankchix

wawanakax kumunirar wawanakax jaqinakax chachas warmis wawas jisk’a taqini

intuns urasax kuna phamillas jiw ukhum mä istañsan utj mä warmis chachas jiwaq

ukhax jupax jani taqitxay ruyñuchix ukat janiw jasil rutt’askarakisphas kunas ukat jay

ukpi ukax ch’iwt’arakix uka jisk’a qhawillampixa.

Ent. Aaa

Inf. Say ukat punchitux ukax iwal mä istipi mä jach’a mä kamisas ukhum mä qinayas

istañspacharux ch’iwt’ix jay ukhum ch’iwt’añätapaw ukax ukatakiw ukax

punchunipiniw janiw jan punchunix ukax isti aliq ina istikikit

Chhax ukxaruxa punchxaruxa uskt’asirakiw uka mä kimsa kast kalwaryu kalwaryu

ukaxa mä sagradu istiw ukax janiw wurlasiñakitix jaqirux ukhum uka kargumpix

phuqhañachixay kunanakay utjch ukanakampix ukax juramint katuq um ukax yast

kunüruti katxark juramint’as ukax kawitun ukax aka machakanx juramintt’asix ukaw

ukaxa.

Ukharux aka rimanasu sataw chalinax ukax jaqxatt’as ukhum ukharux q’ipxart’asirakiw

isti q’ipi uka q’ipinx wakichataw wali sagradu istañs wawanakatak sas ast ukax wali

Page 271: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

271

wintisyunanak mä kustalar wakicht’ataw ukax ast achunaka taqi kast achu quris qulqis

ast iclus uka jisk’a qalanakampis q’ipxart’ataw ukax suma suma qalaw janiw aliq jisk’a

ch’alla qalakikis ukhum q’ipt’at kun jisk’a t’ant’itanakan ukhumaw wakicht’at

ch’allt’asiñapas pacha mamar ch’allt’asiñatakis ukax ukhumarak ukax ukat mä

tarisiturus kukit aka inal mamax chinuntt’asit ukax ukakiw q’ipnaqt’asiñax q’ipinxa.

Ent. Aa jis ukat mä mallkux jan uk q’ipxarxasphat achunak ukax kunas pasasphax jan

ukasax walikiskarakisphach

Inf. Janiw mäwk’it istiw wal walikiskasphapi ukat ukx uñantt’apxiw wasinakaw

akatjamat uka q’ipinakx uñant’ ukat yast mallkuti kuna aliq kuna jisk’ jan ukan

q’ipt’atakisphax janiw mallkhamakit ukax sansyunapxiw mult apsupxix ukax jilaqat

lurat pasar achachinaka ukax wali kapuxiw jupnakax ukanakatakix ukx

thaqhasipxapiniw

Ent. Ukat sasipkanaw yaqhipax uk jan q’ipxarxasp ukax janiw achunakas achxasphat

sas

Inf. Um iksakt jani achunakax askx achxasphati jani wawanakanx kun qulqis

utjxasphati janiw uywas kumpañañ sum munxasphati jay ukhum signifikaduniw ukax

uka wintisyunanakax um. Qurin qulqin ukas ukhumachixay qulqis ya wawanakanx

utjakiy jupans iwal janiw qulqix phaltañapäkit q’ipix ukarakiw ukax kumun waw

q’ipt’atataw säwix utjixa.

Um ukax kumun waw jarphi punchunx iwal jarphi jaykham jarphi punchunx

jarphiñcht’asiñ ukat ukar awisax kuna waxt’as katuqt’asiñax ast jarphinkiw sawix

Ent. Um ya

Page 272: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

272

Inf. Ukat jay ukhumaw punchux um ukax rimanasuni ukax uka kimsa kalwaryun ukhum

ukharux waran

Warax ukax wastun del mand sat ukax kastillanunx nayrax war satakïn ukampipiniw

jusgarakix kuna (…) utj kuna juchanakas utj kun jaqinakas kijs kijt’asipx kun uraqits

kijt’asi ukhum ukat ukanakanpi mallkupinirakiw ukx jaljañapax janixay polisiyax khitis

yatkchitix uka tuqitx aka machakanx ukhumachixay saräwix mallkupiniw polisiyarux

sarapxiw kijasir ukat janiw mallkumaw uka tuqitx yat polisiyax kuna nuyt’asiñ kuna

lakanakamp arnaqxasin ukak polisiyax chiqanchix

Ent. Um ukatakiy intuns uka warax

Inf. Warax ukatakiwa

Ent. Baston del mando

Inf. Kuna urasax yaqhipax kuna k’ars k’art’asxi kun jani chiqapx pälxit kuna urasa

aptasiñanakas utjxi jaqi apnaqasirinakas utj ukat jaqi katjx ukhum apnaqxtax jumax

janiw wal jamasat apnaqktat sas jani nayäkt sas ast jikiras yaqhipax kun tistigus

utjkarakit intunsis ukhanakan wali sagraduw uka warax ukx uka walja kast kastiguniw

uka warax janiw uka patpï chillqikipt’ayapxix jan tistigu utj ukhax intuns ukhumax

janipinit jumaktax wuyn ask chuymapan jupax ukäsk ukat janiw sakixa ukax jupapachaw

aka suma awkisax ukax ukxar kastigask janiw wurlasiñäkit ukarux mä ukax jall ukanak

chiqach ukax ukat wastun di mand satax waraxa.

Ent. Aa wali sumaw tiyu ukatsti lasu chikut saskayätan ukasti

Inf. Chikutix ukat ukax suryawu sataw ukax isti purjimpl ukax akham isti

phuñchhawinakans jaqix jaqxatt’ix ast kunanakans jachjt’äs nuwjasiñ mun ukatakiw

Page 273: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

273

ukax ast mallkux uñjix yast chikutimpiw uñicht’ayix ya karaj janipin kask

pasiñsayapxchi ukat janipin kask ukax may chikut apsus mayn jiskt mayn jiskt yast

ukampi chhukhayix ukat rispitun jaqinakaw ukax mä rispituw janiw phasilakx chhax

mallk jumax jawq’istat sax katunkkasphat jaqix t’ijtxañapakiw

Ent. Aa ya

Inf. Um piwur ukan mallkur kutisxasphax ukax piwur juchaxiw ukax mallkux jan jupar

kasxix ukax polisiyarus rimantt’arakisphaw jaytanisp polisiyar yast aka jakix lisuw

malkriyaruw yast jani nar kaskitut sansyunt’arapit u wyin kastigarapit sas uak altu

awturidadax ukatakirakiw ukax

Ent. Aaa ya

Inf. Suryawux ukatakiw ukax ast janiw juparux jupax pasiñsayasphax awir nuwtasphat

kamachasphas jan uka lasunikasp ukax um janixay aliq pasiñsm satax jaqix kaskchitix

ukataw ukax utjix ukax jach’a sujitu wali rispitupiniw niyas

Ent. Aa ya wali sumaw tiyu ukatsti kkuch’u tuqitaraki qhanañcht’awayitasma

Inf. Lluch’u ukax yast mä uniphurmiw kamis militaranakanx kipinakapas sum asxatt’as

sum ast machchaqak iwalarakiw akax sumirump lluch’umpix

Ent. Aa sumrirump lluch’umpix

Inf. Um ukax ukhum mä rispitu

Ent. Ukat yaqhipanakax panqar lluch’pin apnaqapxix ist yaqha kulur lluch’x

apnaqapxarakitix

Page 274: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

274

Inf. Ukapiniw lluch’us ukas sumak suma q’umit ukaw uka mallks kawkhans rispitu jan

lluch’un mallkux janiw ukax walikarakit um janiw walikit

Ent. Say mayni saskitänaw qhanañcht’askitänaw kuna jich q’ara mallkurak khayast

ukatpi istix um q’alalix pachax sasaw sapxir

Inf. Jay ukhumpiniskiw chiqa ukhumpinirakich u janirakich inas säwikirakich um piru

aywis ratu akham jallupachanakas sum sarkasax ukhum may qinayas apjtix ukhum

juyphintañs munx ukat ukx arst’apxapiniw ukhumx mallkunakaw q’alalsus ukat chhax

pachax akham q’aljt sas ukax wali sagradurakiy mä mallkux sum ukhum phuqhat

sarnaqt’i pasiñsamp taqi phuqhat isthapt’as ukax janjamarakiw kunas q’aljtkarakit may

chiqapachach sañjamarakiw jall ukhumaw uka saräwinakax

Ent. Jisa ya tiyu ukat maysa tuqit jikt’arakirismaw wayrur punchu nayax uñjt aksa jesus

de machacanx kunats wayrur ucht’asippacha

Inf. Ukaxa akhamaxiw uka wayrur punchux signifikaduniwa uka khaya timpu aka siktur

jesus de machakax janixay tantu ispañulanakan apnaqatakchitix kuna asint

uraqinakanikchitatantix awuylunakax intunsis ukat uka timpun ukham ispañulanaka

akham kamis akham maymar uka gunsalu sanchis di lusar ix pirsirintimp luchawaytanxa

jay ukhum ch’axwañanakkipiniw utjatayn uka 1921 mä suwliwasyuna utjataynax

machak akan ispañulanakax wal qamantat kawkipxan uk k’upsupxatayn ukat mä

jiwarayasipx ukatx uka ispañulanakax mä militaranakampirakiw aka sunx k’upsuyatayn

uka wila wartawit aksaruw wayrur punchux ukax signifikar mä wila wartäwimp

ch’iwt’asiñap rutt’asiñamp.

