Osmanlılarda Kadılık Müessesesi 1

8/7/2019 Osmanllarda Kadlk Messesesi 1

1/56

2 FEDA AM L ARIKbilir. eride (msl. bk. Refik Gr, "Osm anl m paratorluu'nda Ka-dlk Messesesi", stanbul 1971. Baslmam Doktora Tezi aa-tay Uluay, "Kadlk M essesesi ve Man isa Kadlar". Baslmam-tr lber Ortayl, "Hukuk ve dare Adam Olarak OsmanlDevletinde Kad; A nkara 1994) ve darda (msl. bk. Hans Sob otta,"Das Amt des Kadi im Osmanischen Reich", Mnster, 1954. Basl-mam Doktora Tezi.) birtakm monografik almalar yaplm ol-masna ramen, bunlarn ounun henz yaynlanmam olmas vekimi eksikleri dolaysyla kurumu btnyle ve derinlemesine -anakaynaklara, zellikle ariv belgeleri ve eriyye sicillerine dayalolarak- ele alacak kapsa ml, mufassal aratrmalara hala ihtiya bu-lunmaktadr. Bu itibarla konu nemini ve orijinalliini korumakta-dr. Osmanl m paratorluu'nun idari ve ekonom ik tarihinin yans-ra, zellikle tara rgt, ancak kadlk kurumun un grevlerinin vebu rgt iinde oynad roln iyice bilinmesiyle, tam olarak aydn-la kavuturulabilecektir kansndayz.

Bizim, herhangi bir iddiadan uzak ve genel mahiyette bir dene-me nitelii tayan almamz, drt blmden olumaktadr. Birin-ci blmde "Osmanllar'da Kadlarn Yetimesi, Tayinleri veGrev Sreleri, Dereceleri" ele alnm, ikinci blmde, "Osmanldar Tekilatnda Kadlarn Rolleri ve Grevlerinde KendilerineYardmc Olanlar" zerinde durulmu , nc b lmde, "Kadlarnmera (Ehl-i rf) ve Reaya (Halk) ile Olan likileri" szkonusuedilmi, drdnc blmde, "Kadlarn Ekonomik Durumlar, Suis-timalleri, Tefti ve Azilleri, Protokol ve Trenlerdeki Yerleri, El-kaplar" incelenmi ve nihayet "Sonu"ta konu zerinde vardmzneticeler genel izgileriyle ortaya konulmaya allmtr.

I- OSMANLILARDA KADILARIN YETMES, TYN VEGREV SRELER, DERECELERa) Kadlarn yetimesi:Osmanl mparatorluu'nda bir devlet grevine gelmek isteyenbir kimsenin belli bir tahsil dzeyinden gemesi gerekiyordu. lmi-

ye snf'nn yetidii yer de med resedir. Dier Ehl-i er' mensup la-r gibi kadlarda buradan yetierek memuriyetlerine balarlar. Buokullar ilk retimden sonraki renimin hepsini kendi bnyesindetoplar. Bir ocuk okuma-yazma renince ve din kurumlara balolan yerlerde din adamlarnca verilen temel bir din eitimine daya-nan ilk renimini bitirince medresenin ilk kademesine alnrd 1.1. Stefanos Yerasimos, Azgelimilik Srecinde T rkiye, c.I. Bizans'tan Tanzimata,(ev: Babr Kuzucu) 3. bask, stanbul 1977 s. 311.


2/56

OSMAN LILAR'DA KADILIK MESSESES 3stanbul'da Sahn- Seman ve Msla-i Satn (Tetinme) medre-seleri yapldktan sonra, Osmanllarda medreseler aadan yukar-ya; Hiye-i tecrid, M iftah, Krkl, Hri, Dhil ve Sahn- Semanolarak be blme ayrlmtr. Burada renimine balayan bir -renci muhtasart denilen dersleri okuduktan sonra Hiye-i tecridmedresesine devam eder, baarl olursa o medresenin mderrisin-den bir belge alarak bir st derecedeki miftan medresesine devameder. Oradanda Krkl, Hri ve Dhil medreselerinin derslerinigrdkten ve bitirme belgesini aldktan sonra Sahn- Seman medre-sesine girmeye hak kazanrd. Bu seviyeye ykselmek aa yukar yllk bir uray gerektiriyordu 2.Ftih devrinde medreselerde okutulan dersler genel olarak dinmahiyetteydi ve henz mspet ilimlere mahsus olan tp ve matema-tik faklteleri bulunm uyordu. Bu ihtiya gz nnde bulundurula-rak Kanun devrinde olanlara ilaveten, tp ve matematik fakltelerive birde "D ar'l-H ads" adn tayan m edreseler y aplmtr.XVI. yy. ortalarnda Sleymaniye (Sahn- Sleymaniye) med-reseleri yapldktan sonra dahil medreselerini bitirmi olan renci-lerden istiyenler Sahn- Seman'a yada Sahn- Sleymaniye'ye git-mekte serbest bulunuyordu. Ftih devrinde Sahn- Seman

