Marathi - Sangeet Uttarkriya - Savarkar Smarak... स ग त उतर क रय अ क प हल प रव श १ ल (प हल म धवर व प शव व य य अ

www.savarkarsmarak.com

सगंीत उ तरिक्रया © ीमती िहमानी सावरकर

सावरकर भवन, राजा ठाकूर पथ, शिनवार पेठ, पुणे.

दरू वनी :+९१२०२५५४४७५१

इंटरनेट अिधकार :- वा. सावरकर रा ट्रीय मारक

वा. सावरकर मागर्, दादर, मंुबई ४०००२८.

प्रक प संचालक : रणिजत िवक्रम सावरकर प्रक प सम वयक : अशोक रामचंद्र िशदें

हे पु तक आसामी, बंगाली, इंग्रजी, गुजराथी, िहदंी, क नड, म याळम, मराठी, ओिडया, पंजाबी, तिमळ, तेलुगु या भाषांम ये उपल ध आहे.


सगंीत उ तरिक्रया अकं पिहला प्रवेश १ ला

(पिहले माधवराव पेशवे वा या या अगंणात उभे आहेत. इतक्यात बाहेर या बाजसू गलका ऐकू येतो.) माधवराव : पहारेकरी, दरवाजाबाहेर गलका कसला होत आहे? पहारेकरी : काही िवशेष नाही, सरकार! एक वेडी आज चार पाच िदवस येऊन, िभक्षा घातली तरी न घेता

आत घुस यासाठी त्रागा करीत असते. येती जाती पोरेटोरे ितची गमंत क न हसत िखदळत असतात, इतकेच कायते.

माधवराव : िभक्षा घातली तरी न घेता वा यातच घुस ूपाहते? काय, ती हणते तरी काय? पहारेकरी : खुळीच ती, सरकार! ितचे बरळणे ते बरगळणेच. ती हणते, या शिनवारवा याचा धनी

कोण? तो मला हवा आहे! देवाने व नात येऊन मला सांिगतले की, याची एकदा चांगली कानउघाडणी कर हणनू!’ असे िवचारीत हसते, रडते, िकंचाळते. ती कुठून आली कुठे जाणार, आहे कोणाची, याची ितला वतःला तरी शुद्ध आहे की नाही देव जाणे! पण रंग, भाषा, यांव न िदसते आहे को या चांग या घरा यातील बाई!

माधवराव : बोलवा ितला आत. ती ितची वेडी गमंत पाह याची आ हांलाही एक वेडी लहर आली आहे. (पहारेकरी वेडीला आणतात.) माधवराव : बाई, तु हांला काय हवे आहे? वेडी : (मो याने हसनू) तू! अरे मला तूच हवा आहेस! जसा मला व नांत िदसलास तसाच! अगदी

तसाच! शिनवार वा याचा धनी तो तूच! पण तुझ ेनाव काय? पहारेकरी : हां! मयार्दा सोडून अरे तुरे करशील तर माधवराव : अ ंहं! दाबू नका ितला असे. सांगा आमचे नाव ितला आ ही थांबवू तोपयर्ंत, ती, जे जे

िवचारील ते ते सांगा. पहारेकरी : बाई ीमतं माधवराव पेशवे पंतप्रधान, ते हेच! वेडी : पेशवे? माधवराव? बर यां या विडलांचे नाव? पहारेकरी : ीमतं बाळाजीपंत अथार्त ्नानासाहेब पेशवे! वेडी : यां या विडलांच? पहारेकरी : बाजीराव ब लाळ पेशवे! वेडी : यां या विडलांच? पहारेकरी : बाळाजी िव वनाथपंत भट. हेच पढेु पिहले पेशवे झाले.


वेडी : (हषर्भराने टा या वाजवीत) भट? भट? तर मग तू मळूचा भटच आहेस? पुरे, झाले माझे काम! भटजीबुवा, मला स या पेश यांिबश यांशी काही काम नसनू एक तु यासारखा भटजीच हवा होता! कारण मला एक उ तरिक्रया करायची आहे. होय उ तरिक्रया! यासाठी भट हवा होता भट!

माधवराव : कोणाची उ तरिक्रया करावयाची आहे तु हांस? नीट शांत होऊन बोला. वेडी : कोणाची, कोणाची उ तरिक्रया हणनू सांग ूतुला? अरे, ‘शिनवारवा याचा जो धनी आहे, तोच भट

बोलाव आिण आमची उ तरिक्रया कर! तरच आम या अतंराळात तळमळणार् या अतृ त जीवांना उ तम गित िमळेल’ असे पानपती पडलेले सह त्राविध अतृ त वीरा मे मा या व नात येऊन ओरडत असतात. ते बघ माझ ेपितराज, तो बघ माझा तनय! झुजंत पडले बघ रणात! ती बघ माझी मलुगी अग बाई ग, घायाळ केली. रक्तबंबाळ केली ना रे या राक्षसांनी! या मा या पतीची, मलुीची, मलुाची (पहारेकर् याकड ेबोट दाखवून) तु या बापाची, तु या काकांची, (माधवरावांकड ेबोट दाखवून) िन तु या काकांची!

माधवराव : (दचकून) काय? आम या काकांची? भाऊसाहेबांची? उ तरिक्रया? वेडी : होय याच तु या चुल याची िन तु या बापाची िन तु या भावाची िव वासरावाची! इतक्यातच

दचकतोस काय असा? आणखी ऐक. अग बाई? पण मा या पायात बोचल काय पु हा? काचा काचा? या वाटेने पाऊल टाकावे या वाटेत िपचले या बांग यां या काचांचा ढीग! घरोघर बांगडी फुटली. ते तुकड ेपायात बोचून बोचून रक्तबंबाळ झाले नारे हे माझ े दय! भटा, मला या फुटले या लाखो बांग यांची उ तरिक्रया करायची आहे! या लाखांची नावे एका नांवात सांग ूतुला? या लाखांच एक नाव, पािनपत! मला पािनपताची उ तरिक्रया करायची आहे! आिण या पािनपता या उ तरिक्रयेचा भट तू!

माधवराव : बाई, तू कोण, कुठली, वेडी आहेस की शहाणी आहेस ते, त ेकाहीच कळत नाही. पण जर तू खरोखरच वेडी असशील, तर तुझ ेहे वेड या आम या पेशवाईतील सग या शहा यां या शहाणपणाहून अिधक शहाणे आहे यात शंका नाही. िनदान या रा यबुडावू वेडाने आम या दादासाहेबांना िन सखारामबापंूना आजकाल पछाडले आहे, या वेडापेक्षा जर हे तुझ ेपानपत या उ तरिक्रयेचे वेड यांना पछाडील ना, तर िकती बरे होईल. पण यांनी आज पु यातच पानपत माजिवले आहे. बाई, पानपत झाले याच िदवसापासनू मलाही तु या याच वेडाने पछाडलेले आहे. पण काय क ? या शहा यां या वेडाची बेडी मा या पायास ठोकली गे याने मी आजवर पंग ुहोऊन पडलो! पण आता ती बेडी मी तोडली आहे. आता माझ ेमी सवर् पाहून घेतो. तू िनि चंत रहा. ती पानपतची उ तरिक्रया मी करतो. तू जा िन आप या नातेवाइकांची


उ तरिक्रया तेवढी यथाि थत कर जा. तुला काय हवे ते सािह य, दभार्ंसदु्धा हे आमचे कोठीवाले पुरवतील.

वेडी : दभर्? वे या, मला दभर् नकोत, दळभार हवेत! एकेका यक्ती या उ तरिक्रयेस दभर् पुरतात; पण एखा या पानपत या उ तरिक्रयेस दळभार लागतात दळभार! दभर् न हेत! यः यः यः आम या भटजीबुवांना अजनू उ तरिक्रयेचा अथर्च कळला नाही! अरे पहारेकरी, िद ली, पानपत, पु या या कोण या िदशेस आहे?

पहारेकरी : उ तरेस. वेडी : हां हां. तर मग या उ तर िदशेस िजकं याची जी िक्रया ती उ तरिक्रया! आिण राक्षसां या हातून

उ तर िजकूंन घेताना जे जे पानपती रणी झुजंले, जे जे रणी पडले, यांच अपुरे रािहलेले ते कायर्, ती िक्रया, पुरी करणे हणजे पानपतची उ तरिक्रया करणे; आता आले का यानात!

माधवराव : बाई, तु ही वतः पानपतास होता की काय या झुजंीत? वेडी : ते मला काय िवचारतोस? हे माझ ेकेस तुला िदसत नाहीत? (िकचाळून) िपशा च! िपशा च! अरे

हे राक्षस मला िन मा या मलुीला केस ध न गरगर िफरवीत फरफटत ओढू लागले ना? हे रक्ताळ डाग, हा ठणका, हे तुटलेले- तुडवलेले, राकटलेले, िव कटलेले केस यांना िवचार मी कुठे होते ते? उ तरिक्रयेस तू भटजी िमळालास. पण थांब भटा, थांब, आधी उ तरिक्रयेचे सािह य जळुले पािहजे ना! हया तव, वाजवा! आधी रणढोल वाजवा, फंुका! आधी रणिशगें फंुका, चदा! आधी या िपशा चांना चदा! हा नजीब, हा सादु ला, हा हाफीज, हा बंगष; आधी यांची हाडके मला या! आधी या सिमधा, मी आग, तू भट िन मग कर ती उ तरिक्रया! वा, शेवटी बेत तर ठीक जमला! (मो याने हसत िन टा या वाजवीत) वेडाचा आनदं िकती अपरंपार असतो! सहन होत नाही तो मला सार् या पु यांत, सार् या महारा ट्रात अशी नाचत िफर यावाचून या वेडगळ आनंदा या कळा कस या थांबायला! (डम वाजवीत गाणे गात नाचते.)

सोनपत पानपत । तुमची आमची गेली पत ।। पादशहा िहदंपुत घ्या घ्या सडू ।।साप िवचंू मुगंसु पाल ।। मरा यांनो करा वार ।। म गलांची तोडा ढाल ।। िद ली या बादशहीच पाडा रणात धूड ।। मग उ तरिक्रया - आधी भाऊंचा सडू ।। िव वासाचा सडू! पानपतचा सडू! माधवराव : हे आता कोण मला भेटले? ही वेडी की पानपता या श याने िवद्ध झाले या महारा ट्रा या

दयातीलर मिूतर्मतं वेदना? मी कोणा या िकंका या ऐक या? या वेडी या का पानपता या सडूासाठी तळमळणार् या मा या वतः या उ सकुते या! भाऊसाहेबांची


उ तरिक्रया! भाऊंची वैयिक्तक उ तरिक्रया, पावर्ती काकंू या पे्रमवे या हट्टाने आजवर जी अपुरीच रािहली; ती आता काकूबाई क देवोत वा न देवोत! उ तर िहदंु थानात िहदंूंची स ता थापन कर या या, भाऊं या अपुर् या इ छेचा अ मा, महारा ट्रा या पराक्रमा या जिरपटक्याचे पदरात, असा पक्का बांधून, अबदा लीचे नाकावर िट चून, पानपतचे उटे्ट काढून उ तर िहदं िजकं याचे ते भाऊंचे कायर्, ती भाऊंची महारा ट्रीय उ तरिक्रया तरी मी यथािविध सपंादन करणार! िभ या शहाणपणाने बोथट झाले या, महारा ट्रा या तरवारीची धार, पानपत या सडूा या सहाणेवर घासनू, मी ितला या वेडीसारखेच वेड लावणार! कारण कीः

अितघोर सकंट िबकट झजंावादळी सहसा हतां । िनिबड पथंी पंिथ जातां बुिद्धची तमसावतृा ।। धमर्रक्षिण ंदेव दावी मितमतांही मितहतां । वीज वेडाचीच ऐशा पेटवुिन पुढ या पथा ।।


प्रवेश २ रा क ड णा : िदवस मोठे कठीण आले खरे! ही माधवराव ब लाळ पेश यांची राजवट हणजे शुद्ध

राकटपणाच रा य! यांत हंसायची चोरी, बसायची चोरी, गायची चोरी! ऊठ की लढ, यांवाचून या झुजंाररावांना दसुरे काही सचुत नाही. वा तिवक हा गडी को या भांडकुदळ एकां या िशलेदारा या पोटी ज मास यायचा तो वाट चुकून ीमतं नानासाहेब पेश यां या पोटी आला हणनू राजा झाला, नाहीतर, राजेपण असे हया यात काडीचे देखील नाही. हयाचा आजा तो बाजीराव काय थोडा लढव या होता? पण म तानी या महालातील रंग लटु याची रिसक राजकळाही यां यात होती. हयाचा बाप नानासाहेब केवढा प्रतापी! अटकेपासनू रामे वरापयर्ंत नसु या िनरो याकरवी करभार यावा, दळभार हलावा. पण वतः वारी िकती रंगेल, िकती रिसक असे. छ , या माधवरावासारखा नीरस पेशवा झालाच नाही. हे शिनवार वा यात असले की, या राजवा याची राजकळा गेलीच हणनू समजावे. अहो राजा हटला की, दहा गायिकणी, दहा नायिकणी, दहा गव ये, दहा बजव ये, दहा िवनोदक, दहा िवदषूक, दहा दास, दहा दासी, सदा हसत िखदळत आहेत, गाणी नाचणी चाल ूआहेत. को या कोिटक्रम चुग या, चका या िपिटत आहेत, आिण यात रंगनू राजा गादीवर लोळत आहे, असा शोभायचा, असा राजा या दादासाहेबां या पोटीच आला तर येईल! कारण ते दादासाहेब राजवा यात धनी असले की, आम यासारख्या कसले या िवदषूक िवनोदकां या गणुांच काहीतरी चीज होते. पण हे आमचे माधवराव वा यात धनी झाले की, शनवारवा या या रंगेल राजमिंदरास यांनी एखा या उदगीरच क्ष रणमदैान क न सोडलेच हणनू समजावे! या या या या डोक्यावर यां या कर या भवुईची वाकडी तरवार सदा लटकलेली! अहो, राजांनीही लढाया मार याच पािहजेत, पण या भाडोत्री घोडदळाकडून पर परे मारा या. राजेच जर सारखे वारी या घो यावर बसत रािहले तर राजगादीवर लोळत पडायच कोणी? गोमाशांनी? अ,ं हे कोण? दादासाहेबांचे पुजारी ध ड णाशा त्री? या शा त्रीबुवा या!

ध ड णा : (प्रवेशून) काय क ड णाशा त्री! अहो आहात कुठे? भरली, तुमची सार् यांची शंभर वष भरली! अहो उ तर िहदंवर पानपतचा सडू घे यासाठी वारी कर याचे माधवरांवानी िनि चत केले!

क ड णा : म देत यांना! पानपतचा हणे सडू घेणार. जशी काही पानपतची मेलेली िपढीची िपढी हे पुनः िजवंत करणार आहेत. िवशी ितशी या आतच मर यास योग्य अशा या जनकोजी, िव वासराव, भाऊसाहेब, यशवंतराव, पवारासारख्या प्रजेचा महारा ट्रात स या नुसता पूर आला आहे. मरोत ते जाऊन ितकड ेिद लीकड.े पण पूवर्


पु याई या आयु याची दोरी बळकट असले या आम या दादासाहेबांसारख्या, ताराऊसारख्या िकंवा अ मािदकांसारख्या उपयुक्त जीवांस लवकर लवकर िशव याची, पेशवाईची वाट लागेतो तरी मृ युची छाती नाही, इ छाही नाही, यातही आ ही तर राजवा यातले एक शा त्री, योितषी, फारतर वारीचा, महुुतर् पाहून िदला की सपंले आमचे काम!

ध ड णा : पण शा त्रीबुवा तु ही रा यातले योितषीच नाही, तर एक लढाऊ जहागीरदार आहा. माधवरावांनी अशा झाडून सार् या ऐतखाऊ जहािगरदारांस यां या जहािगरी या कराराप्रमाणे वतः लढाईवर जाणे भाग पाड याची सक्त आज्ञा सोडली आहे.

क ड णा : तरीही मला ती आज्ञा लाग ूपडत नाही. कारण आम या आजोबांना मळू बुंदेलखंडातून बाजीरावांनी इकड ेआणले, ते वा यात योितषी हणनू ठेव यास. पुढे आमचे वडील चार उनाड िशलेदारां या नादी लागनू लढाईवर जाऊ लागले िन यांस वारीवर शंभर दोनशांचे पथक घेऊन िन य जावे हणनू या खचार्साठी ही जहागीरी िमळाली. पण आजोबांनी मला या उनाड यवसायात न घालता मळूची योितषिव या िन शा त्रिव याच िशकिवली. अरे ब्रा मणांना घो यावर बसणे धमर्बा य हणनू यांनी मला ज मांत घो यावर देखील बस ूिदले नाही. नानासाहेबांचे वेळी मलाही यांनी वा यातील योितषी हणनूच नेमले आिण पुढे आमचा िवनोदी गम या वभाव पाहून यांच मनोरंजन कर याचे अगदी अतं थ कामही आमचेकडचे िदले. पुढे दादासाहेब आले िन यांनी आ हांस साफ सांगून टाकले की, तुला मी पेश यां या िवनोदक िवदषूकांचा िन दासदासींचा मखु्य िव वास ूसरदार नेमला आहे तू वा यातून हलत जाऊ नकोस, पु षांत योितष सांगत जा, बायकांत पोथी पुराण वाचीत जा, सवार्ंस हसवीत जा, वतः खात जा िखदळत जा, िन आम याकड ेवा यातील झाडून सार् या अतं थ कुलगं यांची वातार् पोचवीत जा. बस ही आमची कामिगरी जोवर आ ही एकिन ठपण करीत आहो तोवर आ हांस वारीवर धाडणारे, नाही तर आमची जहागीर ज त करणारे माधवराव कोण?

ध ड णा : पण शा त्रीबुवा हे शहाणपण या माधवरावास िशकवावे कोणी? अहो ते दादासाहेब शहा याचे ऐकत नाही हणतात. पण ते िनदान तु हा आ हा शागीदार्ंच तरी ऐकतात. परंतु या रावसाहेबांपुढे शाह याचे काय, शागीदार्च काय, कोणाच काही चालत नाही. तो राघोबा पुरवला पण हा रागोबा नको. तुमची तरी हे सारे माधवरावांचे त डावर सांग याची छाती आहे का?

क ड णा : छाती? अरे या या बापाबरोबर, प्र यक्ष नानासाहेबांबरोबर मांडीशी मांडी लावून िन हातावर हात मा न हसले खेळलेले आ ही, आ हांस हा माधवराव हणजे कालच पोर! पुनः


योितषावर जसा दादासाहेबांचा िव वास तसाच रावसाहेबांचाही आहे. हया तव एक िव वान ् योितषी हणनू तरी ते मला अगदीच टाकाऊ समजत नाहीत

ध ड णा : पण जहािगरी खाऊन वेळी लढाईला जा याचे नाकारणे आिण असे मरणाला िभणे तु हांलाही थोड ेकािळमा लावणारंच नाही का? हां, आम यासारखे जे नुसते शा त्री िन पुजारीच आहेत, यांना देखील लढाईवर धाडते तर मात्र माधवरावास खरा बोल लावता येता.

क ड णा : अरे ध ड णा, मी मरणास िभतो हणनू का लढाईवर जा याचे टाळीत आहे? अरे मा या कंुडलीव न माझ े आयु य १०२ वष २ मिहने २ घटी २ पळे िन २ िवपळे आहे असे योितष प ट सांगत असता मला याचे आधी प्र यक्ष यम देखील मा शकणार

नाही, मग अबदा ली कोण या झाडाचा पाला? पण या उ तर िहदंवर या लढायांचे त वच मला मा य नाही. िद लीवर मु ाम जाऊन या िगल यां या नाकांत का या घालीत बसणे, हा िन वळ खोडसाळपणा न हे काय? आपल पुणे बरे की आपण बरे. अशी परक्यांशी िन कारण भांडण कोणी उक न काढू नयेत हणनू तर आप या स वशील िन सहनशील परमपू य पवूर्जांनी िसधंुनदीची आपणा िहदंसू अटक घालनू िदली. तो पृ वीराज पहा. महंमद घोरी जर काबूलहून िद लीवर येऊ शकला तर काय पृ वीराजाला िद लीहून काबूलवर चढाई क न जाता आले नसते? पण तो खरा हाडाचा िहदं.ु आपण अटक ओलांडून गेला नाही. महंमद घोरीच जे हा ती अटक उत न अगदी िद लीला िभडला, ते हा मग काय ते याने आप या तरवारीच पाणी याला चाखवले. तसा िगल याला पु याला येऊ या हणजे मग हा क ड णा योितिष कसा िवजे या योतीसारखा या यावर हातात िशर घेऊन तुटून पडतो ते

तु हांस िदसेल! तसाच एखादा बाका प्रसगं आला तर आ हीही लढूच लढू. पण अशा नस या भांडणात तु यासारख्या पुजारी पाणक्यांनीच मरावे. अरे तू मेलास तर पूजा चालिव यास भटांची कारटी घरोघर पडली आहेत. पण मा यासारखा योितषी मेला तर, तर योितष िव याच िवधवा होईल िवधवा! खरोखर, िहदंधुमार्स िसधंुनदीची अटक जशी आम या धमर्कारांनी घालनू िदली, तशी महारा ट्रधमार्स मळुामठेुची अटक यांनी घातली असती तर िकती बर झाले असते! वा तिवक पु याचे रा य पेश यांस पुरे आहे. पानपतची िवकत ाद्धे घेऊन स यापस य करीत बस याइतका मी तरी काही िरकामटेकडाही नाही, खोडसाळही नाही.

ध ड णा : पहा बुवा! नेही हणनू मी आपली तुला वेळीच बातमी पोचिवली आहे. तू वा यातच रािहलास तर मला हवा आहेस. या दादां या पक्षाचा मी, याच पक्षाचा तू. बर जातो आता. पूजेची वेळ झाली. (तो जातो.)

क ड णा : या को यानंच माझी काहीतरी चुगली माधवरावांकड ेकेली असावी नक्की! दादा मा या तंत्राने चालतात ते हयाला पाहावत नाही हणनू मला लढाईवर मारिव याचा याचा डाव


िदसतो. ठीक ब चंजी मी पण माधवरावांस गाठून असा काही बनाव बनिवतो की ही वारीच र हावी वा मला तरी जाव लाग ूनये आिण ते न साधता मला जावंच लागल तर या या ग यालाही मा याच बरोबर लढाईचा गळफास लागावा. दादांचे दो ही कान या या एक या या हाती नाहीच लाग ूदेणार! (जातो.)


प्रवेश ३ रा (माधवराव, िवसाजीपंत िबनीवाले दरबारात बसले आहेत.) चोपदार : (प्रवेशून) सरकार या आजे्ञप्रमाणे, अहमदशहा अबदा लीचे जे वकील आले आहेत, यांस

घेऊन महादजी िशदें दरबारात येत आहेत. माधवराव : येऊ दे यांना. (चोपदार जातो.) िवसाजीपंत, पानपत होऊन दोन वषही उलटली न हती, तोच

अबदा लीने आपण होऊन आपले वकील पु यास धाडून, मरा यांशी मतै्रीचा सिंध मागे केला होता. आिण याप्रमाण वागनू आज गे या सहा वषार्ंत, आम याशी काही कटकट केली नाही. पण आता पानपत या प्रसगंी, िबघडलेली घडी बसिव यासाठी मरा यांची उ तर िहदंवर जी वारी होत आहे, तीमळेु घाब न जाऊन, नजीबखान, बंगष, हाफीज रहमत, सजुा, इंग्रज प्रभिृत झाडून सार् या मरा यां या उ तरेकडील हाडवैर् यांनी, अबदा लीस मरा यांवर पु हा चालनू ये याची भर िदली आहे. अबदा लीने हा वकील आज इतक्याच साठी धाडला असला पािहजे की, मराठे िद लीवर पु हा चालनू जाऊन पानपताचा वचपा काढू हणतील, तर अबदा ली यंव करील िन यंव करील, असा धाक दाखवून या नुस या दडपशाहीनेच मरा यांनी वारीचा बेत र के यास काम साधून घ्यावे. यातही हा वकील धाडला जरी अबदा लीने, तरी पढवला आहे नजीबखानाने हया तव शक्यतो आहे तो मतै्री. नाहीतर िवग्रह. अशा नीडर रोखाने अबदा लीशी आज राजकारण बोलावे.

(महादजी िशदें विकलासह येतात: िबनीवाले उ थापन देऊन यांस बसिवतात-) माधवराव : वकील महाशय! काबूलचे शहानशहा हणनू गाजत असलेले पेशवे सरकारचे िमत्र अहमदशहा

अबदा ली गाझी यांची प्रकृित िबघडली हणनू बातमी आली ते हापासनू आमचे मन अ व थ आहे. तरी शहांची प्रकृित आता पनुः िनरोग झाली की नाही, ते वृ त आपण आ हांस प्रथम सांगावे, यांस आराम पडावा अशी आमची सिद छा यांस आपण कळवालच! शहां या कुशल िनवेदनानंतर आज आपणास या कायार्साठी इकड ेधाड याचे यांनी म घेतले असतील, ते कायर्ही िनःसकंोचपणे सांगावे.

वकील : ए िहदंओुंके िसरताज, तमाम िहदंु थानके रावराजाओंको, नबाब िनजाम को अपने पराक्रमकी समशेरसे थरथरानेवाले महारा ट्रके पंतप्रधान आपण िवचारले या प्र नािवषयी, इ लामी शेर शहानशहा अहमदशहा गाझी आपले फार फार आभारी आहेत! आिण आपलेही प्रितकुशल िवचारीत आहेत! ीमतंांनी शाह अबदा लीशी जो दो तीचा तह केला, ीमतांस याची आठवण न हे, तर याचा अ याप आदरही वाटत आहे, हे पाहूनही आ हांस सतंोष वाटतो. या िमत्र वा या ना यानेच अहमदशहा गाझी, ीमतंांस आम या मखेु अशी िवचारणा करीत आहेत की, मागे भाऊसाहेबांनी

िद लीस िहदंपुदपादशाही थाप या या अतं थ हेतूने जी वारी केली तशीच प्रचंड


वारी िन याच हेतुसाठी ीमतं माधवराव पेशवेही क इि छतात आिण मरा यां या फौजे या उलाढाली िन जमाव या रोखेच होते आहेत, हे खरे आहे काय? पानपता या यदु्धाचे प्रसगंी, यांनी यांनी शहा अबदा लीस सा य केले या झाडून सार् या मसुलमानी मात बर सरदारांना ने तनाबूत क न, िद लीची इ लामी सलतनत साफ तबाह कर याचे धाडस, मराठे पुनः क पाहत आहेत हणनू, नजीबखान प्रभिृत बादशही सरदारांनी शहा अबदा लीचे दरबारी िफयार्द केली की, अहमदशहा गाझींनी अटक उत न इ लामी स तनतीचे रक्षणाथर् धावून यावे, िन पुनः एकदा मरा यांचे दसुरे पािनपत करावे! अहमदशहा गाझी जागितक इ लामी स तनतीचे केवळ िसरताज! यांस या बादशही िफयार्दीकड ेकानाडोळा करणे अशक्य, ते हा ीमतंांचे हयािवषयी काय हणणे, ते प्र यक्ष ीमतंां याच त डून ऐक यासाठी आ हांस यांनी, आम या ध यांनी, इकड ेधाडले आहे. पानपताला मरा यांची झालेली भयंकर मनु यहािन मरा यांनी िवस नये!

महादजी िशदें : वकील महाशय, शाह अबदा लीनी हा िनरोप िमत्र वा या ना याने धाडला असता, यात आज या िमत्र वापेक्षा काल या शत्रु वाचाच प्रित विन इतक्या बढाईखोर धाडसाने घुमत आहे की, आपण वकील हणनूच काय तो इथे तो असा िबनधोक सांग ूशकलात! पानपतास मरा यांची झालेली मनु यहािन, मराठे िवसरले नाहीत हणनूच ितचा वचपा काढ यासाठी ते आज पानपतास पुनः जात आहेत! पण शहाअ ली मात्र यां या िगलचे पठाणांची झालेली मनु यहािन िवसरले असावेतसे िदसते. नाहीतर दसुर् या पानपता या गो टी यांनी अशा सहजासहजी काढ या नस या! िगल यांचे नाकावर िटचून, िद ली आिण कंुजपुरा मरा यांनी कापून काढला तो अबदा लीस आठवतो ना? पानपता या मदैानात एकदा िशदें होळकरांनी, आिण एकदा मेहद यांनी अबदा ली या सार् या सै यास दोन वेळा दोन तुंबळ झुजंीत िपटाळून यां या छावणीत माघारे घातले ते हा दहा हजारांवर मसुलमान कापला गेला तो अबदा लीस आठवतो ना? अगदी शेवट या लढाईत एका िदवशी या रणधीर भाऊसाहेबांनी ७५ हजार िगलचा पठाण रोिहला मोजनू मारला तो अबदा लीस आठवतो ना! जोवर रणात झुजं चालू होती तोवर प्राणास प्राण िन डोक्यास डोके घेत यावाचून मराठा असा पडला नाही! झुजं मोड यावर मग पळत सटुले या मराठी बाजारबुणग्यांची जी तु ही क तल केलीत िन बायका मलुांसही पाडाव कर याची कापु षता गाजिवलीत तीत मरा यांची ती मनु यहािन झाली, तेवढीच काय ती तुम याहुन अिधक झाली खरी. आिण या याड क्रौयार्चा जो काय गवर् वहावयाचा, तो अहंमदशहा गाझींनी सखेुनैव वहावा! पण पानपत अबदा लीपासनूही एक लाख


िगल या रोिह यांचा बळी घेते हे यानात ध न मग दसुर् या पानपत या गो टी यांनी बोला या!

वकील : पानपत या वारीत आ ही बाजारबुणगे तेवढे अिधक मारले हे िवधान िनदान िशं यां या त डी तरी फारच िवसराळूपणाचे िदसते. द ताजी िशं यासारखा इरसाल सरदार तर बाजारबुणगा न हता ना? याचा िशर छेद आ हीच केला हे िशदें िवसरले नसतीलच!

िबिनवाले : आिण यांनी रणात घायाळ पडले या या रणशूर द ताजीचा िशर छेद कर याचे ते याड कृ य केले, या कुतुबशहास िन समदखानांस कंुजपुर् यास िजवंत पकडून, ह तीव न खाली पाडून, भाऊसाहेबांनी कु या या मौतीने मारिवले िन द ताजीचा सडू घेतला हे अहमदशहाही िवसरले नसतीलच?

वकील : गोिवदपंत बुंदेले, तुमचे दसुरे नामी सरदार, यांचे डोके तरी आ ही झुजंीतच कापले ना? िबिनवाले : ते याने कापले तो आततायी खानही तुमचा नामी सरदार यासही मरा यांनी पानपता या

भर झुजंीतच कापून काढून, गोिवदपंतांचाही सडू उगिवला ना? वकील : आिण जनकोजी िशदें, पेश यां या सरदारांचे िसरताज? यांस पानपती कोणी गदीर्स िमळिवले?

िगल यांनी! िबिनवाले : आिण तुम या प्र यक्ष विजराचा मलुगा? अहंमदशहाचा केवळ नाकातील बाल! यास पानीपती

उभा िच न अबदा ली या नाकास िमर या कोणी झ बिव या? मरा यांनी! वकील : आिण िव वासराव! पेश यांचे प्र यक्ष युवराज! याची काही लाज? यांस अबंारीत गोळी घालनू

आम या िगल यांनी गारद केले ते? िबिनवाले : ते ध य झाले! अिभमखु समरी लढत, अिवधांवर नीट चालोन घेत, ह यार चालवीत,

धारातीथीर् एक पायही मागे न घेता, वीरदेह ठेवून वगीर् गेले. पण तुमचे तोमरशहा? शहा अबदा लीचे प्र यक्ष युवराज? िद ली या बादशहा या मलुीशी लग्न लावून बादशहा बन यास आले पण लाहोरास जातात तोच लगोलग रघुनाथरावांशी गाठ पडून, मरा यांचा बेदम मार िमळताच पळता भईु थोडी झाली; अटकपयर्ंत पाठीवर घाव घेत, तंबू राहु या डरेेदांड,े बायकामलुसंदु्धा टाकून जीव घेऊन िसधंुपार पळून गेले! आ हांस लाज वाटते, पण ती या पाठीवर वार घेत जगले या िगल यां या युवराजांची अिभमखु झुजंत पडले या मरा यां या युवराजांची न हे!