Ent. Aa ya uka ch’iyaramp wilampix

Page 275: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

275

Inf. Um ukat ukpi signifikxix pirmirux mallku lurt’añax chinchilkamakitaynaw um

ukhamataynaw ukat chhax aka wayrur punchux riglamintataxiw aka purwins

ingawpachan kamisatix achakach tuqix punchus rujus jikix nayrax achakachix wila sak

satakinw um wila sak satänw ukax piligrusünw uksanakax wali qhuru

jaqinakapxarakinw uksa jaqinakax kun jamasat apnaqasirinaks katjasnax jupanakax

justisya kumunitary uñt’ayapxirin jay ukhum chhas akans jiwasan ukhum utjatänaw

justisya kumunitaryax uka nikhar sasksmax uka warampi uka chikutimp ukaw justisya

kumunitaryax utjataynax

Ent. Walik tiyu qhanañcht’awayistax kunanakampch qhanancht’awayitasm armt’asiskst

arxatt’awayitasma

Inf. Awir ukakjarakiw mallku tuqitx um ukch’akirakiw janirakiw tant kunas

utjkapinirakit

Ent. Jani kunas utjikit

Inf. um ukakiw uka phuqhañapaw mallkux ukanipiniw ukatx jan ukanikix janiw chhax

aka mallkutxa aka siktur jesus de machakanakpin ukham nayra timpu ast janir mil

nuwisintuk ukhanakat kunapachatixa aka wuliwyasa indipindiskix waju pirutxa jay

ukhatpachaw utjpachän aka uniphumix aka sikturans janipinixay akanx ispañulanakax

mayas sartkkapinirakchitänatix isu si machakan markanak utjataynax ukhatpachaw aka

uniphurmix utjpachax ukat wali sagrad uniphurmipi taqi chhax wuliwypachjamakiw

jiwasatx yatiqasx aka machakatx yatiqasx janiw ask nayrax utjkänt ni waqina ni khaysa

sananrisans ni aksa pakajinakans uka isix aliq mayjanakak jupanaka isisipxän chhax sutx

iwal mallku uriginaey ukax jiwasan uriginaryuchix iwal uksanakax taqiw aytasxapx

uriginaryu awturidad uriginary janiw ukhumakänt nayrax jupanakanx jilaqat sicritaryu

giniral ukanakkiw utjanx jiwasan utjarakïn ukax politikanakaw uka e sutinakx

uchawärakiw uka kamyawäpx mä qawqha maranak ukax sicritaryu giniral kumandu

Page 276: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

276

rijyunal sat kumandu dipartamintal sat ukanakas utjkarakinw pir uk politikunakaw

ukanak apanin pir janiw ukanak chhax yast apanukutapi yaqha markanakan ist’asktwa

sicritaryu giniral kuraka ukanak ist’askt janiraki uksanakar tant aka siwilisasyuna

mantkarakchit jay uk na inphurmatiwunakan ist’askirït ukat ukhumakiy na amuyt’astx

Ent. Ya tiyu walikiw tiyu ukat inas armt’asiskchiyastan isti tuqit qhanancht’awayitasm

kunatixa ch’uspampi alkulampi apnaqasipxi kukamp alkulampi

Inf. Ukax ukax ch’uspitax ast impurtantipiniw ukax ukpin mallkux kuna trawajutakis

kuna aliq arunt’asiñatakis ukapiniw uka inal mamax ukat ch’uspan ukax jan phaltirix um

ch’uspax ukampipiniw arunt’ix mallkux ukpin wayxart’ay ukharux ukax tragitupax ñuñu

sataw ukax uka wulsillunakar ukax apnaqt’asiñ intuns uka mä jisk’a wutillitar puritu

ukapiniw wayxart’ayañ ukax ñuñuw sas jaqis yatxarakiw ukx taqi jaqirakiw yatirak awir

mallk ñuñusti sas chansampis kurwt’asipx ukhum

Ent. Jan ukanixasp ukax

Inf. Ukax iwalarakki janiw jumax mallkuktat qhulu mallk q’awachir mallk sasas jay

ukhum sapxarakiw mallkux kawkhans jikthapt’ix yast amukipiniw ch’uspitx

akhulltäñapax kukitx ukarux jisk’a ukä alkulitamp wayxart’ay ukax jupataw waljs

umt’ask Janis walj umt’ask ukax yast list grasyas mallk yuspagart’awayx ukhumaw

ukax ukaw important ch’uspax

Ent. Aa ya walikiw tiyu kunampich

Inf. Ukharux kunamps turawiy inas armt’akirakstan

Ent, jis tiyu ukhumax yaqha urasaw aruskipt’añäni

Page 277: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

277

INFORMANTE 7

Comunidad: Jesus de Machaca

Informante: Manuela Guarachi Mita

Entrvistadora: Zulma Choque Calle

Edad: 51

Sexo: Femenino

Ent. Walikiw kullaka aruskipt’awayitay aka mallkunakan isip tuqita, kuns sañ munix

kuns signifikpachax aka wayrur punchuxa

Inf. Jupax autoridadachixay janiw wila uka janq’u punch uchaskasphati um kunatix mä

awkichixay mä ayllutx jupay awkjamay llakiñapay comunidadpachata ch’uq

utjañapataki nu jupatix wila punchun ukhum sarnaqxasp ukax pacha mamax

phiñasxasphay janiy achus achxasphatix ukhamay ukax.

Ukatpï aka Jasús de Machakan puñchunipiniw sarnaqapxix wayrur punchu uka aka wila

uskuruchixay ukax sañ munipï wila wartawi naryapachax utjatayn akan uk sañ munix

ukat ch’iyaraxa siknnifikarakipï rutu ukaxa wila wartawinxa uñstawataynañpï

jiwatanaka ukat jupanakat amtatapï ukatpi aka Jesús de Machakanx wilampi ch’iyarampi

wayrur punchunix uk sañ munixa ukat aka punchuruxa kumun wawanak kumun

wawanak wit’t’xart’asix mä jarphíkasphas ukhum nu.

Ent. Ukat rusar punchusti kunatakkirakist kun sañarak munisti

Inf. Akxa uchasipxarakipï phistanakana, kasarasiwinakan sakiñäni nu khititix

kasaraykiwkax parinuchixay ukat jupanakapï rusar puñchx uchasipix porque

phistankapchixay uñanchayiy kusisiña porque jupax awturidadachixay janiw wila janq’u

Page 278: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

278

punch uchaskasphati um kunatix mä awkichixay mä ayllutx jupax awkjamax llakiñapay

comunidadpachat achux utjañapataki nu jupatix wila punchun ukhum sarnaqxasp ukax

pacha mamax phiñasisphay janiy achus achxasphatix ukhamay ukax.

Ent. A ya ukat ch’iyar punchusti kun sañs munixa

Inf. Aka ch’iyar punchuxa uchasitarakipï alma imawinakan aka ch’iyar isix ch’iwt’ipi

ukatpi säwix utjix ch’iwt’asiñaw jan almax yänakap apasiñapatak nu ukpi sapxix uu

ukawa.

Ent. A ya walikiw kullaka ukat ch’uxña punchusti kunar unanchayist mallkunakax

ukhasipxarakit jan ukax janich kunjamas ukax kullaka,

Inf. Uka ch’uxñaxa ch’uxña punchuxa uchasitaskasphay mä jaqinx kunatix uskurux

sañän ch’uxñx uchasipxipï kunawrsatix pastunakas ch’uxñäkis ukkha kunatix pachax

kusisipi ukataw uchasipxix.

Ent. Ukat plomo punchusti kuna sutinisa chinchill puñchuk ukasti.

Inf. A ukaxa uqi punch satarakiw awisax nu ukaxa sañ munipi naturaliza ukax

rilacionasipï qinayampi mä qinayakasphasa ukhumapï ukax ukatpï Mallku awkinakax

uchasipxix uqi punchux ukax mas que todo uchasitarakipï jallu pachana kunatix

jallupachanxay achunakax achuqañapachix ukat ukhapï jallux munasix janiraki sintis

pujañapäkiti ukat ukpï sañ munix mä qinayakasphas ukhumay mä arun sakasnaw

janirak sinti jallüñapatak ni janirak jan jallus puriñapatak ukhumay ukax nu ukatay mä

mallkux uchasix pir janiw obligatoryukit chiñchill punchux ist wayrurukipiniw akanxa.

Ent. Walikiw kullaka ukat azul punchusti kunarakist khitinakas uchasisphax

Page 279: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

279

Inf. Aka punchx uchasisphipï aliq jaqinaka asulax janiw Mallkunakan uchasitakit

ukampirus juk’itakiw utji asul punhux akx ukhasipxipï aliq thayanakana juyphinakana

alwanakax ukhumarak jallupachas uchasipxarakisphapï jalluns akx jilïr tatanakaw

punchusix waynanakax janiw uchasipkasphati pir aka asul punchuxa rilasyunatarakkipï

alax pachampi janiw kunas inäkit akanx asulax kamisatix cielox assulakiy jay ukpi sañ

munixa.

Ent. A ya ukat kunampis utjix nuwal punchusti jan ukax ch’uphi sapxichä cafeyäkis

ukasti.

Inf. Um ukax naturalapï janiw tiñitakit uqi iwalarakkiw janiw tiñitakarakkit akxa janiw

sum yatxti pir aka wari punch satarakiw ukx uchasipxarakiw rusay phistana ukan

jilpachax ucht’asipxix thuqt’asiñataki ukhamarakiw uchasipxarakiw agust phistanana

thuqt’asiñatakirakiki janiw mä mallkux uchaskit wari punchx wayrurupiniw uchasitax

mallkunx, aka wari punchuxa riprisintiy wari wawaru wari wawaxay utjchix aka

pampanakanx ukatx uñanchayarakiw tierra uraqi uraqix cafiyachixay ukat jall ukar

uñtatapi.

Ent. A ya ukat punchut aruskasinx qhanancht’akitay amp sum kullaka aka utjiw

machaq punchu thantha punchu murqu punchu sapxiw ukax kunjamas awir nayraqat

machaq punchu tuqit qhanañcht’ita kunaqatas y khitinakas uchasix machaq punchx

Inf. Walikiw kullaka kunjamatix sasktaxa ukax ukhumpiniskiw utjixa machaq punchu

murqu punchu ukharuxa thantha punchu ukanakaw uka machaq puñchuxa ucht’asitapï

mä Mallku awkina aka mä janïr mallkur maqhatkasapï wakicht’asix wakicht’asixa

yatxchixay maran mallkuñapx ukat wakicht’asipï machaq punchu machaq q’ipxar awayu

machaq rimanasu ukharuxa machaq lasu machaq lluch’u machaq sumiru sapxarakiw

ch’utuqa jay ukham uñt’ataw ukharuxa machaq qhawilla machaq kalsita machaq allmilla

machaq ast pantalunaw machaqax ukharuxa machaq ch’uspa taqpachaw machaqañapax

Page 280: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

280

ukatxay machaqa satachix mä Mallkurux kunawsatix maqxat autoridadjam ukhax

machaq punch sawst’asiñapax jilapartiw pay wakicht’asix yaqhipax mayakirak nu ukat

machaqkamakpï isthapt’asix año nuevo urux ukat mä pä phaxsitpï thantharux turksusxix

nu ukat jach’a kawilt riwñunanakarupï sum machaqak isthapt’asipxi jan ukax kuna

phistanakana jall ukanakanpï uka machaq punchu uka machaq awayurus

q’ipxart’asiwayapxix taqpach machaqkamak isthapt’asiwayix mallkunakkamax

jisk’achasiñapï utjiw jisk’achasiwi ukat ukham isthapt’asipxix.