medreselerinin tesisi ile, medreseler yirmili, otuzlu, krkl, ellili vealtml olarak be ksma ayrlmken, Sleymaniye Medreseleriyapldktan sonra mderrislerin dereceleri dahada ykseltilmitir'.XV.yy.n sonlarna doru III. Murat zamannda stanbul'agelen Michel Maudier, Osmanllarda, o sralarda 120 medrese ve9.000 renci olduunu belirtiyorsada4, Uzunarl bu rakamn da-hada fazla olmas gerektii kanaatindedir5.Dar'l Hads medresesi mderrisleri en yksek dereceli idilerve istedikleri zaman mahre mevleviyetleri denilen kadlklara veyaBursa, Edirne, stanbul kadlklarndan herhangi birine kad olarakatanabilirlerdi. Eer kad olmak istemezlerse bu teklif, Sleymani-ye medresesi md errislerine yaplrd6.2. .H. Uzunarl, Osmanl Devleti'nin lmiye Tekilat, Ankara 1963 s. 11-15,O .Nuri, Mecelle-i Umur- Belediyye, stanbul 1338, c.I, s.266.3. Uzunarl, a.g.e. s.33, 36.4. Histoire du Serail et de la Cour, Paris 1633'den naklen A.Advar, Osmanl Trkle-rinde lim, stanbul 1970, s.104.5. Uzunarl, a.g.e. s.16.-17.6. Uzunarl a.g.e. s.37-38. Bu konuda ayrca bkz: Halil nalck, The Ottoman Em-pire, The Classical Age (1300-1600) Translated by. Norman Itzkwtz and Golin mber,London 1973 s. 170.


3/56

6 FEDA AML ARIKKadlar hkmdar berat17 ile tyin olunurlard. lmiye mensu-bu olan kadlarn atanma, azl ve yer deitirme gibi zlk ilerinitakip eden daire, Merkezdeki kadaskerlik makamdr18 .XIV.yy.'dan XVI.yy. ortalarna kadar 150 akeye kadar olan kad-larn tyin ve azl ileri ilmiye snf'nn en by k otoritesi saylanAnadolu ve Rumeli kadaskerleri'nin padiaha bizzat arz ve onun-da onay ile olurdu. 150 ake en yukar ve "mevleviyet" denilen ka-dlklara atanma, kazaskerin vezirizam'a bildirmesi ile ve onunda