वकील : याच यायान आपण क्विचत ्असेही हणत असाल की पानपतचे मरा यांचे सरसेनापित वतः भाऊसाहेब स मखु लढता िगल यांनी ठार केले हणनू ते तेवढे शूर, आिण शहा अबदा लीं या केसासही मराठी तरवार धक्का लावू शकली नाही, हणनू िजवंत रािहलेले अहंमदशहा गाझी, िजवंत रािहले हणनूच पळपुटे!

िबनीवाले : तसे कोणी मराठा बखरकार हणता, तर तोही तुम या मसुलमानी तरवारीसारखाच एक बढाईखोर खषुम कर् याच समजला जाता! या या पाठीवर मरा यांचा वार असा


लागला नाही, तो अहंमदशहा गाझी, अितरथी भाऊसाहेबास शोभेल असाच प्रितरथी होता, असेच उभा महारा ट्र मानीत आहे. मरा यांचा सर सेनापित पानपती मारला गेला पण िगल यांचा मारला गेला नाही आिण यायोगे शेवटी मरा यांनी मदैान सोडले पण िगल यांनी राखले- या एकाच अथीर्, आिण एव याचसाठी काय ती िगल यांनी पानपताची लढावी िजकंली आिण मरा यांनी गमािवली असे आ ही समजतो.

वकील : व लाह! िनदान शेवटी तरी मराठे पानपतचे युद्ध हरले हे आपण मानता तर मग? िशदें : नाही पानपतची लढाई आ ही हरलो हे खरे; पण पानपतचे युद्ध आ ही अजनू तरी हरलो नाही! वकील : शाबास! सरदार शाबास! कु तीत चीत झालो पण नाक असे माझचे वर होते असे खरोखरी

हणणारा पिहलवान आज आ ही प्र यक्ष पािहला! िशदें : आिण लढाई आिण युद्ध या श दांचा ही अथर् कळत नसतां ‘मराठे िगल यां या’ पानपता या

महाभारतातील सगं्रामाची चचार् करावयास धजणारा, बािलश बखरकारही आज आ ही प्र यक्ष पािहला! वकील महाशय, हरले या लढाईचा वचपा काढ यासाठी, या दबुर्ळांस पु हा लढ याचे साम यर् नसेल, तो आपण या एका लढाईत हरलो हे मानावयास कचरेल! पण पानपतची झुजं आ ही, मघा सांिगतले या अथीर्, हरलो, आिण या एका लढाईत िगल यांनी आमचा मोड केला, हे प टपणे मानावयास महारा ट्र मळुीच कचरत नाही. कारण या कायार्साठी ती लढाई झाली ते कायर् यश वी होईतो आिण या झुजंीतील हारीचा पुरापुरा वचपा िनघेतो, तशा शंभर लढाया लढ याची धमक महारा ट्रा या अगंी अजनू िशविशवत आहे! शहा अबदा ली अटक उत न मरा यांवर चालनू आले, ते केवळ कोणाशी तरी एक लढाई लढ यासाठी न हत.े िद ली या हणजेच िहदंु थान या बादशाहीवर, िहदंपुदपादशाहीचे पंतप्रधानांची स ता असावी, की काबूल या शहा अहंमदशहा गाझींची, या मखु्य प्र नाचा िनकाल लाव यासाठी ते चालनू आले. या वारीत िहदंु थानातील झाडून सार् या मसुलमानां या फौजा एकत्र होऊन जी प्रचंड फौज अबदा ली या हाताखाली जमली, ित या मरा यांशी अनेक लढाया, झुजंी, झटापटी उडा या, या सार् या या एकाच सगं्रामाची अगें हो या, हालचाली हो या, या सगं्रामास महारा ठ्र ‘पानपतचे युद्ध’ असे आटोपसर नाव देतो. या यदु्धातील सवार्ंत मोठी लढाई पानपतास होऊन तीत भाऊ आिण अबदा ली, झंजा झजंाविर उसळूिन आपटावा तसे ते ।। दोघांप्रित िबलगले! झुजं घायाळ होते ।। या दोघा िसहांची ती झुजं एकमेकां या उदरात एकमेकांची नखागे्र घुसवून गुतंून, गुगंनू जी पडली ती थेट उभयांची उदरे िवदा न बाहेर आली ते हाच काय ती सटुली! मराठा िसहं रणीच रािहला, पठाणी िसहं घायाळ होऊन ची ची करीत काबूल या कुहरात माघारी जाऊन


दडला. यदु्धातील मळू प्र न अिनणीर्तच रािहला; हणनू यदु्धही अिनणीर्तच रािहल. िद ली या िसहंासनावर वतःच बादशहा हणनू बस याचे शहा अबदा लीचे मनोरथ मनातच िज न गेले!

वकील : आिण िद लीस बादशाही गाजिव याचे मरा यांचे मनोरथ काय सफळ झाले? भाऊसाहेबांनी मोगल बागशहास खुदाने बक्ष केलेले िद लीचे तख्त फोड याचा अ याचार क न, जी औट घटकेची िहदंपुदपादशाही िव वासरावास बहाल केली, तेवढीच ना मरा यांची करामत?

िशदें : अथार्ंत!् या औट घटके या मराठी करामतीनेच मसुलमानां या आठ शतकां या करामतीस धुळीस िमळिवले! तो अ याचार न हता तो प्र याचार होता. वा तिवक िद लीचे, िहदंु थानचे, िसहंासन िहदंूंचे! ते पृ वीराजापासनू महंमद घोरी या तरवारी या बळाने मसुलमानांनी िजकंले. यांस जर खुदाने बक्ष केले असे हणावयाचे, तर िशवाजी महाराजांनी आप या तरवारी या बळाने रायगडाचे िसहंासन थापले, तेही खुदानेच बक्ष केले, देवानेच िदले, असे तु हांसही मानलेच पािहजे. पण औरंगजेब बादशहा दिक्षणेस आला ते हा यांस ते रायगडाचे खुदाई तख्त फोड यात काही अ याचार वाटला नाही! शंभर वष िशवाजींचे िसहंासन औरंगजेबाने फोड या या अपमानाचे ते श य आम या दयी सलले. तो आमचाही िदवस आला. आिण िद लीत घुसनू याच िशवाजीं या मरा यांनी, याच औरंगजेबा या तख्तावर तो भाऊसाहेबी घण घातला! अ याचाराचा सडू प्र याचाराने घेतला! या औटघटके या घणाने आठ शतके गाजले या इ लामी स तनती या मृ युघंटेचा पिहला घणघणाट, पिहला टोला गाजिवला! पानपतास वािहले या मराठी रक्ताचे पाट सकूुन जातील. पडलेली दीड लाख पे्रते मातीस िमळतील, पण िहदंवुीर भाऊ आठ शतकाचे उटे्ट काढीतच घण घालीत आहे आिण औरंगजेबा या तख्ताचे तुकड े या घावासरशी घळघळ गळत आहेत हे य, हे िचत्र, िहदंरुा ट्रा या डो यांपुढे युगानुयुगे, नैिमषार यातील को या वादशवािषर्क दैदी यमान यज्ञकंुडाप्रमाणे फूित र् या वाळा फेकीत प्रकाशत राहील. ती औटघटका मसुलमानां या आठ शतकी राजस ते या समा तीचा आरंभ होता! अशी एक घटका साधावयास एका पानपताचे तर काय, पण दहा पानपतांचे मू यही दे यास महारा ट्र स ज आहे! पानपती यांनी यांनी मरा यांचा घातपात केला, यांची यांची डोकी ठेचून, पानपतचा सडू घेऊन िद ली या बादशाहीची स ता हाती घेऊन पानपतची लढाई हरलो असलो तरी, पानपतचे युद्ध आ ही िजकंणार!

वकील : अ छा! ितकडहेी नजीबखान, बंगष, सजुाउ ौले, हाफीज रहमत एक लाख फौजेिनशी मरा यांकडून ते दहा पािनपताचे मू य वसलू कर यास आपली वाटच पहात आहेत!


शहा अबदा लीही आपली गाठ पुनः एकदा बहुधा घेतीलच! ीमतंानी आता आ हांस वतः काय तो िनरोप यावा की चाललोच आ ही!

माधवराव : वकील महाशय, पानपतचे लढाईनंतर शहा अबदा लींना िद लीची बादशाही दोन िदवस देखील हाती ठेवण अशक्य झाले! नमर्देपार होऊन नानासाहेब ५० हजार मरा यांिनशी याचे पाठीवर चालनू येतच होते. अबदा ली या घरी बडं, दारी िफतूर, पुढे पावसाळा, मागे मरा यांचा दट्टय्ा; तरीही अबदा ली पुढे येते तर नाशच पावते. या तव शिक्त क्षीण होऊन काबुली लगोलग माघारी गेले. अबदा ली जसे झुंजार तसेच दरूदशीर्; पानपत िजकंणे हणजे पुणे िजकंणे न हे हे ते मनी समजले; आिण नजराणे देऊन आपला वकील पु यास धाडून यांनी पेश यांशी सिंध केला. यात यांनी िद ली या बादशाहीची वाटेल ती वासलात लाव याचा पेश यांचा अिधकार पूणर्पणे मानला. पंजाब तेवढा अबदा लीकडचे रहावा असे ठरले. पण शीखांनी हणजेच िहदंूंनी, तोही लागोपाठ अ दा लीचे हातून सोडिवला; याचप्रमाणे िहदंूंची स ता यांस तु ही काफरशाही हणता ती, नामशेष क न िद ली वतःचे हाती ठेव या या या हेतूने पािनपतचे यदु्ध अबदा लीने ठाणले, या राजकारणाची गो ट यांस सा य झाली नाही. यातही आज तर रोिहले पठाणांचे हातून मला सोडवा असे वतः िद लीचे बादशहांनीच मरा यांस िवनिवले आहे. हे पहा बादशाही पत्र! िहदंु थानातील आ ही िहदं ुमसुलमान आप या बादशाहीचा प्र न आ हांस हवा तसा सोडवू, यात ढवळाढवळ कर याचा मरा यांशी झाले या यां या सधंीप्रमाणे तरी अहमदशहा अबदा लीस लवलेशही अिधकार नाही. इतक्यावर सिंध भगंनूही यास िवग्रहच करावयाचा असेल तर यांनी सखेुनवै करावा. आमची इ छा अबदा लीशीं मतै्री असावी. पण जर ते शत्रु वच करतील तर यासही पाहून घेऊ! हाच आमचा िनरोप! हेच आमचे अिंतमो तर! (उठून जात जात)-

पद लढिवनची मी । अजी, सबळ, समर, ध िन िशरी देवा ।। सजला, धजला, मजला, वधु शतिरपु तिर विधनिच, अिभमखु हत, होईनिच वा ।। १ ।। (माधवराव जातात, पडदा पडतो.)


प्रवेश ४ था (सरदार िवसाजीपंत िबनीवाले, शा त्रीबुवा, ध ड णाशा त्री, क ड णाशा त्री बसले आहेत.) शा त्रीबुवा : आ ही आपणास प टच िवचारतो की, पु यात ीमतंांच ब्रा मणी रा य आहे की को या

औरंगजेबाचे मसुलमानी रा य आहे! अहो हा यशवंतराव धादांत समदु्रगमन क न िख्र चन मसुलमानां या देशांत राहून, यां या बरोबर जेवून आलेला बाटगार यास ीमतंांनी सरदारीची व त्रे यावी काय?

क ड णा : बर, ल छदेशी जेवला तर वदेशी येताच गपुचूप हात धुवायचे िन मोकळे हायच! गपुचूप काय वाटेल ते करा. पण केलेले सांगत िफरायच! अब्र म यम!् अब्र म यम!् अहो, तो िफरंग्यांची टोपीदेखील घाली हणतात!

िबनीवाले : पण समदु्रगमन केले तरी यास सरदारी दे यास हरकत काय! िहदंपुदपादशाहीचा तो िहदंवुीर एक एकिन ठ सेवक आहे!

शा त्रीबुवा : आपणही, सरदार िवसाजीपंत िबनीवा यांनीही, असे हणाव ना? अहो याने समदु्रगमन केले तो िहदंचु राहू शकत नाही!

ध ड णा : हो, तो मसुलमानच झाला! क ड णा : तो िख्र चन झाला! िबनीवाले : तरी काय, आपण जर ज मजात मुसलमानास िकंवा टोपीवा यासही मराठी रा यात

सरदारक्या देतो, तर यशवंतरावासारख्या ज मजात िहदंसू ती दे यात काय िबघडले! जातींचे जे काय ग्राम य असेल याचा प्र न िनराळा हा िनराळा. ते पहा ते वतः येतातच आहेत आम याकड!े यांचे तरी काय हणणे आहे ते आपण सवर्जण ऐकून तर घेऊ या प्रथम. (यशवतंराव येतात) यावे, रावराजे यशवंतराव, यावे. फरांिशसांचे ग हनर्र जनरल बहा ुर यांनी, तु ही युरोपम ये गाजिवले या कामिगरीची प्रशंसा करणारे आिण तुमचा पिरचय क न देणारे जे पत्र धाडले, ते पाहून ीमतंांस परम सतंोष झाला आिण आपण समदु्रपार होऊन, जी अपूवर् पृ वीप्रदिक्षणा केलीत िन युरोपातील अनेक देशांत जे पािहले, अनुभवले, कमावले, याची आ चयर्कारक मािहती आप या त डूनच थोडीबहुत ऐकावी हणनू यांनी आ हास सांिगतले. तरी आमची ती िजज्ञासा आपण आता िकंिच मात्र तरी पुरवावी.

यशवंतराव : सरदार महाशय! मी मळूचा िशं यां या पदरचा एक राऊत. पानपती िशं यां या सेनेत मी होतो िन मा या त ण प नीसह ितची आई मरा यां या वारीतील अतंःपुरात राजि त्रयांची पिरचािरका हणनू असे. शेवट या रणधुमाळीत मरा यांची सेना उधळ यावर, ि त्रयांचे रक्षणाथर् मोठी मारहाण झाली, तीतच आ ही घायाळ होऊन पडलो, माझी त ण प नी आिण ितची आई याही क यारी उपसनू झुजंताना घायाळ झा या यांचा प ताच नाही. बहुधा ठारच झा या असा यात. मी दैवयोगाने


दसुरे िदवशी शुद्धीवर येऊन पळातील काही मरा यांसह एका गावी आलो, तो तेथे एका िगल याने मला पकडून, माझ ेत ण वय िन प पाहून मला गलुाम क न काबुलास नेले. तेथून एका अरब यापार् याने मला नेऊन, एका फ्रच सरदारास िवकले. तो फ्रच सरदार ममताळू आिण गणुांचा मोठा चाहता िनघाला. या याच आ याने फ्रच सै यात माझा प्रवेश होऊन मी लढायांतून नावलौिककास चढलो, इंग्लडं प्रभिृत अनेक युरोपीय देशांत िफरलो, अमेिरकेतही गेलो. तेथे या मा या उदार फरांिशस ध याने, मला गलुामिगरीतून मकु्त केले. मी तसाच चीन, जपान पहात देशी फ्रचांचे पांदेचरीस परत आलो. यांनी,‘‘रावराजे’’ ही पदवी देऊन मा या इ छेसाठी ींमतंांकड ेपाठिवले. तो हा सेवेस येऊन सादर झालो.

िबनीवाले : आपण अमेरीकेत गेला हणालात, तो देश कोणीकड ेआहे? या लोकांचे नाव आप या इकड ेफारसे ऐिकवात नाही. काय शा त्रीबुवा? पुराणात याचे काही नावबीव आहे का?

शा त्रीबुवा : सगळे काही आहे. ‘ यासोि छ टम ्जगत ्सवर्म!्’ िहमालयां या पलीकड ेउ तरकु , यासच अमरकु हणत. गावंढळ लोकांनी या अमरकु चेच अमेिरका असे अडाणी प बनिवले, दसुर काय?

यशवंतराव : ही अमेिरका िहमालया या उ तरेस नसनू पृ वी या या भागावर आपण रहातो या या अगदी उलट बाजसू हणजे एका अथीर् आप या पाया या बरोबर खाली आहे, क्विचत ्पुराणात पाताल हणनू याचा उ लेख आहे तो या लोकांसबंधी अस ूशकेल. काय शा त्रीबुवा?

शा त्रीबुवा : अस ूशकेल काय? आहेच! ते तु ही नको न यान सांगायला! पाताल आहे! तेथे नागराज रा य करतात! ितथे मोठमोठे सपर्- फ यार, म यार फुरशी, घोणस, नानेटी, अजगर, राजवा याएवढाली िव तीणर् भयुारे बांधून यांत नांदतात. कोणी आपली पु छ त डात ध न चक्रासारखे िफरतात, कोणी प्रचंड प यांसारखे उडत राहतात. िपवळे धमक मोठेमोठे नाग आप या देहाची वेटोळी घालनू, फणा काढून, डुलत असतात. पाताळ कुहरात सयूर्प्रकाश नाही. पण या नागां या डोक्यावरील तेजःपंुज म यां या प्रकाशात ितथे सवर्त्र िद य लखलखाट पडलेला असतो. यांची वा ळे इतकी लांब िन खोल असतात की, याच एक त ड पाताळात तर दसुर त ड पु यात! यातनू हे पाताळीचे नाग पृ वीवर येऊन ऊन खात पडलेले अनेक पु यवंत साधूंचे ि टस पडतात. पण या पाताळखंडात हे गहृ थ जाऊन आले ही मात्र िन वळ थाप आहे, थोतांड आहे! नागलोकी आिण मनु य! अहो, पाताळात वापारी एक भीम गेला की एक अजुर्न! किलयुगात आिण पाताळी! जाणेच शक्य नाही.

क ड णा, ध ड णा : हो, जाणेच शक्य नाही!


यशवंतराव : तु ही हणता तशा पाताळात ते शक्य नसेल, पण मी पुराणातील पाताळाची कथा सांगत नसनू मी पािहले या प्र यक्षातील पाताळाची मािहती सांगत आहे. ितथे आप यासारखेच मनु य राहतात, ितथे हाच सयूर् असाच प्रकाशतो. नागांचे मिण न हेत! फरक एवढाच की, इकड ेिदवस असला की, या पृ वी या उल या बाजसू सयूर् न िदस याने रात्र होते. सयूर् ितकड ेिदस ूलागला की, इकड ेमावळतो िन आपली रात्र होते.

िबनीवाले : हणजे? आता हा आपला भर िदवस; या अथीर् ितकड ेभर रात्र असनू लोक गाढ झोपेत असतील हणता! केवढ आ चयर्!

शा त्री : आ चयर्! कसल-ंपाखंड, िनवळ थापेबाजी! हणे आकाशातले सयूर्नारायण पाताळात! पाताळ कुहरात सयूर् प्रकाशतो! वणार् म धमार् या हे साफ िव द्ध आहे!

ध ड णा, क ड णा : साफ िव द्ध आहे! सयूर् प्रकाश वणार् म धमार् या साफ िव द्ध आहे! िबनीवाले : बर पण ितकड ेरा य तरी कुणाचे आहे? यशवंतराव : युरोिपयन- हे इंग्रज, हे गोवेकर पोतुर्गीज, पॅिनश या लोकांचे! िबनीवाले : काय? ितकडहेी इंग्रजांचेच रा य? हणजे हे इंग्रज असे आहेत तरी िकती आिण गेले आहेत

तरी कुठे कुठे? महाउप यापी आहे हा इंग्रज? मोठा िव मय वाटतो. यशवंतराव : सरदार! इंग्रज अमेिरकेत रा य करतात हयाचा आपणास इतका िव मय वाटतो. पण मी

जर आपणास प्र यक्ष परुावा दाखवून असे िसद्ध क न िदले की, या अमेिरकेतच काय, पण चीन, जावा, सयामातसदु्धा अ सल आयर्वंशी आिण आयर्धमीर् िहदं ुराजांची रा ये होती, तर आपणास काय वाटेल?

शा त्री : काही एक िवशषे वाटणार नाही. रघु िदलीपापासनू युिधि ठरापयर्ंत आम या सवर् आयर् राजांनी सार् या पृ वीचे िदिग्वजय केलेलेच होते.

यशवंतराव : मग जर समदु्रगमन पाप आहे तर हे सारे आपले पूवर्ज पापीच होते, असे ठरते न हे का? शा त्रीबुवा : मळुीच नाही, यांनी पृ वी िजकंली पण समदु्रगमन केले नाही. कारण ते हा पृ वीवर समदु्र

हणनू न हतेच; सारी पृ वी सलग होती. तो प्र येक िदिग्वजयी ‘प्रत थे थलव मर्ना! प्रत थे थलव मर्ना!’

क ड णा, ध ड णा : िजतम!् िजतम!्! यशवंतराव : अहाहा! शा त्रीबुवा, पृ वी जोवर सलग आहे तोवर तरी वाटेल या देशात गे याने पाप

लागत नाही; जात जात नाही, इतके तरी तु ही मानलेत; हे तुमचे आभार आहेत. तर मग आता िसधंुनदी या अटकेची अटक तरी तुटली ना? ‘ थलव मर्ना’ का होईना पण अरब थानपयर्ंत थेट फ्रा सपयर्ंत जा यात पाप नाही ना?

शा त्रीबुवा : आ ही तस मळुी हटलेच नाही! अस यम!् अनतृम!्! क ड णा, ध ड णा : मनतृम!् मनतृम!्!


यशवंतराव : तु ही तसेच हटले होतेत! ही सलग पृ वीची अटक तुटली तशीच समदु्रा या अटकेचीही ि थती. कारण िनदान ीराम तरी दशयोजन आयत, शतशोजन िव तीणर् असा समुद्र ओलांडून लकेंत जाऊन रावणाशी लढले, हे तर काही तु हांस नाकारता येणार नाही ना?

शा त्रीबुवा : तुम यासारख्या वानरांनी देवाची गो ट कशास बोलावी! न देवचिरत चरेत!् न देवचिरत चरेत!्!

यशवंतराव : असो, पण आम यासारख्या वानरांनी वानरांची चिरते तरी अनुसर यास हरकत नाही! लक्षाविध वानरही समदु्र लघंून लकेंत गेले पण यास कोणी पंचग य पाजले नाही, कोणी दिूषले नाही!

िबनीवाले : काय शा त्रीबुवा, तुमचा बुिद्धवाद िन युक्तीवाद तुम याच अगंाशी आला! शा त्री : चलुीत गेला तो बुिद्धवाद िन युिक्तवाद! वचनात ्प्रविृ तवर्चनाि नविृ तः! परदेशगमन ‘समदु्रयातुः

वीकारः किलवजर् आहे; हा धमर्, बाकी हम कुछ नही जानते! क ड णा : हम कुछ नही जाणते! ध ड णा : हम कुछ नही जाणते! यशवंतराव : हे मात्र अगदी खरे बोललात, तुम कुछ नही जानते!!! प्रथम जमते तो, युिक्तवादच करता

पण युिक्तवादात चीत होऊ लागलेत की, हणता आ ही यिुक्तवाद करीतच नाही. िबनीवाले : शा त्रीबुवा, काही झाले तरी यशवंतरावास ल छांनी बळे बळे परदेशी नेले. समदु्रगमन पाप

असले तरी यांचे ह ते त ेगलुाम हणनू ल छांनी ध न करिवले ना? शा त्री : पण ते परत येताना तरी वतंत्र होते ना? मग हे समदु्रामाग का परत आले? दसुरा मागर्

न हता तर ितकड े ल छातच का रािहले नाहीत? मग आमचे काही हणण न हते. क ड णा : हो, हे ितकड ेमसुलमानच का झाले नाहीत? मग समदु्राने परत येते तरी ते कृ य

वणार् मधमार् या िव द्ध होते ना! ध ड णा : हो, ते ितकड ेिकिर तावच का झाले नाहीत? िहदं ुका रािहले? सनातन धमार्चा हा उपमदर् का

केला? िबनीवाले : छेः! छेः! असा युरोपातही गाजलेला िहदंवुीर आप या िहदंपुद पा छाई या सेवेस िन याचा

अतंरला नाही, पुनः परत लाभला हे आप या िहदं ुरा ट्राचे सदैुवच समजले पािहजे. मला वाटते जाितदोषा या िनवारणाथर् रावराजे यशवंतराव यांना काही अ प व प प्रायि च त देऊन हे प्रकरणे िमटिवणे रा या या िहताचे आहे.

यशवंतराव : प्रायि च त! सरदार, पाप असेल ितथे प्रायि च त सभंवते! आप या सिद छेिवषयी मी आभारी आहे. पण मा या िहदंरुा ट्रा या क याणाथर् मी या सिद छे या लाभासही बळी देणार! परदेशगमन हे पाप नाही, इतकेच न हे तर ते िहदंरुा ट्रास अ यंत अपिरहायर् झालेले एक पु यप्रद कतर् य आहे, असे मी समजतो. या तव मी


समदु्रगमनाथर् हणनू तरी इतर कोणचे राहोच; पण नुसते तुळशीपत्राचेही प्रायि च त घेणार नाही!

पद जी कामना । मना पापची ना । गमे जी परी । पु या सजुाणा ।। ध्रु.।। पडता िह काय । ती आचराया । कचरेन ना । जनधारणा । िभउनी जनां यािह मी दषूणांना ।। सरदार, आज इंग्लडंची आहेच तशींच िमसरपासनू मेिक्सकोपयर्ंत, आप या भारतीय आयार्ंची िहदंरुा ये

आिण िहदंधुमर्, फैलावली होतीं, याचे अवशेष मी प्र यक्ष पाहून आलेला आहे. ती कोणी बुडिवली? मखु्यतः ती परदेशगमनबंदीची बेडी आपण होऊन आप या पायात ठोकून घेत याने! इकडून सै य, राजे, प्रचारक नातेवाईक देखील ितकड ेसमदु्रापार कोणी जाईनासा झाला. यामळेु, गगें या प्रवाहाचा सबंंध सटुताच कालवे सकूुन िनजर्वन हावे, तशीं ती िहदंरुा ये आिण िहदंजुनता ितकड ेिनजीर्वन होऊन अिहदंूंनी खाऊन टाकली. महाराज, युरोपपयर्ंत आपली िसधंयुाने, िहदं ुआरमारे, जाऊन जगताचा यापार आप या िखशात ठेवीत होती, प्र येक सागरा महासागरावर िहदंु वज फडकावीत िहदंवुिणक िनभर्यपणे प्रवसत असे. तो सारा जागितक िहदं ुयापार िन ती हजारो िसधंुयाने कशात बुडाली? को या महासागरा या प्रचंड वादळात? न हे, तर एका एका सं ये या पळीतील वादळात! परदेशातील पा याने सं या िवटाळते, मकुटा िवटाळतो. िवजातीयांसह खा याने जातच जाते, धमर्च बुडतो, या खुळापायी जे हा रोटीबंदी िन ित यामळेुच पुढे समदु्रबंदीची बेडी आ हीच आम या प्रगती या पायात ठोकली ते हा तीमळेु ती आमची रा ये िन तो सामिुद्रक यापार ठार बुडिवला! या मकु यापायी मकुुट दवडले!

शा त्रीबुवा : पण धमर् राखला! सं कृित राखली! िहदंूंना, िहदंु थानला अरब थान या वा पोतुर्गाल या ल छांचा िवटाळ होऊ िदला नाही!

यशवंतराव : हाय, हाय, तेवढे देखील साधले नाही. हीच तर अ यंत भयकंर हािन या समदु्रबंदीने झाली. अहो, जर मसुलमानांची अ याचारी आकांक्षा अरब थानातच मळू उगवली; ते हाच, आपले दहापाच राजकीय हेर जरी ितकड ेअसते, तरी आपणास ती बातमी त काळ कळून या वेळी अ यंत प्रबळ असले या िहदं ुरा ट्राने, अरब थानावर वारी क न, या मठूभर मसुलमानांस कळीतच िचरडून टाकले असते! अरबांचा महंमद कासम िसधंु देशावर आला, तसा िसधंचा िहदं ूदाहीर अरब देशावर चालनू का गेला नाही? महंमद गझनीने सोमनाथ लटुला तु ही मक्केला जाऊन मक्का का घेऊ शकला नाही? मखु्यतः या परदेशगमन बंदीने, या समदु्रबंदीने, या रोटीबंदीने! िहदंु थानास िवटाळ होऊ नये हणनू आ ही अरब, पोतुर्गालला गेलो नाही. पण


यायोगे िहदंु थानचाच अरब थान क न घेतलात, परशुराम क्षेत्राचेच पोतुर्गाल क न घेतलेत, हयाची वाट काय? मथुरेत मिशदी, िद लीत औरंगजेब, काशीत गोकुळी गोह या! मखु्य वे या रोटीबंदी-समदु्रबंदीपायी बाहेरची रा ये गेली, बाहेरचा यापार बुडाला, आतली रा ये बुडाली, आतला यापार बडुाला आिण शेवटी या मकु यापायी हे मकुुट दवडले, तो मकुटाही िवटाळला, न हे, तो मकुटा ल छांनी साफ फेडून नेला! कारण खा याने जात जाते या खुळचट भावनेपायीच लाखो िहदं ूबाटून मसुलमान-िख्र चन झाले! या तव या घणाने भाऊंनी िद लीचे म गल तख्त फोडले, तशाच को या युगप्रवतर्क घणाने रोटीबंदीची, ही समदु्रबंदीची बेडी तोडून टाकणे आमचे पु यकतर् य आहे. ते पु य मी पुनःपुनः आचरणार. मी सिंध येताच पु हा पु हा िसधंुगमन करणार! महाराज, एवढी उ तर िहदंची वारी यश वी होऊन, मसुलमानांची राजवट धुळीस िमळवली, की पेश यांची गाठ इंग्रजांशी पडणार. ते हा जर आजपासनूच पेश यांनी हजारो यापारी, िव याथीर्, भसेूना, जलसेना यरुोपात धाड या नाहीत, आपले वकील पािरस, िल बन, लडंन, रोम इकड ेधाडून या युरोप या राजकारणाशी सधंान बांधून, इंग्रजांिव द्ध फ्रच, फ्रचांिव द्ध पोतुर्गाल, असे उठताच यां या यादवीचा लाभ एकास उठवून, एकास बसवून घेतला नाही, यांची मदु्रणकला, युद्धकला, देशभिक्त, सघंटना, पेचापेची िशकून यां याच दारी ठोठावल नाही, तर इंग्रज पेश यांस पु न उरेल, आहारी येणार नाही, हे िनि चत. हे मी ीमतंांस अ याग्रहाने पटवून ही रोटीबंदीची, समुद्रबंदीची बेडी तोडिव याची, जगलो

वाचलो तर मरेतो पराका ठा करणार! सरदार, इंग्रज अमेिरकेचे रा य करतो; हयाचा आपणास िव मय कशास वाटायला हवा! आज तरी मराठे इंग्रजाहून रा यशक्तीत दबुर्ल नाहीत. अजनूही अमेिरका ओसाड आहे; तेथील िबनवारशी सो या या खाणीं या रांगा आिण प्रदेशांची रा ये अजनूही नुस या जा यावारी िजकंता येतील. फार नको, वीस हजार मराठी सै य िन शंभर झुजंार तारवे मजबरोबर यावीं, मी अमेिरकेत िहदं ुरा य थापून, िन सो याने वाकेतो भ न ती तारवे घेऊन येतो! पण प्रथम ही रोटीबंदीची, समदु्रबंदीची बेडी तेवढी तोडा!

िबनीवाले : रावराजे यशवंतराव, आप या या भाषणाने आ हांला एक अद्भतु ि ट लाभ यासारखे होते आहे! लवकरच ीमतंांची आप याशी प्र यक्ष भेट घडले, ते हा यांसही आपण हे सवर् िनवेदावे. उ तर िहदं या या वारीवर एक प्रमखु सरदार हणनू आपली नेमणकू झालीच आहे. आज आप यािवषयी या आम या आदराचे िच ह हणनू ही तरवार आपणास आ ही भेट देत आहोत! वीकारावी ती! आिण िनरोप घ्यावा!

(यशवंतराव तरवार घेतात. सवर् उठतात, पडदा पडतो.)


प्रवेश ५ वा ( थळ - क ड णाचे घर) क ड णा : फुटल हो! शवेटी माझ े क पाळ फुटल! बसल हो माझ े कंबरड ेबसल! अयाई! मला लढाईवर

हा माधवराव धाडणार, नक्की धाडणार! मला तलवार बांधावी लागणार; मला घो यावर बसावे लागणार! घोडा! बापरे! या भयंकर प्रा या या नुस या क पनेसरशीच भोवळ येते, भोवळ! अयाई!

ध ड णा : (प्रवेशून) अ!ं हे काय! योितषीबुवा, असे अगदी धाय मोकलनू शोक कसला करताहात? झाले तरी काय असे?

क ड णा : िमत्रा, मला लढाईवर धाड याची सक्त आज्ञा सटुली आहे रे शेवटी! आठ िदवसांचे आत मला घो यावर बसता आलेच पािहजे. या चांडाळान माझी चुगली माधवरावांकड ेकेली असेल, याचेही देव वाटोळेच करील!