Ent. Ah… ya ukat murqu punchuwkasti

Inf. Ukaxa aliq jisk’a riwñunakakaw utjix mä ayllu taypinx ukanakanpï ukx ucht’asipxix

nu kamisatix jiwasas phistanakarux kawkiritix suma machaqäkix ukanak

isthapt’asiwtanx jall ukhumarakipï jupanakax aliq kallirux aliq murqu isinikiw sartanx

nu jall ukhumarakipï murquwk isthapt’asiwayapharakix no.

Ent. Ukat thanthawkasti

Inf. Ukaxa utan ucht’asiñtakiw utanx puñchunïñapapiniw punchunipinïñapapiniw

ukatakiw thanthawkax ukhumarakiw sañän thantha isinakawkax utan uchasiñatakiw nu

ukhumarakipi.

Ent. Ah… ya ukat kunanakampis utjix kullaka

Inf. Mä autoridadaxa janipï jasilx thuqkasphat ni phistanakans ni umkasphas

machjasiñkamax kunalaykutix mä mallkux mä awkjamachixay ukat kamisatix mä

utjawinx mä awkix ejemplo churañapax wawanakarux uhkumarakipï umaspha ukax may

akatjamat khitinpis jiskhisxap jan ukax nuwasxap ukax janiw walikasphat ukatpï jan

machañapäkitix sapxasphaw mallku kakiriw umaskixay mallku kankiriw thuqhuskixay

ukatay jan achunakas utjkitix ukatay chhijchhis puriski jan ukaxa ukatay

Page 281: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

281

markachirinakax jiwaraskix jay ukhum sapxasphax mä mallkuxa awir nayraqat

mallkutak parlañan mä mallkuxa janiw piras manq’antkasphat ni t’ant’s maypachat

manq’ntkarakisphat ukhumasp ukaxa sapxasphapï mallku kankirirakis jaq

manq’araskixa ukatay jaqinakax jiwaraskix sapxasphaw ukax mä jaqs manq’antkasp

ukhumapï ni iwis ni uywanaks awatkasphat ni annaqkasphat sapxasphaw annaqasp

ukaxa mallkurakis uywanak awatiskixa ukay awatmukuschix achunakx jan ukax

ananukuschix sapxasphaw ukat jan ukax jilÍr pasarunakax jawq’xapxasphaw ukatxay

irpiripax maqhatañapatakiw iwxt’chix akanak janiw luratati akanakak lurarakitawa sasax

ukat awisapax jan sum phuiqkit ukhax irpiripamppacharuw jawq’xapxix sum ixwasmaxa

sasa nu.

Mä mallkuxa mä wisitas jutixa ist’atpachakiw mistuñapax janiw ukhum aliq q’alakix

mistkasphat ikïwitx ukatxay sapchix mallkux wali rispituw sasax nu.

Mallku taykanakan iwalarakkiw janiw ni nins phaykatañapakiti nu ni waks

ch’awkasphat ni uywanaks annaqkasphat ni awatkarakisphas iwalarakkiw sapxasphaw

mallku tayk kankiriw nin phayaskixay achunak phayamukuskixay sapxasphaw mallku

taykaw piras t’ant’s manq’askixay sapxasphaw ukatay jaqinaks marq’araskix

saphaxphaw markachirinaks manq’arkasp ukhumaw ukax ukat mä awturidad

lurañatakixa wali yatiñaniñapaw aka usus y kustumris uka tuqit ukat janipï khitis

lurkakisphat mä rispitatn jaqiw lurañapax jichhax khitis lurxakipï nayrax janiw

ukhumakant ukhumarusa mä mallkuxa marpach apst’asiñapaw timpu yaqhipanakax

uywanakx anxat’asipxiw jaqiru yaqhipansti wawanakaparakiw uñjaskki janirakiw mä

mallku awkix ni mä mallku taykas yap lukasphat sagradupinw mä mallku awkix

ukhumakkiw mä mallku taykas janiw ni uka marax usuris uñstañapákit yaqhipax sapxiw

yamas janiw mallkumpis mä mallku taykax ikthapiñapäkit sas ukhumäsp ukax Janis aka

jakäwir rispitkasp ukhumaw sapxipi.

Page 282: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

282

Ent. Walikiw kullaka ukat qhanancht’akitay ch’uspa tuqita kunatakis kun sañs munix

kullaka

Inf. aka ch’uspaxa unañchayarakikiy rispitu nu kunatixa jan ch’uspanikasp ukax janiy

khitis rispitkasphatix además sitix ch’uspax jiwa saltan sawt’atakich ukaxa pacha

mamax kusisiy um ukay ukaxa.

Ent. Ukat saltan ch’uspasti kunakakis

Inf. Ukax kamisatix sasksmax pachax kusisiy ukhum uñjasax pir akaxa sañ muniw

conocimiento wali yatiñanikasphas uk sañ munix

Ent. Ukat thantha ch’uspax kunatakis

Inf. Ukax jisxmaw nikharax ukax jach’a riwñunanakarupï suma machaqawkar

wayxart’asiwayapxix ukax punchjamarakkiw machaqawkax jach’a tantachawinakar

sarañtak ukat muquwkaxa aliq jik’a riwñunanakatak ukhumarak thanthawkax aliq jisk’a

sarañtakiw rawajunakaru nu.

Ent. Ukat kuna kuluranakas utjix kawkiris mallku ch’uspax

Inf. Ch’uspaxa jisk’itakichiyay ukax mä wali askipï jan ch’uspanikasp ukax janipï

mallkuxasphatix nu ukat kuna kulurs sawt’ayasipxakirakiw taqpach kuluraw apnqatax

mä mallkunx ch’uspaxa jilpach rilacionasipï panqaranakampi ukatpï taqi kast

kuluranakamp t’ikt’atax pir sapa kuluraki signifikadunix qhana kuluranakaxa kusisiñaw

ukat ch’amak kuluranakaxa wali rispitu ukatpï mä kasar warmix janipï uchaskitix

qhananakx mä tawaqxamax ukax wali amuykayaskiy uka pachparakkiw mä kasar

chachaxa janipï kachuchunis waynanakhamax sarnaqkasphatix jay ukhumapï ukat

nikhar saskayasmaw sitix ch’uxña pampanich ukaxa riprisintipï achunakaru sitix azul

Page 283: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

283

pampanich ukaxa riprisintarakipï alax pacharu cielo jistan nu ukharux ukatxa rusaraxa

siprisintarakiw kusisiña paquxa jan ukax warixa riprisintarakiw tierra uraqi nu jay

ukhumaw ukax aka Machaqanxa.

Ent. A ya walikiw kullaka ukat qhanañcht’arakitay lluch’u tuqita

Inf. Lluch’uxa uñt’atapï mallku lluch’u jan ukaxa panqar lluch’u porque uka yaqha

lluch’ux utjarakkiw ukax aliq lluch’ukiw ukx khitis lluch’usiskaphaw pir mallku

lluch’xa janiw khitis jasil uskuskasphat ukx uchasipxasphaw jilïr pasarunaka.

Ent. A ya ukat uka mallku lluch’ux kuns signifikix

Inf. Ukaxa porque jupax pasiñsaniñapaw porque jupax janiw riyaccionkasphati porque

jupax autoridadachixay por ejemplo ma wawarus jiwasax taqiniruy munastanx

ukhamarakipi jupax janiy jan kuna jan wali arunaks ist’añapäkitix ukax sañ muniy

jinchupax tapatatakasphas ukhamay um ukay ukax sañ munixa.

Ent. Ukat panqar lluch’ux kamsañs munix kuns unanchayix kullaka

Inf. Panqar lluch’uxa sañ munipï wali amuyunikaspas uka mallkux uk nu ukatpi qhanapi

mä mallkux wali pij isthapt’asitax ukax sañ muniy yatiñani.

Ent. Ukat yaqha kulur lluch’unakasti sañäni asula ch’uxña ukanakax kuns unanchayix

Inf. Ukaxa janiw mallkunakan uchasitakit porque mallkuxa uchasiw panqar lluch’u nu

umm ukat yaqha kukur lluch’unakxa uchasipxipï aliq jaqinaka nu

Ent. Ukat asulawkax kun sañs munix

Page 284: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

284

Inf. Ukaxa iwalarakkiy asulawkaxa sañ munipï alax pacha porque cielox asulachixay

ukay ukax ukat paquxa säñ nunipï tierra ch’uxñaxa producción achunaka nu ukat

rusarax janiw añch utjkit pir sañ muniw kusisiña nu umm ukaw ukaxa

Ent. Walikiw kullaka uka q’ipisti mallkun q’ipipax kun sañs munix

Inf. Q’ipixa sañ munipi kunatix mä mallku taykaxa o awkisa kawkha tantachawinsa ina

q’ipt’atakiw qunt’ix janiw q’ipnuqaskasphat kunatix q’ipirpayasphaw achunaks no uk

sañ muñix.

Ent. Ah… ya ukat kuns q’ipnaqappachax q’ipiparuxa.

Inf. Ukanxa q’ipinxa utjipï um kunatix utjki aka Machakanx kunanakatix ach ukanaka a

ukankiwa juyra jawasa ch’uqi ch’uñu yarana qañawa arusa taqi ukanakaw utjix

wakt’ayatax nu ukax riyachinu satax uka riyachinxa wakt’ayipï mä pasar tayka nu

ukanx janiw kunas phaltañapäkiti ukanakaw q’ipinkix janiw apsuñapakit q’ipitx

marpachaw q’ipinkañapax ukax achunak utjañapatakipï q’ipnaqapxix ukax

sumawkanakapï chhijllatax uka riyachinunx ukat ukax sañ munipï achux utjaniw uk sañ

munix nu ukat jan q’ipnaqkasp ukaxa janiw achunakx utjxasphat juyphitxakisphaw jallu

pachans nu jan ukaxa chhijchhis k’utsuwayxasp jan ukasax umas jullsxapspha jay

ukhumasphaw ukatw riyachinux q’ipnaqañapini autoridadasinx ukat markachirinakas

sapxasphapï mallkuw jan riyachin q’ipnaqkpachat sas chiqak sapxaspha nu.