padiaha arz ile yaplyordu. XVI.yy.n ikinci yarsndan itibarenyirmili, otuzlu, krkl mderrislerle kaza kadlar'nn tyin ve azille-ri kazaskerlere, -Dahil mderrislerinden itibaren- btn mderris-lerle Mevali'nin atanma ve grevlerinden alnmalar, eyhlislmile Sadrzam'a braklmtr19 .Kadlk seimi iin padiahn nnde imtihan olan kad adayla-r, daha sonralar -X VIII.yy. balarnda- Kazasker nnde snav ve-riyorlard. mtihanda baar gstererek kadla hak kazananlar,eyhlislm'a bildirilmekte ve onunda onay ve emri ile "Fermn-Al" yazlyordu20 .Kad'nn meslee girerken kadaskerlik dairelerinden birinedahil olmas gerektiini sylemitik. Bu dairelerde "Ruznme-Akdiye" (Kadlar defteri) denilen defterlere kayt olmak zorunlulu-u vard. Daha sonralar bu defterlere "Tarik defteri" denilmitir.Eer bir kad'nn atanmas bu deftere ilenmemise elindeki berathkmszd ve iptal edilmesi lzmd. rnein XVI.yy. sonundaAnkara kads olarak grdm z badullah eyh, 18 sefer 1010/11Austos. 1601 tarihli beratla bu greve tyin edilmiti. Ancakkad'nn Ruznme'de kayd bulunmadndan berat geersiz sayl-17. Kadlarn atanmalarnda, kendilerine greve tyinlerini ve kazaya yetkili olduk-larn belirten ve zerinde Padiahn turas bulunan bir belge verilirdiki buna "Berat" de-nilmektedir. Kadlardan ayrca "Berat resmi" denilen bir harta alnrd. Bunun yars"Resm-i Nian" olarak tura ekme paras idi, dier yansda kazaskerlerin maiyetinde bu-lunan grevlilere verilirdi. Kadlar ayrca mensup olduklar kazaskerlerden mhrl birmektubda alrlar ve grev yerlerine giderlerdi. Uzunayrl, a.g.e. s.105, 111.18. Y.Ycel, Osmanl imparatorluunda Desantrilizasyona dair Genel Gzlemler,Belleten, say: 151 (1974) s. 66719. Uzunarl, a.g.e. s. 87,1 03-1 04.20. Tarih-i N ima, c.III. s.331, Tarih ;i Rait, c.IV.s.192, c.V. s.331-333'den naklenYcel zkaya, Osmanl mparatorluunda Aynlk, Ankara 1977 (Doentlik tezi) s.47.


4/56

OSMAN LILAR'DA KADILIK MESSESES 7m 1605 ylnda kayd yaplarak yeni berat verilm iti21 . Berat, atan-mann kanun ispat vesikasyd. Bunsuz grev "Beratsz fuzulimahkeme kurmak" diye nitelendiriliyordu22 .

Kadlarn grev srelerini her asrda deiiklik gsterdii g-rlmektedir. Kaza kadlar'nn grev sreleri genellikle 20 ay,Mevleviyet derecesindekilerin ise bir yl idi. Ancak XVI.yy. ortala-rnda bunun iki yldan fazla olduu g rlyor. Meslee gemek is-tiyenlerin says fazla olun ca, bu srenin ksaltld anlalmakta-dr. XVII.yy. da "Byk Mollalar" bir yl iin, kaza kadlar ise ikiyl iin atanmakla beraber, gerekte sadece 20 ay iin tyin edilmi-lerdir23 . Tevkii Abdurahman Paa kanunnamesi; XVII.yy. sonu veXVIII.yy. balarnda kaza kadlan'nn grev srelerinin 20 ay,byk mollalarn ise bir yl olduu sylemektedir: "Kuzt- Mevle-viyetin m ddet-i rfyeleri bir senedir ve kuzt- kasabtn iki sene-dir; Lkin f zam ann iki seneden drt ay kasr ideler" 24 . D'ohs-son'a gre XVIII.yy. n ikinci yarsndan itibaren bu sre 18 ayainmi25 , Kk elebi-zde sm'a gre ise 1141/1728-29'da birfermanla gene iki yla kartlm t26 . Akda ise, kadlarn grev s-relerinin bir yllk "M dd et-i rf" ve bir yllkta uzatm al olarakancak iki yl olduunu belirtmekted ir27 .Hiyerarideki tkanklklar nlemek (Birok yerlerin elden k-mas nedeni ile kad saysnn fazlalamas, sre ksalnca geridebekliyenlere daha abuk sra gelirdi.), hemde mahalli halk ile ya-knlamamalar iin kadlarn grev srelerinin ksa tutulduu sy-lenebilir. Ancak yksek dereceli kadlarn grev sreleri daha uzuntutulmutur28 .21. rer Ergen, 1580-1596 yllar arasnda Ankara ve Konya ehirlerinin Mukaye-seli ncelenmesi Yoluyla Osmanl ehirlerinin Kurumlan Sosyo-Ekonomik Yaps zeri-ne Bir Deneme, Ankara 1973 (Baslmam doktora tezi) s.303'den naklen .Ortayl, Os-manl Kads, s.121.22. . Ortayl, a.g.m. s.121-122 .23. Uriel Heyd, Studies in Ottoman Criminal Law, (Edited By. V.L.Menage) Ox-ford At The Clorendon Press, 1973 s.214.24. Bkz: Kanunlar, MTM , 1/2 stanbul 1331, s.541.25. M. D'ohsson, Tableau General de l'Empire Othoman, c.IV. s.569.26. Tarih-i elebi-zde smail Asm, s.602-603'den naklen Y.zkaya, a.g.e. s.346dip not 165.27. M. Ak da, a.g.e. c.II. s.98.28. Kanun Grev sresinin pek ilemediine d air rnekler yok deildir. XVI.yy. so-nunda Ankara ve Konya kadlarnn grev sreleri 3 ila 16 ay arasnda deiiyordu.Konya ehri'nin Devriye Mevleviyetleri'nden biri olarak on iki sre ile verilmesi gerekti-i halde istisna sz konusu idi. . Ergen, a.g.e. s.l 17'den naklen . Ortayl, a.g.m. s.123.