ध ड णा : आिण या चांडाळान माझी चुगली माधवरावांकड ेकेली असेल याचेही देव वाटोळेच करील. कारण िमत्रा मला देखील लढाईवर जा याची सक्त आज्ञा सटुली आहे! आ ही थोड ेफार शा त्र पढून दादासाहेबांचे पुजारी झालो. पण याआधी मी वा यातील आचारी असे ही जनुी गो ट उक न काढून मला सै या या पाकशाळेत धाड यात येणार. केवळ आकसाने रावसाहेबांनी मा या शा त्रीपणाची अशी िधडं काढली. अक मात ्ही आज्ञा ऐक यापासनू माझा जीव कसा अधर्मेला झाला आहे.

क ड णा : आिण माझा अधर्मेला जीव पु हा िजवंत होत आहे. तु यासारख्या िजवलग िमत्रास वा यात एकटाच सोडून जा याचे मा या िजवावर आले होते. पण आता तुझी सोबत िमळा यान लढाईवर जा याचे िततके जड जाणार नाही. चल, बरोबरच लढाईवर जाऊन सोबती सगंतीने म चल!

ध ड णा : तरी मला वाटलेच होते. तचू हे कमर् केले असशील हणनू! तुला मरायचेच तर मला घेत यावाचून तू मरणार नाहीस हणनू! क डा णा, मी तुला प ट िवचारतो की, परवा तू माधवरावांशी एका तात काही लाळघोटेपणा करीत होतास की नाही आिण या वेळी मी दादासाहेबांचे वतीने काही कट करीत आहे, हणनू माझ े नाव घेतलेस की नाही? ब यंजी, खरे बोला नाहीतर असा तुमचा गळा घोटून..

क ड णा : अरे अरे! िमत्रा हे काय! हे काय? मी लाळघोटेपणा केला असे गहृीत धरल तरी सा या लवचीक लाळघोटेपणास अशी करक च गळेघोटेपणाची िशक्षा! काही याय! जाऊ दे ते आता सारे. एकाच सकंटात आपण दोघेही सापडलो आहोत खरे! आता मागच सवर् िवस न आपण दोघे िमळून राहू तर काही पुढचा मागर् काढूच काढू. अरे, दादांचे आधाराने पेश यांस गादीवर चढवण उतरवण देखील आपण मागे क शकलो. पुनः दादांचे कान फंुकून लढाईवर जा याचे टाळण काही कठीण नाही!


ध ड णा : छ आता ते शक्य नाही, वारीवर गेलेच पािहजे. आिण वारीवर जा यात काही धोकाही नाही. उलट वारीत जी कधी कधी चैन उडते ती वयंपाकघरातही उ या ज मात साधत नाही. धोका वारीवर जा यात नाही; धोका लढाईवर जा यात आहे. ती लढाई टाळ याची मी उ तम यकु्ती योिजली आहे. वारी एक वषर्तरी बुंदेलखंड त ेगोकुळ वृंदावन इकडचे माशा मारीत िफरणार आहे. तोवर तीत तीथर्क्षेत्रे, लटूमार, गोपगोपी, यातच सिैनकांची नुसती चैनचंगळ चालणार. पुढे िद ली आिण लढाई! की मागे आपला सू ंबा या! कारण िद लीकड ेमाधवरावांची सै ये लढाईत गुतंताच वा यात दादा बंड उभारणार हे नक्की झाले. यांनी बंड उभारल की या या सार् या शागीदार्ंस यांनी परत बोलावलेच हणनू समज. हणनू ऊठ िन एखा या खर् या जहािगरदारासारखा तरवार कसनू घो यावर चढ.

क ड णा : तरवार कसे! घो यावर चढ! एक वेळ कैलासपवर्तावर चढता येईल, कारण तो ि थर आहे. पण भरधाव भडकले या घो यावर आठ िदवसात चढू कसा?

ध ड णा : ते मी िशकिवतो तुला. घो या-तरवारीत मी िशकारी या वेळी दादासाहेबांस देखील हार जात नाही हे ठाऊक आहे तुला. पगार भरपूर देशील तर पाच िदवसात मी तुला घोडे वारींत पटाईत क न सोडतो. ऊठ, रडून काय होते आता?

वेडी : (अक मात ्प्रवेशून) अरे, या घरी कोणी पु ष आहे काय? बाई, बाई! हा तर नुस या बायकांचा घोळकाच इथे जमला आहे!

क ड णा : अरेरे. ही ती खुळी! अरे, मार धक्के िन दे या यादीस हुसकून! ध ड णा : थांब थांब. या खुळीला पानपतला कुठे तरी भतूबाधा झाली आहे हणतात. तरीही या

भतूबाधेतच ती, लहर आली तर के हाके हा हात पाहून भतू भिव य असे बरोबर सांगते हणतात की, यंव! हात तर दाखवू ये थोडा.

वेडी : (नाचत हातवारे करीत) सोनपत पानपत गेली गेली आमची पत पादशहा िहदं ुपत! घ्या घ्या सडू! पण इथे काय सांगते मी ते! हा तर सगळा बायकांचा घोळका! उगी उगी छबकडी ती माझी!

(क डा णा या त डास कुरवाळते.) क ड णा : चल ह ! ध ड णा : बाई. तु हांला आ ही तांदळू पैसे देऊ. पण आमचा थोडा हात पाहून काही भतू भिव य सांगाल

का? वेडी : हो. हो. करा पाहू तुमचे हात पुढे. ( या दोघांचा एकेक हात ध न िनरखून) अगबाई, पण हे काय

अशुभ! बांग या कुणी वाढिव या तमु या हातात या! बांग या भ हात िबनबांग यांचे! असे अभद्र हात कोण पाहणार ते! बर पण कपाळ तरी पाहू?


अगबाई, (िकचाळून) कपाळ पांढर फटफटीत! कंुकू कोणी पुसल तुमचं? ध ड णास (छबकडी) ग ती माझी! उगी उगी! बायको पण बायको आहे!

क ड णा : आता मात्र थोबाड रंगवून देईन अ!ं मला बायको हणालीस ते शोभेल एक वेळ, पण या आम या ध यासारख्या धडधाकट ध ड णाशा यास बायको हणतेस? हा पािहलास पु षाचा बळकट हात.

वेडी : तर मग मे या तो हात जर एवढा बळकट आहे तर दाखीव या तु या बापाला - या निजबाला, या बंगष पठाणाला, या सादु ला रोिह याला! मला तो हात दाखवायचा तर यात बांग या भर िन मग दाखव! हो हो, पण तुमच भिव य रािहलेच! (क ड णास) वा! ह तीवर बसलास की तू! पेश यांचे सरसेनापित तुला अबंारीत बसवून फुलां या माळा घालीत आहेत! तोफांची वंदना झडत आहे. तु या स मानाथर्. (दचकून) पण हे काय? पळा, पळा आग! पेटलेत भडकलेत तु ही दोघेही - बागरु यांच अगं िचरडल! कसा फटकन म जा मद ूफुटून बाहेर आला! आयायी ग! जळा मे यांनो! या िजवाला जपता या सदु्धा जळा, जळा. (िनसटून जाते.)

क ड णा : (भयिव हल होऊन) ध ड णा! ध ड णा : (भयिव हल होऊन) क ड णा! क ड णा : अरे, तू देखील घाबरलास की काय? ध ड णा : (घाब न) छ . थोडा धक्का बसायचाच अशा कृ येस पाहून. पण ित या बा कळ श दांस काय

मोजायचे! तुला, मला आग लागली हणाली. पण वे या मा या िखशात या या भरले या िचलमीने देखील ित या श दां या िठणग्यांनी पेट घेतला नाही! चल उठ, आता आपण यालो की, मेलो! हं अगदी थेट जाितवंत जहािगरदारासारखा ताठ हो. हां, बांध तो शेला कमरेला! आिण असे पृ वी वाकवून टाकणारे पाय टाकीत ये मा या मागे घो यावर बसायला िशक यास!

(तो पुढे िन लेचेपेचे पाय आपटीत क ड णा याचे मागनू चालतो तोच थांबून) क ड णा : पण िमत्रा, मला घोडा िशकवणार कुठे तू? उघ या जागी नाही. पडलो िबडलो तर पोरटोर

इतक्या मो याने हसतील की, वा यात थेट पेश यांस ऐकू जाईल ते! ते हा, असे पहा, मा या तबे याच अगंण ं द आहे तरी बदं आहे. यात मला िशकीव. पुनः एकदम फार उंच घोडा नको अ!ं हं, जा तू. सगळी यव था कर. तोवर घो यावर चाल याचे आधी मी जहािगरदारासारखा पायावर चाल याची थोडी सवय करतो (ध ड णा जातो) हं! हं! शेला तर ठीक शोभतो. पण लढाऊ जहािगरदार क यार खोवतात नाही, कंबरेस? -हे काय क यारीसारखे पडल आहे इथे? (उचलनू )लाटणे? उ तम! िशकताना धार लाग याची भीित नको. हा याची मलु देखील प्रथम बोथट व तर् याने मडक्यावर हात चालव यास िशकतात हणतात. हं ताठ! असे! वाऽग


माझ ेछाती वा! खूप वर आलीस! हं पायांनो. झुजंार जहािगरदाराचे आहात! (आपटीत) असे (ऐटीत जातो.) (तोच आतील पडदा उघडून ध ड णा घो यासह िदसतो.)

ध ड णा : या जहािगरदार! वा! वाः चालतोस तर भाऊसाहेबासारखा! पण हे काय कंबरेस शे यात खोवले आहेस?

क ड णा : हं: हं: हं:! हात कापून घेशील! तो माझा खंजीर आहे खंजीर! खर् या खिंजराशी प्रसगं पडतेो मी हयाच खिंजराने मरा यां या सार् या शत्रूं या छा या भोसकणार! अरे, पण ते काय िच ह!

ध ड णा : तुला या घो यावर सहज बसायला िशकता येईल असाच हा ठग ूआिण सुदंर घोडा आणला आहे. फारच ठग ूवाटतो की, काय?

क ड णा : ठग?ू अरे एखादा खंदा वारसदु्धा अशा भयंकर उंचीस नुसते पाहून देखील भोवळ येऊन पडले! अरे हा काय घोडा, का जेजरुीची दीपमाळ! का तारवाची डोलकाठी, का नारळीच झाड? का बळीला पाताळी घालताना आकाशापयर्ंत वाढले या वामना या पाठीचा कणा? हे बघ, असा घोडा आणा असा इतका! हणजे माझी मांड चळताच मला भईुवर असे पाय याव न सहज टेकता येतील इतका उंच, आिण तो भडकून भरधाव सटुला तर पाय भईुवर टेकून याला पायां या पुलातून तसाच भरधाव पुढे िनघनू जाता येईल इतका ं द! घो याची अशी एखादी जात असेलच!

ध ड णा : घो याची तशी एकच जात आहे! क ड णा : आहे ना? ध ड णा : होय, पण ितला गाढव हणतात! यावर वारी भरायला िशक याची तुझी इ छा नसेल तर

याच घो यावर बसायला तुला िशकलेच पािहजे! चल तर मग, हं हात िदला मी. घे उडी, घे.

क ड णा : (उडी घेताना िनसटून) अरे बाबा, आता थोड ेतरी माझ े ऐक. माझ ेआजोबा घो यावर असे, यां या वरातीत काय ते बसले होते. ते हा ते या युक्तीन वर चढले ती सग यात फक्कड युिक्त आहे. नविशकेही चटकन ्घो यावर बसतात तसे.

ध ड णा : हं वाटेल ती युिक्त करा, पण अहो रडतराऊत, घो यावर बसा एकदाचे! कोणती ती युिक्त? क ड णा : ही दाखवतोच अ!ं (आत धावत जाऊन एक घडवंची घेऊन येतो.) हं, ध ड णा, आता जर का

तू असा हीः हीः दात काढून माझा उ साहभगं केलास तर या खंिजराने भोसकून काढीन अ!ं ही घो यावर चढ याची आमची आजोबांची िरकीब आहे! यात हस यासारखे काय आहे? तीव न हा बघ चढलो घो यावर. घो याला हाल ूदेऊ नकोस अ!ं (घडवंचीन तो घो यावर चढताच ध ड णा घडवंची दरू किरतो) अरे, ती िरकीब कुठे नेतोस! अरे गेला झोक! ध ड णा आण घडवंची, घडवंची!


ध ड णा : जहािगरदारजी, आता ठोका घडवंचीस या तुम या आजोबां या िरिकबीस रामराम! आता सांभाळा, हाकतो अ ंघोडा! हट

क ड णा : अरे महूुतार्वर तरी हट हण! थांब पळभर, बाकी आहे महुुतार्ला! अरे चांडाळा, झोक चालला! (घो या या मानेस घट्ट िमठी मारतो िन ध ड णा ह क न घो यास मारतो तोच पडदा पडतो.)


प्रवेश ६ वा ( थळ - यशवंतरावांचे अतंःपुर.) नंिदनी : ( वगत) रावराजे यशवंतराव आज वारीवर जाणार यां या होणार् या या ताटातुटीमळेु, ही

यांची नवयौवना नवदियता सशुीला अशी कासावीस झालेली पाहून मलाही कसेसेच होते आहे. ितचे सां वन तरी काय क ? काही तरी आवडीचा िवषय काढून िहचा वेळ काढला पािहजे ते येईतो! (सशुीला येते) सिुशले, नाही आले रावराजे? अग अजनू वारी या प्र थानाची दसुरी नौबद देखील झाली नाही, तोच कसे येतील बर? पिहला नगारा पहाट फुटताच झा याबरोबर जी सै याची स जता कर यास ते गेले. ती स जता तर झाली पािहजे ना? काही झाले तरी िनघाय या शेवट या ितसर् या नौबतीआधी आ यावाचून कधी कधी राहणार नाहीत ते! अग, तूच ना या तु या सिुनतीबाई या, तु या वडील बिहणी या, पानपत प्रसगंी या धैयार्स वारंवार वाखाणतेस? मग ित या धाक या बिहणीस शोभेल असे धीराने घ्यायला नको का तुला? खरेच सशुीले, तु ही पु यास आ यापासनू गे या दोन-तीन मिह यांत तुझी माझी इतकी दाट मतै्री झाली; पण, तु या ताईची िन तुझी यशवंतरावांशी ओळख कशी होत गेली ते िवचारता िवचारता राहूनच गेले. तु याआधी तुझी ताईच यशवंतरावांना िदली होती ना? तू केवढी होतीस ते हा? सांग ते सगळे थोडक्यात.

सशुीला : सखे नंिदनी, मा या िचमकु या जीवनाचा तो िचमकुला जनुा इितहासच मघापासनू मा या मनापढेु सारखा उभा राहत आहे! माझी ताई पंधरासोळांची िन मी दहाएक वषार्ंची असेन ते हा. ते हा यशवतंराव िशं यांकडचे एक राऊत होते. यांस माझी ताई िदली. पण वषर् उलटले न उलटले तोच पानपतचा प्रसगं आला. मला मावशी या घरी ठेवून माझ ेबाबा िन यशवंतराव िशदें शाही वारांत आिण माझी सुनीितताई िन आई राजि त्रयां या पिरचािरका वगार्त अशी पानपती गेली. तो ितथे प्रळय झाला. बाबा झुजंीत ठार होऊन पडले, यशवंतराव घायाळ होऊन पडले, माझी आई िन सनुीितताई, मे या िगल यांनी मराठी ि त्रयांवरही ह ला केला ते हा झुजंत रणीच रािह या, ठार झा या की काय तो प ता नाही. पण या धामधुमीत सनुीताताईन भयंकर घाव लागलेला असता एका राउताहाती मावशीला िनरोप धाडला की, ितची आशा सोडावी आिण यशवंतराव परत आ यास यांसच मला, या ित या धाक या बिहणीला दे यात यावी. या िनरोपाची खूण हणनू ितने ही मदु्रा धाडली. या मदेु्रसह तो िनरोप मावशीस िमळाला. पण १० वषर् यशवंतराव बेप ता होते. पुढे पराक्रमाने रावराजे होऊन गे या वषीर्च मावशी आजाराने मरणो मखु असता ते अक मात ्दाराशी येऊन थडकले. मावशीने यांना त काळ ओळखले, माझा हात यांचे हाती या ताई या िनरोपासह िदला िन मावशी पण हे जग सोडून गेली. आिण


आता तो हा माझा कांतही, मागे जसे मा या ताईस, तसेच आज मलाही एकाकी सोडून याच पानपताकड ेतशाच एका भयंकर लढाईवर जात आहे!

(पद) यजिुन सखा । समिर ंआज जाई, गे । सोस ुिवरह कैसा पलपल िदनरात हाय हाय ।। मी, देइ हसतवदिन िनरोपा । पिर गे दिय रडत धायधाय ।। १ ।। अग, पण हे आलेच रावराजे बघ! थोडीशी आत होशील का अशी? (नंिदनी जाते. यशवंतराव येतात.) यशवंतराव : सशुीले, अहो सरदारीणबाई, आता सरदारपणाला शोभेल असा उ तेजक िनरोप यावा

आ हांला! वारीतील झाडून सारा दळभार श त्रा त्रांनी स ज झाला. प्रहर अधर् प्रहरात प्र थानाचा ितसरा नगारा झडताच पुढचा पाय पुढे टाकून आ ही उ तर िहदंवर चालनू जाणार! आता तो मधला वेळ तेवढा केवळ तुझा िन माझा. तर चल ये, वीरकतर् या या सटुीत हसत खेळत आणखी दोन पे्रमाचे श द बोलनू घेऊ. ये हं, तशीच उभी रहा पाहंू! अहाहा खरेच सशुीले, अग आनंदाची बातमी ती सांगायची रािहलीच! सखे, तुझी हरवलेली ताई मला पु हा सापडली. अग खरेच! तलुा देखील मी ती प्र यक्ष दाखवली तर काय देशील?

सशुीला : हे काय अद्भतु सांगतोस सख्या! यशवंतराव : अद्भतु कशाचं? तु या ताईला प्र यक्ष बघ! मग तर झाले ना? ये, अशी इकड ेये.

(आरशासमोर येताच) बघ! ती बघ तझुी ताई! माझी हरवलेली सनुीित! ती लवलवती त ण तनुलता, ती सबुक हनुवटी, ते हसत मखु, लाजली, लागली लपायला, झाली पाठमोरी?

सशुीला : इ श! असे फसवायच अ ंमला! यशवंतराव : वा! तू मला फसवतेस की मी तुला! सशुीला असनू सनुीित िदसतेस! खरेच, तु या या

िनतळ गोर् या अगंी तुझी ताई ओतप्रोत भ न िकती खुलनू िदसते आहे! जशी काचे या शुभ्र पात्रात गलुाबी मिदरा; जशी व छ आकाशात उषा!

(पद) आकाशी काय उषा उगवता खुलावी । मिदराची काचे या कुिपत की गलुाबी । मो यांतुिन आरिक्तम काि त जिश डुलावी । नवती तव तनुलताही यासची तुलावी । िवरत तप यािह िज या रितसखुा भलुावी ।। १ ।।


सशुीला : खरेच का मी अगदी ताईसारखी, या पानपती पडले या तुम या वीरांगनेसारखी िदसत?े यशवंतराव : अग, अगदी सारखी नसलीस हणनू काय झालं? पानपती पडले या भाऊंचे, जनकोजीचे,

यशवंतराव पवारांचे तोतये जे िजकड ेितकड ेउठले आहेत ते तरी कुठे अगदी थेट यां यासारखे िदसतात! तसा तु या ताईचाही एक तोतया तू! फरक इतकाच की, या सार् या तोतयात हा तोतया पक्का िबलदंर िनघाला. ितचे सरदारपद कसे अचूक पटकावले!

सशुीला : असे लागट काही मी बोलनू देणार नाही अ!ं मा या ताईसारखे माझ े पगुण नसू ं यात, पण काही झाले तरी मी ितची तोतया नाही, प्रितिनिध आहे प्रितिनिध! ही पािहलीत ितची मिुद्रका! या मदेु्रने ितचे सारे अिधकार ितने मला िदले आहेत!

यशवंतराव : होय ना? तर मग या वीरांगने या प्रितिनधीस शोभेल असे ते अिधकार बजाव पाहू आताचे आता! पानपती जाताना, ितने जसा मला हसत िनरोप िदला, तसाच आता पानपत या सडूासाठी जाताना, सखे, तूही दे चल! वीरांगनेसारखी हसत हसत मला लढाईवर धाड!

सशुीला : वीरा, वीरांगनेसारखी मी तुला लढाईवर धाडते, पण हसत हसत मात्र न हे! तू िकती जरी मा न मटुकून मला अशी वीरांगना बनिवलीस, तरी मी मळूची एक नुसती अगंना, एक अबला आहे! सजणा, सजणा तुझ े जायचे नाव िनघताच माझा जीव कासावीस होतो याला काय क ? सशुीले! सशुीले’ हणनू वरचेवर येणारी अशी मोहक हाक ऐक याची मा या वणांना, तुला डोळे भ न पाह याची मा या नयनांना, तु या िजवलग जविळकेची मा या िजवाला लागणारी ही ितहेरी तहान, िजवलगा, तू दरू जाताच मी कशी सहन क ? हे माझ ेडबडबलेले डोळे तू आज जसा मा या पदराने पुशीत आहेस तसे उ यापासनू कोण पुशील? यातही यांनी सख्या या सगंतीचे सखु मनसोक्त चाखले या सखुावले या दियता आप या दियतास हसत हसत दरूदेशी धाडोत, पण प्रणयाचा पिरचयही िजला पुरता झाला नाही या मला, तो माझा िप्रयकर लढाईवर जाताना सखुाच हस ूयेईल तरी कसे?

(पद) दरूदेिश त ूजािश िप्रयकरा । माझे । याकुल होती प्राण ।। नवती या मी म य भिरला याला क जो पान ।। तव िवरहा या ये या पायी जात लवंडूिन हा न ।। आता हसर् या आसवांनी न हे, तर हळुवार आसवांनी भरले या या मा या दया या िव हल

या यावाचून, िप्रयकरा, मजजवळ तुला जाती भेट दे यास दसुर काहीच उरल नाही!


यशवंतराव : हाय हाय! सखे सशुीले, तु या िवरहाने उचंबळून येणार् या या मा या शोकाला मी िवनोदाच धरण बांध याचा इतका वेळ जाणनू बुजनू प्रय न केला, या शोकाचा पूर या धरणासच वाहून नेत मा याही िजवाला शेवटी पार बडुवू लागला आहे! पण काय क ? तुला सोडवत नाही हणनू लढाई सोडून इथेच राहू तर

सशुीला : छे छे! वीरा, हे काय बोललात! तु ही राहू हटलेत तरी मी तु हांस राहा हणणार नाही! तुम या िवयोगाने या डो यांतून नुसते पा याचेच अ ु वाहतील, पण अिवधान पानपती िहदंूंचा मोड केला असताही, िहदं ु याचा सडू घे याचे सोडून बाईलवेड ेहोऊन घरीच दडून बसले असे जग जगी आिण मन मनी हणताना मला ऐकू येईल तर या लाजेने याच डो यांतून रक्ताचे अ ु वाहतील! तु हांला लढाईवर जा याचा हसता िनरोप आ हा अबलांना देता आला नाही तर, िहदंवुीरांनो, तु हा प्रबलांना तो िमळेल तसा घेता तरी आलाच पािहजे! शतद्र-ुिसधूंचा अफाट जलौघ ओलांडणारे तु ही वीर , अबले या आसवांची ही सतुासारखी हळुवार जलधार तुमची वाट काय अडवणार? ओलांडा ते दयाचे पळीभर पाणी, िन िहदं ुवीरांनो जा! भाऊंचा सडू घ्यायला, पानपतचा सडू घ्यायला, िहदंूंचा सडू घ्यायला जा! जा!

यशवंतराव : वा, सखे वा! आता मात्र तु या ताईची वीरांगनेची, खरी प्रितिनिध तू शोभलीस! (कूचाची नौबत मधून मधून झडू लागते.) ही पहा कूचाची नौबत झडू लागली. आता गेलेच पािहजे आ हांला! ये, सखे ये, िन सोड आता! जातो अ!ं

सशुीला : थांबा, ही पंचारती तेवढी ओवाळून झाली की मग जा! (पंचारती ओवाळीत) हं, यावे आता! सख्या, पण लढाईवर देखील शक्यतो िजवास जपावे अ!ं वारी या ट याट यातून मला बातमी सारखी धाडीत जायचे बर का! थांबा, पायाचा अगंारा तेवढा घेऊ यावा! आिण आता तुम या सशुीलेचा शेवटचा-

हा नम कार घ्यावा! अहो पितदेवा । दासीवरती असे तसाची लोभ असो यावा । नम कार घ्यावा ।। हा नम कार घ्यावा । िप्रय पितदेवा ।। १ ।। पाठवण करी आठवण धरी नेह न िवसरावा ।। िप्रया, पितदेवा ।। २ वीर ी या वीरा क तव वीरभद्र हेवा ।। पू य पितदेवा ।। ३ ।। बघा न मागिुत पुढचा पुढती, पाय रणी ठेवा ।। पू य पितदेवा ।। ४ ।। िहमालयाविर िहदंु वज हा वीरा रोवावा ।। अहो पितदेवा ।। ५ ।। वाण सतीचे घेउिन पािहन वाट येिश के हा ।। िप्रया, पितदेवा ।। ६ ।। अ ूंमाजी िनरोप देते अ ु पुसिुन घ्यावा ।। िप्रया, पितदेवा ।। ७ ।। हा नम कार घ्यावा! अहो पितदेवा ।। ८ ।। (पुनः नगारे होतात. यशवंतराव हाताने खुणवीत िनघनू जातात.)


(पडदा पडतो.)


प्रवेश ७ वा ( वारी या कूचाची पिहली नौबत वाजत आहे. म यभागी उ या असले या वजाजवळ येऊन िशगंाड े

रणिशगं वाजवून जातात तोच माधवराव, महादजी िबनीवाले, होळकर, यशवंतराव प्रभिृत सरदारांसह येतात.)

माधवराव : चोपदार, पहाट फुटताच वारी या प्र थानाचा पिहला दुंदिुभ मघा झड याबरोबर, सारी छावणी खडबडून ऊठून स ज होते आहे ना? ती पिहली पाहणी क न आलेत?

चोपदार : हां जी सरकार! उ तर िहदंवर मराठी सै य चालनू जा यासाठी नुसते तरवारले आहे. कूचाची पिहली नौबत झडताच एकाहून एक आगळे, कोणी दस हजारी, कोणी पाच हजारी, कोणी हजारी अशा पथकांचे सरदार, रणावेशाने फुरफुरत म तकी तुरे, कलग्या, अगंी कवचे, हाती पटे्ट, भाले, तरवारी, कंबरेस शेले कसनू, रणश त्रे िन रणशृगंार किटतटीस चढवून आपाप या सै यातून वारीची िसद्धता कडकेोट करवीत िफ लागला. अगिणत अ वारोही िशलेदार िब दे बांधनू बर या, िबचवे, बंदकुा नीटनेटक्या साव न, िशरी फे यांचे ल फे सोडून, घो यांचे पाठी जरीबादली पाखर टाकून, पायी तोडर बांधून थयथय नाचणार् या घो यास थोपटीत उभे आहेत. वर हौदे अबंार् या, र नां या मकु्ताभरणी झालरी, गडं थली िचत्रिविचत्र आभरणे अशा थाटाने गजभार ठायी ठायी थाटत आहे. तोफखाना हजार हजार, जेजाला सतुरनाले, थोरली भांडीं, कुणी दशघ्नी, कुणी शतघ्नी एकूण हजार आवाज, हेक या गा यांवर चढवनू नोकझोक ठाकठीक करीत यंत्र यूह पसरीत आहे. पथकापथकांचे वजधर भग या भरजरी उंच उंच वजाचे फवारे सोडून आपआप या ठायी उभारीत आहेत. िसधंी, सोरटी, वंजारी देशोदेशीचे सौदागर बोजे ग ले दाणा बांधून उंटे तटे्ट बैल लादीत आहेत, िजनबंदी क न िबनीवाले सरसावून आहेत. ताश,े मफ, नगारे, नौबती, रणढोल रणिशगें ठायीठायी तुंबळ तुडूम गाजत वाजत आहेत. पायदळ, घोडदळ, तोफखाना सरदार सिैनकसदु्धा अवघा दळभार उ तर िहदंवर चढून जा यास तरवारला आहे. प्र येक मरा याचे अगंी वीर ींचे वारे, दी पानपतचा सडू, हाती पोलादाची धार सचंरत, सळसळत, तळपत आहे!

माधवराव : उ तम! आता सरदार हो, आ ही देव म तकी ध न ही होड तर आरंिभली! उ तर िहदंवर या या वारीचे सेनापितपद आ ही आपले धुरंधर सरदार रामचंद्र गणेश कानड ेयांस िदले आहे. वारीचा कारभार िवसाजीपंत िबनीवाले पाहतील. आता ही एक लाख सेना सांगाती घ्या िन जा, अिवधंांचे कंदन करा जा! पानपत झुजंणे तर कठीण होतेच, पण पानपतचा सडू झुजंणे अिधक कठीण आहे. पानपतपूवीर् उ तर िहदंम ये मरा यांचा दरारा होता. पण मागे पानपती आम या सेना उधळ यामळेु आज सार् या उ तर िहदंम ये मरा यांस कोण मोजतो अशी धुंद माजली आहे. नजीबखान केवळ


साप. वरवर तसाच मऊ, तसाच लवचीक, तसाच लपंडावी पण दंशाचाही तसाच िवषारी! के हा िनसटेल, के हा उलटेल नेम नाही. पानपतचा हाडवैरी तोच, िन बंगष िन हािफज यांशी राजकारणी अनुकूल तरच मतं्रबळे कैचीत राखावे. पण उपयोग सपंताच छाटून साफ बुडवावे. शाह अबदा लीस िशखांचा पेच आहे पण तो जातीचा झुजंार, महासाहसी अटक उत न अक मात ्िवजेसारखा कडकडून कोसळ यास प्रसगंी सोडणार नाही. हे सारे अवघे पठाण रोिहले एक होऊन झुजं ू हणतात. यातही पानपत या वेळी न हता असा जो एक नवीनच शत्र ुआज मरा यां या िव द्ध िद ली या राजकारणास खेळवू पाहत आहे; या इंग्रजांचाही यांस आंतून पक्का पािठंबा आहे. वतः बादशहाच आज इंग्रजांचे आहारी पडू पाहतो. यास हरप्रय ने यकु्तीने, वा शक्तीने, एकास उठवून, एकास बसवून; इंग्रजांहातून सोडवावा. तो यांचे हाती रािह यास यास पुढे क न इंग्रज मरा यांिव द्ध मोठे खूळ उभारील; िद लीत िशरेल. इंग्रज चढी लागला आहे. िद लीत प्रवेश यास उखडणार नाही. तरीही इंग्रज समयज्ञ! मरा यांचा अवघा दळभार िनकरावर येताच तो आज तरी रणी झुजं ूयेणार नाही. येव यावर झुजं ूआला तर झुजंावेच. आता जो समोर येईल याचे एक घाव दोन तुकड ेहाच बाणा! तो पहा शुक्राचा तारा. पानपती हाणामारा करीत भाऊ तरवार उपसनू िगल यांत पायउतारा िशरले ते हा यांचा क्रोधाचा नेत्र जसा तळपत होता तसा तळपत आहे. टक लावून तु हांकड ेपहात आहे. हा पहा िहदंपुदपा छाईचा िहदंु वज! हया याच स मानसरंक्षणाथर् भाऊ पानपती पडले! आज मरा यां या बखरीचे शेवटचे वाक्य ‘मराठे पानपताची लढाई हरले’ हे आहे. हे शवेटचे वाक्य रािहले तर, िहदंूंची जी जी िपढी ते वाचील ितचे ितचे त ड काळेिठक्कर पडले! मान मसुलमानांपुढे ल जेने वाकेल! तरी आज असे लढा, पानपताचे असे उटे्ट काढा, म गली स ता िन याची अशी पालथी घाला की, बखरकारांस पुनः पुढे िलिहणे भाग पडावे की ‘मराठे पानपताची लढाई हरले! पण मरा यांनी शेवटी, िद लीची म गल बादशाही धळुीस िमळवून, पानपतचे युद्ध िजकंले!’ हे यश सपंाद ूतरच तु ही आ ही िशवछत्रपतींचे वंशज! या आशेने, या छत्रपतींचा, हा िहदंु वज, आ ही आज तुमचे हाती देतो! आता याची लाज तु हांस!