Ent. Ukat kunanakampis utjix punchillusti qhawilla satarakixaya

Inf. Um ukax satawa qhawillu ukax mä jisk’a puñchituw ch’iyara ch’iyarapiniw nu

janiw yaqha kulurakasphat kunatix chiyarax sañ munipï ch’iyar saraksnaw junt’uchipï

aka qhawillaxa janipï ni ikiñatakis apsusiñäkitix nu autoridadachixay ukat janiw

aphusiñapakit junt’ukiñapachixay kamisatix mä wallps jipiyastanxa ukat wal

Page 285: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

285

junt’uchasix wawanakaparux jan jiwarañapatakix jall ukhumarakipï mä awk taykax mä

utjawinx wawanakapatx wal llakix nu ukhumarakipï llakiñapax nu jall ukhum

junt’uchkasphas ukhumapï uka punchillux jan kumun wawanakapax maqat jiwañapataki

ni usunakas utjañapatakipï awisax kuna usunakampis tukusipxasphaya.

Ent. Ukat ukax utjarakit thanta qhawill machaq qhawill ukhumax janikirakich

Inf. Ukaxa utjiw yaqhipaxa paykuti kimskuti ukhum mallk luxapxix ukat sapa kut mallk

lurañtakipï qhawillx wakichasipxix ukat utjxix waljapï ukanakaw apnaqapxix machaqa

murqu ukgharuxa thantha ukat akax uka pachparakkiw kamisatix nikharax jisksmax

ukhumarakkiw machaxa kawki jach’a phistanakar tantachawinakar sarañtakiw ukat

murqux ukhum kuna jisk’a riwñunanakar sarañatakirak y thanthawkasti utan uchasiñatak

ukaniw iks ikipxix nu

Ent. Walilkiw tiya kunanakampicha ah… ukat ististi kunasa chalinasti rimanasu jall

ukasti

Inf. Utjiwa paqu waryuru chalina janq’u chalina chixi ukharuxa uqi ukakiw akanx

apnaqatax nu um akax paqupiniw mä mallku awkinx kunatix jistanwa akax mä

uniphurmjamaw mallkunakanx aka Jesús de Machakanx jan chalanikasphaxa lumismu

kunk q’ara Mallk sapxasphay ukax sañ munipï ina q’alakixasphaw janiy achunakas

utjxaphatix ni jallus purxasphatix uka ukax junt’uchiy mä mallkuxa taqi phuqhatañapay

mä diosjam jupaxay marpach kuntaktuchix pachampix jupatix jan walixasphaxa pachax

pachparakiy q’inasinix mallkutix jan ukax mallku taykatix walikiskanixa pachax

walikiskarakiniy achunakas yäparuy achuskanix nu mä jisk’a kunas mallku awkin jan

ukax mallku taykan phallixa pachparakipï kunas phallapiniy uka marax nu kuna awisax

achunakas jan achxit jan ukax kun jaqinakas usuri kuna pruwlimanakas utji ukhumay nu

ukat aka paquxa jismaw niy uraqiruw riprisintix ukatapï paqux jan ukax saraksnaw wari

no.

Page 286: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

286

Ent. Ukat wayrur rimanasusti

Inf. Ukaxa aliqakiw jilïr tatanakaw apnaqapxix pir ukax wayrur punchjamakakkiw

wilaxa wila wartawi unanchayix y ch’iyaraxa fuerza y lutu unanchayix nu

Ent. Ukat ch’ixi chalinasti

Inf. Ukax janiw tiñitakit nu ukax naturalmente lurt’ataw nu ukat ukax aliq thayan

ucht’asiñatakkiw nu janiw anch uka tuqit sum yatkti

Ent. Ya ukat saskayataw janq’u rimanasu sas ukasti kunatakis

Inf. Ukaxa wali qhanachixay aka janq’u chalinxa janipiniw kunakipans mä mallkux

uchaskasphati kunatix wan tawaqunakaw uchasisphax akx nu janq’uchixay ukax

riprisintipï puresa jan ukax saraksnaw paz nu pir janiw mä mallkux uchaskasphat ni mä

kasar chachas uchaskasphat nu

Ent. Walikiw kullaka aruskipt’akiñaniya utjarakit machaqa murqu thantha ukhumx

apnaqapxarakit janikicha

Inf. Ukax utjiw nu ina jaqix uchaskasphay thanths machaqs pir mä mallkuxa awisax

yaqhipax pisin jakasiriwkax uchasikirakipï murqu jan ukax thantha pir utjiriniwkasti

wakicht’asipï mä kimsa marpachatak nu ukhumarakkipï machaqawkax kawki jach’a

tantachawinakatak murquwkax jisk’a riwñunanakatak y thanthawkasti utan uchasiñatak

ukhum nu ukhum apnaqapxix kullaka ukasphawa

Ent. Walikiw kullaka um kalsitasti kunatakis uchasipxix

Page 287: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

287

Inf. A ukaxa ukatpï sasksmax mä mallkuxa wali isthapt’atañapay junt’ituki ukat jay

ukhumarakipï pachax nu maysa tuqitxa awisax kuna arumt’añanakas utji kuna

kijanakas utji kuna awisax kuna wiyajinakanx pampanakan ikt’atakipï ukat jan

thayjañapatakiy nu aka kalsitaxa ch’iyarapinipï mä mallkunx janiw yaqha

kulurakasphat jilapartxa isthapt’asixa uskurutpin porque autoridadachixay

llakiñapachixay kumun wawanakapat qhananak uchasisp ukaxa kusiskasphas ukhumaw

nu ukat aka kalsitaxa junt’upi pacha mamarus junt’uchkasp ukhumay kamisatix mä usur

mamax ususk ukhax wal isthapt’asix niya ukhumay thayats jark’araki ukhumay nu

akaxa kayur uchasiñapï

Ent. A yawi ukat ukat aka umm istixa kalsitaxa apnaqatarakit machaqa thantha

ukhumax janikirakich

Inf. Um apnaqaphiw machaqa murqu y thantha nu ukat ukhumakipiniw akax nu

machaqawkax kuna kawkinakar sarañtaki kun chukyawur wiyajiñtakis ukhum nu ukat

murquwkax kuna riwñunanakatakix ukhum ukat thanthawkax utan uchasiñatak nu akax

iwir t’arw qa`pt¡’atat p’itatapï janukaxa qawra t’arwa ukapiniw janiw mirinukitix nu

ukarakixay junt’uchchix nu ukhumakipiniw

Ent. Ukat saskayataw janq’u salsit sas ukasti

Inf. Ukaxa ch’iyarawkax mallku Awkinakan uchasiñapatak ukat janq’u iwij t’arwawkat

qaputat lut’ataxa aliq jaqinakatakiw akxa jilïr tatanakaw jilpachax apnaqapxix nu

jupanakax apnaqapxipï thayat protijiñapataki janq’uwkax janiw ask unanchaykit nu

Ent. A ya arxayt’akitay amp sum kullaka um sumirusti kunatakis ukax

Inf. Wakiw uka jiskt’amax um aka sumiruxa wali rispituw jan sumirunix inapiniw

janipiniw autoridadax utjkasphat nu porque mä awtoridadjamaxa wali rispitatañapaw

Page 288: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

288

janiw khitis kutkataskasphat wali rispitataw mä pasar awkis sumirunipiniw sarnaqix

kawki riwñunanakans janiw q’aspanix waynanakakiw ukax sarnaqix q’aspanix awisax

mä pasar awkis jan sumirun sarnaqix yuqall sapxiriw janiw rispitapkik nu ukatpï mä

mallkux ch’utuqanipinix nu jan sumirunixap ukax janiw walikasphat mä militaras

kachuchunipiniy jay ukhumarakipï janiw ni himno nacional kantañatakis asaqaskasphat

ni kuna layku ikïwit sartix chiqak sumirt’asix hasta ikintañkama janiw asaqasiñapakit ni

kuna layku nu ukaw ukax jach’a rispituw no.

Ent. Ukat kuna samit ch’utuqanakas aka Jesús de Machakan utjix

Inf. Utjiwa ch’iyara ukharuxa caphiya ukakiw utjix pir ch’iyarapiniw mallkun

ch’utuqapax janiw yaqha kulurakasphat umm kaphiyaxa ukax juk’akiw apnaqat nu ukx

uchasipxipï aliq pasar awkinaka o jan ukasax kasarup jupanakas apnaqapxarakiw

kullaka

Ent. Ukat utjarakit apnaqapxarakit machaqa murqu jan ukax thantha ukanakx janikich

Inf. Apnaqapxiw kamisatix ninkhar jiksmaxa ukhumarakkiw nu umm sumirupinixay

qhana uñtachix ukat machaqawkapiniy asxatt’asiwayatax kawit tantachawitakis nu ukat

murquwkax kumunidad taypitak nu ukat nu thanthawkax utan uchasiñatak ukhumay nu

pir ch’iyarapiniw mallku awkinakan sumirupax

Ent. Ah… ya walikupiniw kullaka ukharusti inas qarjaychim kullaka mirämp suma

arxayt’awayakitay um kunasa isti chikuti lasu sapxarakisa ukax kunjamas kunat luit’atas

y kuns uñañchayix

Inf. Walikiw kullaka aka lasu suryawu satarakiw nu akaxa lip’ichit lurt’atapï qarwa

kunkakis ukhat chhuwpacharuw wali juch’usa janirakiw ancha juch’ux tantiyu nu ukat

Page 289: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

289

wañt’ayat ukat chulluchapxarakipi ukat k’anatapi nu ukat pachp lip’ichit tiñitamp

maymay samipm k’achacht’atapi nu.

Ent. Qhawqhat k’anatas uka lasux kullaka

Inf. Uk jan siristi janiw anchhit amtaskti pir ukaxa amparampi k’anataw ukax mallku

lasu o jan ukaxa suryawu satarakipï pir jichhax rusay lasu sakirakiw uñt’xapxaraki

rusayunx thuqhupxix uka lasunkamakipï ukatay rusay lass as jisxapxix nu ukhumaw

ukax kullaka

Ent. Ukat aka mallku lasukis ukax kuns uñanchayix kunats má awturidadax ucht’asix

Inf. Ukaxa istiy poder unanchayix wali podiranipï mä mallkux aka lasuxa mä

armamintupjamapï mä khitis kulirayasphax jawq’atatasphay porque jupax

awturidadachixay jupax puyriw jawq’atatañx mä ayllunx mä awkichixay nu mä kuna

ch’axwtawis utjix jan ukax kuna kijas jan ukax kuna jisk’a problemas kumunidad

taypinx utjapiniw ukat ukatakipï juchanirjam jan juchanirjamaw uka suryawumpix

jawq’atatasphax nu saraksnawa aka suryawuxa sañ muniwa justicia justisy lurix

ukhumarak rispitu valor ukhumaw kullaka.