5/56

10 FEDA AM L ARIKA) Byk-Kk Kaza Kadlklar: Bunlarda a) Rumeli, b)Anad olu, c) M sr'da ki kazalarn k adlklar olarak snfa ayrlr-d. Rumeli'de kadlk grevini yapanlar Rumeli kadaskeri'nin def-terinde kaytl olduu iin, bunlar Anadolu kadl'na geemezler;ancak Rumeli kadlklarnda ilerliyebilirlerdi. Ayn ey Anadolukadlklar iinde sz konusu idi. Rumeli'deki kaza kadlklardokuz snfa, A nadolu 'dakiler on snfa, Msr kadlklar ise alt s-nfa ayrlmtr". Ham m er'e gre; Rum eli'dekiler 197, Anado-lu'dakiler 223, Msr'dakiler 36 tane olmak zere toplam olarak456 tanedirler38 . Altunda ise, Anadolu kadlar'nn 241, Rumelikadlar'nn 223, Msr kadlar'nn ise 35 tane oldunu syly or19 .Kadlarn, kesin ve gerekli bir neden olmadka bir grubdan di-erine gemeleri imknsz gibi idi. Byle bir yer deitirme, okad'nn bal bulunduu kazasker'n, durumu esbab- mucibesiyleeyhlislm'a bildirmesi ve onun durumu padiaha arz ve padia-hnda bunu uygun bularak onaylam as ve bu konuda zel bir (Emr-iHmyun) kartmas ile mmkn oluyordu 40 .a) Rumeli Kadlar'nn Dereceleri: Rumeli kadaskeri'ne balolan kadlar, mlazemetten sonra en dk derecede olan cinad'danbalyarak Eri (Bu iki yerde Macaristan'dadr), nebaht, Salise,Saniye, Karib-i l ve Site-i Rumeli'ye kadardr ve en son bu dere-ceden emekli olurlard. lerinden deerli olanlardan ikisi, RumeliKazaskeri'nin divannda danman olarak bulurdu. Bylece Rume-li'deki kazalardan her biri, bu dokuz dereceye gre ayarlanm t41 .b) Anadolu Kadlar'nn Dereceleri: Anadolu Kazaskerleri'nebal bulunan Anadolu Kadlklarda en aa dereceden balyaraktsi, Smine, Sbia, Sdise, Hmise, Rbia, Slise, Sniye, Musulve Sitte-i Msr derecelerine kadar kard. Bylece Anadolu kazakadlklarda on dereceye ayrlmtr42 .c) Msr Kadlklarnn Dereceleri ise: Sdise, Hmise, Rbia,

Slise, Musul ve sitte-i Msr olmak zere alt dereceye ayrlm bu-37. J. Von Hammer, Des O smanischen Reichs Staatsverfassung ud Staatsverwal-tung, Wien 1815, s.386, inasi Altunda, Osmanllarda Kadlarn Salhiyet ve VazifeleriHakknda, VI. TTK. A nkara 1967 s.346, Uzunarl, lmiye, s.91.38. Hamm er, a.g.s. s.386.39. . Altunda, a.g.m. s.346.40. . Altunda, a.g.m. s.346.41. Uzunarl. a.g.e. s.92.42. Uzunarl, a.g.e. s.93.