(सारे सरदार ख गे उपसनू ‘हरहर महादेव’ गजर्त यास ख गाची वंदना देतात.) िबनीवाले : आ हा सार् या सरदारांचा मानस हाच की, पानपती यांनी यांनी मरा यांिव द्ध डोके उचलले,

घातपात केला; यांचे यांचे पािरप य पुरतेपणी होऊन सारी म गल बादशाही िहदंमुय क न भाऊंची अतृ त इ छा पुरवू. पानपताचा सडू घेऊ; तरच दिक्षणेत परतू! छत्रपतींचे आशीवार्द िशरी, ीमतंाची वीर ी अगंी आिण िहदंपुदपा छाईचा हा भगवा जरीपटका, हाती अस यावर, अटक देखील आ हांस अटक क शकणार नाही.


सभेुदार म हारराव होळकर हणतच असते की, एक वेळ िहदंूंचे मसुलमान होऊ पण अटक उत न थेट मशामवर चालनू जाऊ!

यशवंतराव : पण मी हणतो की अटक उतर याचे सभेुदारांचे भिव य खरे क नही अटक उतरताच िहदंूंचे मसुलमान हो याचे सभेुदारांचे भयही खोटे ठरवू! जर मशाम या अिहदंूंना अिहदं ुराहूनही िसधंचूी अटक ओलांडून िहदंु थानात येता येते तर िहदंूंनाही, िहदं ूराहूनही अटक ओलांडून मशामवर चालनू जाता आलेच पािहजे. िहदंु वा या पायात आम याच ह ते आ ही ठोकलेली ही अटके या अटकेची, ही िसधंुबंदीची, ही रोटीबंदीची बेडीच आ ही ताडकन ्तोडू तर आ ही िहदंहुी राहू आिण मशामवरही चालनू जाऊ!’

‘‘सबभ ूहै गोपालकी उसमे अटक कहाँ ।। िजसके मनमे अटक है वोही अटक रहा ।।’’ माधवराव : भले वीर, भले! अशाच िन ठेने जा, झुजंा! याउपर घडले ते यशापयश ई वराधीन. तो बोल

तु हांआ हांस नाही. उचला तर मग हा पैजेचा िवडा, गजार् हरहर महादेव आिण घ्या आमचा िनरोप!

(नगारे, िशगें वाज ूलागतात, सरदार िवड ेघेऊन हरहर महादेव गजर्तात. पडदा पडतो!)


अकं दसुरा प्रवेश १ ला (नजीबखान, हाफीज रहमत, अहंमदखान बंगष िद लीचे बादशाही खलबतखा यात बसले आहेत.) नजीबखान : रोिहलांके मातबर सरदार हाफीज रहमतखानजी, और पठाणी सरदार के िसरताज अहंमदखान

बंगषसाहेब! पानपत या धुमाकुळीत भाऊसाहेब पेशवे यांचे भयाने िद लीहून शाहअलम बादशहा पळून गेले ते अजनू आज दहा वष होत आली तरी अलाहाबादेसच आहेत. पानपताला मरा यांची जबरद त नामु की होऊन अहमदशहा अबदा ली फ ते पावले. पण यासही िद लीचा बदंोब त करवला नाही. तरीही म गल बादशाही या या सेवकाने समशेरी या बळाने बादशाही या गरैहजेरीतही आजवर िद लीवर इ लामी झडा कसाबसा फडकत ठेवला. पण या मरा यानी पानपत या पराभवासही पचवून िन पुनः िशरजोर होऊन आज उ तर िहदंवर वारी चढिवली आहे यांचे वाटेत मी जाटांस आडवे घातलेच आहे पण ितकड ेअलाहाबादेकड ेबादशहा घाब न जाऊन मरा यांचेच सा य घेऊ पहातात! जर का बादशहा पु हा मरा यां या हाती पडला तर पानपतला मरा यांचे हाडवैर या तु ही आ ही सपंािदले या सार् यांचा स यानाश होईल! हे भयंकर सकंट टाळावे कसे ते तु हीच सांगा

बंगष : ऐ इ लामी सलतनतके मातबर सरदार, म गली तख्तके ऊपर बादशाह को चढाने उतारनेवाले िहमत बहादर सरदार नजीबखानसाहेब, मराठ के नामसे आप इतने क्यो घबराते हो! मेरे पचास हजार पठाण जबतक जीते ह तब तक मरहटे्ट िकस िचिडयेका नाम ह? यह िद लीका म गल बादशहा शहाअलम यिद नामदर्गीसे इस वख्त मराठ को िमल जायेगा तो म ैसचमचु बाबरके म गल खानदानको हटाके, इस िद लीके इ लामी तख्तपर पठाण के सरताज शाह अबदा लीको िबठवायगा, नही तो म ैखुदही अपनी पठाणी बादशाहत कायम क ं गा! पानपत पठाण नेही जीता है! यह बादशाहत असलमे तो पठाण कीही है!

हाफीज रहमत : खामोश! बंगषखान, यह रोिहल की समशेर मेरे हाथमे जबतक चमकती है तबतक तो िद लीमे होएगी तो रोिहलांकीही बादशाहत होएगी, पठाण की नही! पानीपतकी लडाई हम रोिहलांने जीती, पठाण ने नही!

नजीबखान : पानपतची लढाई खरोखर सांगायचे तर अजनू कोणीच िजंकली नाही! पानपतचा सडू उगव याची धमक जोवर मरा यांत आहे तोवर पानपत तु ही िजकंले नाही. इसलीये अब, सब स चे दीनदार मिु लम बहादरो, आपसके झगड ेछोडकर पहले इस काफर के जोरको कुचल लेना चािहये!


बंगष : ऐसीही बात है तो म ैआपको एक साफसाफ सवाल पूछता हंू. आपण मरा यां या सा यास वतःची एक लहानशी फौज धाडली आहे हे खरे का? मरा यांनी आपणास मागे िजवंत ध न सोडले ते हापासनू आपण मरा यांची धा ती खा ली आिण हणनूच आता आतून यां याशी होळकरां या वतीने सतू बांधून, प्रसगंी वतःचा जीव वाचवू पाहत आहा अशी आ हांस जबरद त शंका येत आहे! आपला कपटी वभाव महशूर आहे!

नजीबखान : मेरे यारे बंगषखानजी, मी कपट केले असले तरी ते इ लामा या शत्रूशंीच होय! होळकरांचा मी मानसपुत्र हणवून घेतले हणनूच पूवीर् होळकरांस सपशेल त डघशी पाडू शकलो. तशीच मी ही एक मठूभर ल करी फौज िमत्र हणनू मरा यांचे सा यास धाडली अस याने ते असावधपणेच मजकड ेयेतील आिण मागे जसा मी द ताजी िशं यास क डला तसाच या मराठी फौजांनाही चुचकारीत, को हा िसहंा या गहेुत अचानक सोडावा, तसे तुम या कचीत कुठेतरी अचानक आणनू सोडीन! रािहला बादशहाचा प्र न, पण ते मरा यांस बोलवीत आहेत हे कळताच मी इंग्रजांस उठिवले. यांनी बादशहास मरा यांिव द्ध सा य देतो हणनू सांगताच सजुाउ ौलाही धीर ध लागले. ते हा जाटांनी मरा यांस आडवले आहे तोच तु ही फौजबंद होऊन यावे. ितकडून अबदा ली, इथे आपण, खालनू बादशहास घेऊन सजुा िन इंग्रज, असे चढून येताच मराठे चटणीलादेखील वा यास येणार नाहीत.

बंगषखान : शाबास है, ऐ मसलती मातबर, शाबास! बस. म ैमेरी पचास हजार पठान की फौज अभीके अभी दोआबमे जाके खडी कर देता हंू! मरहटे्ट िद लीमे काफरशाही कायम करना मगंते है! म ैउनको जलदीही बतादूंगा की इ लामी शेर की गहुा है यह िद ली-

हाफीज : िजसके सामने आतेही मरहटे्ट बन जायगे िब ली!! मराठे बुतपर त काफर! क्या इस फ तरको पूजनेवालांको कभी भी दीगदार बुतिशकन मिु लम के ऊपर फ तेह िमल सकती है?

नजीबखान : कभी नही! अब जाइये, दीने इ लाम के महावीर अपनी फौजे सजधजके इस मिु लम सलतनतके बचावके िलए िबजलीके वेगसे दौड आियये, जाियये.


प्रवेश २ रा नजीबखान : ( वगत) शाह अबदा लीची इतकी पायधरणी केली पण अजनू यांचे काहीच उ तर येत

नाही. केवळ एक वेळ काहीच उ तर आले नाही तरी िचतंा नाही. अबदा ली येणार येणार अशी नुसती भमुका जरी सारखी उठत रािहली तरी मराठे वचकून राहतील पण जर का अबदा ली येतच नाहीत असे उ तर आले तर मात्र प्रसगं कठीण गदुरणार! जाटांनी िद ली या वाटेत आडवे येऊन मरा यांशी झुजं ठाणली आहे तोच-

चोपदार : (प्रवेशून) सरदारसाहेब! मरा यां या छावणीतून पक्की बातमी आली आहे की, शाह अबदा लींनी आपण मरा यांशी िमत्र वानेच वागणार आिण झालेला सिंध मोडणार नाही असे आ वासन मरा यांचे सरसेनापित कानड ेयांस धाडले आहे.

नजीबखान : जाव! मराठे बड ेसतैान है! हमको नाउमेद करनेके िलए ऐसी झटूी बाजारग प हरवक्त उडाते रहते है!

चोपदार : और आपकोभी शाह अबदा लीके तरफसे यह सरकारी िलफाफा आया है. (पत्र देतो िन जातो.) नजीबखान : (पत्र वाचून) क्या? अबदा लीसरीखा शहानशहा भी मराठ से सचमचु डर गया! िद ली या

राजकारणात मराठे िन तु ही आपले काय ते पाहून घ्या; या प्रकरणी काबूलचे सरदार मरा यांशी वैर करीत नाही असे हे मला साफ उ तर अबदा लीने धाडावे आ?ं मरा यांस िद ली मोकळी क न यायची होती तर िद ली या राजकारणात पानपतचे वेळी तरी या घमडखोर अबदा लीने नाक का खुपसले! आिण आ हांस मरा यांचे हाडवैरी बनवून आता असे साफ त डघशी का पाडले? अ छा, जाट काही झाले तरी आणखी तीनचार मिहने मरा यांस गुतंवून ठेवतीलच. तोवर इंग्रजांसह बादशहास िद लीस आणावे. बंगष िन हािफज, यां या प्रचंड फौजांिनशी तोवर येतीलच.

चोपदार : (प्रवेशून) हुजरू! बाजारमे तमाम मसुलमान बडी खशुी कर रहे है! जाट ने िकसी बडी लडाईमे मराठ को ने तनाबुत िकया ऐसी अफवा बडी जोरसे फैली है!

नजीबखान : शाबास! जाव! जाट सचमचु बडा बहा र है! आता मरा यांशी मी अजनू चालिवलेले मतै्रीचे स ग सोडून उघड जाटांस िमळावे हेच उ तम! बाजारी हणनू या बातमीस आ ही हणतो ती पु कळदा सरकारी बातमीहूनही ये यात अिधक चपळ आिण मािहतीने अिधक भरपूर असते! जाटांनी मरा यांचा मोड केला असलाच पािहजे! ही बाजारबातमी खरी असलीच पािहजे!

द.ु चोपदार : हुजरू, बाजारात िहदंलुोक हणतात, कोण या तरी मो या लढाईत मरा यांनी जाटांचा पुरता मोड केला!


नजीब : ऐ गवार! बाजारात पाचशे स या झु या खबरी पाच पळात बोकाळून जातात! ही खबर खरी की खोटी याचा नीट शोध केलास? नाहीना? तो ऐ कमबख्त जाव, और पिहले वह दयार् त करो. बाजारग पांवर आ ही सहसा िव वास ठेवीत नाही! जाव! (तो जातो.)

प. चोपदार : (पुनः प्रवेशनू) हुजरूके सेवामे आगे्रसे यह सरकारी लखोटा आया है! (पत्र देऊन जातो.) नजीबखान : (वाचून) या अ ला! या खुदा! इतक्या धडाक्याने मरा यांनी जाटां या या जबरद त फौजेचा

पुरता फ ना पाडला तरी कसा! क्या? खुद नवलिसगं जाटच मरा यांचे हाती पडला आिण मरा यांनी िद लीवर ढाला िफरव या देखील! ऐ नजीबखान! अब तरेी जान? तेरी जान अब मराठे नही छोडगे! पळून जावे? कुठे? बंगषकड?े पण पाठोपाठ मरा यांचे िशकारी कुत्रे माझी कुतरओढ करतील. ते हा कुठे लपू? िद ली लढवू? अक्सर बेवकूफीकी बात. या मराठी फौजां या प्रचंड ल यापढेु िद लीची ही बादशाही नामदर् फौज गवता या काडीसारखी वाकून वाहून जाईल आिण पनुः लढताना जर मी सापडलो तर भकु्कडातील भकु्कड मराठाही ‘पानपताचा सडू’! पानपतचा सडू!’ हणनू गजर्त माझ ेराईराई एवढे तुकड ेकर यास चुकणार नाही. अफसोस! अफसोस! अब दसूरा कुच तरीका नही! ऐ नजीबखान!! अब जो तेरेको बचानी होगी तेरी जान, तो मरहट्ट के पावपर रख दे तेरी तरवार और तेरा यान! हां, हां, होळकरांस अचानक शरण जाव, हणजे माझा तो िशर छेद तरी होऊ देणार नाही खास! आपण िमत्र हणनू मरा यांकड ेधाडले या आप या फौजेचाच आंिशक जय आहे असे ढ ग करीत मरा यांना आपण होऊन जाऊन भेटावे, ते वदर्ळीवर आ यास साफ पाय धरावे, िजवावर आले ते शरणा या शेपटीवर गे यास ठीकच! जगलो तर या शरणाचा वचपा खु माधवरावां या मरणानेच काढीन! अजनूही काढीन! पण ते पुढचे पढेु.


प्रवेश ३ रा (महादजी िशदें, िबनीवाले, तुकोजीराव होळकर, जाटांचे देशी छावणीत बसले आहेत.) िबनीवाले : सरदार हो, पु याहून उ तर िहदंवर चालनू आ यास आपणास उणे पुरे वषर्ं होत आले. या

अवधीत बुंदेलखंडात आपले सर सेनापित कानड ेयांनी तेथील बंडावा मोडला, िशं यांनी जयपूर जोधपुरापयर्ंत रजपुतांची बंडाळी मोडून थकलेली साठ लक्ष खंडणी घेतली. तुकोजीराव, आपण बुंदीको याकडील यव था लावून खंडणीची बारा लाख बाकी देणे यांस भाग पाडलेत. पावसा यात इतके कायर् उरकून आम या सार् या सेना पु हा एकत्र होऊन जाटांशी िभड या. जाट झुजंार, लढलेही बहुत. जाटांकड ेफ्रच जनरल माडके आिण समु ! यांची कवायती पलटणे केवळ अिजकं्य, पण यांस चोप देऊन तु ही आज जाटास पुरता मोडलात. आता शरण आलेले जाटांचे अिधपती नवलिसगं जाट वतःच आपले भेटीस येणार. सर सेनापित कानड ेयांची आज्ञा अशी आहे की, यांस पराजयाचे दःुखाचा िवसर पडावा अशा ममतेने आपले क न घ्यावे. हे रावराजे यशवंतराव आलेच यांना घेऊन! (अधोवदन नवलिसगंास यशवंतराव घेऊन येतात. सवर् उ थान देतात.)

िबनीवाले : यावे! वीरवर नवलिसगंजी असे इकड ेआम या शजेारी यावे. असे अधोवदन का? तु ही जाट िहदं.ु आ ही िहदं.ु जाट आमचे भाईबंद आहेत. आपणा िहदंूंशी लढावे लागले याची लाज आ हांसही आहेच. वा तिवक िहदंु थान िहदंमुय क न वधमर् रा य थापावे हा आमचा पूवार्पार मनोदय. तीन िप या मराठे यासाठी यवनांशी झुजंत आले. पण सरूजमल जाटांनी पानपत प्रसगंी शपथिक्रया मोडून िन भाऊसाहेबांस यवनांचे त डी एकटे सोडून आपण िनघनू गेले ही गो ट अनुिचत झाली. पण यायोगे सरूजमल तरी वाचले का? नाही! या नजीबखानाचे नादी लागनू सरूजम लांनी मरा यांचा िव वासघात केला, याच नजीबखानाने मराठे मोडताच या तमु या सरूजम लांनाही एकटे गाठून शेवटी ठार मारले! आता झाले ते झाले. सरूजम लांनीही रणांगणात आ हांस सोडले तरी पानपत बुडताच सरूजम लांनी जातीने पानपताहून परत िफरले या मरा यांचा बहुत परामशर् घेतला. हे उपकारही आ ही म न आहोत. ददुवाने आजवर लढलो, पण आता यापुढे तरी आपण सार् या िहदंनूी िहदंपुदपादशाही या कायीर्, आपलेच कायर् समजनू, सहकायर् करावे हेच उिचत!

यशवंतराव : पण रजपुतािद िहदंूंनी, यवनी बादशहास आप या मलुीदेखील देऊन उलट िशवाजी महाराजांपासनू आजवर म गला या वतीने मरा यांवरच राजे जयिसगंाप्रमाणे सतत वार् याच लढव या, पानपती घात केला, यवन वाचवला, बंगालपासनू िसधंपयर्ंत सार् या िहदंूंत िहदंु थानात एकछत्री िहदंरुा य करील असा एकही वीर उरला नसता एक या मरा यांनी तेवढे ते साहस केले. िहदंु थानात एकछत्री िहदंरुा य जवळजवळ


थापीत आणले, हे तर खोटे नाही? औरंगजेबी ल छ बादशहांचे अिंकत हणवून घे यात जी लाज आहे िततकी तरी िहदं ूछत्रपतींचे अिंकत हणवून घे यात रजपूत जाटािदक िहदंूंना खिचत खिचत नाही! ते हा आता झाले ते िवस न आपण आग्र्याचा िक ला या सार् या प्रांतासदु्धा मरा यांचा मरा यांस परत यावा, प नास लक्ष पये खंडणी हणनू यावे. आिण िद लीवर चालनू जाऊन मराठे अिवधांशी लढत असता िमत्रभावाने, बंधुभावाने, िहदंभुावाने यांस िनदान नुसता पािठंबा तरी यावा हेच उिचत!

(पद) खलदमना मानव । िहतकर । जिर तुि ह । क शकानािच ।। वधमार्रा या । थापुिनया ते । क तिर आ हा दयािच ।। खल नवलिसगं : या सार् या अटी आ हांस मा य आहेत. जाटांचा राजा ीमंत पेशवे सरदारांचा आजपासनू

उपकृत िमत्र झाला. चोपदार : (प्रवेशून) सरदार! िद लीहून बादशाही लखोटा घेऊन कोणी मोठा मसुलमानी सरदार पायउतार

छावणीत आला असनू कारभार् यांची भेट त काळ घेऊ इि छतो. िबनीवाले : जा घेऊन ये याला. (चोपदार जातो.) मला वाटत बादशहा मरा यांकड ेयेणार होते या

प्रकरणी हा कोणीतरी िनरो या आला असावा. (नजीब प्रवेश किरताच) कोण तु ही? (चमकून) काय? तु ही-

नजीबखान : परम प्रतापी पेशवेबहादरुांस सवर् वी शरण िरघत असलेला (गढुघे टेकून) हा यांचा अपराधी नजीबखान!

महादजी : कोण? नजीबखान? द ताजीस फसवून अतंवदीत मारिवणारा नजीबखान? सरूमजल जाटास मारणारा नजीबखान? अबदा लीस बोलवून पानपतचा कट रचणारा मरा यांचा हाडवैरी नजीबखान! आिण तू शरणागत होऊन येतोस? रडतोस? छ , छ , जा आलास तसाच परत जा आिण लढायला ये. आता कुठे आहे तुझा तो अबदा ली? याला मीळ जा! तुला मरा यां या पायाशी आ ही आणणारच आहो, पण ते मरणाचे पाश फेकून फरफटत ओढीत! असे शरणागती या ढालेखाली अलगत झाकून न हे! कुठे आहेत सर सेनापित कानड?े याला इथ या इथे ठार कर याची आज्ञा मला लवकर या! नाही तर राजिश ती या करक च पायबंदास तोडून तुम या आजे्ञवाचून ही माझी तरवार या पा याचे हे िशशुपाली िशर भर राजसभेत काप यास ीकृ णा या सदुशर्नासारखी मा या हातातून िनसटेल. िनसटलीच पहा!

(नजीबखानास मारायला धावतो तोच होळकर आडवे येऊन)- तुकोजीराव होळकर : हा! हा! महादजी! शांत हा! प्रथम मला तोडा िन मग या राजसभे या िश ती या

पायबंदाला!


महादजी : तुकोजीराव! मागे हा मायावी असाच मरा यां या हाती िजवंत सापडला असता असाच रडला! ते हा म हारराव होळकरांनी हयाला मानसपुत्र मानून पाठीशी घातला आिण भो या दादानी हयाला िजवंत सोडला. पण तुम या आम या अतंःपुराची देखील कुतरओढ कर यास पुढे हा पापी चुकला नाही हे िवसरलात वाटते? याचा वेष तु हांस बग या साधूसारखा पांढरा व छ िदसत असेल, नाही? पण मला पानीपती पडले या एक लाख मरा यां या रक्तात िभजनू तो लालभडक झालेला िदसत आहे! पानपत! छेः! मी याला छाटणार, प्र यक्ष पेशवे आडवे आले तरी

िबनीवाले : महादजी! सरदार! िशदें! मा या श दासाठी हणनू-तरी क्षणभर मागे घ्या! तरवार यान करा; हा आता लगेच पळून तर जात नाही ना? तो काय हणतो ते ऐकून मग याचे पािरप य रीतसर काय करायच ते क च!

महादजी : िन पाय! िन पाय! हे नजीब, प्र यक्ष ऐरावता या गजचमार्ची ढाल क न जरी तू येतास तरी ती देखील एका फटकार् यासरशी पाडून ही मरा यां या सडूाची तरवार तुझ ेिशर छाटून टाकती. पण या शरणागतीची ढाल घेऊन तू आलास! तोवर ती सडूाची तरवार देखील बोथट झाली! तुला ही शरणागतीची अभे य ढाल कुठे सापडली? बहुधा होळकरां या श त्रागारातूनच ती तुला गपुचूप पुरिव यात आली असावी! तू म हाररावांचा मानसपुत्र ना! अिखल िहदंूंत मानसपुत्र हो या या योग्यतेचा िहदं ुहोळकरांस सापडत नाहीसे िदसते! हणनू मानसपतु्र तेवढा मसुलमानांतूनच िनवड याची होळकरशाहीत परंपराच पडली असावी!

तुकोजीराव : पाटीलबुवा! तु ही सतंापाचे भरात बेशुद्ध झाला आहात पण तुमचा तो सतंाप महादजीसारख्या मरा या वीराला साजेल असाच अस याने तुम या दु तराकड ेदलुक्षर् क न आ ही तुमचे कौतुकच करतो. नजीबखान, तु ही मरा यांशी झुजंणार होता ना?

नजीबखान : झुजंायचे ते हा झुजंलोही! पण यािवषयी मरा यांनी मला पानपती मा न उगिवला असता याहून अिधक भयंकर सडू आज पाय चाटणार् या कु यासारखा मला िधक्का न उगिवला आहे! आता झाले हे पुरे समजनू आ हांस पदरी घ्यावे. शरणागतास मराठे सवर्दा औदायार्नेच वागिवतात. हा यांचा पूवार्पार लौिकक आहे!

िबनीवाले : नाही नजीबखान! शूरास आिण षंढास, स चास आिण लु चासर तो शरणागत हणनूच सारख्याच औदायार्ने वागिवणार् या राजपुती भ गळसतुीपणाचा लौिकक हा आ ही, लौिकका पद न हे तर ल जा पदच समजतो. शूर आिण स चा शरणागतास आ ही कसे स मानतो ते इकड ेपहा, हे नवलिसगं जाट! कू्रर आिण लु चा शरणागतास कसे वागवतो ते तो नजीबखान उभा आहे ितकड े हणजे वतःकड ेपहा! एकाच वेळी ही दो ही ये मरा यां या धोरणा या दो ही बाज ूएकत्रच दाखिवतील!


नजीबखान : नजीब यापुढे मरा यांशी स चाईने वागतो की लु चाईने त े या या कृ याव नच जर कळले तर मग तो औदायार्स पात्र ठरेल ना? मरा यां या सर सेनापतींचे हाती मी माझी सारी फौज सोपवून देतो, िद ली मरा यांस मोकळी सोडतो. माझ ेहाती असलेला अंतवदीतील सारा प्रदेश मरा यांस देतो आिण इंग्रजांनी पाठीशी घातले या बादशहासही फोडून आणनू मरा यांचे हवाली करतो! पण जीवदान यावे! झाला हा करार? ठीक! आता आ ही मागचे पायी िद लीस जातो िन फौजा आिण िद ली या िक या घेऊन येतो. जाऊ आ ही परत?

िबनीवाले : तु ही परत जाणार? नजीब! आता मराठी छावणीतून परत गेले तर तुमचे पे्रत काय ते जाईल. नजीब तु ही मरा यांचे बंिदवान ्झाला आहा. तु हांस आम या सै यातच बंिद त राहावे लागेल. तु ही आताच केले या कराराप्रमाणे जर न वतार्ल, तर तुमचा त काल िशर छेदच केला जाईल.! जा, रावराजे यशवंतराव! नजीबला बंिदवान क न पक्क्या बंदोब तात ठेवा जा. आ हीही आताच सर सेनापित कानड ेयांजकड ेजाऊन या प्रकरणी यांची काय आज्ञा ते िवचारतो. बस, सरदारहो, आता एकदम िद लीवरच चढून चलावयाचे! िद ली मोकळी झाली; कुर् हाडीचे काम सईुने झाले!

(सवर् उठतात. नजीबला यशवंतराव िशपायांचे हाती देतात. पडदा पडतो.)


प्रवेश ४ था. क ड णा : लोक हणतात ‘परमे वर तारी याला कोण मारी!’ मी हणतो पंचांग तारी याला कोण मारी’

माधवराव पेश यांनी मला मरणी मार याकिरता हणनू लढाईवर धाडला; पण या पंचांगा या प्रतापाने माझ ेपंचप्राण पेश यां या वयंपाकघरात िजतके सरुिक्षत िन चैनीत होते; िततकेच या वारीत पण आहेत. पेश यां या वा यातील बायकामाणस नसतील इतका या वारीतील झाडून सारा सरदार िन सिैनक योितषभोळा आहे. जो तो माझी कंुडली पहा, माझा हात पहा, हणनू सारखी माझी मनधरणी करीत असतो. मी लढाईत मेलो तर ते लढाईत कधी मरणार ते भिव य सांग यास कोणीच मोठा योितषी उरणार नाही; ही गो ट भिव य वतर्िव यावाचनूही सार् यांस समजतेसे िदसते. अशा सग यां या विश यां या बळाने मी सै या या िपछाडीस पंचांग चाळीत सरुिक्षत पडलेला असतो. लढाईत आघाडीस जोवर जय िमळत आहे तोवर िपछाडी शिनवारवा याइतकीच िनभर्य असणार. बर, जर क्विचत ्पराजय होऊन आघाडी उधळलीच तर या सकंटाचीही आता मला भीती नाही. कारण मला सिैनक झा यापासनू तलवार जरी चालवता येत नसली तरी घोडा असा चालवता येतो की यंव! लढाईत घो याचा खरा उपयोग जर के हा असेल तर तो पळ काढ याचे वेळीच असतो. आम या म हारबा होळकरांचा तर बाणाच होता तो! पानपतला लढाई िबघडून भाऊ पायउतारा होताच म हारबांनी पानपती घो यावर जी मांड ठोकली की सग यांचे आधी थेट पणेु गाठीतो चळू िदली नाही. खरा खदंा वार तो. बर. मी िपछाडीवरच राहतो हणनू पानपताचा सडू घे याचे प्र येक जाितवंत मरा यांचे जे खरे कतर् य, तेही मा या वा यापुरते पार पाड यात काही मी मळुीच आळस करीत नाही. पानपतला शत्रूनंी मरा यांचे प्राण घेतले िन लटू केली, या दोन गो टींचा सडू हणजे पानपतचा सडू? पैकी मराठी प्राणांचा सडू शत्रूचें प्राण घे याचे ते आघाडीचे सै य उगवतेच आहे. उरला मरा यां या लटुीचा सडू; यासाठी मी िन या वारी या वयंपाकघराचा मानकरी आमचा ध ड णा असे दोघे प्र येक लढाई सपंताच रात्री बेरात्री या या रणके्षत्रावर िन या या वाटेवर जाऊन िन शत्रचूा मडुदा न ्मडुदा उलथापालथा घालनू, सोने, मोती - व त्रे जे गवसेल ते लटूुन आघाडी या सै याने अधार्च सोडलेला पानपताचा सडू पुरापुरा घेऊन सोडतो. आ?ं हे पहा को या शत्रूचें गाठोड े या िनजर्न राना या आड वाटेवर पडले आहे! पण आजबूाजसू तर कोणी नाही. नाहीतर ही चोरी होईल (पाहून) छ कोणी नाही ते हा ती लटूच आहे! (तलवार उपसनू) हर हर महादेव! पानपतचा सडू! (तलवारीने गाठो यावर वार क न) ब स. आता अगदी रणधमार् या िश तवार अिधकारानेच हे गाठोड ेमाझे झाले. पण असे सोडू नये, महूुतर् पहावा. (पंचांग पाहून) शुभ वेळा पण दहा पाच पळेच आहे


ते हा झटपट पळवले पािहजे. जयदेवा! (गाठोड ेसोडीत) अरे वा! दािगने! नथ, मो यांची माळा; जडावाचे गोट, हार, सरी!! लहंगा, ओढणी! ही वसने मात्र फाटकी जनुाटच िदसतात हो! पण अरे कमरपट्टा, वा!

(तो गाठोडे पहात आहे तोच दोनतीन जाट मागून हळूच येऊन पाहतात.) पिहला जाट : (कुजबुजत) अबे रामप्रसाद! कुई पक्का भकु्कड मरेठ्ठा देखनेमे आता है यह आदमी!

आप या िटपर् यां या नाचातील या पोरांस यावया या राधे या स गाचा हा साज बांधून जे गाठोड े या झाडाखाली ठेवून आपण पाणी यायला ओ यावर गेलो ना, ते तो चोरीत आहे! हाः हाः हाः! याची ती बाजसू पडलेली तलवार तेवढी लांबवू िन मग आपणच या भकु्कडास लटूुन फ त क या! (हळूच तलवार पळवून) ऐ! कौन है! चोर मरेठ्ठी चोर! ठैरो! तुला जाटाचा पण हात दाखिवतो थांब!

क ड णा : (भीत भीत) जी हां! दाखवावा, जाटांचा हात दाखवावाच, मी एक नामांिकत योितषी आहे हे बरोबर ओळखलेत. सगळे भतू भिव य फुकट धमार्थर् सांगतो. पाहू हात पाहू!

दसुरा जाट : दाखीव रे हात याला, दाखीव, दाखीव (क डा णास बदडतात.) चूप! रडशील ओरडशील तर िशरच छाटून टाकू! उतर तो तु या ग यांतील कंठा, ती कडी. या अगं या िन याची उंची व त्रे पण घ्या काढून! हं आता याला याच झाडाला बांधू या. शडी बांध पक्की, हात पण! अ सा! हं दादा! आता जातो. आ ही अ,ं रागावू नका!

क ड णा : छे छे राग कसला! जाट मरा यांचे युद्धच चालल आहे स या. ते हा तु ही जाटांनी मला मरा याला लटुलेत ते साहिजकच आहे. पण, हे स जन लटुा हो, माझ ेव त्रहरण तरी क नका िन मला मोकळा सोडा. काही धमर्युद्धाने लढावे! पाया पडतो एवढे ऐकाच.

ितसरा जाट : धमर्यदु्ध होय! बर तर, आता असे क या. आ ही लटुले ते आ ही नेतो िन आमचे हे गाठोड ेजे तु ही लटुले या सार् या व तु तु ही ठेवा! घ्या! या! घ्या हे सगळे! आता झाले? जपा अ ंनीट. यातील सोने तेवढे िपतळी आहे िन मोती िततके बनावट! आिण हो; तु हांला मोकळे सोडायचे काम पण लवकरच होईल. या रानवाटेला दसुरे कोणी येत नाही. तरी देखील तुम या मांसा या वासाने म यरात्री वाघोबा नक्की येईल, याला सांगतो अ ंतु हांला मोकळे सोडून यायला. बर, दादा, रामराम! रामराम! (हसत िखदळत जातात.)