Ukharux utjiw wara aka waraxa mä herramientapi aka waraxa nayratpach utjapinitaynaw

nu mitalikut lurt’ataw pir utjarakipi qulqi wawa pir aka qulqi waraxa nayra pachanakapï

utjataynax jichhax mitalikukipiniw apnaqataxix nu.

Aka waraxa sirwipï uraq jaljañataki yaqha ayllumpis jan ukax uta jak’ampix nu

utjapiniw mä kumunidadanx lint pasjasirinakax ukat autoridadapi jaljañapax

chiqapapar nu janiw ni maynirus ni maynirus awuskasphatix ukat may junt’ix ukat

ukharupï lint chimt’awayxapxix janiw janiw khitis richaskasphat nu aka waraxa payapi

mayaxa jachaw uka silla utan jaytatapï ukapï uraq uraq jaljñatakix ukat janiw

Page 290: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

290

ukatakikikit jan ukasti karnawalan yapu laki sataw utji aka machakpachanaw ukax nu

ukaxa kawkhantix lakïkan ukharupi may atip atip t’ijtasin qurpanakar junt’apxix uka

jach’a warampix nu jayat uñtkay nu uraq jaljañatakipiniw aka warax ukat awturisataxipi

qhulliñatakix janiw karnawal nayraqatax qhullkasphat jaqis ast awturidadanak awtorix

risinaw qhullipxix nu ukaw ukax jisk’awkax q’ipi chinur nayraxarupi ucht’asipxix ukax

may akatjamat kunas utjasp ukax janiw jalkasphat utakamax nu ukatapì uka jisk’awkax

apnaqatax sapüru ast marpacha janiw apskasphati nu mayax jach’achixay ukat janiw

apnaqañjamakit niya pä luqapachaw no.

Ent. Kunarak silla utast kullaka qhancht’itaya amp suma

Inf. Silla utaxa kamisatix mä luqarax utjapiniw kij ariglañataki chukyawuns utjapiny

khä jusgado ukanx awdiñsy mayt’añ utax ukhamarakipi uka utana mä cuarto

wakicht’atax janiw ukan kunas utjañapäki ukankañapawa mä mesa uka patanxa kuka

tain apnuqt’atañapaw janiw phaltañapakit ch’usakisp jan ukax juk’a kukanikisp ukaxa

aka ch’uasa tarikirakisa ukatpi achu jan achkitix sapxarakkisphaw pir ukhumpiniw ukax

ukatxa ukatxa kukaxa situ sit apkatt’atañapaw marpachataki ukhumarak puru ukax

kajunat itkatt’atarakiñapaw jan tukstkir ukankiwa wara jach’a wara mä lasu ukax justisy

lurañataki ukankiwa asintunakas utjarakiñapaw qunt’añataki kuna lip’ichinakas ukhum

nu porque autoridadachixay kumun wawanakx akatjamat sapxiriw nu mallku awkir silla

utapar wisitt’añan sasaw kuna r¡tantachaw sapxix arumt’asax nu jan kijak ukax aliqakis

wisitt’apxakiw nu ukat uka silla utarupï mallkux q’ips q’ipnuqt’asix utar purisax kuna

puñchs tukst’asix mallku taykax pachparak nu kuna q’ipix q’ipint’i qiqilups asnuqt’asix

kuna awayups nu janiw kawkharukis issuskasphat kunatix wali rispituw aka isinakax nu

ukatakiw aka silla utax kullaka

Ent. A wali askiw qhanañcht’awimax kullaka qhanañcht’akitay lasu saskayatanw um

qulqi lasu sapxarakisa ukax kunatakis

Page 291: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

291

Inf. Jis janiw anch utjxit jichha pachanakax nayraw utjan qulqi lasux nu jichhax

juk’akiw utjxi aka qulqi lasuxa janiw mallku lasjamäkit jan ukaxa waka chikutjamaw

qulqit lurt’atapï niya mä suxta tunk sintimitrupachaw mä lawjam ukax qulqipi ukat uka

mayra monir qulqinakamp lip’sutakpi ukat jawq’añapax pachp qawra lip’ich

kunkawkhat k’ant’atarakkipi pir juch’usakiw akax nu ukapi qulqi chikutix akx

apnaqapxarakkiw mallkunakax pir juk’anikiw apnaqix iwalarakkiw poder justixia rispitu

ukanak nu añañchayix

Ent. Walikiw kullala saskayataw waka chikuti sas ukax kunjamas

Inf. Ukaxa wakampipiniw yapux luratax ukat ukaxa wak yapt’apxix nu ukat janipi

kunampis jariyt’añjamakitix ukatpi wakicht’atax utjapinitaynaw nayratpachs mä

jisk’pach juch’us lawitar janirakiw ancha juch’us nu ukar guma mä jisk’a lasump

uchkatatapi ukampiw jariyapxix yuntarux nu ukaw waka chikut satax ukax janiw kuns

siqniphikkit nu

Ent. A ya ukharusti kunanakampis utjix kullaka

Inf. Mallkunakan isip tuqitx utjiwa um aka rusayu sataw akax janiw jiwasankkit nu pir

ukampirus apnaqataxipi jan phalta mä autoridadanx nu kimsa rusayuniñapaw akaxa

kuna jan walinakats jark’aqt’añapatakipi alaxpachankiri awkisax wintisiñapatakiy

kumunidadpachar nu akax kimsapi dios awki dios yuqa y dios espíritu ukpi riprisintix

ukampirus churarakiy ch’ama valor taqi ukanaka nu ukampirus kuna juchanak jan ukax

kijanak askichasas ukpi jamp’att’ayapxix nu ukatpi juramints mayt’ayapxarakix

juchaninakarux nu ukaw ukaxa.

Ent. Ukat utjarakit apnaqatarakit machaqa thantha yaqha kast rusayunakax

janikirakicha.

Page 292: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

292

Inf. Janiw mayakiw janirakiw anchs thanthaskarakit nu uka mayak apnaqapx kullaka.

Ent. Ukat kunats mä autoridadax uskurutin isthapt’aspachax chiyar pantaluna ukanakx

kuna kast pantakunanakas aka Jesús de Machakanx utjixa.

Inf. Nayrxa iwij pantalunapi apnaqatanx jilapart jichhax janikiw lijïr tatanakakiw

apnaqx iwij pantalunx nu jilapartix apnaqxipi tila pantaluna chukyawut apanitakis uk

nu um mallkunakaxa ucht’asipiniw ch’iyara jan ukax ch’iyar asula ukakipiniw janiw

janiw yaqhanakax uchasitakit mallkunakanx nu mallkuxa uskurpin nu porque

llakiñapächixay kumunidadpachata ukatpi uskurux llamp’u llakit chuymanikiñapaw uk

signifikix sitix qhana pantalun uchasisp ukaxa janis llakkasp ukhumay allmillax

iwalarakkiy uskuru nu ch’iyarapiniw jila partix jichhax kuna chumpanaka chamaranaka

ukanakakpi uchasxapxarakix nu pir uskurupiniw uchasisphawa ch’iyar asula café oscuro

jistan nu uka ukharuxa uqi uscuro plomo uscuro oscurunakaxa sañ muniw sabiduría

wali expiriñsyani ukatpi uskurut isthapt’asxix mirisxipi mä rispitu nu jistan nu ukanaka.

Ent. Janq’u chumpasti kunatakis

Inf. Ukaxa qhanaxipiukx uchasisphaw wayn tawaqunak janiw mä jilïr kasarux

uchaskasphati nu porque jupanakaxa ch’amakanak ucht’asxañapaw nu mayamps sama

qhananakaxa sañ munipi kusisiña janipi ancha rispitatakitix isipampix yast uñicht’ayxix

kunjamas uka jaqix ripitatat janich ukx nu ukpi six ukaxa

Ent. Ukat utjarakit machaq allmilla jan ukax chumpa apnaqatarakit mallkunakanx

janikich

Inf. Um apnaqatapi kamisatix mayanakan jisksmaxa ukhumarakkiw kullaka.

Ent. Kunanakamps mä mallkux isthapt’asix

Page 293: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

293

Inf. Ukakiw mallkutaykan isip tuqit qhanañcht’arakirims inas

Ent. Walikiw janir mallku taykan isip tuqir paskasin kunatakis wiskhux

Inf. Um wiskhux janiw ukchasxapxit jichha nu nayraw uchasipxirin kullakanakakiw

uchasisipk siquidux nu pir jilanakaxa utanak uchasxapx akham jach’a riwñunanakarux

janikiw mä cincuenta por ciento wiskhunink no.

Ent. Kuna kast wiskhunakas utjix

Inf. Utjiw um chachanakatakixa santall wiskhu ukharuxa kurusir wikhu nu paypachaw

apnaqataski santallax niya sapatur uñtatapi kurusiruxa niya chinilar uñtatarak nu

kullakanakanxa aka kaskakiw niya sapatur uñtatjam nu aka wiskhumnakaxa awtu llant

gumat luet’atapi amparam lurt’atarakkiw nu aka wikhuxa taqpach markachirinakan

uchasitaw janiw autoridadanakak uchaskit wayn tawaqu wawanaka jilïr jaqinaka

uchasipxiw taqini nu

Ent. Machaqa thantha ukanakx kawkharus uchasipxix

Inf. Machaqaxa kawki jach’a tantachawinar sarañataki phitanakar sarañataki ukhumaw

ukat nikhar jiksmax ukhumarakkiw nu

Ent. Kunanakampis utjix

Inf. Utjiwa alkula aka alkulaxa apnaqataw mallku awkina ukhumarak mallku taykan nu

panpachaw apnaqapxix nuñu sapxarakiw awisax pur nu akax mä jisk’a wutillankañapaw

vidriota nu janiw plantikuñapäkit riruntilla sat uñt’atarakiw ukaxa kurchut tapaniñapaw

jan warstañapataki ukarux slkul purux niya phuq warant’atañapaw panpachanin mallku

awkina ukhumarak mallku taykana ukat yaqhaw jach’a wutillar alkulax apasiñapa jan