6/56

OSMANLILAR'DA KADILIK M ESSESES 11lunuyordu. Sitte-i Anadolu ve Sitte-i Msr derecelerinden emekliolan ikier kii, Anadolu kazaskerinin dairesinde danman -Mavir olarak bulunurdu. Bunlara "Tahta ba" ad verilirdi4 '.

Rum eli, Anadolu ve Msr'daki kazalarda kadlk yaparak rtbebakmndan en yksek dereceye (Sitte-i) kanlara "Eraf- Kuzt"denilirdi. Btn bu kaza kadlarnn atanmas kazaskere ait bulunu-yordu. Ancak divann dzeni bozulduktan sonra, Kazasker bizzatpadiaha arz etmeyip kabul edilen yeni ekle gre saptadklarneyhlislm'a takdim ve onun aracl ve sedaret yoluyla padi-ah'a arz ederlerdi44 .

B) Sancak, Vilyet ve Eylet Kadlklar: Bunlarn "Mevlevi-yet" suretiyle tevcih edildiini gryoruz. Byk ehirlerin mahke-melerine mahsus olan ve Mevleviyet denen kad mansplar (Yanikendilerine takdir olunan m aa, vazife-cihet) yksek bir paye idi.Bu gibi yerlere atananlarn hem gelirleri, hem itibarlar yksek birderecede bulunurdu45 .Mevleviyetler'de esas itibariyle iki eit olup, bunlardan 300

akeli mevleviyetler sancaklarla baz eyletlerin kadlklardr. r-nein XVII.yy.da Sivas ve Silistre eyletleri 300 akelik mevlevi-yet iken, Tokat sanca 500 akelikti. Mevleviyetlerin en st dere-celisi 500 ake olanyd. Mevleviyetlerde kadlk sresi bir yl olup,XVI.yy. ortalarna kadar kazaskerler'in sadrzam'a bildirmesi ileolurken, bundan sonra eyhlislmlar'n sadrzama yaptklar inhazerine yaplr olmutur46 .Mevleviyet olan byk kadlklar unlardr47 : XV.yy.da stan-bul, Edirne, Bursa, Filibe, Sofya, Selnik, XVI. ve X VII.yy. dabunlara ilaveten, am, Halep, Msr, Diyarbekir, Badat, Budin,Konya, Kuds, Bosna, Ktahya, skdar, Trhala, Yeniehri, Belg-rad, Ankara, Kayseri, Tokat, Erzurum, Trabzon ve Buda 48 .43. U zunarl, a.g.e. s.93.44. Uzun arl, a.g.e. s.93.45. Mustafa Akda, a.g.e. c.I. stanbul 1974 s.402.46. U zunarl, a.g.e. s.95-96.47. Uzun arl, a.g.e. s.96.48. L. Fekete, Buda and Pest Under Turksh Rule, Studia Turco-Hungarica, (Redi-git: Gy. Kaldy-Nagy) To mus III. Budapest 1976, s.32.


7/56

14 FEDA AM L ARIKmadkca, dava'ya bakmaktan ve olayn aydnla kavuturulmasiin gereken ilerden kamasda yasaklanm tr".

884(1479 tarihini tayan bir kad berat'nda "Engr'nntevbinn kadln verb tafviz kldm" d enilmekte, kad'nn yetkive grevleri belirtildikten sonra, halk "Cem kazay'da buna rcederler" emri ile kad'nn belli bir alandaki kaza yetkisi aklan-maktadr58 . Kad bakmakla ykml olduu blge dndaki ilerebakamaz; buna yetkili deildir; bu ancak padiahn zel bir fermanile olabilmektedir. Buna bir rnek olarak Evili Receb 990/1582 ta-rihli Ankara Mftsi, kads ve Anadolu beylerb eyisi'ne yazlanemr-i erf'i gsterebiliriz: B ir dava niza ' yznden Bayburd kad-s'nn garazkrlk yapt, davac'nn elinden emr-i erf, Fetva vebunun gibi eylerin zorla alnarak yakld, hatta gnderilen mba-ir'inde kadya uyarak zulmettii bildirilerek, mahalline gidilerekteftii emrediliyor51*. Ayrca herkes, bulunduu yerin mahkemesindeyarglanabilirdi60 .Mahkemeler ehir ve kasabalarda kurulmutur. Kadlar mahke-me yerini istedikleri gibi deitiremezler ve her yerde mahkeme ku-rulamazd61 . Hkm sahalarnn daraltlmas veya geniletilmesi