क ड णा : बापरे! वाघ येणार! यांनी व त्रहरण केले; वाघ प्राणहरण करणार! आता या सकंटी मला कोण हात देईल! हा माझा जोडीदार ध ड णा मा याबरोबर या बाजसू शत्रू या मडु यांस लटुीत पानपताचा सडू उगवीत होतार तो मला क्विचत ्शोधीत येईल; पण व त्रहरण झाले या या द्रौपदीसारखीच, या मला पाहताच तो दु ट दयु धन माझी अिधकच िवटंबना मांडील! भगवंता! कृ णा आता तूच माझी लाज राखलीस तर राखशील. हो!


हो! या सकंटी माझी मावशी हणत असे तो धावाच आता भिक्तभावाने हणावा. तो धावा हणताच सगळी सकंटे टळतात असे ती सांगे, इतकेच न हे, तर चुलीत ओली लाकड ेधुमसनू त्रास देऊ लागली की मावशींनी तो धावा हणताच ती धडधड पेटू लागत हे मी प्र यक्ष पािहले आहे! ते हा, हे देवा, मी भक्तीने करतो तोच धावा, िन माझी ती मावशीच आहे असे समजनू मला ता काळ पावा! (धावा बेसरू पण ग यावर हणतो.)

(धावा) सकंि ट पडली द्रौपदी । पडिल द्रौपऽऽिद । ये धावत कृ णा अधी।। केले माझे व त्रहरण । व त्रहरऽऽण । मी येइ तुला शरण ।। माझी बाई वेणी ओढली । वेिण ओढऽऽली । तडतडित केस वनमाली ।। मी तरी बाई अबला । बाई अबऽऽला । दःुशासन गांजी मला ।। (तोच पड यातून अग कोणाचे केस तडतडताहेत? अग कोण ग तू? असा आवाज येतो.) क ड णा : काय? ीकृ ण धावत आले की काय? या, देवा, या! वेडी : (प्रवेशनू) अग कुठे आहेस तू अबले? कोणी ओढलीग तुझी वेणी! ( यास पाहून) हाः! हाः!हाः!तू का

ती? उगी माझी क डूताई ती! (कुरवाळू पाहते.) क ड णा : (सतंापून) चल हट! कृ या! ही कशी धडपडली इथे! वेडी : क डूताई! तुमची का व त्र ं या दःुशासनांनी हरण केली? अहो पण ही काय पडली आहेत इथे! व त्र ं

िन दािगने देखील! घाल ये हो तु हांला ती पु हा! ( याला तो जनुा लहंगा नेसवते; ओढणीचा पदर घालत;े नथ बुग यासरी वगरेै घालीत खो खो हसते! कशी शोभते माझी क डूताई! पावला कृ ण पावला ना तुला?

क ड णा : बाई आता पुरे कर ही माझी िवटंबना, िन सोडून दे मला, सोडलेस तर मी तुला मारणार नाही. िभऊ नकोस. आ ही मराठे वीर ि त्रयांशी लढत नसतो.

वेडी : खरे ना! बर सोडते मी तुला, पण एकदा तो तुझा धावा पु हा हण! आता तुला तो जा तच शोभेल! खरेच सोडीन; अगदी खरेच! हण- हण.

क ड णा : पु हा धावा हणतो! - (‘‘सकंि ट पडली द्रौपदी, पडली.’’ इ यािद) वेडी : उ तम! हाः! हाः! हाः! फक्कड! हाः! हाः! हाः! खरोखर अमोघ धावा आहे हो तो, अगबाई, हे कृ ण

आलेच धावत. जाते मी आपली! हाः हाः हाः हाः (जाते.) ध ड णा : (प्रवेशून) अरे हा कसला गलका होत आहे इकड?े कोण? क ड णा? वा! वा! जय देवबा पा!

जय अधर्नारी नटे वरा!


क ड णा : ध या, तुला देखील लाज वाटत नाहीना असे दात काढून हसायला? सोड मला पिह याने. अरे मा यावर तटूुन पडले या शत्रूनंी माझा घात केला याची तुलाही, मा या मडुदे लटुीतील साथीदारालाही लाज वाटायला हवी.

ध ड णा : ( याला सोडीत) हाः हाः हाः अरे पण तु या हाती तलवार न हती का? या चोरांतील एक दोघांना तरी लबें का नाही केलेस? िकती याड आहेस त?ू

क ड णा : (सटुताच) अरे मखूार्, हाती तलवार असती तर अबदा लीची तरी छाती होती का मा यासमोर यायची! पण तलवार घेऊन या भरु या चोरांशी लढायला मी तु यासारखा कोणी यःकि चत ् वयंपाकी न हतो. समजलास? हणनू मी ती खाली टाकून िदली; िन यांनी ती पळिवली! तसाच एखादा बरोबरीचा सरदारी शत्र ुयेऊ दे, तसाच एखादा बाका प्रसगं पडू दे, हणजे मग ती मरा यांची जहािगरदारी तलवार कशी चालवतो ते तूच पाहशील िन मला याड हट याची तलुा लाज वाटेल.

ध ड णा : बर बाबा! आता पिह याने या झाडीआड चलनू हे स ग उतर िन माझा दसुरा कपडा घाल. ितकड ेसै यात परत जा यास फार उशीर लागला िन तु या मा या या समाईक धं याचे िबग फुटले तर दोघांचेही टाळके शेकले जाईल! चल!

(जातात.)


प्रवेश ५ वा ( थळ - पुणे यशवंतरावांचे अतंःपुर) सशुीला : अगबाई! पण नंिदनी अजनू का येत नाही? मा या सख्याचे लढाईवरच पत्र आज या उ तर

िहदं या डाकेतून आले की नाही ते पाह यास मी िहला धाडल, ही माझी िजवाची मतै्रीण हणवते, िन तरी देखील िकती उशीर करते परत यायला! सख्यावाचून शू य झाले या या मिंदरात मी एकटी वेळ तरी िकती काढू?

पद वािर परतुनी वीर िवजयी - दािर येइल तो कधी ।। अ ु आणी कुशल पुसती भेट देइल तो कधी ।। मद िवकला मदन मोहन मजिस आिलगंिुन दी ।। नवसागरां या नवसखुां या विगर् नेईल तो कधी ।। अगबाई! आलीच ही! पण हातात काही पत्र िबत्र िदसत नाही ित या! पोटकुळी खोवून ठेवले असेल

मला फसवायला! मोठी चावट आहे ती. का पत्र आलेच नाही हणनू सांगणार आहे मला? देवा, असा िनरोप सांग याची पाळी नको आण ूित यावर! ही जवळ येते तसेतस माझे ऊर कसे धडधडत आहे! िवरही पे्रम िकती याड, िकती लाजाळू असते! िप्रय वृ त ऐकायला ते िजतके आतुर असते, िततकेच दतूींना त ेिवचारायला िभत, लाजत! ही पहा आलीच आत. आता काय क ? मला नाही िवचारवत! चटकन पत्र नाही हणनू सांगेल नाहीतर! मी अशी आपली पाठीमोरी होऊन ही फुलेच खोवीत बसते, जसे काही ितला मी पािहलेच नाही! हणजे आपण होऊन काय ते सांगेल.

नंिदनी : (प्रवेशून) काय फुल खोवण चाललयं वाटत! अग, आपण माळच ओवू यांची थांब! सशुीला : कोण? नंिदनी! रावराजां या िचत्रासाठी खरेच एक माळ गुंफू अं! ( वगत) पत्राच काही नाव

काढते आहे का ही चावट. नंिदनी : दे ती परडी मला. ही कुठे के हा ग तोडलीस? कोणा या ताट यातली गर मी लावले या? सशुीला : ते नाही माहीत मला. ( वगत) नस या गो टींची लांबण लावीत बसली आहे. पण पत्राची गो ट

जशी काय ित या गावचीच नाही. मलाच िनलाजर् यासारखे ती, ितची हांजी हांजी क न ते िवचारायला लावणार!

नंिदनी : ( वगत) ही अजनू कसे िवचारीत नाही, पत्राच काय झाले ते? मी होऊन फटकळासारखी सांग ूतरी कसे िहला ते? माझे नाही बाई धािर य होत! (उघड) अग मला तू पत्राचा शोध घ्यायला धाडल होतेस ना?

सशुीला : ते तुला आताच आठवले नाही? निंदनी, मा या िप्रया या पत्रावरील नुस या प याच अक्षर पाहताक्षणीच मी याचे पटापट मकेु घेऊन मग फोडणार आहे हो ते पत्र! दे, दे ते!


अग तू अशी चूप का? िवरही जनां या िव हलतचेा उपहास कर याची कू्रर करमणकू तुलाही गोड वाटते, नाही? मग येताच का िदले नाहीस ते पत्र? अशी ग काय भलतीचे थट्टा.

नंिदनी : अग नसती थट्टा मी कशी करीन बर? सखे, खरेच पत्र आलेच नाही! हे बघ माझ ेहात आहे का यात?

सशुीला : तु या पोटकुळी लपवीत असशील (चाचपून पहात) तू मागे एकदा असेच फसवलेस! नंिदनी : अग ते हा पत्र आले होते; हणनू क्षणभर आले नाही; हटल वाढले या उ सकुतेन िकंवा

पळभर या सहनीय िनराशेनेही िप्रयवातार् अिधकच िप्रय वाटते हणनू कुशल दतूी सखींना थोड ेछळूनच िप्रयवातार् देतात. पण आज की नाही तु या ग याशपथ या टपालाने रावराजे यशवंतराव यांचे पत्र आले नाही!

सशुीला : (फुलाची परडी फेकून) बोल ूनकोस जा मा यापाशी (मचंकावर उशीआड त ड झाकून पडते) बोल ूनकोस हटल ना मा याशी!

नंिदनी : पण मा यावर का रागवतेस बर! मी टपालवाली अस ये तर सरदारांना वतः गाठून बळे पत्र िलहवून आणले असते!

सशुीला : चल? इथ या इथे तुला चवकशी कर याचा कंटाळा येतो िन हणे यंव िन यंव! राजवा यात जाऊन शोध करायला काही हरकत होती वाटत! ीमतंांकड ेतरी सरकारी टपालातून सरदारां या काही उलढाली िन प त ेकळलेच असतील!

नंिदनी : ितथे शिनवारवा यात देखील जाऊन आले बर! हणनूच उशीर लागला थोडासा. ितथे इतकंच कळले की िद लीच सरकारी टपाल जरी आले आहे तरी अतंवदीत िशरले या मराठी सै यातील टपाला या िपश या आ या नाहीत. अतंवदीतील शत्रूनंी मराठी सै याची डाक मार याचा सपाटा चालिवला आहे असे जो तो हणत होता.

सशुीला : हणजे मराठी सै य अतंवदीत शत्रू या पेचात फसले आहे की काय? नंिदनी : होय तो दु ट नजीबखान मरा यांस शरण आ या वेळी यास सै यातच ठेवून मरा यांनी याचा

डाव या यावर उलटिवला. तो हाती ओिलस रािह याने हू का चू न किरता यांचे सै य त ध रािहले िन एक बारही न काढावा लागता िद ली मरा यास मोकळी झाली! येथपयर्ंतची बातमी तुला माहीतच आहे. पण नजीब जरी वतः नांगी टाकून पडला, तरी याने अतंवदीतील पठाण रोिह यांकडून पर पर आतून सतू बांधून, मरा यांस क ड याचा कोणचासा मोठा घाट घातला आिण या या, पावसा या या, पेचात फसनू दआुबम ये गगंायमनुां या कात्रीत मराठी सेना सापड या. मागे द ताजी िशं यास इथेच, असेच याच शत्रूनंी क डले होते!

सशुीला : अगबाई! तर मग मा या िप्रयकराचे पत्र या दोन मिह यांत न ये याचे कारण हेच. रावराजे यशवंतरावही अतंवदीतील मराठी सै यात असनू सकंटाने वेढले गेले असावे! मा या


दियताचा जीव कोण या तरी धोक्यात आहे! नंिदनी, मागे पानपती ते सकंटात असता समरांगणात ताई यांचेजवळ होती. मी ताईची प्रितिनधी असनू इथे अशी माशा मारीत िन मळुुमळुु रडत कशी पडू. निंदनी, मी मा या सख्याकड ेजाणार! मी िहदं ुवीरांगना-अगंना हणनू सख्याचा िवरह मला साहवत नाही. िहदं ु हणनू िहदं ुसै य असे सकंटी वेढल असता गा यािगर यांवर लोळत मला राहवत नाही. मा या पे्रमाची िन मा या धमार्ची, मा या सखुाची िन मा या कतर् याची, अशा दो ही वाटा आता या एकाच वाटेशी लाग या. तीचे आता माझी वाट!

नंिदनी : पण वेड,े तू अबला एकटी जाऊन, एक लाख वीरांनी लढिव या जाणार् या िहदंूं या धमर्युद्धात िवशेष ते काय क शकणार?

सशुीला : या सै याची सखं्या एक लाख आहे ती एक लाख एक तरी करीन ना? राम सेतु बांधून लकेंवर गेले ते हा एक खार देखील वाळूत अंग भ न ते अगं समदु्रात झाडून यात चार वाळू या कणांची का होईना पण भर घालीत होती हणतात! याने समदु्र थोडचे भरले! पण याने ितचे कतर् य सरले!

नंिदनी : पण या वारीत ि त्रयांस म जाव आहे! तू सै यात िशरणार कशी? सशुीला : त्रीस म जाव नाही! त्रीवेषास म जाव आहे. मी पु षवेष क न जाईन. कसे िशरायचे त ेितथे

गे यावर सचेुल तस करीन, हे बघ इथून एखा या िहमालयीन ऋिषकुमाराचे स ग घेऊन िद लीस छावणीत तर जाता येईल ना? मी तसेच करणार.

नंिदनी : अशा स साहसापासनू मी तरी तुला िनवृ त कशी क ! सखे, तू देशील ती आज्ञा मी पाळीन. सशुीला : चल तर, मला एक ऋिषकुमार बनीव चल. अहाहा, माझी सारी हूरहूर नाहीशी झाली. जसे

को या लग्नसमारंभास जायला िनघावे तस माझे मन कसे उ हासल आहे. चल चल!

पद असनूीिह बाला । अबला । चाल ये रणाला ।। यजिुन कांत िवरही ग्लानी । नािगणची चवताळोनी ।। ही, मी िदले िजस पाणी ।। अिसलता कराला ।। अबला. ।। १ ।।


प्रवेश ६ वा (अलाहाबादला बादशहा शहाअलम आिण इंग्रज वकील बसले आहेत.) इं. वकील : (इंग्रजी उ चारात) Mighty Emperor! बादशहा शहाअलम, अगें्रज बहाडूरके टरफसे हम

आपको अजर् करटे है िक इन मरेट्ठ का िव वास नही रखना. आज यांचा वकील टु हांला घेऊन जा यास आला आहे. टु ही यांचे बरोबर िड लीला जाल टर टे टु हाला पकडून कैड करतील कैड! मरठे्ठ िबलकूल cunning people है, बड ेलु चे लोक!

शहाअलम : वकील, तुम अगें्रज बहा र हमारे ईमानदार सेवक ह, इसिलए तो हमने कंपनीसरकारको बंगालिबहारके बादशाही िदवाण, नबाब बनाया. भाऊ साहेब आिण अबदा ली हे दोघेही मा या बादशाहीचे दु मन िद लीभोवती लढू लागले ते हा जीव घेऊन आ ही तख्त सोडून पळालो ते आज दहा वष दारोदार िभकार् यासारखे िफरत स या या अलाहाबादेस सजुाउ ौ या या आ यास आहोत. पण आ हांस िद लीस नेऊन तख्तावर बसिव याचे साहस कुणीही करीना. ते हा आ ही पु यास पेशवे सरकारशी आ हांस िद लीस यावे हणनू बोलणे केले. आता नाही हण ूतर साफ बुडू. नाइलाज है! कमनसीबी है! लेिकन क्या करे! आमचे वतःचे मोठमोठे िपढीजात मसुलमान सरदार, रोिहले, पठाण, पण पानपतानतंर आ हांस िद लीस न नेता तेच बादशाही खाऊन टाकीत आले! मराठे एक काफर तर मसुलमान सात काफर! अब हम िकसके बलसे मराठ को नाराज कर सके?

इं. वकील : हमारे! इंग्रज बहाडुरके बलसे अभीभी मिु लम सलटनट ये काफर मराठ्ठ के हाथसे बच सकती है! Just see! पठाण, रोिहले, मिु लम, पण टुमचे दु मन मरेठ्ठा िहदं ूतो तुमचा दु मनच पण आ मी अगें्रज न िहदं ुन मु लीम? हणनूच टुमचे खरे डो त?

चोपदार : (प्रवेशून) जहांप हाह! मरहटे्टके वकील-इ-मतुािलक रावराजे यशवंतराव आते है. बादशहा : आना देव उनको, अगें्रज बहादरुके वकील भी इधरही ठैरगे (यशवंतराव येताच) आइये वकील

साब! फमार्व क्या अरज है? यशवंतराव : दसुरा अजर् काय असणार! बादशहा, नजीबखान तुमचा सगळा आधार; वभावे केवळ सपर्,

पण मरा यां या पोलादी टाचेखाली पुरता ठेचला जाऊन शेवटी मरणी मेला असताही, आता कोणाचे बळावर बादशहा महा यांस िमळून िद लीस ये यास िवलबं लावतात ते प ट सांगावे. नाहीतर आजचे आज बादशहांनी आमचे बरोबर िनघावे. बस ितसरी गो ट नाही!

इं. वकील : हां हां! यशवतंराव! टुमी कोणासी बोलटा आहा! प्र यक्ष टुम या बादशहांशी असले बंडखोर वटर्न! Shame! Shame!


यशवंतराव : म गल बादशहांशी िकती मयार्ंदेने वागावे हे मरा यांस वतः या इंग्रजी जॉन बादशहास भा यां या कैचीत पकडणार् या आिण चा सर् बादशहांस फासावर लटकावणार् या तु ही इंग्रजांनी िशकवू नये तर कोणी िशकवावे? साहेब, बादशहा िन आ ही एकमेकांशी वाटेल तसे वाग.ू तो तुमचा प्र न नाही.

इं. वकील : क्यो नही? आ ही मरा यांचे डो ट. बादशहांचे पण डो ट. डो टी या ना याने आ ही टु हांस चांगले टेच सांगतो. हे पहा, यशवंतराव, नजीबखान मेले टरी बंगषखान और हाफीजखान िजवंट आहेत. यां या फौजांनी टु हांस मागे पानपटला झोडपले, टसेच आज दोआबम ये गाठून टु हांस क डून झोपडीत आहेत हे खरे आहे की नाही? टे हा िड लीस बाडशहास नेऊन बसिव याचे बळ टुम यात आहे असे बादशाहांस कसे वाटावे? जो फटे्ट होईल ये या बळावर पुढे जावे. टोवर इठेच राहावे असे यांचे मट आहे. मरा यांनी आजच बादशहास ने याची जबरड ती के यास कंुपणी सरकारचीही मरा यांवर इटराजी होईल अशी मला िभिट वाटते!

यशवंतराव : मरा यांस पावसा या या पेचात गगंायमनुांम ये बंगष क डू पहात आहे हे खरे. पण ते काही असले तरी बादशहांशी चालले या मरा यां या राजकारणात इंग्रज कोणतीही नसती ढवळाढवळ करतील तर आज या इंग्रजांशी असले या मरा यां या मतै्री या हातात वैराची तलवार िदस ूलागेल अशी मलाही भीित वाटते!

इं. वकील : हाः हाः हाः! यशवंटराव टी मरा यांची टलवार मसुलमानास डाखवा: िटला टे िभटील. पण आ ही िब्रिटश आ ही िटला भीट नसतो, टुमी िहदं ुटुमी फाटाफूट झालेले: टुमी सग यांचे गलुाम मसुलमानांचे डखेील Slaves!

यशवंतराव : िब्रटन आज कोणाचे गुलाम झालेले नाही, तर महारा ट्रही आज तरी कुणाचा गलुाम नाही. पण िब्रटनपूवीर् कधीच कुणाचे slave झाले नाही ही तुमची घमड िनदान मला तरी सांग ूनका. रोमन लोकांनी िब्रटनला आपले गलुाम केले होते की नाही? ते रोमन सै य िब्रटनला सोडून चालले ते हा ‘जाऊ नका! आ हांस सोडून जाऊ नका नाहीतर We shall find ourselves between the devil and the deep sea!' हणनू कॉच लोकां या भयाने रोमन लोकांचे पाय कोण या याड गलुामाने धरले? िब्रटननेच ना? सॅक्स सनी कोणाला िजकंले? िब्रटनला! डचांनी कोणाला गुलाम केले? िब्रटनला! नॉमर्नांनी कोणावर वारी भरली? िब्रटनवर! नॉमर्न लोक याला वाइटातील वाईट िशवी यावयाची याला ‘इंिग्लशमन’ हणजे गलुाम हणनू हणत - ते िदवस इंग्रज लोकांनीही िवस नयेत! साहेब, मी तुमचा देश पाहून आलेला आहे. तुम या घराचे िकती वासे पोकळ िन भक्कम, ते मोजनू आलो आहे! आज अवाढ य िहदंु थानातील िहदंलुोक जातपात प्रांतभेदाने फाटाफूट झालेले आहेत, पण या तुम या टीचभर इंग्लडंचे देखील या सात रा यांत तुकड ेउडालेले होते या


Heptarchy-स आठवा! आिण हेही यानात ठेवा, अशी फाटाफूट झालेली िहदंु थानची ही दबुर्लता देखील िनदान आज तरी रा यशक्तीत तुम याहून सबळ आहे; याला खुमखूम असेल याने िहदंपुित मरा यांस आडवे येऊन पहावे.

इं. वकील : well यशवंतराव, मरा यांचा बाहु िहदंु थानाट जरी आज इंग्रजांहून समटर् असला तरी टो उ याही तसाच राहील काय?

यशवंतराव : राहीलही! आिण नाहीही राहणार! प्र येक उदयाचा अतं अ तात होतो, प्र येक अ ताचा अतं उदयात होतो! Heptarchy चे इंग्लडं जसे एक रा ट्र झाले, तसे आज या रोटीबंदीने, समदु्रबंदीने, जातीबंदीने जखडलेले हे िहदंरुा ट्र या बे या तोडून उ या एक अ यंत प्रबल असे एकरा ट्र होईलही! आज अटकेपयर्ंत चढून जाऊन याने जसे मसुलमानां या आक्रमणापासनू महारा ट्र बचावले, तसे समदु्रबंदीची रोटीबंदीची बेडी तोडून लडंनला जाऊन उ या ते िहदंु थानही बचावू शकतील! साहेब, इंग्लडंहून तु ही िहदंु थानात येता हे जर सभंवनीय आहे तर मुबंईहून आ ही इंग्लडंला जाणे असेभा य का असावे?

इं. वकील : But the moment a Hindu crosses the sea, he ceases to be a Hindu! यशवंतराव : पण मी सातही समदु्रावर जाऊन आलो तरी िहदंचु रािहलो की नाही? उ या अनेक िहदं ु

मा याच मताचे होणार नाहीत हणनू कशाव न? इं. वकील : ( वगत) God forbid! How I bless his curse that lays these stupid Hindus

under a religious injunction which forbids them to cross the seas over to our lands but allows us to cross them over to their lands! (उघड) Well, Well, Yeshwantrao we have met here neither as historians nor as prophets but as practical men to deal with practical politics of today! बरे, यशवंटराव जर मराठे वतःस एवढे सबळ समजटाट टर टे या मसुलमीन बादशहासच िद लीस का नेटाट? िहदंूं या साटार या छट्रपटीसच आज या आजच या बादशाही टक्टावर का बसवीट नाहीट?

यशवंतराव : या कारणासाठी तु ही इंग्रज वतःस इतके सबळ समजत असताही आज या आज बंगालचे वतंत्र राजे न होता याच मसुलमीन बादशाहीचे नुसत ेिदवाण अस याचा बहाणा करीत आहा याच कारणासाठी! पटली खूण? आिण हणनूच उ यांचा प्र न उ यांवर सोडून हे शाहाअलम बादशहा! आज तरी उ या िहदंु थानात सबळतम असले या या मरा यां या बाहूचा आधार घेऊन उठा, िद लीस चला आिण बाबरा या तख्तावर नसुते बस याचा तरी जो मान अजनू तु हांस उरला आहे तो उपभोगा! मरा यां या याच हाताने दिक्षण या मसुलमानी पाच बादशाहीस धुळीस िमळिवले; पुतुर्गीजांची रग िजरवून ठाणे, वसई घेतली; िश याचे िशर छाटून क कण वतंत्र


केले; इंग्रजांस कलक या या ‘मराठा िडच’चे आतच डांबून ठेिवले. औरंगजेब, नािदरशहा, अबदा ली सारख्यांचा दम उखडून टाकला; कटक घेतली अटक घेतली.

पद िजतशतरण अिस हा । छत्रपित िहदंपुद पातशहांचा या । ल छ िनवह ह या । मानधन । सजुनांचा शरण । खलवगर् हरण । अहा ।। पाच पादशाही ही । दख्खन या या पाही । तुडिवत झिण । िव याचल उ लघंुिन तुंबळ । िजकीत चंबळ गगंा काठ । घालीत थेट िसधंसुी गाठ । पुतुर्गीजांग्ल िफरंग । तुकर् मद वजभगं । मकु्त िहदं ुजगताला किर पहा । िजतशरण अिस हा ।। १।। तो हा मरा यांचा प्रबल बाहु हे बादशहा शाहाअलम, मतै्रीसाठी मी पुढे करीत आहे. बोला, तो िमत्राचा

हणनू धरता की वरै् याचा हणनू? आता एका श दात उ तर यावे! बादशहा : िमत्राचा हणनू! मराठे बेशक बहा ूर ह! रखगे तो मेरी बादशाही वेही जीती रख सकते ह!

(उठून यशवतंरावांचा हात धरावयास उजवा हात पस न हळूहळू जातो.) इं. वकील : ( वगत) My God, now I must strike boldly! Now or never! (उघड) हा हा!

बाडशाह! बाडशाह! वह मरहट्ठ का हाट है! इंग्रज बहाडूरका हाट इढर है! बगंष हािफजां या वे यात मरहटे्ट ढुळीस िमळणार हे नक्की! मग फशाल! आ ही इंग्रज तु हांस वटा िड लीस नेतो! इकड ेया! मराठे िहदंपुद पादशाही करना मगंटे हैर हम अगे्रज कुछ नही मगंटे! (बादशहाचा डावा हात धरतो. बादशहा ग धळून ताटकळत उभा राहतो.)

बादशहा : या खुदा! अकबर औरंगजेबके तक्त का म ैमािलक मेरी यह क्या ददुर्शा हो रही है! अब क्या क ! (थोड ेथांबून) यशवतंराव, रोिहले हमारे मिु लम; उनको हम नही छोड सकते! यांचा मराठे पराभव करीतो तरी आ ही तुम या बरोबर येऊ नये हेच ठीक! (इंग्रजांकड ेझकुतो.)

यशवंतराव : ठीक तर, ठीक! बस! शहाआलमला बादशहा हणनू हा शेवटचा मजुरा! करार तु ही मोडलात! आता िद लीचे तख्तावर मराठे वाटेल यास बसिवतील. वा कोणासच बसवणार नाहीत, वा वतःच बसतील! चाललो आ ही!

बादशहा : सबूर! सबूर! यशवंतराव ऐकून तर घ्या! इं. वकील : (हळूच) जाना डवे जी! चोपदार : (प्रवेशून) जहांप हाह, गु हा माफ! आयी खबर पहुचाना हमारा फरजही है! क्या कहंू! आफत!्

मराठ की और बंगष हािफज की बडी करार लढाई हुई! दो बाजकूी दीड लाख फौज लढी! लेकीन, मरा यांनी पठाण रोिह यास साफ बुडिवले! बंगष हािफज उधळून गेले!


फौजेतील सारा पठाण मरा यांनी कापून काढला! दआुबभर अवांतर पठाण रोिहला पळत आहे आिण पानपताचा सडू हणनू गजर्त मराठी सेना िन वार यांना पाठी लागीत आहेत!

यशवंतराव : हरहर महादेव! हरहर महादेव! बादशहा : अफसोस! अफसोस! अखेरमे असली पानपत तो काफर ने ही जीता! या खुदा! दु मनने वैर चुकाया तकदीर फूट गयी ।। अब क्या लड ेजो हाथकी तलवार टूट गयी ।। इं. वकील : ( वगत) My God! Events have taken a different turn! We English are not yet prepared to face the Marathas single-handed. I must leave this fellow to his fate and beat a clever retreat! (बादशहा या हातातून आपला हात बळेबळे सोडवून अधीर् पाठ िफरवून उभा राहतो. मधून चोर या टीने यां याकड ेकाय होते ते पाहतो.) बादशहा : हा पहा आ ही मरा यां या मतै्रीचा हात घट्ट धरला. यशवंतराव, औरंगजेबा या वंशजाने ही आपली मान मरा यां या हातात िदली. आता ती छाटून टाकलीत तरी तु हांस कोणी िवचारणार नाही! यशवंतराव : तरी देखील आपण जर अजनूही मरा यांशी प्रामािणकपणे िव वासनू वागाल तर मराठे तुम या केसासही धक्का लावणार नाहीत! चलावे आपण! (बादशहा यशवंतरावांचा हात ध न जातात. इंग्रज वकील ितकड ेितरकस पहात शीळ घालीत उभा राहतो.) (पडदा पडतो.)