Page 294: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

294

pist’añapataki nu aka alkulaxa mä umakasphas ukhumaw uñt’atapi kaltumpi ch’uñumpi

ukhum uñt’ataw alkulamp kukampix kumun wawanakan manq’apaw ukat janiw

phaltañapakit alkulax alkulamp kukampipiniw nayrankix aruntasisax alkulamp

kukampipiniw ñayraqat churatax kuna tantachawinakans kuna jikisiwinakans taqi

chaqan ukapiniw nayrankix khullirisphansax janisay akhulliriskphan iwalak kukamp

alkulampix churañax ukat jupat jullt’askis jani nu kukaxa ch’uspankapiniñapaw

mallkunakanx mallku taykanakanxa tarillankarakiñapaw nu ukat ukanxa ch’uspans

tarillan llujt’an tulsin ukhumäñapaw kukaxa kumun wawan manq’apa alkukaxa kumun

wawan umapa ukhumaw ukhum sañ munix ukax nu kukaxa yamas nayrankapini janiw

lakamayas kun parlksnat kukampipiniw wisitt’asas wisittirirux nayraqatx churañax aliq

jaqinx nu kukax taqi chaqankapiniw yamas mä awturitatanx janipiw phaltkasphat

nayrankapiniw ukapiniw kuna thakhins uñt’ataphas Janis khullt’ayawñappiniw ukax mä

rispituw jan kukan alkulanikasphax kunarak waxt’asphax wawanakaparux mä awk

taykas wawanakaparux waxt’art’asipiniw manq’x nu ukhumarakipi kukamp alkulampix

mä awturiraranx nu ukhumaw ukax wali jach’a significaduniw nu

Ent. Jichhakuch mallku taykan isinakap tuqit qhanancht’ita mirä amp suma

Inf. Walikiw kullku taykaxa isthapt’atapi awayuni phalt’ani qiqiluni q’ipini uskur

chumpani uskur pullirani ast manqhanchapas uskuruñapaw wiskhuni tarini tarillani

riruntillani ukhum taqi phuqhataw nu

Ent. Nayraqat away tuqitay qhanañcht’ita kunats away acht’asippach mmallku

taykanakaxa

Inf. Walikiwa mallku taykax awyt’asipi mä ch’iyar awayu ch’iyar away sataxa ch’iyar

pampaniwkarupi satax nu pir mä mallku taykax ukpin awyt’asix ukax sañ munipi

junt’uchkaphas ukhumapi awayumpix imxatix kumun wawanakaparux nu ukpi sañ

Page 295: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

295

munix jan kuna pasañanakapataki taqi kunats jark’aqkasp ukhumpi imxatix protección

churix wawanakaparux nu uk sän munix awayuxa.

Ent. Ukat kuna kast samin pampanakanis awayunakax utjixa.

Inf. Utjiwa rusar pampan awayu nu ukaxa aka rusaraxa sañ munipi kamisatix jiksmax

nikharaxa rusar punchutxa kipkakirakkiw nu rusar awayurux q’ipxart’asipxi thistanakar

sarañataki jan ukaxa kasarasiwinakan ayjarunakarus q’ipxart’ayatapinipi rusar awayuru

nu porue kusisiñachixay phistankapchixay ukar ukat uchasisipkasphay nu pir mä mallku

taykaxa janipi awayt’askasphatin nu ukax kusiskasphas Janis llakkasp kumuniraratx

Janis kuns yäqkasp ukhumay kunas impurtit jiskasphas ukhumaw pir janiw uchasipkkit

nu autoridadanakax nu ukaw ukax

Ent. A yay a ukat ch’uxña awayusti

Inf. Ch’uxñaxa achunakarukipiniw riprisintix uchunakamp rilacionataw nu

saskayasmawa kamisatix pampanakax ch’uxñakixa achunakas ukhumarak achunak

q’ipt’atakasphas naturalñis q’ipt’atakasphas ukhumapi pir janiw apnaqapkit

awturidadanakax ukax awisax kullakanaka sarapxi kawkirus ukat q’ipxart’asiwayapxix

jupanakpi nu ukat ukax pachar kust’ayipi nu ukat ukpi sañ munix ukat utjarakiw asul

pampani nu umm ukaxa rilacionatapi alax pachampi cielumpi taqi kunaw jakawirjam

wakicht’atax janiw inäkit kunas nu pir qhana kuluranakax chuyma qhanartakipiniw

kamisatix jiwasax umm panqaranak uñjasax ast nu chuymas qhanartistuw janicha

ukhumarakipi pachax kusist’ix nu ukat sapxarakiw maysatuqit qutax asulachixay ukat

ukaruw riprisintix sas nu pir aka asulaxa janirakkiw apnaqatakit mallku taykanakanx nu

Ent. Walikiw kullaka ukharusti kunanakampis utjix umm café pampanisti kun sañ

munix

Page 296: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

296

Inf. Jis kaphiyaxa janiw uchasitakarakit nu porque mä autoridadaxa uskurutpin

isthapt’asiñapax mask thanthapasay nu kaphiyaxa tierra signifikix jismaw nu ukakipiniw

ukat utjarakipi ch’iyar asula nu ukax awisakiw uchasit mallku taykanakax pir jisk’a

riwñunanakanak uchasisphax janiw jach’a kawiltunakanx ch’iyarakipiniw ukat utjiw uqi

ukaxa utanakan awisa ucht’asisipkarakisphaw awayt’asisipkasphaw nu ukax asignifikipi

qinaya nu jallu signifikix nu

Ent. Ukat apnaqapharakitmachaqaka thantha ukanakx janikich

Inf. Ukax pachparakkiw nu apnaqatapi machaqa machaqpin lurt’ayasix añu nuyw ur

awayt’asiñtakix taqpachaw machaqañapax ast q’ipxar awayu muntiri pullira machaq

tiñst’ata taris machaqa phalt’as machaqakiñapaw utjakiw usadunakax ukax

yaqhaskañapaw nu taqikunas machaqapiniw wakt’ayasiñax nu ukat kamisatix jiksmaxa

ukhumapi machaqawkxa isthapt’asiwayapxipi kuna jach’a tantachawinakar chukyawur

sarañataki jay ukanakataki nu ukat murquwkanakxa niy jistawa nu umm kumuniraran

rawajunakas utji riwñunanakas ukaruw ukanix sarapxarakix nu ukat thanthawkax utan

ucht’asiñatakirakipi nu ukhumakiw mä mallku awkis kipkakirakipi isthapt’asiwayix

machaqkamak ukat sarantawayapxix awkirus nu

Ent. Kunjamas q’ipxar awayux mayjat jan ukax pachpakirakicha

Inf. Ukaxa yaqhapiniw nu chachanakans warminakans q’ipxar awayuxa iskinaruxa jik’a

t’isnuniwa ukaxa chinut jan jarjtañapatakiw nu ukax chint’asiñataki suma nu ukat mä

juk’ jisk’pachakipi nu ukat ‘ipxar away satax awayt’a wayuxa mä juk’ jach’pacharakipi

um ukhumaw ukax aka q’ipxar awayuxa ch’yarapiniñapaw ukankipi riyachinux

chachanakanx nu

Ent. A ya ukat kunats ch’iyarapinix kunats jan yaqha kulurakasphax

Page 297: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

297

Inf. Ukaxa porque autoridadaxa oskurutpin isthapt’asix jismaw no ukx um ukhumapi

janiw qhananak isiskaphatix ukax kusiskaphas Janis kuns yäqkasp ukhumasphapi Janis

kunas impurtkasp ukhum nu mama taykax iwalarakkipi alt’at chuymamp humilde

llakt’ata ukhumakiw sarnaqañapa janiw larkaspha ni tuqiskaspha nu ukaw ukax

sabiduría rispitu uskurux uñañchayixa.

Ent. Ukat saltan awayusti kun sañs muniy uka saltanakapax

Inf. Ukaxa saltanipiniw awayux nayratpach ukax sañ munipi yatiña yatiñaniwkanakaw

suma saltanakan sawt’apxix jichhax yamas jumat mayach jiskasphas ukhumaw wali

sumanak sawupxix ukx p’iqipat apst’asapi sawt’apxix janiw khitis yatichkiti ukatapi

yatiñax sañ munipi sabiduría um ukhumaw ukax pir riprisintiw phawna kuna

uywanakas utjixa salqa uywanakaxa ukaw ukan sawuntatax ukhumarak panqaranaka

ukankiwa um kunturi um wisk’acha um jamach’i taqi ukanaka ukax tarins pachparakkiw

saltanakapax ch’uspan ukhumarakkiw nu ukax janiw ina kunjamakikis nu wali sum

pampt’ataw qhanat uskurur ukax mä kurmikasphas ukhumarakiw nu taqpachaw

riprisintataskix mä awturidadan isipanx nu

Ent. Ukat q’ipipan mallku taykan q’ipipan kunas utjix

Inf. Ukanxa mä recerba ukankix nu ukankipi kuka jan pist’añapatak alkula ukharuxa

mirinta janiw phaltañapakit ukanakax nu jan phaltaw ukanak q’ipisiñapas may aktjamat

kunas utjasphax ast uka kimsx apasiñapapiniw janiw jan ukanix sarkasphat kunatix

ukanak apasxap ukaxa pist’ayaskasphas ukhumaw ukat achunas p’ist’arakisphaw

markachirinakatakix nu umas jan utjxasphat ukhumasphaw ukat phiñasipxasphaw

kumun wawanakax awisax amanuts sapxiriw mallku tayk merit apsum sas yatiñ layk um

ukax phuqhatat janich sarnaqaskix ukatak nu jan phuqhatakasp ukaxa jawq’xapxasphaw

jumarakis akhamak sarnaqtax ukatpi jan manq’añax utjkitix saa nu

Page 298: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

298

Ent. Taristi kuns uñañchayix inkhar taristi

Inf. Ukaxa jan tarinikasphaxa kunarurak kuk apasisphax kawkharus nu tarixa

impurtantipiniw ukarupi tarilla ukhumarak riruntilla ukanak chinuntt’asiñax nu um jan

tarinikasphaxa tarinipiniw rispitux nu ukar ch’ama katt’atay ukat mä phukhukasphas

ukhumarakipi ukat kuk apst’asapi tarillarux jach’int’ix ukat liwart’ix mä palatutjam

risinaw nu ukaw ukaxa.

Ukat saskayasmawa tarilla satarakipi piras tari pirasa ukax sañ munipi maq’t’asiña awisa

kuna mirintas satarakipi pirast’asiñan sas aka taris yawt’atapi kullakanakana qaputat

sawt’atapi ukat aka tarillaxa waxt’art’añatakipi khullt’ayañataki kuka janixay jach’a

taritx khullt’ayañjamäkchitix nu um ukatpi uka jisk’a tarix janiti tarillanikasphaxa

kunats janiw khullt’aykasphat nu ukar kukax tusin llujtan ukhumañapaw

t’irintt’atañapaw t’iki nu um ukax mä palatukasphas manq’ waxt’añtak wawanakapar

ukhumaw ukax nu jan ukanikasp ukax janis taykakaspsk ukhumay pir ukanipinis janiw

inaw mä mallkux jan tallanijkasphat nu porque ukax mä yatiñarakipi rispitu jan ukax

khitis rispitkasphat nu.