yada kaldrlmas kazaskerlerin yetkisi iinde bulunmaktayd. Budurum ancak onn buyrultusu ve Padia h'a arz ile ald hkm ileolabilirdi62 .Resmi nitelikte bir mahkeme binas bulunmuyordu. Kad eviniayrca mahkeme binas olarak kullanrd. Osman Nuri, bu hususdayle diyor: "Kad olan zatn kona nerede ise, o sene stanbulmahkemeside orya nakledilirdi. 1252 tarihinde Edirne kap civarn-57. . Ortayl, a.g.m. s.125.58. H. nalck, a.g.m. s.149.59. . Ortayl, a.g.m. s.126.60. t. Ortayl, a.g.m. s.126.61. Ancak geerli nedenler olursa, gerektii yerde mahkeme kurulmasna izin veri-lirdi. rnein stanbul'da mahkemelerin artrlmasna dair, stanbul k ads'na yollanan h-kmde yle deniyor: "stanbul kads'na hkm ki: Sdde-i Saadetime mektp gnderipmahruse-i Mezburede be yerde mahkeme olmak ile mslmanlara taab gelb hususaeyyam- ita'da baid mesafeden gelmekde zahm et ve meakkat ekerler dey bir iki yerdedahi mahkeme ihds olunmak recasna arz eyledn ecilden gresin. Filvaki mahkemeihds gayet lzn ise, tedarik olunmak emir idb uyurdunm ki... vusul buldukda gresinfilvaki... m nasib olan m ahalde mahkeme ihds eyleyb icray ahkm- er'iyye eyleye-sin. (Ba. Hatt- Hmyun fi 2.s. 994/1585), Ahmed Refik, XVI. asrda stanbul Hayat(Belgeler, 1553-1593 stanbul 1935, s.30-31).62. H. nalck, a.g.m. s.149.


8/56

OSMAN LILAR'DA KADILIK MESSESES 15da bulunan stanbul kadl mahkemesi, ertesi sene Ayasofya'yanakledilmiti." Ancak sonralar 1253/1837'den sonra Rumeli veAnadolu kadaskerlikleri ve stanbul kadl Hb- Meihat'e nak-ledilmi ve bu suretle resm bir binaya kavuturulmulardr61 . Ana-dolu'da da belirli bir mahkeme binas yoktu. rnein XVI.yy. son-nuda (1605 mart) Ankara kadl'na atanan emseddinEfendi'nin, Mercan B ey'in evini mahkeme binas olarak kiralyarakkullandn gryoruz64 .

zel durumlar dnda "Meclis-i er" burada toplanr ve grevyapard. Mahk eme binasnn bakm masraflar ya bir vakfn geliriile, yada halkdan karlanyordu. T evzi defterlerinde "mahkeme ta-ririyesi" ad altnda geen m asraflarn oluu bunu gsterme ktedir65 .slm hukuku'na gre mahkemede sadece bir hkim bulunurve muhakeme ak olarak yaplr. Yarg 'nn hkimler kurulunca ya-plmas yasaktr. Bu "Monist kural" slm yarglama uslnun te-melidir ve snn mezhebinin btn okullarnca benimsenmitir.Yarglama ve karar sadece kad'ya aittir, kad bilmedii konulardagerektiinde bilirkiilerin g r ve ne rilerine a lmalyd; fakat isti-

arenin taraflar huzurunda yaplmas doru de ildi66 .Duruma iin kad istedii gn ve zaman seebilirdi. Pratikteiki gn seiyorlard. Mahkeme gece gndz ba vuranlara ak ol-malyd. Nitekim stanbul kadlklarndan bazlarnda gecelerideacele olan durumalara bakld, bu grev iin "gece nibi" deni-len bir kimsenin akamdan sabaha dek grev banda olduu anla-lmaktadr. Ayn zamanda geceleyinde m ehut su durumalar ya-plyordu 67 .Kiiler dorudan doruya mahkemeye ba vurabilirlerdi.Ancak nceden, bazen yerel yneticilerden kad'nn davaya bakma-