प्रवेश ७ वा (फ तरगडात रोिह यांचे हाती पडलेली सनुीित) सनुीित : (इकड ेितकड ेिबचकत पहात येते.) या महालात आता मी अगदी एकटी आहे. या मे या सादु यां या मसुलमानी पहारेकरणींची ि ट चकुवून आज िकतीतरी िदवसांनी मी ही माझी मराठी पैठणी ऐटीने नेस ये आहे! पानीपती मराठी ि त्रयांवर ह ला क न रोिहले राक्षस आले या झटापटीत मी िन माझी आई झुजंनू घायाळ होऊन पडलो होतो. ितकड ेमाझा का त िशलेदार यशवंत रणात आधीच घायाळ पडला होता. मला तशीच घायाळ असता या सादु लाखानान पळवून इथे आिणली. मा या दियताची िन मा या आईची काय अव था झाली असेल ती देवाला ठाऊक! या सादु यांने मला मेलेपणी िजवंत केले आिण मला बळाने मसुलमान क न मा याशी िनक्का लावून मला िजवंतपणी मे यासारखे केले! ते हापासनू मीही अशी मेलेलीच जगते आहे! मला मसुलमानीच पेहेराव घातला पािहजे ही याची सक्तीची आज्ञा. या पेहेरावात कफनात पे्रत शोभावे, तशी मी याला शोिभवंत िदसत े हणे! पण सादु लाखाना या हातात गवसले या या मा या कुडी या पे्रतातून िनघून गेलेला, माझा जीव, माझ े मीपण, एखा या िजवाशी बाळगनू ठेवले या गु त र नासारखे मी जर इथे कुठे अजनू जतनवून ठेवू शकले असेन तर ते या मा या यार् या पैठणी या घडीतच होय! माझी मराठी पैठणी ती! िकती गोड; अशी लगटून िमठी मारावीशी वाटते! खरेच सखे, आईचे िकती लाड, बिहणीची, मा या सशुीलेची िकती कौतुके, िकती आंस,ू िकती हंस,ू पे्रमळ िहदंपुैठणी, तुझी घडी उकलताच या तु या आकाशी आकाशात चांद यासारखी चमकून उठतात; या मा या ददुवा या का याकुट्ट रात्रीत जीवना या चमका चमकिवतात! आणखी कसली ही गोड आठवण तू मा या कानात कुजबुजलीस? खरेच, सखे, मा या दियताने, मा या यशवंताने मा या उमल या यौवनाचा हात जे हा प्रथम धरला ते हा प्रीती या उसळीसरशी भ न आलेली माझी छाती मी लाजर् या लोलपुते या या पदराने अशी झाकली, नाही का ग? पद िप्रय । सहसाची सगंलु ध हात धरी गे, जर । मजविर पिहलीच मदन मात करी गे ।। कामावेशे, थरथरवीती, कुिण नव वीज करी कंिपत तनु आत वरी गे ।। १ ।। अग बाई ही माझी अ मा अशी उ तेिजत झा यासारखी लगबगीन मा याकडचे का बर येत आहे? बापडी िबचारी हातारी! ित या भर या िहदं ुमाहेरा-सासर् यांहून एका रोिह या िशपायान पकडून पळिवली,


बाटवून मसुलमानली िन या सादु लाखाना या घर या दासीपणात ज मभर राबिवली. अ मा, ये, आत ये! अ मा : सनुीते! अग ऐकलेस का तू? अग पण हे काय? यंव! िकती िदवसांनी तरी आज ही मराठी पैठणी नेसलीस! खरेच, सनुीते, या बाटग्या मसुलमानी पेहेरावातून िनघून तू या आप या िहदं ुवेषात िदसलीस ना की तुझी कायापालट ग्रहणातून सटुले या चंद्रकोरीसारखी मनोहर िदस ूलागते! पण मी जे आता सांगायला आले आहे ते ऐकताच, सनुीते, तु या कायेचेच न हे, तर जीवाचेही ग्रहण सटु याचा तुला आनंद होईल. अग, ऐकलेस का, जो िदवस डो यांनी पहावा हणनू आपण आ मह येने आजवर डोळे िमटले नाहीत तो िदवस उजाडला! ‘पानपतचा सडू’ हणनू गजर्त मराठी सै ये झजंावातासारखीं दाही िदशा धुंदवीत िद लीत, दआुबात घुसली. आजवर या फ तरगडात या िक लेदार सादु लाखानान ही बातमी गु त ठेिवली होती, पण मरा यांचा मार खाऊन पळाले या रोिह यां या झुडंी या झुडंी गगंा माघारी उत न गावोगाव पोच याने आज बाजारात िजकड ेितकड ेही बातमी एकदम फुटली आहे! सनुीित : अ मा, पण इतकी चांगली बातमी सहसा खरी नसते. बाजारग पेहून दसुरा काही नक्की पुरावा नाही का? अ मा : अग पण खरेच! िवसरतच होते मी! जी खरी आनंदाची बातमी ती तशीच रािहली! सनुीते, खोटे हणनू माझा िहरमोड क नकोस अं! तुला ग याची शपथ आहे. अग या मराठी सै यात रावराजे यशवंतराव हणनू कोणी मोठे पराक्रमी नवे सरदार आहेत हणे! अग तुझा तो िप्रयकर यशवंत तो हाच तर नसेल ना? सनुीित : अ मा, िकती भोळी आहेस तू! अग, पानपती झुजंनू पडताना मी समक्ष मा या िप्रयकराला पािहले! अग एवढी भाग्याची मी अस ये तर.. अ मा : अग खरेच! सांगायच ते राहून गेले. हे रावराजे यशवंतरावही पानपती पडले. पण को या बैराग्यान हणे सजंीवनी मतं्राच पाणी िशपडून यांस पु हा उठवले, इतकेच न हे, तर यांची पिहली प नीही हणे अशीच पानपती पडली होती. ते अजनू ितची छबी दयाशी ठेवतात िन एकांती ित याकड ेपहात अ ु गाळतात! सनुीित : आिण या सरदारास एका तात तसे पे्रमा ु गाळीत असता या फ तरगड या बाजारी लोकांनी पािहले िन ती िब तंबातमी तुला िदली, नाही? भोळी ग भोळी! अ मा : अग यात काय अवघड आहे? कोणसे हणत न हते का की बायाबाप यांची बाजार या चौकावर चाललेली रडारड आजबूाजसू देखील ऐकू जात नाही. पण अशा थोरामो यांचा एका तातील लहानसा


सु कारासदु्धा िप यािप यांस सारखा ऐकू येत राहतो. थोरां या एका तास िभतंी ऐकतात, वार् यांना वाचा फुटते, अधेंरच पाहतो. सनुीित : अ मा, अ मा, तू अद्भतु आशे या सोनेरी खंिजराने हे माझ े दय असे कशाला भोसकतेस बर? अ मा, तु या भोळेपणा या साथीन माझहंी मन पछाडल की काय? माझ े उर धडधडत आहे. अहाहा, देवां या चिरत्रातील अद्भतुीचे रंगात मनु यांची चिरत्रही िवधी रंगवू लागला की काय? पण, पण, हे यशवंत ते यशवंतच कशाव न? मा या दियताला रणी पडलेल मी प्र यक्ष पािहले, ते वगीर्च गेले! आता वगार्चीच दार देवाने सताड उघडली असली तर गो ट िनराळी! पण तो माझा घरगुती प्र न जरी सोडला तरी मरा यांनी पानपत या सडूासाठी काहीतरी मोठा प्रळय मांडला आहे इतके मात्र या बात यांव न खरे िदसत!े आिण तेवढ जरी खरे असले तरी आपण आ मह ये या पालापाचो या या िचतंेवर जळून न जाता या रोिह यांनी भ्र टिवले या देहास याच राक्षसांचा बळी घेणार् या रणकंुडातील यज्ञाग्नी या वाळा हो यासाठी राखून ठेवले हे योग्यच ठरेल! (थोडा िवचार क न) अ मा, आता आप याला आपला फारा िदवसांचा डाव जर साधावयाचा तर मोठाच यूह रचला पािहजे. आता प्रथम या सादु याला थोडा लाडात आणवणे भाग आहे. पाघळला की बेछूट पाघळतो. काही नक्की बातमीही तशी बोलनू जाईल. याचा मजवर िव वास जसजसा बसेल तसतसा आता पुढचा बेत. अ मा : पण तुला या याशी सारखी िहडीसिफडीस करायची खोड आहे ना! ती कशी सोडशील ते पहा! अग हा तो आलाच इकड!े जा जा तो मराठी साज झटकन ्पालटून ये कशी! चल आत, आलाच तो! (जातात.) सादु ला : (प्रवेशून) सोनपती! ऐ मेरे यारी सोनपती! आ,ं आज महेलमे आनेको देर क्यो िकया है मेरे यारीने? मग र मरेठ ने िद ली दआुबमे जो गहजब करके हमारे मसुलमान को उखेड िदया है उसकी कुछ बात तो इसने नही सनुी? उसने सनेु तो यह मरेठ की ब ची और भी मग र बन जायेगी! देखो क्या अजब बात है! आज दहा वष मी िहला मसुलमान के याला झाली. िहला मळूचा िवसर पडावा हणनू िहचे मळूच नाव सनुीित हे देखील न उ चारता िहला मा या सोनपत पानपत या बहादरुीचे यादगार असे ‘ऐ सोनपती’ ‘ऐ पानपती’ हे नाव ठेवले. िह याशी िनका लावून िहला मा या जना याची राणी क न ठेवली पण अजनू ित या मनातील मराठी बाणा, दु मनीची अढी काही सटुत नाही! जाव! ती अढी धरो नाहीतर गोडी धरो! ी आिण त्री, दौलत और औरत यां या आवडी नावडीस याडांनी यावे! त्री और ी या दो ही नुस या व तु असतात, यिक्त न हेत. यांना वतंत्र मनच नसते! त णी हे पु षां या इ काच तक्त आहे. तक्ताला जसे मन नाही तसेच त णीलाही नाही. जो िजकंील, याच मन यावर बसेल यांना यांना यां यावर बस ूिदलेच पािहजे. न करीना ती पे्रम! पे्रम क न तरी ती असे


अिधक काय देणार की जे मी पराक्रमाने ित यापासनू आधीच िछनू शकत नाही! वाह! आयी मेरी यारी आयी! (सनुीित मसुलमान वेषात येते.) ऐ यारी सोनपती, आव! आव! तु नही आती तो म ैबलसे तेरेको ऐसी पकडके लाता! आं, ये क्या अजब बात हुई? मी तुझा हात धरला असताही नेहमीप्रमाणे तू तो िझडकारला कसा नाहीस? यामळेु माझा हात कसा िढला पडत आहे. तुझी आजची भेट अळणी लागत आहे. देख, कामशांितके आनंदके समान क्रोधशांितका आनंद भी बडा मीठा रहता है. याड बकरीला खाताना िसहं नुसती एक अळणी ढेकर देतो ती कोणीकडे, आिण उलटून अगंावर आले या म त ह ती या गडं थलावर झपे घालनू ते रक्त जे हा तो िपतो ते हा या क्रोधशांती या उ म त आनंदा या या या डुरका या कोणीकड!े तू एखा या वयवंरात मला होऊन माळ घालतीस ना? तर मला कामशांतीचाच आनंद तेवढा लाभता, पण तू काफर की लडकी, पानपती, खंजीर उपसनू अगंावर आलीस, ते हा तलुा िपरगाळून पकडून पळवून तू धडपड करताना जे हा अशी छातीशी मी चेपून धरली ना ते हा कामशांती या अळणी आनंदात क्रोधशांती या मादक मसालेदार आनंदाची भर पडून जी ल जत आली ती औरच! क्यो यारी सोनपती तू सगळे ऐकत आहेस ना! सनुीित : जी हां. सीताजी रावणाची वा यात ्बडबड या िधक्काराने ऐकत होती याच िधक्काराने मी आप या व गना ऐकत आहे! सादु ला : रावणका िधक्कार सीताजीने िठकही िकया, कारण तो खुळचट ितला बळाने पकड याचे सोडून बुळगेपणीच प्राथीर्त होता. लेिकन म ैतो जबरद ती िबगर बात भी नही करता! बोल म ैइसिलये रावणसे भी बडा हू या नही? सनुीित : जी हां! आप रावणसे भी बड ेअ याचारी हो! छोटे अ याचारके वा तेही रावण राक्षसके दस भी िसर काटे गये आप यासारख्या महाराक्षसाचे या ब या अ याचारासाठी- सादु ला : हे एक िशरपण छाटले गेले नाही! सनुीित : जी हां! सतैानाची केवढी ही कृपा! सादु ला : का सतैानाची का? देवाची कृपा हण! सनुीित : राक्षसां या देवालाच मराठे सतैान हणतात! सादु ला : मरठे्ठ? अब िकधर है तेरे मरेठे्ठ? सनुीित : ते मला या बिंदवासात काय कळणार! पण मी व नात भलतेचे सलतेच पािहले. काय सांग!ू तुम या िशरासारखे एक िशर भा यावर टोचून या फ तरगडात महादजी िशदें िमरवीत आहेत आिण तुमचे ते िशर या तुम या थबकट मानेवर िदसते यापेक्षा या भा या या उठावदार पा यावर िकतीतरी छान िदसत आहे, असे मी व नात पािहले!


सादु ला : (चमकून) अबे सतैानके ब ची! तू जर पु हा असे वा यात बकलीस तर तु या कंठा या या सुदंर देठाव न हे तुझ ेिशर मात्र मरुगळून फुलासारखे अलगद तोडीन; याद राख! सनुीित : का बर, आता असे िचडता का? मी मघा तुमचा हात िझडकारला नाही, तर हणालात की मा यावर पे्रम क नको, भांड! आिण आता भांडले तर असे िभता! काळेिठक्कर पडता? मग आता पु हा पे्रमाने बोल ूका? ऐका तर खानजी, आता मराठे माझ ेकोण! मी बाटलेली! यां याकड ेगेले तरी मला ते िहदं ुलोक मसुलमानच मानणार! धुडकावून देणार! आता माझ ेकोणी असाल तर तु हीच आहा! हणनूच तु हांला आज िचतंाक्रांत पाहून माझ ेमनातील पे्रम मी उघड केले? बोला, आज मघापासनू असे दचकता का? चमकता का? काळे िठक्कर का पडता? सादु ला : अहाहा! म ैक्या सनुता हंू! ऐ यारी सोनपती, तेरा मुहं म ैरोज देखता लेिकन दस बरसमे आज पिहलेही मनेै तेरा िदले देखा! बेशक तेरा िदले तेरे मुहंसे भी िनहायत सुदंर है! मी आज िचतंेने याकूळ झालो आहे हे जे तू बरोबर ताडलेस ते तू अशी िदलदार होतीस हणनूच! अबे सोनपती, क्या कहू मरठे्ठ िद ली लेके रोिहलखंडपर चले आते है! मेरी जान धोखेमे है! फेर भी जाना दे, यारी म ैइ ही बात से रंिजश होके कुछ आराम पानेको तेरे महलमे आया! फेर सब कुछ बतला दूँगा, फेर सब कुछ देखा जायेगा! अब पहले इन तमाम बेचैनीको तेरे इ कके यालेमे डुबा दगे चल! मरना तो है सभीको िशकंदर भी मरा है! पी डाल झटसे यार जो इ कका याला भरा है! सनुीित : िबलकुल ठीक: खरोखरच याला काठोकाठ भरला आहे! पद चतसे जो जयाला । तयाला िपऊं यािच याला ।। िझगिुनया रंगलेला । िजवाला कधी कोण याला ।। िपउिन िवषिह ते शंभ ुअमर ठेला ।। अमतृ पाजिुन राहुिस छािटयेला ।। सरुा भासत तुज, पीच तू तयाला ।। हालाहलमय हा मीिह िपइन याला ।। वैराने िझगलेला, जगाला, दंगवायाला । (जातात.)


अकं ितसरा प्रवेश १ ला (हािफज रहमत आिण सादु लाखान तोफां या बातेर् या लावून सै यासह उभे आहेत.) सादु लाखान : (दबुीर्ण लावून) नामदर्! नामदर्! ये मरहटे्ठ िकतने नामदर् है! देिखये जनाब हािफज रहमतखानसाहेबजी, हमारे रोिहलांके तोफखान के गोलबाजीसे फेर पीछे हट गये. देिखये! आम या रोिहलखडंावर दातओठ खाऊन हा एक लाख मराठा वारी क न आला खरा; पण गगंा उतरता उतरता पिह या सलामीसच आ ही रोिह यांनी बांधले या या अज त्र मोचार्पुढे आिण चालिवले या या तोफां या भयंकर भिडमारामळेु तो दु मन कच खाऊन पु हा पा यातून परतला पहा! सरदारजी, मिु लमोके दु मनोके तबाह करनेके िलए खुदाताला खुद अपने फेिर त को मदैानमे भेजता है ऐसा हमारे पाक तवािरख मे बार बार िलखा है! बस उसी तरहसे अब भी फेिर त को - देवदतू की फौज अ मानसे मदैानमे उतर कर हमारी मददगार क्यो नही होगी? बुतपर त को अ ला फ ते हरिगज नही देगा! हािफज रहमत : सादु लाखानजी! िद लीची मसुलमीन सलतनत कािफरां या हाती पडायची बाकी का उरली आहे? िद लीला काफरशाही आज झालीच आहे. नजीबखान, बंगषखान मरणी मेले, एक लाख पठाण रोिहला मरा यांनी िद ली दआुबात साफ कापून काढला; पण जे तुमचे देवदतू खदुातालाकडून लढावयास येणार होते. यांचा प ता लागला नाही. बेशक खुदाताला आजकाल मिूतर्पूजकांचाच कैवारी झाला आहे; आिण हणनू मिूतर्भजंक हे आ ही मसुलमानच या मराठी िसहंापुढे केवळ को हे बनलो आहो! (दबुीर्ण लावून) सादु लाखां, देिखये, फेर आगे बढे! मरहटे्ठ फेर आगे बढे! सादु ला : गोलदंाज क्या देखते हो! डागा, तोफा डागा! शंभर शंभर तोफांची आग एकदम कडकवा, भडकवा. भाजनू काढा दु मनाला! (तोफा सटुतात) (दिुबर्णीने पहात) कैसे सतैान है ये मराठे! ही सारी भयंकर आग पीत चढून येताहेत! एक जमादार : (प्रवेशून) जनाब सरदारसाब! उधरकी बात छोडो पिहले इधरकी देखो! मरा यांची ती मखु्य फौज घेऊन सरदार िबनीवाले ितकड ेगगंा उतरत असता आपली सारी फौज ितला त ड दे यात गुतंली आहे असे पाहून महादजी िशदें एका चोर-उताराने गगंा उत न आप या िपछाडीवर अक मात ्येऊन कोसळला आहे! इधर इस बाज ूदेखो! मराठ का जबरद त बादलका बादल चढ आया है! घासके माफक रोिहल को मराठी समशेर काट रही है! (इतक्यात हरहर महादेव करीत महादजींची सेना एका बाजनेू येते, युद्ध जुपंते, तोफा सटुतात, मराठे आ या बाजसू िकंिचत ्हटतात तोच मसुलमानां या मागचे बाजसूही हरहर महादेवा या गजर्ना उठून यशवंतराव, िबनीवाले, ससै य येतात, मसुलमान दो ही मराठा फौजां या कचाटीत सापडतात. यदु्ध


सरिमसळणे दो ही दळे एकवटून घमु ूलागते. रणिशगें वाजतात. वेडी सवार्ंम ये डम वाजवीत नाचत गाते, ‘‘सोनपत पानपत, तुमची आमची गेली पत, पादशहा िहदंपुत, घ्या घ्या सडू! भाऊंचा सडू! द ताजींचा सडू! पानपतचा सडू!’’) वेडी : (म येच एकदम थांबून) सांपडला बाई सापडला! हाच तो सादु या! आ हा मराठी ि त्रयांस पानपती भ्र टिवणारा! पळाला! धरा! (असे िकंचाळत सादु ला पळून गेला या िदशेस धावत जाते तोच मसुलमानांत ‘भागो’ ‘भागो’ ही आरोळी उठून काही िशपाई िन हफीज रहमत पळतो. काही पडतात. मराठे बातेर् यावर चढून तोफांवर भगवे झड ेलावून हरहर गजर्तात.) िबनीवाले : भले वीर! शत्रूचंा स पा उडिवलात! सरदार कान यां या मागे ीमतंांनी आ हांस सरसेनापित पदावर नेमले याचे आज तुम या पराक्रमे चीज झाले. महादजी : सर सेनापित, सरदार िबनीवाले, हेच ना ते रोिहलखंड! पानपत या वैर् यांचे, या निजबाचे, हािफजांचे, सादु याचे, रोिह यांचे हेच ना ते रोिहलखंड? आज मी याच रोिहलखंडा या छातीवर ही मराठी तलवार अशी खुपसनू उभा आहे. वीरांनो, जा! मराठी लटू, ललना, ी िन त्री, बंदीत असेल ते घरघर जाळून टाका! गडगढ धुळीस िमळवा! गावगाव कापून काढा! पानपत या लढाईचे नाव घेताच मरा यांस मान खाली घालावयास न लागता रोिहला पठाणच या पानपत या नांवासरशी थरथर कापू लागावा असा पानपत या लढाईचा सडू उगवा. िबनीवाले : पण तरीही ते सवर् सावधपणे, मागे पुढे पाहून पाऊल टाकीत, साधले पािहजे! कारण रोिह यांची दसुरी जबरद त फौज फ तरगडी मोठा नेटाचा मोचार् बांधून उभी आहे, यांतही तो नीच सादु लाखान याने पानपती मराठी ि त्रयांवर मखु्य ह ला केला, तो अधम आज आप या हातातून िनसटला आहे. याचा बळी मला पिह याने हवा! जो कोणी मराठा वीर या सादु यास िजवंत पकडून िकंवा याचे िशर छाटून आणील यास मी गजा त ल मीचा मानकरी करीन! चला, शहाजणे शृंगे, जयवा ये वाजवीत या फ तरगडाचे रोखेच चला! (हरहर महादेव गजर्त सारे चाल ूलागतात.) (पडदा पडतो.)


प्रवेश २ रा सनुीित : अग पण या फ तरगडावरील मसुलमानां या हालचालीची जी जी गु त बातमी या हेरास मी तु या हाती धाडते ती ती अगदी रावराजे यशवंत रावां याच हाती पडते ना? का आपली दसुर् या कोणा तरी अलब या गलब या या? अ मा : अग असे कसे होईल? तो रावराजांचाच अगदी वतःचा हेर आहे. सनुीित : अ मा, पण माझ ेखरे नाविबव तर तू या रावराजां या हेरापाशी बोलली नाहीस ना? हो, नाहीतर माझ ेकौतुक हावे हणनूच असले काही बोलायचीस हो! अ मा : नाही ग, तू सांिगतलेस िततकेच रावराजांना मी कळिवल आहे, की कोणी एक मसुलमानां या हातात पडलेली आिण सादु लाखानाची पट्टराणी झालेली दगुार्वती नांवाची मराठी त्री मसुलमानी हालचालींची सारी गिुपते मा या त डून कळवीत राहणार आहे. या कोण या तरी मराठी त्रीस भेटताच गौरिव याचे रावराजे हणत होते हो. पण सनुीित, आता तू आपले खरे नाव प टपणे सांगनू का बरे टाकू नये? आपली िप्रयतमा परत सापड याचा यशवंतरावांचा आनंद गगनात मावणार नाही! सनुीित : कशाव न, कशाव न! अ मा, आपली िप्रयतमा आज पितततमा झालेली आहे हे कळताच बहुधा यांचा क्रोध गगनात मावणार नाहीर आनंद न हे! अ मा, या प्रतापी यशवंतरावाची ती िप्रयतमा सनुीित यां या मत ेपानपती मेली आहे तीचे बरी! ही पितता सोनपती आपली अमगंळ छाया ित या मतृीवर पाडून ितला आता िवटाळू इ छीत नाही. जाऊ दे, तो िवचारच नको! तू आपली मला वे याची कालपयर्ंतची मािहती सांग हणजे झाले. परवा आपण मसुलमानांचा तोफखाना या बाजसू दबुर्ळ आहे हणनू या हेरास कळिवले या बातमीचा मरा यांना काही उपयोग झाला का? अ मा : अग खरेच, िवसरतच होते त.े अग काल सकाळपासनू मरा यांनी आप या बातमीप्रमाणे या फ तरगडा या याच बाजवूर तोफांचा नुसता भिडमार उडवून िदला! या बाजसू आज मिु लम तोफा साफ बंद पड या आहेत! सनुीित : खरेच की काय? अग मग येताच ही बातमी पिह या धडाक्यास यायची, का अशी मी िवचािरत िवचािरत को न काढ यावर? बर मग सेनापित झबेताखानाचा धीर कसा तसाच आहे का? या या बायकांकड ेसहज जातेस तशी जाऊन आलीस का? अगदी न िवसरता मह वाचे तेवढे सगळे सांगावे अ मा! िवसरतेस भारी तू! अ मा : हे ग काय तुझे सनुीते! मी कधी ग काय िवसरले? थोडी आठवण राहत नाही कधी कधी इतकंच. पु हा मेल सगळेच मह वाच. हे पिह याने सांगावे तर ते राहून जात; ते सांगावे तर याचा िवसर पडतो. मला नाही बाई एका दमात सगळे एकत्र सांगता येत!


सनुीित : तस नाही ग अ मा. कावू नकोस अशी. अग तू जरी काहीही आिण िकतीही िवसरत आलीस ना तरी माणसुकीस मात्र कधी िवसरली नाहीस बर! बाकी सग या गो टींची आठवण ठेऊन माणसुकीस तेवढे िवसरणार् या या मे या राक्षसां या लकेंत तूच तेवढी मला माणसू अशी भेटली आहेस. मा या अयो येची ओळख पटिवणारी बातमी आणणारी मकू मिुद्रका झालीस! या तु या स या दया या एका आधारावरच िजतके काम िनभावेल िततकेच मला िनभावून घेतले पािहजे! अगं, ते बघ सादु लाखान येणारसे या पहारेकर् यां या हालचालीव न िदसत,े तर काही सांग यासारखी बातमी रािहली असेल तर चल, चल चटकन सांगनू टाक िन बाजलूा हो. अ मा : अग, खरेच सांग यासारखी बातमी हणनू काय िवचारतेस? जी सांगायची तीचे बातमी िवस न गेले! ऐक, अगदी गु त ठेव अ,ं यातील चकार श द कोणास ठाऊक नाही. अग- सरदार झबेताखान काल रात्री एका गु त भयुारातून पळून गेला! अगदी या या बायकांतच ही कुजबुज चाललेली मी ऐकली. अगदी नक्की! आिण याने सादु लासच आप या मागे या फौजेचा सर सेनापित नेमले आहे. सनुीित : (टाळी वाजवून) अ मा, काय हणतेस तरी काय? अहाहा, जर तू हणतेस तसेच घडल असेल तर अ मा, हा सारा गड मी मा या एका भयंकर फु कारासरशी उडवून िदला - चक्काचूर क न टाकलाच हणनू समज! बाई! काय अद्भतु, काय अघोर बेत हा मा या मनात जळुत आला आहे. पण तरीही अ मा, आपण इतक्या अभािगनी आहोत आिण हे कमर् इतके अद्भतु आहे की घड यावरच ते घडले हणावे हे बरे! तोवर मना, असे मनचे मांड ेखात मखूार्सारखे वाचाळ होऊ नकोस, तर िशळेसारखे िन चल हो, सापासारखे छापेबाज हो, सतैानासारखे पापी हो, हणजे देवासारखे देवाचे पु यकायर् साधू शकशील!! आजचा रंग तर फक्कड आहे, उ या या पोटात काय आहे ते कोणी सांगावे? अ मा : अग खरेच, तेच अचूक सांगणारी एक चेटकी गडावर एव यातच, कुठूनशी आली आहे. नाव िवचारल तर सांगते ‘वेडी’ हणनू. पण सार् या मसुलमानी िशपायांस िन अमंलदारांस ितने वेड लावले आहे. जाते ितथे मरा यांस िश या देत िफरते. ितला कोणी आडवीत नाही. उलट जो तो ितला हात दाखिव यास धडपडतो आहे! कारण भतूभिव य ती अशी नेमकी सांगते हणतेस की यंव! अग हो, िवसरतच होते: ती मा या सारखी पाठीस लागली आहे की मला सादु लाखानाकड ेघेऊन चल हणनू: काल तर ती थेट या महाला या िज यापयर्ंत येऊन गेली. सनुीित : अ मा अ मा, सादु लाखान येतो आहे जा, जा. (अ मा जाते.) सादु ला : (प्रवेशून) सोनपित! अफसोस! ऐ मेरी यारी, पानपती अफसोस, अफसोस! मेरी जान खतरेमे है! बचाव, बचाव, आज ही माझी पोलादाची समशेर बोथट झाली, आता मला वाचवील तर माझी ही


पे्रमाची समशेर, ही माझी यारी सोनपतीचे काय ती वाचवू शकेल! सोनपती, तू शपथेवर मला या िदवशी वचन िदले होतेस ना की तू मा या िव वासाचा आिण पे्रमाचा के हाही घात करणार नाहीस हणनू? सनुीित : जी हां, सादु लाखानसाहेब, या िव वासाने आिण पे्रमाने आपण मला आजवर वागिवलेत तशाच िव वासाने आिण पे्रमाने मी आप याशी मरेतो वागेन! बोला, आज असे नवीन सकंट कोणचे गदुरले? िन मी यातून आपणास वाचिव यासाठी काय करावे? सादु ला : सनु, यारी सनु: नजीब या पुत्राने, झबेताखानाने िन मी या फ तरगडी जबरद त मोचार् बांधला. मरा यांनी वेढा घातला तरी परवापयर्ंत गो यां या माराखाली यांस तसभूरही पुढे सरकू िदले नाही. पण परवापासनू आमची क ची बाज ूतीचे कशी काय की पण मरा यांनी नेमकी ओळखून यांनी काल ितकड या आम या तोफा साफ बंद पाडून तटास मोठमोठी िखडारे पाडली; यासरशी घाब न काल रात्री झबेताखान, आमचे मािलक आिण सरसेनापित, एका गु त भयुाराने िक यातून िनसटून जीव घेऊन पळून गेला! सनुीित : काय, या फौजेचा मालक झबेताखान, या बहा र नजीबखानाचा हा बहा र पूत मरा यांस िभऊन पळून गेला? िन येवढी मोठी बातमी मला अजनू कळली देखील नाही? सादु ला : यारी, तुला तर काय, पण ही बातमी मा यावाचून कोणासही अजनू कळली नाही. हणनू तर मा या जग याची अजनू आशा आहे. याने जाताना या फौजेवर मला मखु्य सरसेनापित नेमले आहे असे मला सांिगतले िन सार् या सरकारी िक या मजपाशी िद या िन मरेतो िक ला झुजंीव हणनू आज्ञापून तो चालता झाला! मालक तो, िकतीही नामदर् िनघाला, तरी या या त डावर याची आज्ञा मला कशी तोडता येणार? मी हो हटले, पण रोिह यांचे हे सारे मातबर सरदार या मरा यांपुढे शेप या घालनू रानावनात पळून गेले ितथे मी एकटा मरा यांस पुरा पडणे शक्य नाही हे मला पुरते कळून चुक यामळेु मीही आता माझा जीव याच रीतीने वाचिव याचा िन चय केला आहे! यारी अजनूही मला मरणाचे भय वाटत नाही, पण मला आता मरा यांचे भय वाटते! हणनू आज या आजच मीही याच भयुाराने पळून जाणार! सनुीित : अ छा, आपकी जान इस तरह बचानेमे म ैआपको क्या मदद कर सकती हंू? सादु ला : वही तो म ैतेरेको अभी बतलाता था. यारी सोनपती, ते भयुार झबेताखानासच माहीत होते, ते याने पळताना माझ ेसाहा य हवे हणनू मला दाखिवले; ते मी आता तुला, मा या प्राणसे भी यार् या सोनपतीला, दाखवीन. या भयुाराचे बाहेरचे त ड या िक यापासनू दरूवर या एका झाडीत उघडते याच रानी माझ ेिजवाचे शेस वाशे अनुयायी दबलेले असतात. मी यांस घेऊन गु तपणे मा या जहािगरीस


जाणार, हे साधेतो दोन िदवस तू ही बातमी फुटू देऊ नकोस. मी तुझ ेमहालात आजारी आहे असे भाशीव. मग मी मा या खालचाच अिधकारी पोलादखान यास सरसेनापित नेम याची माझी िचठ्ठी िन मी देतो ना, या, खिज या या िन दा कोठारा या वगरेै िक या या पोलादखानास वतःच पोहोचवून दे आिण आरडाओरड कर की या सवर् व तु तु या महालात टाकून मी तुलाही न कळत कुठे नाहीसा झालो! मग सिंध साधताच तूही याच भयुारातून िनसटावे िन मला येऊन िमळावे! ितकड ेआप या छो याशा जहािगरीवर आपण पे्रमा या वगार्त पु हा नांद ूलाग!ू तबतक ऐ मेरी यारी, इस मसुीबतका सामना सनुीित : म ैबड ेखुशीसे क ं गी! आपण काही एक सकंोच मानू नये. सादु ला : आह! तू काफर की छोकरी होके भी अब मझु ेिकसी देवताके माफक िदखाई पडती है. ही बघ रात्र पडत चालली. म यरात्री तु या मे यात बसनू मी तुला सोडणार! तुला सोडणे, हाय हाय, यारी माझ े दय या िवचारासरशी कासावीस होत आहे! आव यारी आव, तेरे आिलगंनसे मेरी प्राण की यास आजके िदन तो तृ त कर दे! मेरे गलेमे तेरे सनुहरे बाहु यारसे लपेट दे! (ितला असे बोलत तो आिलगंनू घेत आहे तो या शेवट या वाक्याचे वेळीच िज यातून वेडी, केस िव कटलेली, मठू वळलेली, भयंकर िदसत असलेली येते िन एका अधेंर् या कोपर् यात िन चल उभी राहून डोळे वटा न ते सारे पहात राहते.) वेडी : ( वगत) काय! हे मी काय पहात आहे! ही माझी मेलेली मलुगी? का ितचे िपशा च! माझी सनुीित, सादु या या ग यात पडलेली; तुळशीपत्र नरका या कंुडात! आिण ती चांडाळीण तरीही, िजवंत! सनुीित : (वेडी या कोपर् यात टी जाताच दचकून): त?े काय िदसते आहे मला? बाई कोण? माझी मेलेली आई! का मा या दयात िनवसत असलेली. पण आता मा या पापाचरणाने िचडून मा या दयाबाहेर िनघून जाणारी, ितची ती सतं त मिृत! (सादु लास ढकलनू) अरे सोड! बघ! मागे बघ डोळे कोण वटारते आहे ते, तलुा नाही िदसत? सादु ला : या अ ला! यह कौन? कुई सतैानी आफत, या कुई पागल औरत, या िजसके डरसे म ैभागना चाहता हू वही मेरी खु मौत? बोल तू कौन आदमी या भतू? ऐसी चुपचाप खडी क्यो? तुला कोण हवे आहे? वेडी : (दात खाऊन दाबले या आवाजात एकेका श दासरशी एकेक पाऊल पुढे टाकीत) तू, मला तूच हवा आहेस! पानपती या मा या िन मा या मलुी या केसास ध न आ हांस फरफटत ओढलेस (पंजे िव फारीत मो याने) सादु या, याच केसाने तुझा गळा कापला घे! (थरथर या सादु यावर एकदम