Ent. Ukat kuna kuluranakas utjix tarix

Inf. Ukaxa taqi kast saminiw nu ukaxa utjipi asula ch’iyara ch’uxña wila uka

pampanikiw jil apnaqatax ukat ukax saltanirakkipi akaxa kaekiris apnaqatakipi pir

ukampins mallku taykanakakiw aka tarinakx apnaqix ina jaqix janikiw anch awisakiw

kuna wisitanakataki ukatakikiw apnaqatax nu niy jisxmaw aka tarixa kulurapampixa

kusit’ayipi pacha mamaru nu kunatix pachas kipkakiy ukatay kusisix nu niy jisxsmaw

nu kuluranakatx uka pachparakkiw nu

Ent. Ukat apnaqatarakit janikich kunjamatix machaqa jay ukhamax janikich

Page 299: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

299

Inf. Jisa apnaqapxiw nu kunjamatix awayut jiksmaxa ukhumarakkiw nu ukat utjaraiw

phalt’a nu aka phalt’axa mä lluch’ukasphas ukhumapi nayraxa janixay lluch’ux

warminakatakix utjkchintix ikiñatakis phalt’asiwayapxirïn kuna mantampis ukhum nu

ukatpi ukax siqnifikipi pasiñsa pasiñsaniñapatakipi ukchasin jan kuna jan wali arunaks

it’añapataki piq ch’ut’atapi ukatxay sapxchix mallkux p’iq nu ch’uqt’asis lurañaw

sasax ukax nu sañ munipi pasiñsaniñapa janiw khitimpis tuqiskasphati tuqhatas

umuskañapaw mallk mistusax tuqisisphas ukax niyas pir mallku tay kankirisinxa

janipiniw tuqisiñapakit ukat mayxa janirakiw maysat maysa jich mistuñapakit kuntix

irpirix ixwt’k ukx nu ukapi ukax phat’anix ukampirus junt’ucharakipi pacha mamaru

jani phalt’anipxasp ukaxa ina q’ara jinchukichisphaxay ukat pachax qalakixarakisphay

janiy jallus purxasphatix yäparux nu ukat janirakiy achux utjxasphatix ni pastus

utjxasphat uywatakix ina qala pampakixasphay nnu ukay ukax

Ent. Ukat apanaqatarakit machaq athantha

Inf. Um apnaqapxipi ukaxa mayanakjamarakkiw jir janiw jan phalt’anix sarnaqkasphati

ni kuna layku yaqhipax yamas janiw ikiñatakis aphusipkit uka thanthawkax ikiñatakipi

nu ukat murquxa jisk’a rawaju riwñuna ukar sarapxix nu

Ent. Ukat kunanakampich umm muntirusti qiqilu satarakiw sapxarakisa ukhamapiniti

Inf. Um ukhumpiniw qiqilu sapxipi aka qiqiluxa sañ munipi walli altiplanu ukat uka um

pä iskinaniw uka ch’utuwkapi alpiplano ukat uka manqhawkax walli ukhumaw

payapiniw kunas nu suni walli ukhum ukat aka Jasús de Machakanxa apnaqatapï arax

suxta manqha suxta ukpi uñañchayix riprisintix ukpi nu ukat ukaxa ch’iyarapiniw janiw

yaqha kulurakasphat inapiniw nu uk saksmaxa junt’uchañapachixay uskurux rispitu

valor fuerza conocu¡imiento ukhumaw pir qhana isixa wayn tawaqukiw uchasix ukax

janiraxay ixpiriñsanikchitix nu ukatay ukax

Page 300: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

300

Ent. Ukax apnaqapxarakit murqu janich

Inf. Apnaqataw sasksmaxay taqikunaw machaqañapax sasax nu ukat murqu thantha

ukax yaqhaskiy kununirar utana uchasiñataki nu mä mallku taykaxa janipi jan

muntirunix srnaqkasphatix ukax wali rispituchixay jan ukax janiw khitis rispitxasphat nu

ukaw ukax kullaka

Ent. Ya ukharuxa chumpa pullira ukasti kunatakis uskurux

Inf. Niy jixsmaw kunats uskurux ukx nu pullirax utjasphaw ch’iyar ch’uxña ch’iyar

yinta ch’iyara ch’iyar chupika nu akanakaw mallkutaykan pullirapax janiw yaqha

kuluranakax akax iwij t’arwat qapt’ata ukatxa tiñst’aña ukat ukax iksuñapaw mä pä

simana ukax suma samin mistuñapatakiw ukat ch’ukusipkix risinaw nu ukat uka

saminakanpin wakicht’asipxix nu suxta waranipi mä pullirax ukat manqhanchapas

uskuruñapaw inapiniw janipiniw mä mallku taykax qhananak uchaskasphat ukatarakxay

wali rispitatachix mä taykhamay taykay kumun wawan taykapay un jan ukax

wawanakas jani rispitxasphat um ukhumaw saskayasmaw manqhancha ukaxa

uskururakkiñapaw janiw uka kuna sintrunakax uchasiñakit wayit

manqhanchanipiniñapaw un sitix sintrunisphaxa aka mallku taykax mä arunxa jisnaw

kukitiyaskiw un ukhum sapxixa.

Ent. Ukat kuna kulur pulliranakas utjix

Inf. Utjiw rusara qhana ch’uxña ukakiw ukat aka pulliranakaxa uchasitapi tawaqunakan

qhananakx uchasitaw mä pasar taykaxa janiw uchasxarakkit qhananakx ni mä kasarus

uchaskasphat qhananakx uskurupiniw jupanakatakix porque rispitataxchixay

ixpiriñsanixchixay ukatay nu

Ent. Ukat uka saminakax kus uñañchayix

Page 301: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

301

Inf. Jismaw qhananakaxa kusisiña uskuruxa risìtu sabiduría ixpirinsya nu pir rusaraxa

phista kusisiñakipiniw chuxñaxa achunakaru nu

Ent. Ukat chumpasti

Inf. Ukaxa uskurukipiniw niyas aliq jaqix uchasiskipi turpa qhananakx tawaqunakaxa

uchasix qhananakx janq’u rusara q’illu ukanakx nu pir mä mallku taykaxa uchasipi

ch’iyara ch’yar asula ukanak nu aka chumpaxa p’itt’atayrin iwij ch’ankhat nayrax

jichhaxa alatakixarakiw nu ukasphaw kulla

Ent. Walikiw kullaka mil gracias

Inf. Nayax ch’amancht’smaw nayrar sarantaslkakim akham yatxatawinakampi

Page 302: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

302

INFORMANTE 8

Comunidad: Sullkatiti titiri

Informante: Anónimo

Entrevistadora: Zulma Choque

Edad: 55

Sexo: Femenino

Ent. Aka punchux kuns signifikix tiya kun sañs munpachax taqpach isinakapax um

wayrur punchux kun sañs munpachax

Inf. Aka puñchux sañ mini rispituw aka wilax sañ muniy wila wartawinaka ch’iyarax

sañ munarakiy llaki um saraksnaw rutu nu mä mallkux mä awkichixay mä ayllu taypinx

nu ukatpi punchupax wayrurux sañan janiw mä mallkux wila punch puñchuskasphat

ukhamasp ukaxa janis yäqkasp taqi kuns ukhamay nu.

Ent. Ukat rusar punchusti kuns signifikix mä mallkux uchasirakisphatix

Inf. Rusar puchux janiw uchasitakit mallkunakanx aksanx nu jan ukasti jilpachax

uchasipxipi kasarasiwinakan ukx uchasipxix nu jach’a parinunaka uka kuluraxa sañ

munipi kusisiwi phista nu umm ukaw ukax.

Ent. Ukat ch’uxña punchu asul punchu café punchu ukanakx khitinakax uchasipxix y

kawkharus uchasipxix tiya

Inf. Ukaxa janiw uchasitakit mallkunakanx wayrurukipiniw claru aliq wasi jaqinakax

uchasisipkasphay kawkha phistanakarusa thayansa jilpachx uchasipxarakipi rusay

phistana no

Page 303: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

303

Ent. Rusar punchux kuns signifikix

Inf. Ukaxa kusisiña isti phistanakan uchasipxix kasarasïwinakana nu um parinunaka

ukhumarak ayjarunaka isti aliq jaqinakas rusar ch’uxñpin uchasix phistarux nu.

Ent. Ukat ch’uxñasti

Inf. Um ch’uxñaxa jilpachax rilasyunataw um istimpi achunakampi ch’uxña

achunakampi pastunakampi ukhum kusisiñarakkiw pir ch’uxñax um unanchayarakiy isti

um vejetalanakaru ch’uxñatimpuru uk nu.

Ent. Ukat tiy kaphiyasti kuns unanchayasphax

Inf. Ukaxa um istiy unanchayasphay isti um uraqi tierra no um isti laq’a saraksnaw no

um ukax istirakiw um tierrarupiniw riprisintix ukax kaphiyaxa

Ent. Um ya ukat uqisti chinchilla ukasti

Inf. Um uks isti uqi punchu

Ent. Um uqi punchupi

Inf. Uka uqi punchuxa nayrax uqïnw mallkunakan punchupax awayus iwalarakki no um

ukaxa sañ munarakipi isti um qinaya qinayaruw ukax qinayaruw riprisintix

mallkunakaxa jallu pachaw ukx uchasipxix uqi punchux ukhumarak uqi aways ukax

jünt’ukiñapataki jan qinayax apjtañapataki awisaxa um isti jallupachaxa munaschixay

jallu achunak achuqt’añapataki nu ukat mallkunakatix isusxasphaxa akatjamat isti um

pachax q’altaspha ukat juyphis juyphintakirakispha no ukaw ukax qinayaruw riprisintix

um.

Page 304: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

304

Ent. Walikiw tiya ukat lluch’usti kun sañs munix

Inf. Aka lluch’ux ukhamarakkipi no sañ munarakkipi sañan janipi ma mallkux kuna

arusiwinaks yäqkitix jan ukasti jupax awkichixay ma ayllunx intunsis munasiñapay

taqiniru khuskhatay uñjañapax ukatpi lluch’x uchasipxix mallkunakax janiw

mallkunakak uchaskarakit jan ukhasti aliq ina jaqis uchasirakiy no ukhamay ukax

ukhampiniskiw um sañani ukax sañ muniy amuyuni nu mä pasar jilapi lluch’t’asix no

claru waynanakax uchasiskiy pir jupanxa mayjay jani mallku um panqar lluch’ukitix nu.