s iin ferman alndn gryo ruz. rnein; M alkara blgesinden6 3 .0 . Nuri, MU B, c. I . s .273.64. .Ergen, Ankara ve Kony a..., s.14, 46'dan naklen 1. Ortayl, Osmanl ehirle-rinde Mahkem e, Prof. Dr. Blent Nuri Esen'e Armaan, Ankara 1977 s.247.65. Musa adrc, Tanzimat'a Girerken Trkiye'de ehir daresi, Ankara 1972 (ba-slmam doktora tezi), s.175.66. . Ortayl, a.g.m. s.247-248, .N. Bilmen , Hukuk- slmiyye..., s.436, M ecelle-iAhkm- Adliye, Madde 1815, s.413.67. H. Akda, Trkiye'nin ktisad ve tima Tarihi, c.II, s.84-85.


9/56

18 FEDA AM L ARIKdi. Bunlar dndakiler ise, ancak kan paras, hasar tazm ini, alanmallarnn iadesi vb..., gibi isteklerde bulunabilirlerdi. Kad sonradavalya dner ve ithamlar yada iddialara cevap vermeye arr.Sank suunu itiraf ederse bu k ayda g eirilir; ifadelerini deitirirveya kabulden kanrsa er' kurallara gre had cezalarna arpt-rlmazd ama dier makamlar bunlar baka cezalara rnein forsa-la mahkum edebilirlerdi. nkr ederse davac'dan delil istenirdi.En nemli delil, ahitlerin ifadeleriydi78 . ahitler ancak belli nitelik-leri tayorsa kad tarafndan ahitlie k abul edilirdi. ahitlerin sa-ys dava'nn niteliine gre deiirdi. nemli davalarda ahitleriniki tane olmas istenirdi811 . Miras davalar dnda, ahitlerden yeministenmezdi81 ; ancak bir ok eyhlislm kadlarn gerekli grdklerihallerde ahitlere yemin ettirebilecekler ha kknda fetvalar v ermi-lerdir. Kadlarnda genellikle ahitlere yemin ettirdikleri anlal-maktadr8". Bazende kad, davac'nn bir celsede bitirilememesininnedenlerinden biride buydu83 .

Mahkemelerde yalanc ahitliin bulunduunuda belirtmemizgerekiyor. Tara 'da belli nfz gruplar kadya karmakta ve mah-kemeyi yanlmak iin her yola ba vuruyorlard. Mesela baz kim-seler, bir bakasnn davasnn stlenebiliyor, yanlarndaki yalancahitlere "tazir" cezas verildiini yine Ebu ssuu d Efen di'nin bir fet-vasndan renmekteyiz85 .\Davac, davasn ahitler veya deliller ile ispat ederse kad Ohkm eder, ispat edemezse, onun talebi zerine, davalya yemin tek-

78. U.Heyd. a.g.e. s.244.79. bkz. F. Selle, a.g.e. s.33. mesele 1: "ahid ne vehile olmak gerektirki ahadetikabl oluna? El-Cevab: Kebairden ictinab edib ve sagaira musrr olmayb hayr errinegalib olmak gerekdir.-Ebussuud."80. rnein cinayet davalarnda bunun iki tane olmas gerektiini Ebussuud Efen-di'nin bir fetvasndan reniyoruz. Bkz: F. Selle, a.g.e. s.39 m esele: 12 : "Zeyd A mr' kateylediine ka ahit lzmdr? El-cevab: ki- E bussuud."81. N. Tornauw, das M oslemische Recht, s.198.82. U. Heyd , a.g.e. s.244-246, F. Selle, a.g.e. s.43 Mesele : 8 : "Kad ahide: Yeminedersen ahadetin kabul ederin ve ill kabul etmezin demek elinde gelirmi? El-cevab:Gelir-Ebssuud."83. U.H eyd,a.g .e. , s .247.84. . Ortayl, Osmanl ehirlerinde M ahkeme, s.257.85. F. Selle, a.g.e. s.43, Mesele: 5 "Beyd'in yalan ahadeti hit olsa, ona ne lzmolur? El-cevab: Tazr lzmdr- Ebssuud." ahadet ve ispat konularnda daha geni bilgiiin bkz: Tayyip G kbilgin, Ebussuud Fetvalarnda ve XV I. Asr er'iyye sicilltnda ispatve ehadet TED. III/1-2 (1959,60) s.117-132, F. Selle, a.g.e.. s.28-57, Erturul Dzda,eyhlislm Ebussuud Efendi Fetvalar Inda 16. sr Trk Hay at, Istanbl 1972,s.133-140.