झडप घालनू गळा दाबून, झटापटीत मचंकावर पाडून, खंिजराचा वार करते. पु हा वार करते तोच वेडीचा हात सनुीित धरते.) सनुीित : आई, तू माझी िजवंत आई असे अथवा ितचा मतृा मा असे: मी तुझी मलुगी आहे मी तुझी सनुीित आहे! पानपती मी घायाळ होऊन पड यानंतर, या राक्षसांनी मला इथे आणली. आई - वेडी : चूप! जीभ छाटून टाकीन मला आई हणालीस तर. तुझी आई िन तुझ ेवडील पानपती मेले, पैकी तु या विडलांचा आ मा सडू झाला िन आईस लागले वेडः िन आमचे पु हा लग्न लागले. ते वेड मी िन तो सडू माझा पित, या मा या पती या नांवाच, सडूा या नांवाच, कंुकू मला लावायच पण या कंुकवाचा करंडाच कुठे सापडनेा. तो हा आता सापडला. या राक्षसा या दया या करं यातील हे लालभडक कंुकू असे या खंिजरा या नखाने को न भरला बघ हा मळवट - (ितचा खंजीर सनुीित झटापटीत िहसकावून घेते), झाले माझ े काम, जाते मी आता! िन त?ू याने तुझा बाप मारला, आईचा गळा घोटला, या या ग यात पडून सखुान नांद अ!ं सोनपत, पानपत! सोनपत, पानपत! (अशा तालावर पाय आपटीत जाऊ लागते. तोच ितला ध न, ) सनुीित : हाय हाय! आई! पळभर तरी थांब! जी कधीही भेटणार नाही हणनू मी झरुत होते ती तू माझी नाहीशी झालेले आई मला अशी अक मात ्भेटली असताही मला पोटाशी एकदा तरी घेत यावाचून पु हा नाहीशी होऊ नकोस! वेडी : दरू! जीव घेईन, दरू! सनुीित : घे, आई जो तूच मला िदलास तो हा जीव तुझाच आहे. मी हणजे तु या जीवना या दधुा या गगेंतील एक घोटभर दधू! या गगेंतील ते चुळकाभर जीवन घेऊन मी तीतच याचा अघ्यर् देते, घे! जीव घे पण आई, मला एकदा भेटू दे! (वेडीला कडकडून िमठी मारते. वेडी फंुदत ित या हनुवटीस ध नर) वेडी : पण बाळे, तू हे अघोर पापाचरण का करीत रािहलीस! नको, िभऊन दरू स नकोस. बाळे, बाळे तु या या मऊ ओठांचा पशर् होताच मा या दयास पे्रमाचा उमाळा ये याची झालेली सवय अजून सटुली नाही. ये मा या पाडसा, तो पे्रमाचा पा हा पु हा पळभर पी ये! पण, पण, नको! मागे हट! सनुीते, तू मला वगार्त सापडशील हणनू मी शोधावयास िनघाले तो त ूनरकात िपचताना िदसलीस अ!ं सनुीित : आई, दहा वीस िदवस आणखी थांब: मा यावर िव वास ठेव. आज माझ ेिन या नीच सादु याचेही जीवन आप या िहदंपुदपादशाहीस आम या मरणाहून सह त्रपटीने अिधक उपयोगी आहे. हणनूच तलुा मी या नीचाला येथ या येथेच ठार मा िदले नाही. तीन िदवसांनी तुला मी का वाचले िन हयाला का वाचिवले ते कळेल िन मग तुला कळेल तसे तू मला ठार मार यास मोकळीही होशील. (सादु ला क हतो) बघ तो शुद्धीवर येत आहे. जा स या जा, या गडाखाली मी लावीत असलेला सु ं ग


तुला इथे उभी असताना पाहून वाहत असले या मा या डो यांतील पा याने सादळेल. जा पण आई पु हा मला भेट अं, भेट अ!ं वेडी : (जाता जाता) भेटेन. पण तू िहसकून घेतलास तसाच दसुरा खंजीर हाती घेऊन! जर जे बोललीस ते खोटे ठरले तर पु हा सोनपत! पु हा पानपत! पु हा सोनपत! पु हा पानपत! (असे तालावर बडबडत नाचत जाते.) सादु ला : अया या या! सोनपती! माझा प्राण भयाने कासावीस होत आहे. या गडाबाहेर मला या क्षणी काढून देशील तरच मी जगलो तर जगेन! सनुीित : घाब नका खानसाहेब! कृ येसारखी ती घोर आकृित, िनघून गेली. तुमचा घाव मी आ ताचे आता वतः औषधी भ न बांधते. (घाव बांधीत) आता सरदारजी, मी आप याला भयुाराकड ेने यास मेणा आणिवते तोवर आपण आत पडून राहावे. अ मा आपली शु ूषा करील आिण पोलादखानास यावयाचे पत्र िन या भयुारा या, दा कोठारा या, खिज या या वगरेै िक या, जे काय मजपाशी यावयाचे ते मात्र लगेच यावे. सादु ला : मा या खास महालात जा. या िक लीने तेथील सदंकू उघड. यातील िक या घे, तोवर मी पत्रही देतो. (सादु यास खोलीत पोचवून सनुीित पु हा प्रवेशते.) सनुीित : ( वगत) कोण सोइ कर सकंट येऊन गेले हे आ ता! जर का हा सादु या इथेच ठार मरता तर या यापासनू ते पत्र िन िक या मा या हातात पड याना. बर हा अगदीच िजवंत िनसटता; तरीही ती मनाला चुटपूट लागती. पण हा अधर्मेला तेवढा झा याने दो ही काय झाली. या घावातून हा आता सहसा जगत नाही. बाहेर जाऊन कुठेतरी मरणार! िन हेच बर झाले. आ तां मरता तर मीच मारला हणनू ब ब होऊन माझ ेराईराई एवढाले तुकड ेहे रोिहले उडवते. पण आता दोन तीन िदवसांनी सिंध येताच याचे वतःचे हातचे पत्र पोलादाखानास िदले की, सादु या वतःच पळाला असे होऊन मी नामािनराळी राहू शकेन, िन माझा पुढचा अघोर बेत पार पाडीन! एकंदरीत ठरलेली वाट चुकून भल या वाटेस लाग यामळेुच अिधक वेगाने मी मा या इि छले या िठकाणी अपेिक्षताहूनही अचूक येऊन पोच ये खरी! पद हा अघोर बेत घोर सकंटा िनवारी । गे । िशवसम िवष कंिठ, िशरी गगंा उपकारी ।। ध्रु. ।। पापा या पु यटला ।एकवटुिन मी अबला एकिट या दशसह त्र दै यबला मारी ।। १ ।।


प्रवेश ३ रा क ड णा : (इकड ेितकड ेपाहून पे्रत ओढीत) काल या झाडीत एका टेहेळणी करणार् या मरा यां या टोळीशी िजवा या भीतीने छपून रािहले या मसुलमानां या एका तुकडीची चकमक झडली हणतात ते खरेच असले पािहजे. ही पहा रोिह यांची पळता पळता पडलेली पे्रते! आ?ं या पे्रता या ग यात हे काय चमकते आहे? र न की काय? पण हो, हा मेलेला मनु य अजनू पे्रताव थेतच आहे ना? का सरुवंटासारखा पे्रता या कातेत पचून भतू होऊन बाहेर पड या या बेतात आहे? (खड ेमा न पाहून) छेः हे अगदी िन चे ट पे्रतच आहे. (जवळ जाऊन ग यातील कंठा काढून) र नांचा कंठा िन िहर् याची अगंठी? हणजे काल या चकमकीत मरा यांकडून नकळत कोणी एखादा रोिहला सरदार मारला गेला की काय? अगंठीवर नाव तर नसेल? सादु लाखान! मरा यांचा पानपतचा कट्टर शत्र!ू याचे िशर कापून आणणारास गजा तल मीचे वतन दे याची सरसेनापतींनी दवंडी िपटली आहे या सादु याचे हे पे्रत! िन आता याचे िशर कापून नेऊन या गज तल मीचा ल मीका त मी होणार! िव वास देखील बसत नाही असे असेभा य भाग्य चालनू आले आं मा या पायाशी! हं, चल तरवारी, पड मा या यानातून बाहेर. सभंाळ, रे दु टा सादु या, सभंाळ! िशर छेदा या भयाने तू मृ यू या दाढेत िशरला असलास तरी मी तुला या मृ यू या दाढेतून ओढून तुझा िशर छेद करणार. ते हा छाती असेल तर ऊठ िन वं वयुद्धास िसद्ध हो. कारण मी पे्रताचे िशर देखील लढ यावाचून छाटणार नाही. आिण पे्रताशी देखील याला आधी सावध के यावाचून अधमार्ने लढणार नाही! आलो! हरहर महादेव ( याचे िशर छाटून) अहो चराचर हो, साक्षी हा! मी पानपतचा सडू घेतला! मी सादु लाखानास भयंकर वं वयुद्धात ठार मािरले! हरहर! अरे पण मी इतका ओरडतो आहे तरीही हा ध ड णा, मजबरोबर येऊन याच झाडीत भटकत असणारा, हा मा या शौयार्स साक्षी हावयास अजनू कसा धावला नाही! काय झाले काय हणनू िवचारावयास दसुरे िचटपाख सदु्धा येत नाही! (तोच पड यात भागो, भागो मराठे आये, आये, मराठे! असा गलका होऊन मसुलमानांची झुडं येते.) क ड णा : (घाब न ते िशर तेथेच टाकून) काय! हे तर मसुलमान! प्राणावर बेतते की काय? बापरे, हे तर इकडचे येताहेत. पळू तर पकडलो जाईन. ठाम उभा राहू तर ठारच मरेन. ते हा पे्रत होऊन पे्रतात पडून राह यावाचून सटुका नाही. पुढे पु कळ जग यासाठी आता थोड ेमरणेच प्रा त आहे. (पे्रतांत पडून राहतो.) प. मसुलमान : आये मराठे आये, भागो- द.ु मसुलमान : लेिकन िकस तरफसे आये यह तो कहो, िकस तरफसे भागे?


प. मसुलमान : अबे चार तरफसे आये इस िलए चारो तरफसे भागो! अभी सनुा नही तुमने उनका हरहर महादेव! ित. मसुलमान : लेिकन मरहठे्ठ कल इधरसे पचास मलै दरू चले गये थे ना? क्या उनका हरहर महादेव पचास मलै दरूसे सनु पडता है? प. मसुलमान : बेशक! अबे भोला मरेठे्ठ पचास मलै दरू है तोही जो भागता है वोही बचता है! सनुा की मरेठ्ठ के घोड को पंख रहते है पंख! क ड णा : अरे देवा, हे ढकला ढकली करीत आता मा या छातीवर पाय देणार! अरे बापरे, भयाने ओरड यावाचून आता मा या याने चूप रहावतच नाही (इतक्यात या पळ या झुडंीपैकी एकाचा पाय या या पायावर पडताच मो याने ओरडून उठतो) अयाया! नाही, नाही मी नाही याचे िशर कापले! मी एक पे्रत आहे! मी कसे दसुर् या पे्रताचे िशर कापीन! मला असेच शांत पडू या, नाही तर मी पे्रताच भतू होईन भतू! (वसकन ्दांत दाखिवतो.) सवर् रोिहले : भतू! भतू! पानपतके घु सेमे मरे मरेठे्ठभी भतू होके रोिहलांको खाते है! सनुा है ना की फ तरगडमे सादु लाखानको भी ऐसेही कुई मराठी भतूने झपेटा था! भागो! भागो! (सवर् दश िदशा पळतात.) क ड णा : याड कुठले! मला िभऊन सगळे पळाले! मा या नांवाचा वचक सार् या रोिहलखंडभर इतका बसला आहे हे मा या यानीमनीही न हत.े तरी मी वतःच घाबरलो होतो. पण जर का हे दो ही पराक्रमी हात असे जोडून धर याचे ठायी यात दोन पटे्ट घेऊन असा रणाचा थयथयाट घाल ूलागतो तर, तर काय? सारे रोिहलखडं मी एकटा िजकंतो! आं! हे कोण? हं! कोणी मराठा बारगीर! आिण भोळसटसाच िदसतो! मा या पराक्रमास हवा तसाच साक्षीदार देवाने धाडला खरा बुवा! मराठा : (दबकत पुढे येऊन) काय हो आता आरडाओरड झाली ती इकडचे की काय? आप या मरा यांचा मी एक िनरो या इकड या टोळीस िनरोप पोचवून वे या या तळाकड ेपरतत होतो तोच हरहर महादेवाचा िन भागोभागोचा मोठा गलका ऐकला. िक येक मसुलमान पळताना पािहले. आपण मराठे! आपण िदसताच इकड ेवळलो. क ड णा : हणजे! तू यदु्ध असे पािहलेच नाहीस की काय? वे या, तो हरहर महादेव गजर्णारा मी, हा एकटा मराठा वीर, आिण झाडीत लपलेली शे-स वाशे रोिह यांची ती एकजात ह यारबंद टोळी! मजवर दीन दीन करीत अचानक तुटून पडली! गदा, गोफण, तोमर, तरवार, बाण, बंदकू, ह यारांची नुसती घे घे मार उडाली. मी रक्ताने नुसता हालो. पण टीचभर न हटता कणसे कापावी तशी शत्रूचंी क तल उडवीत चाललो िन शेवटी काय? शेवटी काय? ऐक, नीट साव न ऐक, हे िशर छाटून टाकले! कोणाचे? ग या,


सभंाळ! या भयंकर शत्रचेू नाव घेताच दचकून मटकन ्खाली बसशील हणनू हं अ सा, ताठ होऊन ऐक! महादजी िशदें, िबनीवाले, होळकर, बव, वतः पेशवे याचा िशर छेद क शकले नाहीत या (मो याने) सादु लाखानाचे हे िशर मी अफजलुखानसारखे भीम भयंकर वं वयुद्धात साफ कापून काढले. ते हा या शकेडो शत्रूतंील उरले सरुले हजारो िशपाई गभर्गळीत होऊन भागो भागो करीत दशिदशा पळाले. ऐकलेस ना ते तू? पािहलेस ना ते सारे? शाबास! सरसेनापतींसमोरही असे खरे बोलत रािहलास तर तु या या साक्षीसाठी मी या लटुीतील ही दोन र ने तुलाही पािरतोिषक देऊन टाकीन. मराठा : जी हुजरू. बाकी सारे तसेच सांगतो. पण आपण या भयंकर लढाईत रक्तबंबाळ झालेत हणनू हणता तेही तसेच सांगू का? कारण आपण तर रक्ताने लालभडक झाला नसनू घामानेच काय त ेिचबं झालेले आहा! क ड णा : वे या, घाम? हा घाम का िनथळत आहे? मनु याप्रमाणे या या रक्ताचेही साि वक, राजिसक िन तामिसक असे तीन प्रकार असतात. तामसी वीरांचे रक्त काळसर, राजिसक वीरांचे तांबडसर िन मा यासारख्या साि वक वीराचे रक्त पांढरसर, गगंाजलाप्रमाणे शुभ्र असते. कारण स वाचा रंग िनमर्ळ शुभ्र. याला बेटा घाम समजला! कोण ध ड णा, वा! मजवर गजुरले या भयंकर सकंटाचे वेळी त ड लपवून याडा, आता इथे येतोस काय! ध ड णा : हां, क ड णा, आता त डाची जा त वाफ न दवडशील तर झाले हे सारे शोभनू जाईल. मी सगळे काही पािहले आहे. मला माहीत, तुला माहीत. दोघांस हा ितसरा साक्षीही हवा तसा िमळाला आहेच. पण हे जे अचानक घबाड तुझ ेहाती लागले आहे ना त ेपचावयाचे तर तू शकेडो, हजारो, लाखो हे सारे अगडबंब श द सोडून तु या िजभेचा िवदषूकी पट्टा आवरला पािहजेस. सरसेनापतींना तुझा पराक्रम तू असा मोकाटपणे न सांगता मला मोजकेपणे सांग ूदेशील तर िबनतोड डाव साधेल. नाहीतर बाधेल! कारण तू भाग्यवान ्आहेस खरा, पण बुिद्धमान ्नाहीस! सलुक्षणी पण शंख!! क ड णा : हं ध ड णा, त ड सांभाळून बोल. शंख, शंख हणनू मला हणतोस पण यानात धर, देवा या पूजेआधी शंखाचीच पूजा करावी लागते. प्र यक्ष गीतेचा पिहलाच अ याय हणजे िनभळ - शंखमाहा यच न हे काय! कृ णाने पाचज य, अजुर्नाने देवद त, भीमाने पौ ड्र, शतशः वीर, महावीर ‘शंखान ्द मःु पथृक पथृक’! अनेक वेळा देवांनी मा यासारख्या शंखांना हाती धरले हणनूच देवांची देवकाय पार पडली. ध ड णा : पण या शंखांस देवच फंुकीत हणनू! शंखच शंखांना फंुकू लागते तर देवांनादेखील शखं कर याची वेळ येती. शंख! हणनू हणतो तुला फंुक याचे काम तूच क नकोस, ते मला क दे,


हणजे उ या या वेळी तू गजा तल मीचा धनी होशील, ह तीवर िमरवला जाशील, या वेडीचे भिव य खरे ठरिवशील! क ड णा : अरेरे चांडाळा! हे काय अशुभ वाक्य तू या शुभकायीर् उ चारलेस! ह तीवर बस याचा हा योग जर ित या भिव याने यावयाचा असेल तर बाबा मला तो िन ती ह या त ल मी न िमळाली तरी चालेल. कारण मग या चेटकीचे ते यानंतरचे दसुरे भयकंर भिव यही खरे ठ पाहील! मी िन तू ,शेवटी धडधड, पेटू लाग;ू जळू लाग.ू ध ड णा, मला कापरे भरते रे ते आठवताच! ध ड णा : अरे, या भिव यात िवशषे ते काय! अरे शेवटी हणजे िचतेवर मे यावर सगळेच तसे जळतात! चल िभऊ नकोस, हे सादु लाचे िशर तझुी कामिगरी, हा िनरो या तुझा साक्षी, िन मी तझुा वकील! चल सरसेनापतींना हा अमोल नजराणा देऊन तू हो सरदार िन मी तुझा क ड णा कारभारी! चल. (पडदा पडतो.)


प्रवेश ४ था (फ तरगड या वे याजवळील एक एका त थळ) ऋिषकुमार : होय, इथेच फ तरगडावरील सरदारास आपली भेट होईल हणनू कळिवले आहे. गडावर मसुलमानां या बंदीत असताही, मरा यांस आजवर गु त साहा य देणार् या या देवी दगुार्वती नांवा या शूर मराठी त्रीने, काही मह वा या कार थानाची चचार् आपणाशी समक्ष कर यासाठी, आज या ित या अ यंत िव वास ूसरदारावर ही िजवावरची कामिगरी सोपिवली आहे. रावराजे : हे ऋिषकुमार, नावदेखील न सांगता िकंवा कपिदर्कही न मागता आपणही आजवर अशाच िजवावर या कामिगर् या अनेक वेळा बजाव या आहात! पद लोकमगंलाला । झटत साध याला! सगं सोडुिनयां सारा । खरे साधु झाला ।। १।। ऋिषकुमार : ते पहा आलेच सरदार. सरदार : (प्रवेशून- वगत) अहाहा! मा या दया या दे हार् यातील हरवलेली देवमतूीर् ती हीच! ऋिषकुमार : सरदारजी, आपण येताच असे सकंोचलेसे का िदसता? रावराजे यशवंतराव ते हेच यशवंतराव : होय, सरदारजी, वीरांगना दगुार्वतीचा काय िनरोप आहे? गडाचे भयुारातून सादु ला पळा याची गु त बातमी यांनी धाडली ितचे आधारे आम या एका मराठी टोळीने या झाडीत सादु लाला या या टोळीसह गाठून चोपला. या झटापटीत आम या क ड णा नांवा या जहािगरदाराने जातीिनशी वं वयुद्ध क न या रोिह या राक्षसाचा िशर छेद केला. या जहािगरदारास ह तीवर बसवून आिण मरा यां या या हाडवैरी सादु या या िशरास भा यावर टोचनू मराठी सै यातून मो या थाटाने िमरवले गेले, हे आपणासही कळलेच असेल. सरदार : कळले. पण या बातमीत चूक इतकीच की सादु यास वं वयुद्धात असे कोणी मारले नाही. या या टोळीला मरा यांनी गांठले; यापूवीर्चे गडावर, या मरा या त्री मारेकर् याने केले या घावे मरणो मखु झाले या सादु यास ितथे टाकून उरले ते रोिहले पळाले िन याच घावे तो दु ट ितथे मेला. दसुरे िदवशी या क ड णाने योगायोगाने याचे पे्रत ओळखले िन या या या पे्रताचे िशर छाटून आपण ते वं वयुद्धात छाटले हणनू इकड ेसरसेनापतींकड ेयेताच थाप ठोकली. यशवंतराव : काय? या लु याने सरसेनापतींसही असे चकवले? याचे अगंी ही लबाडी लावून यास चांगलाच दंड केला पािहजे! बर रोिहले अजनूही गड झुजंवूच हणतात काय?


सरदार : होय! सादु ला मारला गेला हे कळताच, याचे मागे पोलादखान रोिह यांचा मखु्य सेनापित झाला. गड भक्कम, दा गोळा भरपूर! िजवावर बेतलीच तर मरा यां या ि त्रया गडावर रोिह यांचे हाती आहेत यांची क तल क न शेवटचा रोिहला पडतेो लढू हणतो! यशवंतराव : मग या पेचातून गडावरील मराठी ि त्रयाही वाचा या; मराठी लटूही आप या ह तगत हावी आिण गडही आपले माणसू राखून तडकाफडकी घेता यावा; अशी एखादी तोड आहे का? सरदार : आहे! िन तीचे सचुिव यास मी आज आपणाकड ेआलो आहे. आ ही सचुिवतास आमचा वाटा या दाखवील या गु त भयुारातून िनवडक लोकांसह आपण अचानक रात्री या गडद अधंारात िक यात घुसनू छापा घालावा! दा कोठारासदु्धा सार् या ममर् थाना या िक या दगुार्वतीपाशी आहेत! आपण येताच एकच आग भडकवू! हलक लोळ उडवू!! आिण याच सधंीस मरा यां या या अलोट सै याने बाहे नही गडावर शेवटचा िनकराचा ह ला चढवावा. यशवंतराव : ठीक! ठीक! ठरले तर! सरसेनापती िबनीवाले यांनी आपणाशी योग्य ते ते कार थान चालिव याचा आिण पार पाड याचा आ हांस अिधकार िदलेला आहे. ते हा आपण देवी दगुार्वतींना कळवा की, आपली सचूना येताच त काळ मराठी सै य गडावर चढून आलेच हणनू समजा. याचप्रमाणे िहदंपुदपादशाहीचे मखु्यप्रधान जे पेशवे या ीमतंांचे वतीने दगुार्वतीस हाही िनरोप आ ही धाडीत आहो की ीमतं अतुल वरदानी, दगुार्वतीसारख्या वीरांगने या या सेवेचे साथर्क धन-मान-दानांही सेवका या इ छेहून अिधक करतील! तरी काही एक सकंोच न करता देवी दगुार्वतींनी इ छावर मागावा. वामी तो पुरिव यास समथर् आहेत. सरदार : रावराजे! रावराजे! हे आपण काय बोलनू गेलात? जे वचन ीमतंां या साम्रा यल मीसही पुरिवणे अशक्य; ते वचन, आपण कसे देता? तो िनरोप पोचिव यास िनदान मी तरी असमथर् आहे! कारण, महाराज, देवी दगुार्वतीला सै यातील वा रा यातील कोण याही धनमानाची अिभलाषा आता उरलेली नाही. या वीरांगनेला जर कोणता इ छावर हवाच असेल तर तो एका इ छावराचाच होय! ऋिषकुमार : काय? इ छा-वर? मग या मा या वीरभिगनीची ती इ छाही पुरिवणे अशक्यच का असावे? सरदार, दगुार्वती या इ छा-वराचा उ लेख करताच तुम या वतः या दया याही कोण या तरी कोमलांतील कोमल धाग्यास धक्का लागावा तसा आपला कंठही भ न आ यासारखा का झाला? वर का कापला? एखादे एकच श य आप या दोघां याही दयांस िव हलवीत आहे की काय? सरदार : हाय हाय! ऋिषकुमारजी, जे िवचा नये तेच आपण िवचारलेत आिण आप यासारख्या पु यवंतां या आिण यशवंतां या या दलुभर् सहानुभतूीने भाळले या मा या मनास जे सांग ूनये तेच सांिगत यावाचून आता राहवत नाही. महाराज, दगुार्वती मळू एका त ण मराठे िशलेदाराची प नी. ितचा


िप्रय पती - ितचा तो इ छा-वर पानपती वारीबरोबर गेला याच वेळी ही िकशोरीही मरा यां या छावणीतील अतंःपुरात होती. शेवट या धुमाळीत तो ितचा िप्रयकर समरी पडला असे ऐकून आकं्रदत असताच मराठी अतंःपुरावरही या दु ट सादु लाखानाचा ह ला झाला. यासरशी ही वीर-िकशोरी वीरासारखी झुजंत घायाळ होऊन पडली. तशाही अव थेत सार् या मराठी ि त्रयांबरोबर ितलाही पाडाव क न रोिह यांनी फ तरगडी आणली, सार् या मराठी ि त्रयांबरोबर ितलाही बळाने बाटवली आिण रोिह यांत या ि त्रयांची या राक्षसांनी जे हा वाटणी केली ते हा ही व प सुदंरी नवबाला सरदार सादु लाखानाने वतःसाठी राखून ठेवली. ित या या सकुोमल तनूला या या कामलालसेचा दंश सपर्दंशासारखा िन य अस य होत असताही सपर्दंशासारखा ितला आपण होऊन गतप्राण क शकला नाही. वतः या या बला कािरत, पितत देहाचे वतःच आ मह ये या तलवारीने तुकड ेतुकड ेक न टाक याचा िवचारही ित या मनात येई. पण पु हा ितला वाटे की आ मह येनेही देहास जी एकदा या दु टा या बला कारी पशार्ने पापी दखुापत झाली ती झालीच नाही; असे थोडचे होणार आहे! मग िनरपराधी वतःसच िन कारण ठार कर यापेक्षा पुढे मागे िद लीवर मराठी सेना चालनू आ यास या सधंीत फ तरगडातील या सार् या आततायांचीच राखरांगोळी करावी िन या पु याईने या पापांचे प्रायि च त यावे हेच उ तम! असा िवचार क न ती सिंध साध यास ही वीर क या देवी दगुार्वती टपत बसली. या काळसपार् या सतंत दंशा या भयंकर कळा सहन करीतही टपत बसली. यशवंतराव : नुसती टपत न हे; तर, तपत बसली असे हणा! कारण असे देहकृत पापाचरण हे मनःकृत तप याचरणच आहे! मन कृत कृत कमर् न शरीरकृत कृतम.् ऋिषकुमार : पण ितचा पित पानपती पडला हणजे घायाळ होऊन पडला असेच ना? िन याचाच रणी रािहला असे काहीचे बाहीच अशुभ तर आपण सांगत नाही? सरदार : तो तसा िन याचा रणी राहता तर मी इथे आप या समोर आज उभा कसा असतो? यशवंतराव : हणजे? आपणच-? सरदार : होय, महाराज, मीच तो दगुार्देवीचा पानपती पडलेला पित! दगुार्देवीसदु्धा सार् यांस म न पडलो असे वाटत असताही मी सावध झालो. शत्रू या हाती गवसनू िवदेशी नाना सकंटे भोगीत शेवटी मोठा मानस मान िमळवून देशी परतलो. ते हा दगुार्वतीची पूवीर्ची इ छा हणनू ित या धाक या बिहणीचेही ित या मावशीने मा याशीच लग्न लावून िदले. पण हे काय रावराजे, ऋिषकुमार, मा या या क ण कहाणीने आप या दोघां या दयात कोणची तरी याकुळ मिृत जागतृ होऊन आपण मघापासनू कासावीस झालेले िदसत आहा! का? आपले डोळे असे पा याने डबडबून का आले? आपणास अशी यथा होत असेल तर माझी कहाणी मी यापुढे सांगनू आपणास अिधक क टवू इ छीत नाही.


यशवंतराव : नको नको, िमत्रा तस क नकोस. तुझी कहाणी मा या वतः या कहाणीशी इतकी तंतोतंत जळुत आहे की, तु या शोकगीती अशा याकुळी ।। कथा शोक माझािच गाऊिन गेली ।। तू पाहसी वेदनेसी तु या ।। मध आरशा मािझया आसवां या ।। १ ।। पण यापढेु मात्र माझी कथा माझी िन तुझी कथा तुझी! तुझी िप्रया तुला सापडली, माझी मला िन याची अतंरली! िवयोग माझा वाटार सयंोग तुझा! तर जा आिण तू आप या हरवून सापडले या तु या िप्रय प नीशी, वसतंवन ीशी, तसा सगंम पाव! मी ितला ीमतंांचे नावे इ छावर दे याचे वचन िदले आहे. तू ितचा इ छा-वर आहेस. हणनू ीमतंांचे नावे ितची ती इ छा पुरिव याची मी तुला राजाज्ञा देत आहे! लकेंत राक्षसां या बदंीत रािहले या सीतेचा अगंीकार ीरामचंद्रानेही याच हेतनेू असाच केला! सरदार : अहाहा महाराज, ी सीतादेवी या नामो चाराने आपण सहसा मी जीस अजनू उ चा धजत न हतो याच शंकेचा उ चार केलात! महाराज, मी देशी परत यानंतर काही कालाने जे हा मला कळले की, माझी दगुार्वती िजवंत असनू फ तरगडी बंदीत आहे, यासरशी आनंदाचे भरात तीही सीतेसारखी िन कलकं असलीच पािहजे असे समजनू मी ितला सोडिव यासाठी नौकर बनून फ तरगडी प्रवेशलो. तो ितचे िविक्ष त वृ त मला कळले! ते समुगंल की अमगंल, तचारी की यिभचारी; िवचक्षण की िवलक्षण ते काहीच मला समजेनासे होऊन मी ितचा वीकार वा िधक्कार काहीच क शकलो नाही. केवळ िहदंपुदपादशाहीची जी िजवावरची कामिगरी ती करीत आहे. तीत ितला माझी ओळख न देता साहा य तेवढे देत आहे. महाराज, सीतादेवी रावणाचे नसुती बंदीत होती. पण ित या मनाचे वा देहाचे पािव य लवलेशही भ्र टले न हत;े पण! ऋिषकुमार : पण काय? दगुार्देवी याही मनाचे पािव य सीतादेवीइतकेच अभ्र ट आहे; आिण देहािवषयी िवचाराल तर दगुार्देवी या देहा या िवटंबनेन ती कमी पिवत्र ठरत नसनू सीतादेवीची तशी िवटंबना न करणारा रावण काय तो अिधक पापभी ठरतो. कारण तो राक्षसी रावण जर या मसुलमानी रावणासारखा, या सादु यासारखा, बला कारासच धमर्कायर् मानणारा नरपशु असता, जर याने सीतादेवीवर नुसती कामयाचनांचीच सक्ती न करता लांडग्याने हिरणीवर घालावी तशी झपे घालनू कामाचाराचीच सक्ती केली असती; तर ती जनकतनयाही यातून िनभावली असती का? आिण जरी नसती तरी ती बला कारा या दंशाने िवद्ध सीतादेवीइतकीच िन पाप पिवत्र आिण पावनच असती नाही का? कारण ितला पळिवताना पंचवटीपासनू लकेंपयर्ंत सपार् या िवळख्यासारख्या रावणा या बाहुपाशा या


वे यात जखडून जावे लागले अस यामळेु आिण लकेंत या या अनगर्ळ कामयाचना ऐकून िवटावे लागले अस यामळेु पशर्दोषाने ितचा देह िवटाळावयाचा तो या ना या प्रमाणात िवटाळलाच होता, आिण तरीही ती आ मघात न करता िजवंत रािहलीच होती. तथािप ितचे मन िवकु्ष ध गगंाजलासारखे िनमर्ल होते हणनूच सीतादेवी या िन कलकं पािव याची आिण पाित याची साक्ष प्र यक्ष जातवेद वै वानराने िदली! सरदार : हे साधो, जे आपण उपदेशाल तेच ेय आिण रावराजांसारखा धमर्वीर जे आचरील तेच ध यर् हीच आमची िन ठा, हया तव आता, रावराजे, आपणास हाच शेवटचा प्र न की, की िवचा ना तो प्र न? होईल ना क्षमा मा या या भक्ती या लिडवाळ धािर याची? की जर आपली ती पानपती हरवलेली िप्रयतमा मा या या दगुार्वती या ि थतीत तंतोतंत असती िन असेच आचरण करीत असता आपणास अशीच पु हा गवसती, तर आपण ित या अखंिडत पे्रमाचे पुनः पािणग्रहण करता का? बोला, एका बोलात बोला की देवी दगुार्वतीला, ‘‘तुला तुझा इ छा-वर देईन.’’, हणनू िदलेले हे वचन तु ही तरीही पुरिवता का की जर आपणच तो ितचा इ छा-वर असतेत? यशवंतराव : िमत्रा, हे त ूकाय िवचारतोस! सगळेच दियत तु यासारखे सदैुवी नसतात! पण िवचारतोयस हणनू सांगतो की, जर माझी दियता माझी सनुीित, या वीरांगना दगुार्वतीसारखी देवांचे कायर् साध या तव, वतः नरकाग्नीतही अशी तपत, जळत राह यास न कचरती आिण अशक्य ते शक्य होऊन ित या दैवी क्रोधाला सु ं गाने दै याची लकंाची लकंा अशी एकटी उडवून देताना मला भेटती तर सीतेला रामचंद्रांनी जशी आिलिंगली तशीच मी ितला पु हा आिलिंगली असती. इतकेच न हे तर देवालयात देवता पूिजतात तशी मी ितला आप या दया या गाभार् यात थापून पे्रमाची पूजा बांिधली असती! अरे पण हे काय! (तो त ण सरदार हळूहळू पु ष वेष टाकीत चालला असता) ऋिषकुमार! या त ण देहा या फलकाव न या सरदारा या आकृतीस साफ पुसटून टाकून, माझा भास, लाव या या कंुचलीने, को या कमनीय कािमनीचे र मा या पे्रमळ िप्रयेचे, िचत्र झटपट रंगवीत चालला आहे! रंगवून गेला देखील! िनःसशंय, िनःसशंय ही तर माझी पानपती सांडलेली सखी-माझी- आज सापडलेली सनुीित! होय ना? दियते, तीचे ना तू? सनुीित : होय, देवा! मीच ती आपली दु ट दियता, पापी पित ता, दंडनीय पण दयनीय, दिुवर्नीता सनुीित! नाथ, त ण सरदाराचे िमषे िजने आपणास इतका काळ वंिचले, देवी दगुार्वती हणनू िजला आपण आजवर गौरवीत आलात, ती दगुार्वती मी आिण ितला जो इ छा-वर दे याचे वचन आपण िदलेत तो ितचा इ छा-वर आपण सख्या, अन य आपण!