Ent. Asul punchusti

Inf. Asulaxa istiy um sañ munrakkiy isti um alax pacha cielo ukaruw laqampu sañ

munix ukaxa awisax awti pachaxa juyphirakipi munasix ch’uñ ch’uñutaki ukat ukax sañ

munipi juyphi no ukasphay.

Ent. A ya tiya ukat kuna samin lluch’unakas utjix ukat um isti ukanakax kamsañs munix

Inf. Um utjiw walsa samin lluch’unaka um chuxña asula ukkharuxa um isti panqar

lluch’u sataw mallkunak uchaskiwkax uka isti panqar lluch’xa uchasisphay

mallkunakaki um jilïr jaqinakax uchasirakisphay ukax unanchayiy yatiña yatiñani

ixpiriñsani uk sañ munix janixay khitis uchaskakchitix khiti walnas uchasisphawa

pasarunakaki no

Ent. Ukat uka kulur lluch’unakast signifikix kun sañs munix

Inf. Ukax ukhumarkkiw punchjamarakiw signifikadunakapax kunarakist ukakiya

pachpakirakkiwa

Ent. Ah… ya tiya ukat chikutisti kunatakis

Page 305: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

305

Inf. Aka lasux jach’a rispitu y kunatix saraksnaw poder del autoridad sas no um ukpi sañ

muñix kunatix mä um mallkutix jan lasunikasp ukax anus phiskasikispay nu maysatxa

justisya saraksnaw ukax justisyapiniw ukampiw justisy lurapxix mä awturidadjamax nu.

Ent. Walikiw tiya ukat warasti kunatakis kun sañs munix

Inf. Ukaxa mä wastun de mandu satarakiw ukax ist satarakiw ayta aymar arunx ayta um

payapiniw mallkunakan um isti mayaxa utana maya jisk’awkax chint’atapi q’ipi chinuru

nu um intunsis ukaxa uraq jaljañatakirakipi ukampininiw lintinaks kun isti jaljapxix nu

ch’axwanakas utji taqi ukanak nu uk sañ munix kullaka um ukat iwal justisyarakkiw isti

um uka patpi istipxix kachakipayapxix uka k’arisir o jan k’arisirirus isti saraksnaw um

justisya wali rispituw janiw khitis kachkasphat jasil wali jach’a poderaniw warax yast

k’arisirinakrux jucharuw puriyix kun awisax jiwañarus purxasphaw um janiw chistikit

ukaxa.

Ent. Ya tiya ukat qhawillapasti ukax kun sañs munarakisphax

Inf. Ukaxa isti um iwalarakiki mä junt’uchkasphas ukhamarakikiy ukaxa istiy um

rilasyunatapiniy pacha mamampi nu si mallkuti jan ukanixasphax qhawillanixasphaxa

istisphax ukax pachax q’ajtxasphay juyphis juyphintxaspha jallus jalluntxaspha

ukhamay jan ukax achus jan utxasphati lupis wal lupintxaspha ukhamay ukax

qhawillanipiniw mallkux ikipxis ukaniw no ukax ist mä kamsnas isti ast yäparupi

pachax sarix yäpar mallkux isis ukax si mallkutix q’alsusxanixa ast ukhamarakix kunas

istipiniy phallapiniy um ukhamaw ukax ukat punchus iwalarakikiy ninkhar jismaxa ukax

wawanak wit’xart’asiñatakiya.

Warminakanx iwalarakikiy awayux um istirakikiy isti junt’ucharakikiy protección churix

kumun wawanakarux ukax sañ munniy jan kunas pasañapa jan kunas phaltañapa kumun

wawanakarux uk sañ munixa.

Page 306: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

306

Phalt’ax iwalarakikiw lluch’jamarakkiw nu uk ukax isti mä jiñchs tapt’kaspax

ukhamarakikiw Mallku taykaxa um janixay janiw jan wali kuna arunaks ast ukhum siw

akham siw ist’ katuqakiñapakiti jan ukasti ukatakiw jan wali arunakatakiw aka

jiñchumax tap ist llupt’atax sapxchixay ukat maysa jinchut maysa jich jan suma arunak

ixwt’apchixay uk jan mistthuyañapatakiy katxasiñapay uk kat’asisay sarnaqañapax ukat

uka iwal mallku mallku tayka sat wali sum isthapt’atañapaw ast ukat ukhamarakpi

isthapt’asix pachax uk sañ munixa.

Ukat utjiw isti qiqilu ukaxa istirakiw ukax um rispirtu satiñani saraksnaw nu ukax

ixpiriñsani paylanix janixay mä mallku taykax sarnaqkchisphatix ukat ukx

ch’iyarapinirakiw pa iskinan duwalidad payapini uk sañ munixa.

Ukat utjiw isti um tari taykanakanx mallku taykanakans chacha nakanx ch’usparakiw nu

um isti ukaxa istiw mallkux taqi phuqhatay chachas warmis duwalidad ukax chachax

isthapt’asi warmix isthapt’asiraki chachax punchuni warmix awayuni chachax um istini

lluch’uni warmix inchhini um phalt’ani chachax ch’uspani warmix tarini ukhamay

taqikunay iwalakix nu ukat aka isti ukax kukanipi turawiyas mallku taykanakax apnaqix

ukanipiniw istallanipiniw ukax jisk’itak ukax um iñchhi ukax istitakiw ukat muyurt’ayix

kukx janiw jach’a tarit jach’kasphat jan ukax isti uka muyurt’ayix istallatpi no um ukat

jupatay jach’st’asiskix walx juk’s no mallkunakax iwalarakkiw ch’uspat muyurt’ayix

ukat ukax payapiniw duwalarakikiw no duwalidad kukampi alkul purumpi payapiniw ast

muyux wasinarakux mallku taykanx iwalarakikiw istallampi alkul purumpi muñumpi no

ukx sapxipi kumun wawanakan maq’apa kumun wawanakank ist um awk taykapachixay

mallku awkimp mallku atykampix ukat awk taykhamaxay m’aq waxt’art’añapay ukaw

ukaxa.

Ent. Rusayusti

Page 307: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

307

Inf. Ukx janiw sirismat janiw um ukax istiw ukaruw juramint katuqapxix mallkunakanx

kimsa kalwaryuw mallku atykanakanx mirallrakiwa janiw sum yatkt

Ent. Ukat saltan awayu chuspa saltan tari ukharus uka taqpach saltanakax kuns

unanchayix tiya uka tuqit qhanancht’akitaya

Inf. Saltanakaxa uñacht’ayipi yatiñ kankaña kuntix yatix mä mallkux uk no wali saltan

awayur q’ipt’atax ukax sañ simbolisipi yatiña mä arun saraksnaw conocimiento no

ukaw ukax ukax pä unanchawinisphay isti mayax um unachayarakipi phawna

uywanakaru panqaranakaru panqaranakax naturalisaxa kusist’iy uham ast jiwa

panq’aran uñjasax ukat ast panqaranakas wali sum panqart’ix ch’uqis ukhamakar no

ukaw uka kullaka ukak siristxa

Ent. Ukat kunats mallku awkis mallku taykas uskurutpin isthapt’aspachax kunats jan

qhana isinak uchaskpachax kunatapachas

Inf. Ukaxa ninkhar jismaw payapini duwal wacha warmi nu isthapt’asiñapay uskurutpini

ast jilïr jaqinakaxa isti chachas warmis mä r¡kasaruxa isthapt’asxipi jaqxama sumiruni

jani kachunix sarnaqxasphati ni paylanis sarnaqxasphatix no ukay ukatarakiy

mallkunakax uchasix sumriru wali rispitu ukax sañ munxipi uka jaqixa warmis

chachasa ixpiriñsani yatiñani rispituni ukatx isti um pasaru uk sañ munix ukatay

uskurutpinx isthapt’asiñapax wayna tawaqukixay isti qhananakx uchaschix ukax janiray

ixpiriñsanikitix ukatay ukhaskix no ukaw ukax ukatpi mä mallku taykaxa uskurpin

uchasiñapax kunatix ukax sañ munipi taqinir iwalat uñjaña jisnaw mä arunxa justo no

ukaw ukax

Ent. Ukat machaqa thantha murqu ukhumanakax utjit aka isinakax kullaka

Inf. Mallkunakan isinakapa

Page 308: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

308

Ent. Um ukapi khawkharus uskusipxix thanthanakx

Inf. Ukax istjamarakiy isti isjamarakiy machaqanakxa uchasipxasphapi istiru

kawiltunakaru kungresunakaru jach’a phistanakaru ukat murqu utjix nu ukax ist um

tantiy phistanakaru jisk’a riwñunanakaru ukaruy murqukirakiy sarantt’apxix

thanthawkxa uchasispha o si nu apnaqapxasphay um istinakana utana rawajuna

ukhumarakiy ukaxa.

Ent. A ya tiya tukt’ayañatak kunanakampis arxatt’itasmax tiya

Inf. Kunarakist ukakiway

Ent. Silla utasti

Inf. Ukax ukaxa istiw mä ofisinjamaw mallkunakanx ukankiw jach’a wara ayta saraktan

no ukharuxa ukankiw lasu o suryawu ukankiw kuka walja apkatatax ukankiw alkula lat

lat imataw ukanx jan pist’añapatak ukankiw mä mesa uka panx utjañapaw kuka tari

akhullt’añatak janiw mistuñapakit yaqhapiniw ukat kukan ukhum no ukankarakiw isti

mä ch’uspa kukanirakik no yaqharakikiw ukax alku wutill riruntillas ukan no ukharuxa

isti qunt’añatak sillanakas ukanki lip’ichinakas ukanki ukhamaw ukax ukax mallkun

isipas ukankiw ukaruw q’ips q’ipnuqt’asiñapax janiw kawkharukis isusiñakit uka isix

wali sagraduw uka utaxa kijanak askichañataki mallkukamas riwnisipxi ukham mallkun

ofisinapaw ukax ukarux janiw jasil wawas mantkit no

Ukharux utjarakiw q’ipi mallkun q’ipipa y mallku taykan q’ipipa ukax sañ munipi

kumun waw q’ipt’ata janipiniw q’ipinukuñapäkiti.

Ent. Kunarak uka q’ipin utjist

Page 309: LÉXICO SEMÁNTICO AYMARA DE LA VESTIMENTA ORIGINARIA …

309

Inf. Ukanxa istiw riya chinuw ukanki taqi kast achunak ukax abundancia utjañapatakiw

jistyunapan jan kunas phaltañapataki ukax kullaka.

Ent. Gracias tiya