यशवंतराव : तर मग जो वर देवापाशी जीवेभावे वतःसाठीच मागावयाचा तोच वर दसुर् याला दे याचे साम यर् देवाने आज मला िदले हणावयाचे! अहाहा! हा आनदं उपभोगावयास आपली आवडती सशुीला इथे हवी होती! पण अजनू अशी दरू का? ये दियते ये! (आिलिंग यास जातो.) सनुीित : नका, नका, नाथा, आप या ग यात आता ळत असलेली मा या पाठ या पे्रमळ िन िन पाप बिहणीची मा या सशुीलेची ती कुसुम कोमल वरमाला या पािपणी या आिलगंनाने िवटाळेल, कु करेल, कोमेजेल! आपले आिलगंन हा हा आता, ितचा अिधकार! ती प्र यक्ष भेटून अनुमोदन देईतो तरी सशुीला : देईतो कशाला? ताई! (ऋिषकुमाराचा वेष टाकून प्रकटते) ही बघ तुझी सशुीला, तुला इथ या इथेच अनुमोदन देत आहे! या मा या अिधकारावर तुझा अिधकार चालत नाही, असा अ पलपोटी अिधकार मला मळुीच नको. ताई, तू यात वाटेकरी होऊ शकतेस तेच खरे सखु! ते वाटले न जाता उलट दहेुरी वाढेल - आपणा दोघीसही ध यवील िप्रया. ओळखल?ं कोण मी? यशवंतराव : आ चयर्! सशुीले! तर मग तूच का या ऋिषकुमारा या वेषाने इतके िदवस मा या सगंतीत िनवसत होतीस? पु याहून ये याचे हे धाडस केलेस तरी कसे? िकती लबाड आहेस? असे फसिवलेस अ ंमला? सशुीला : राग आला असेल तर क्षमा असावी! पण िप्रया, आपली अिसलता रणी झुजंत असता, मा या तनुलतेस गहृी गजंत पडवेच ना हणनू आले! आता जाऊ यावे ते सारे. जे अतंी गोड ते अवघे गोड! ताई, घे मला! मी तुझी पाठची पे्रमळ बहीण आहे. (दोघी भेटतात.) यशवंतराव : शेवटी बिहणीस बहीण िमळाली िन आ हीच काय ते त्रय थासारखे बाजसू पडलो! तु ही दोघी बिहणी- सशुीला : दोघी न हे, सख्या, आ ही अशा (िमठी मारीत) दो एकी एक आहोत. एक प्राण, एक जीव! नाथा, आता आ हा जु या गगंायमनुांचा पे्रमप्रयागी एकवटलेला हा जीवनौघ तु या दया या क्षीरसागरात िवलीन होऊ यावा! सनुीित : हे एक देठी जुळे फूल देवा, आप या चरणी असे वाहू यावे. (दोघी गडुघे टेकून दो ही बाजूनंी, या या दो ही चरणांपुढे आनत होताच- यशवंतराव : पण अशीं सकुुमार, समुगंल फुले पायदळी पडू दे याइतके देवही अरिसक नसतात. गोपीव लभ गोिवद गोकुळी या वनमालांची वैजय ती अशी कंठी धारण करीत! (दोघींना दोन बाजसू लगटून घेतो.) (तोच पड यात िशगं वाजनू बार होतात.)


सनुीित : (दचकून) सख्या सपंले माझ े, क्विचत शेवटचेच ठरणारे, हे सखु व न? ती ऐका गोकुळा या गोड गुगंीस भगं करणारी कतर् य अकू्रराची हाक! िक यावर मी नस याचा बोभाटा हो याचे आधी मला परत जाता यावे हणनू शेवटची सचूना मला िमळ यासाठी हे िशगं फंुक यास िन बार काढ यास मी सांगनू ठेवले होते! जाते सख्या! बाळे सशुीले! जाते मी! सशुीला : पण ताई, थोडी तरी थांब ना, ताई- सनुीित : नाही बाळ, नाही! ठरलेला बेत प्रथम पार पाडला पािहजे! आता पु हा मी दगुार्वती, तू एक अनोळखी ऋिषकुमार, आिण रावराजे मरा यां या सरसेनापतींचे प्रितिनिध. फ तरगडावरील या झाडून सार् या मसुलमानी सै याची राखरांगोळी उडतेो, झाली हीच भेट. यातून जगलो तर पु हा भेटू. न जगलो तर (तरवार उपसनू) हरहर महादेव! हरहर महादेव! (ती जाते. पडदा पडतो.)


अकं ४ था प्रवेश १ ला (मरा यांची छावणी.) क ड णा : (मो या अिधकार् या या थाटात) - हं, मागे हट! ध ड णा आता मी गजा तल मीचा धनी! तू माझा नुसता कारभारी! हणनू असा पिह यासारखा खेटून चाल ूनकोस! ते पहा आलेच रावराजे यशवंतराव, मला कायसे सांगणार आहेत हणे. यशवंतराव : (िशपायां या नायकासह प्रवेशून) -क ड णाजी, सादु याला वं वयुद्धात ठार मा न याचे िशर कापून आणणारे वीर आपणच ना? क ड णा : ते आता मी का सांगावयास पािहजे? अहो सादु ला हणजे केवळ लकेंतला राक्षस! उंच इतका की, वतःचे डोके खाजवावयाचे तर वतः खाली बस यावाचनू याचादेखील हात या या डोक्याला पोचू नये! तसा िध पाड राक्षस कमीतकमी शंभर िन जा तीत जा ती हजार इतर राक्षसांसह चालनू आला! आिण मी एकटा! अहो काय सांगावे! यशवंतराव : पुरे, जा त काहीच सांग ूनका. सारांश हाच ना की, तु ही या सार् यांना एक याने धुळीस िमळिवलेत? बस तर, तसा तुमचा पराक्रम जाणूनच उ या एक िजवावरची कामिगरी तु हाकड ेसोपिवली आहे. मसुलमानां या सश त्र पहार् यातून जाऊन, दा या एका भयंकर कोठाराला ब ती यावयाची! फोटाचे धडाक्यात सापडलात तर अगंा या िचध या उडतील! असे धाडस आपणावाचून कोण करणार! कारण आताच तु ही सांिगतलेत ना की, कमीत कमी शंभर िन जा तीत जा त हजार रोिह यांशी एकटे तु ही. क ड णा : छेः! छेः! तसेच काही हणता येत नाही. अधेंरातली ती झुंजी मोजणार कसे! मजवर तुटून पडलेली ती शत्रूचंी टोळी क्विचत ्दहापाच जणांची देखील अस ूशकेल! यशवंतराव : पण सादु लाखानासारखा लकेंतला राक्षस तरी तु ही ठार केलातच! ते काही नाही. तु ही शूर. ते हा ही िजवावरची कामिगरी बजावलीच पािहजे. क ड णा : क्षमा करा सरकार, िजवावरची कामिगरी हटली की, ती बजावणे मा या अगदी िजवावर येत! हात जोडतो. मी खरोखर िततकासा शूर नाही. यशवंतराव : छ , नाही हणाल तर इथेच तुमचे डोके उडिवले जाईल. सादु लाखानाला ठार मारणारा िततकासा शूर असलाच पािहजे. क ड णा : काय हा भलताच आरोप, सरकार, मज बाप यावर! खरोखर सादु लाखानाला मी ठार मारले नाही!


यशवंतराव : मग डोके कुणाचे कापून आणलेत? खरे सांगाल तर क्षमा होईल. क ड णा : सरकार, अगदी खरे सांगतो की, ते सगळे खोटे होते! डोके सादु लाखानाचे न हे. या या पे्रताचे कापून आणले! याला दसुरेच कोणी ठार केले होते. सरदारसाहेब! मी िनरपराधी ब्रा मण! ज मात मी कोणास ठार केले नाही; या उ या वारीत जी काय पाचदहा डोकी कापली ती पे्रतांचीच काय ती होत! हा ध ड णा मा या या सवर् कृ यांतील साथीदारच आहे. याला िवचारा हवे तर! यशवंतराव : अस या या अपराधासाठी इथ या इथेच डोके उडवावयास हवे. पण कामिगरी देतो ती तु ही दोघे झटपट क न िजवंत िनसटलात तर तु हांस यापुढेही जग याची आणखी एक सिंध िमळेल! नाईक, धरा या दोघांसही, उ या दा कोठारास आग लाव यासाठी यांना या बोग यात मशाली देऊन धाडायचे. अळंटळे करताच भा याने ठोसनू आत ढकला या चोरांना! चलो! (नाईक ध न नेतात; पडदा पडतो.)


प्रवेश २ रा (फ तेगडचे दा कोठारापाशी.) वेडी : अधंार! शत्रू या या दा गो या या कोठाराभोवती हा कोण काळाकिभ न अधंार! पण वेडा या घुबडी डो यांतून मला या अधेंरामधलेच न हे; तर, या अधेंरानंतरचे देखील कसे प ट िदसत आहे! हे पहा होणारातून को या भयंकर आगीचे लोळच लोळ होत आप याकड ेउतरत आहेत! (िशटी वाजते) हाः हाः हाः! आले अचानक छापा घाल यास माझ ेमराठे वीर या गु त भयुारातून येऊन गडा या आत एकदाचे िनिवर्घ्नपणे उतरले! कोण? सनुीित? आव बेटी आव. (सनुीित ध ड णा-क ड णा िन काही सिैनकांसह येते.) बघ माझ ेकाम मी कसे चोख बजावले आहे ते! या शत्रू या दा कोठारावरील हे पठाण पहारेकरी दा पाजनू पाजनू मी िझगंवून पाडले िन लगेच खिंजरा या धारे या उताराने जीवना या प याड या मरणपुरीत पोचवून िदले! उघड तू या ित ही कोठारांची तीन कुलपेु? मी आलेच बघ या मशाली पेटवून! (ती जाते. सनुीित कुलपेु उघडते तोच वेडी तीन मशाली पेटवून पु हा प्रवेशते. मशाल क ड णा ध ड णा या त डापुढे क न) अ स! हे का ते राज ी! बरी मे यां या त डांना पोलादी कुलपेु ठोकून मु कटबंदी क न आणलेत. सनुीित : हं क ड णा ही मशाल घेऊन तू या बोग यात िन ध ड णा तू ही मशाल घेऊन या बोग यात िशरावयाचे िन आतील दा कोठारास ब ती यावयाची! चपळाईने काम कराल तर िजवंत परतू शकालही! वेडी : िभऊ नका क डूबाई! कारण मी पण ितसरी मशाल घेऊन तु हांला सोबत कर यासाठी या ितसर् या बोग यात या ितसर् या कोठारास आग लाव यास घुसतच आहे! चलो! हे लांब भाले तु हांस दा पयर्ंत नेऊन पोचवतील! (भालाईत या दोघांस ठोशीत, बोग यात घाल ूलागतात) हं बाळे, सनुीित! जा, हा फोट होताच दबा ध न बसले या तु ही शत्रूवंर एकदम छापा घालावा! सनुीित : आई, आई, या भयंकर अिग्निद यात िशरताना देवाच नाव घेऊन तरी शीर! हणजे तो या अिग्नक लोळातूनही आप या दये या अदा य व मार्खाली झाकून तुला सखु प परत आणील! वेडी : छ , वेडी कुठली! अग आप या मनाप्रमाणेच घडावे अशी लघाळ आशा देवाच नाव घेते त ेअशा वेळी काय उपयोगी! काय वाटेल ते होवो अशी नीडर िनराशाच सडूाच नाव घेते. तेच अशा वेळी उपयोगी! हणनू हण, सोनपत! पानपत! (मशाल घेऊन बोग यात िशरते, पडदा पडतो.)


प्रवेश ३ रा (मसुलमान िशपाई फ तरगडावर दवंडी िपटतात.) मसुलमान दवंडीवाले : ‘हुःशार! हुःशार! फ तरगड या रोिहले बहादरुांनो, सारे ल कर ह यारबंद होऊन लढाईस बाहेर पडा! बा दखा यास मोठी आग लागली आहे! काहीतरी मोठा दगा क न मराठी फौज अचानक िक यात घुसनू ितकड ेहाणामार करीत चालली आहे! बाहे नही मरा यांनी चारी बाजूनंी िक यावर चढाई केली! दौडो ह यारबंद होके, तमाम बंिदवान मराठी औरत की क तल करके, दु मनको रोखनेको दौडो! अ ला हो अकबर!’ (ढोल िपटीत जातात.)


प्रवेश ४ था (दा कोठारांची आग भडकली आहे. फोट होत आहेत, आगी या लोळाम ये म यंतरी उंच चबुतर् यावर वेडी उभी आहे.) वेडी : भडक रे भडािग्न भडक! दा गो यांची सारी कोठारेची कोठारे तु या जळ या जब या या कंुडात ढकलली! ते िबचारे ध ड णा िन क ड णा मघाच एखा या कापसा या वातीसारखे सु सु जळून गेले! पण तरीही भडक रे भडािग्न, मला जाळीतो भडक! या पु या या भटाने या दीड लाख पठाण रोिह यां या आहुित-सिमधा-तु या खाईत ढकल या या- नजीबा या - बंगषा या - सादु या या-अबदा ली या दौलतीची, िदमाखीची ही, मी ठेचून ठेचून आणलेली लाख हाडहाडके - वाहा! वाहा! वसानसा - वाहा वाहा! म गल पादशाहीची पादशाही, डरेे दांड,े राहु या, राजवाड,े ताजतक्तसदु्धा वाहा! वाहा! कोण? पोलादखान? यावे? ब चमजी तु ही पण वाहा वाहा! पोलादखान : (िशपायांसह प्रवेशून) तोबा! तोबा! यही वह पागल िपशा च इधरभी क्या सतैानी जाद ूफूक रही है । गोली करो मारो! वेडी : मार मदुार्डा, मार मला! पुर या उगव या जाणार् या सडूाची भडकती दा िपऊन, मी जी अशी िझगलेली आहे तोच मरणाची मौज! उगवून सपंले या सडूानंतरच नुस या यशाचे पाणचट िजणे हवे आहे कोणाला? पानपती िनधन पावले या अतृ त, अशांत आ यांनो, आता तृ त हा! शांत हा! तुम या उ तरिक्रये या शेवट या िनधनशांित होमात माझी सडूा या अिग्नक लोळात सडूाचीच पूणार्हुित पडत आहे! हे दु मनांनो झाडा बंदकुा! मा या वेताळनाचाला धरा या बेताल बंदकुांचा ताल! (मसुलमान बंदकुा झाडू लागतात, वेडी डम वाजवीत नाचते.) सोनपत पानपत गेली होती सारी पत (पण) पादशहा िहदंपुद म गलां या पादशाहीच पाडून रणांत धूड! केलीत उ तरिक्रया! घेतलात भाऊंचा सडू!! िव वासाचा सडू!! पानपताचा सडू!! (गो यां या वषार्वात आगीत धाडकन उडी घेते.)


प्रवेश ५ वा सनुीित : पानपत या िवजयाचे मारक हणनू या दु ट नजीबखानाने वसिवले या या या या नजीबाबाद शहराची िन या या फ तरगडाची राखरांगोळी केली! महारा ट्रीय वीरहो! आता बघता काय फोडा, नजीबखानाची कबर सदु्धा फोडून चुरा करा. (मराठे कबर फोडतात.) नजीब, पानपतचा िवजेता हणनू, हणनू तुझ ेनाव या या तु या भ य कबरीवर कोरले होते या कबरीचे तुकड ेउडवनू तु या हाडां या िढगार् यावर ही मी महारा ट्रीय सनुीित कशी नाचते आहे हे तुला िदसते का? काय हणतोस, मे याला मारणे कुनीित आहे? रणात पडले या द ताजी या म तकावर लाथ मारणार् या आिण पानपती पाडाव झाले या हजार हजार मरा यांस दावणीस बांधून गरुासारखी यांची सपासप डोकी उडिवणार् या कू्रर कसायांनो, तु हांस तरी तसे हण यास त ड नाही! सशुीला : (रणवेषांत प्रवेशून) ताई, रोिह यां या बंदीतून सार् या मराठी ि त्रया मकु्त झा या; इतकेच न हे तर उलट मसुलमानी थोर थोर ि त्रया आ हीही पाडाव के या! ते पहा माझ ेसिैनक यांस तु याचकड ेआणीत आहेत! (मसुलमानी ि त्रयांस घेऊन सिैनक येतात.) सनुीित : कोण? या रोिह यां या राजा या, वतः नजीबखाना या िन झबेतखाना या राजि त्रया, राज नुषा, राजक या! आिण या तर प्र यक्ष िबबीसाहेबा! वा काय िबबीसाहेबा, मला ओळखलेत का? िजला तु ही मरा यांची पाडाव केलेली दासी, बांदी, काफराणी हणनू आज दहा वष िखजिवलीत, बाटिवलीत, भ्र टिवलीत, ती मी सनुीित आहे! िबबीसाहेबा, याच मराठी बांदी या आज तु ही सार् या रोिह या सरदािरणी बंिदवान ्झा या आहात! बोला, मरा यांनी रोिह यांचा सडू पण सडू उगिवला नाही का? एखा या नाटककारास देखील कि पत कथानकातही इतक्या कुशल कंुचलीने िक्रयेप्रितिक्रयेची, घटनेघटनेस प्रितघटनेची अशी तोडीस तोड रंगिवता आली नसती. इितहास कधी कधी किवतेहूनही अिधक अद्भतु असतो तो असा! बरे, पानपताची िफटंफाट अगदी शेवटची पैही देऊन पुरी क न टाक यासाठी मी तु हांस मरा यांकरवी आता तशीच िखजवू का, िझजवू का, क टवू का, भ्र टवू का? की जसे तु ही मराठी ि त्रयांस क टिवलेत! भ्र टिवलेत! कोण सरदार महादजी िशं यांची वारी! (इतक्यात महादजी येतात, सनुीित मजुरा करते.) िबबीअ मा : या, या सरदार महादजीसाहेब! या सनुीितबाईं या सतंापापासनू आमचे रक्षण करणारी ढाल हा! शत्रूं या ि त्रयांची पशार्नेदेखील िवटंबना क नये हा िहदंूंचा धमर्च आहे! सनुीित : िहदंचुाच का, तो खर् या मसुलमानांचाही धमर् असावयास पािहजे; कारण तो माणसुकीचाच धमर् आहे. तसे समजणार् या भ या मसुलमानी माणसां या पायाचा अगंारा मी एखा या िहदंसुाधूं या


अगंार् यासारखा म तकी धारण करीन! पण मला जे तु ही हजार रोिहले भेटलांत ते सारे पानपत या तुम या मसुलमानी िवजयाची पूणर्ता तु ही िहदंूं या बायका देखील लटूुन उपभोग ूशकता, या राक्षसी मापानेच धडधडीत मोजीत आलात, हणनू आता िहदंूंचा सडूही याच मापाने तु हांस आ ही मोजनू देणार! ते काही नाही, सरदारजी, आ हा मराठी ि त्रयांस या राक्षसांनी, िबबीसाहेबा प्र यक्ष तू देखील, या रोिहलखंडातील बाजारातून भाजीपा यासारखे जसे िवकलेत तशीच पु या या बाजारातून तुमची िधडं आ ही काढणार! िहदंहूी आप या ि त्रयांची तशीच िवटंबना कर यास सोडीत नाहीत असा दरारा बस यावाचून अिहदं ुदै यास लागलेली ही पुरातन खोड सटुणार नाही! त्रािटकेचा वध करणार् या िन शूपर्णखेचे नाककान कापणार् या पु षो तम रामचंद्राचा दजुर्नभजंक िहदंधुमर् आ ही पाळला पािहजे, हा दजुर्नरंजक िहदंधुमर् न हे! महादजी : हे वीरांगने, एखा या िसिंहणीचा कु्रद्ध आवाज आप या प्रित वनीने दरूची गहुा जशी घुमवून सोडतो तसा तुझा सकं्षु ध श द िन श द मा या दयात प्रित वनत आहे! पण काय क , ीमतंां या अमोघ आजे्ञची अिग्नकक्षा मला तर काय पण सरसेनापतींनाही आज तरी अनु लघंनीय आहे. शत्रू या पाडाव केले या बायकामलुांना जीवदानच न हे तर अभयदानही ीमतं देऊन चुकले! (तोच पड यातून दीन! दीन!चा गलका होतो) काय कसला गलका आहे हा? िशपाई : महाराज, सावध! सावध! सरदार महादजी िशं यांचा घात कर यासाठी दबा ध न बसले या पोलादखानाची तुकडी िशदें सरकारास इथे एकटे पाहून चालनू आली आहे! (मराठे ‘हर हर महादेव’ क न तरवारी उपसतात तोच दीन! दीन! करीत पोलादखान ससै य तुटून पडतो. महादजीवर ये याआधीच सनुीित, सशुीला या याशी लढून यास ठार मारतात; पण या या घावाने सनुीितही ममीर् घायाळ होते. सनुीित : (पोलादखानाचे छातीवर पाय ठेवून उभी राहून) मारला; पानपत या मरा यां या शत्रूपंैकी उरलेला शेवटचा झुजंता रोिहला मी ठार मारला. आज मी कृतकृ य झाले! हे माझ ेआयु यही पिरपूणर् झाले! सशुीले, हात दे! आः आः (तोच यशवंतराव आिण सरसेनापित येतात.) सशुीला : या, सख्या, लवकर या, लवकर या, ताई घायाळ झाली; ममीर् घाव लागला! यशवंतराव : सनुीते सखे! हाय! हाय! सनुीित : का नाथ, हाय हाय का? आ मह ये या पालापाचो या या िचतेवर मी कधीच जळावयाची! तो सबुुिद्ध सचुनू आज मरा यां या हाडवैर् याचे वैर उगवीत धमर्समरी अिभमखु आघाती घायाळ होऊन आप या चरणापाशी मी िन याची िनजते आहे. याहून सखुकर मरण ते कोणचे! िहदंपुदपादशाहीचे सरसेनापित, सरदार आिण सिैनकहो, शत्रू या पशार्ने मिलन केलेला माझा देह शत्रूं या रक्ताने मी


धुतला आहे - या मा या िहदंधुमार् या पिवत्र वजाखाली, िहदं ु हणनू मला तो देह ठेव याची अनुज्ञा दया क न याल का? माझा ख ग कुठे आहे! तोच मा या या िवनंतीचा विशला! सरसेनापित िबनीवाले : हे िहदं ुवीरांगने, तु यावर महारा ट्राचा हा प्र यक्ष सरसेनापित िहदंधुमार् या वजाचे वीरछत्र धरीत आहे, आिण हे हयाचे र नखिचत ख ग तुझ ेहाती समपूर्न तु या महनीय रा ट्रसेवेस गौरवीत आहे! सनुीित : मी ध य झाले! येते मी! परमप्रतापी ीमतं माधवराव पेश यांचे चरणी माझा दंडवत कळवा - या मा या महारा ट्रा या, मा या माहेरा या मातीत मी ज मले तीतच माझी माती तरी परत पडू यावी! आिण आता िहदंु वा या अपजयाचे दा ण दःुख मी या ज मभर सोसले या मला मरताना तरी िहदंधुमार् या जयवा यां या िननादात सखुाने म यावे! (जयवा यांचे िननादात गतप्राण होते.) (पडदा पडतो.)


प्रवेश ६ वा ( थळ - शनवार वाडा, पुणे.) माधवराव : फडणीस, काय हणता? सनुीितदेवी रणात अशी झुजंनू पडली? वारे त्रीर न! सरसेनापतींना विरत कळवा की, या सती या अि थ आिण रक्षा ित या अिंतम इ छेनु प महारा ट्री आणनू, िहदंधुमार्नुसार यावर भ य छत्री बांधावी! याचप्रमाणे या मराठी ि त्रया रोिह यां या बंदीतून मरा यांनी आज मकु्त के या, या सार् यांना परत िहदंधुमीर् थापून चोळीबांगडी हणनू सरकारातून नेमणकुा क न या या. बरे, सेनापतीं या पत्रातील पुढील आशय कोणता? फडणीस : िद ली या बादशहाने दिक्षण उ तर सु यासदु्धा झाडून सार् या म गल बादशाहीची यव था ीमतंांचे नावे िलहून िदली. एक वजीर तेवढा सोडून बादशाहीतील य चयावत ्अिधकार् यां या

नेमणकुासदु्धा मरा यांनी करा या हा करार झाला. इराण, तुराण, बदकशानपयर्ंत लौिकक गेला की, िद लीस व तुतः िहदंपुदपादशाहीच झाली! माधवराव : हे वृ त सरदारांनीही काबूल या शहासर अहमदशाह अबदा लीस, लखोटे धाडून कळिवले की नाही? फडणीस : नसुते लखोटेच न हेत तर पेढे धाडून! असा िनरोप कळिवला; की ‘ या िहदंु थान या म गल बादशाहीची यव था लाव यासाठी आपण वतःच िहदंु थानचे बादशहा हो यास पानपती आलेत, ितची यव था शेवटी मरा यांनी लावली आहे. बादशहा हे नाव तेवढे शाहआलमचे; बादशाही तेवढी ीमतंांची अशी वाटणी झाली! या आनंदाचे पेढे पाठिवले आहेत ते वीकारावे आिण ही यव था पहा याचे समाधान उपभोग यासाठी िसधंु नदी उत न पु हा, एकदा मरा यांची गाठ वाट यास घ्यावी! माधवराव : आता बादशहास आमचा िनरोप कळवा की, जर बादशाह मरा यांशी यापुढे तरी वैर करणार नाहीस तर, न जाणो, िहदंमुसुलमान हे दोघेही यात बंधु बधंूप्रमाणे समानतेने नांद ूशकतील असे एखादे खरेखुरे समाइक िहदी साम्रा य अशा बनावातूनच आिवभूर्त होऊ शकेल! िहदंूं या समंतीने आिण स तेनेच जो बादशहा बनू शकतो तो धमार्ने मसुलमान असला काय िन नसला काय सारखाच! जर मसुलमान यापुढे तरी भारतमातेस माता िन िहदंूंस बंधु मानतील तर आ ही िहदंहुी यांस बंधु मानू. यांस एकी हवी तर अशी होईल!- नाहीतर बेकीसही आ ही भीक घालीत नाही! फडणीस, आता माझ ेशूर सरदार जे हा पु यास परततील ते हा यांस िवजयप्रवेशा या िमरवणकुीचा मान यावा िन सरसेनापित िबिनवा यांवर तर सो या यांची फुले उधळावी! यावे आपण. आ हांस थोडा एका त हवा आहे. (फडणीस जातात.) शेवटी आम या िपढी या वा यास आलेले कतृर् व आ ही पार पाडले. आ ही पानपतचा सडू उगवला! या जगात िचर थायी असे काहीच नाही. अथार्त ्हे वधमर्रा य यापुढेही वाढिवणे वा बुडिवणे


पुढील िप यांचे दािय व. पण आज तरी मोजली जावी अशी मसुलमानी स ता िहदंु थानात उरली नाही व माझ ेिहदंरुा य वदृ्धीस लागले. आता क्षया, तू मा या या जजर्र देहाचा बळी आज या आज घेतलास तरी िचतंा नाही. पद आ मा अिज धाला । आमचुा ।। पानपताचा सडू मराठी उगिव पुरा भाला ।। विृद्धगत की महारा ट्र हा महा-रा ट्र झाला ।। क्षया ग्रास तू सखेु शेष मम जीवन या काला ।। १ ।। अरे, पण हे काय? समोरचे सारे य पुसटून चालले! नवीन! हे कोणचे नवीन िद य जगत ्मला भासमान होत आहे! (मजंळु सगंीता या साथीसह िद य राजपु ष उतरत येतात. माधवराव गडुघे टेकून यांतील प्रमखुास हणतात) - (वैनायक वृ त) माधवराव : कवण िद य पु ष तु ही? इंद्र जसा की शोभावा देव पुरोभािग तेिव जो शोभिस तू देवां या या थ यापुढे अिभधा तव ध य काय? दािहर : िहदंभुषूण! िसधंु देशचा दािहर नपृित तोिच मी! यवनांही ओलांडुिन िसधंुनदात े भरतभिूमविर पिहला वार घोर जो हािणयला, या वारा विक्ष िवशाला यािच झिेलला मा या! समिर मी आिण िहदंु ी यवनकरी पितत जाहली दिुदर्िन रे प्रथम यािच? तेथपासनुी अपमृ यूहुिन असह अपजयांसही सहत िहदंवुीरनपृित जे शताविध ल छकरांतुिन मागिुत िजकं याप्रती ती िहदंु ी, आले लढत सगंरी


आज सात शतकांविर धमर्शत्रसुीः धमर्वीर ते ते हे! पंचनदाचा हा नपृ जयपालः नपृ अनंगपाल हाः हे पृ वीराजः सगं हे: प्रताप हे: हरपाल; ीगु गोिवदं; वीयर्वान ् ीबंदाः शतशत हे िहदं ुहुता मे वप्राणा देित बळी! पिर न पडू बळी देित िहदं ुरा ट्राचा प्राण: अपेक्षा: क्षमता प्रितशोधाची!!! सकल वीर हे सवर् राजपु ष: पूवर्ज तव तुज आ ही-अिभनंिदतसो, हे िहदं-ुवंश-भषूण नरवीर माधवा! धमर्शत्र ुिवजयांचे, वापजयांचे श य सात शतके जे सलत रािहले दिय आमु या सतत विगर्ही, अहा ते तू उपटूिन अजी कािढसी पहा! मसुलमीन स ते या छाटुनी िशरा किरशी आिसधंुिसधंु िहदंमुय धरा! अिभनंदन! अिभनंदन! तव धुरंधरा!! (तोच राजपु षांचे मधोमध वर सदािशवराव भाऊ प्रकटून) भाऊ : पे्रमाशीवार्द आिण आमचेु तुला! पानपताचा उगवुिन सडू, तपुर्नी िरपु िधरे िहदं ुहुता यांसी किरिस गा तीच उिचत वीरांची उ तरिक्रया!! माधव : कोण? अहा भाऊ हे! प्रबळ िवक्रम अपर काितर्केयासम समिर तळपता िहदं ुरा ट्रसेनानी पानपतीचा (सवर् अ य होऊ लागतात.)


जाऊ नका! काका! क्षण मा नी िमठी भेट आपुली भाऊ : घडले विगर्! शीघ्रची!! (राजपु ष अतंधार्नतात.) पडदा पडतो. (समा त)

Documents

Marathi - Sangeet Uttarkriya - Savarkar Smarak... स ग त उतर क रय अ क प हल प रव श १ ल (प हल म धवर व प शव व य य अ