10/56

OSMAN LILAR'DA KADILIK MESSESES 19lif ederdi. Eer o, yemin ederse mahkem e sonulanr ve tekrarlan-maz, etmezse dava, davac'nn lehine hkme balanr86 . Kad kara-rn verirken genellikle u forml uygu lar: (yazl hukuk kurallar)(rf ve Adet kurallar) + (kendi tecrbesi ve akl- Selimi) +(kar dengesi) = ka rar87 Kad'nn hkmlerinin tam ve kesin olma-s gerekir. Teori de pratikde slm kads'nn karar sadece iki ahittarafndan onaylandktan sonra yrrle girebilir. Osm anllarda"uhud-1 hal" bu ii gryordu. Kararlarn suretini hav bir hcetktarafndan ilgili tarafa verilirdi88 . Bu kararlarnda biri daval'da di-eri mahkeme kalmak zere, kad'nn mhrn tayan ikier nshaolarak hazrlanmas gerekiyordu89 . Ayrca mahkeme kararlarnnhaftalk veya aylk gruplar halinde birbirine d ikilmesi, ciltlenmesibir yerde korunmas gerekirdi90 .

Sicil defteri'nin91 (yada sicill-i Mahfuz) iinde belgeler mer-kezden yollanan hkmler, ehirnarh listeleri vb... gibi eyler bulu-nurdu, Resmi bir defter olduundan , dikkatle saklanarak ka d'nnbunu selefine devretm esi lzm d. Ancak baz kadlarn suistimalla-rnn ortaya kmasna mani olmak iin bunlar ortadan kaldrdkla-r bilinmektedir. Bu defterlerdeki beyat ve em irler, mahkeme ka-rarlarna esas olur ve kad bunlara gre sret ve hccet verirdi.kinci nemli defter len lerin metruk atn ve miraslara taksimigsteren "m etrkt defterleri"dir. Mahkem elerde belli, bal belge-lere ise islm (mektup), hccet (hukuk bir durumu belirten belge)ve sret-i sicildir92 .

86. J. Schacat, slamic Law s.190, E. Sachav, Muhammedenisches Recht, s.689 N.Tornauw, a.g.e. s.198-199.87. Raphaela Levvis, Osmanl Trkiye'sinde Gndelik Hayat, (det ve Gelenekler)(ev: Mefkure Faray) stanbul 1973, s.28, U. H eyd, a.g.e. s.254, . Ortayl, Osmanl B-rokrasisinin zelliklerine Karlatrmal Bir Yaklam Denemesi, Ynetim Sosyolojisi(14-15 Ekim 1976) Haz: mer Bozkurt Ankara 1977 s.19.88. . Ortayl, Mahkeme s.255, G. N. Bilmen, a.g.e. s.445.89. J. Schacht, a.g.e. s.189.90. N. Tornaun, a.g.e. s.196.91. Osmanl Devleti'nin Sosyo-Ekonomik (-ve bilhassa Mahalli Tarihleri-) tarihiniaydnlatmakta byk nem tayan er'iyye sicilleri bugn en ok kullanlan malzemeyitekil eder.eitli yerlerdeki m zeler ve arivlerde muhafaza altna alnan, bu sicillerin hen ztam bir katolounun b ulunmamas byk eksikliktir. Bu husus iin bk: Halit Ongan Anka-ra'nn 1. ve 2. numaral er'iye sicili Ankara 1958, 1974. . Uluay, Manisa er'iye sicil-lerine Dair Bir Aratrma, T.X/(1953), s.285-298. Osman Ersoy, er'iyye sicillerininToplu Kataloguna Doru DTC FD, XX I/3-4 (1963) s.33 vb... Mctebe lgrel, er'iyye si-cillerinin Toplu Kataloguna Doru TD. Say: 28-29, stanbul 1975, s.123-166 Yusuf Hala-olu, er'iyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doru (Adana er'iye Sicilleri) TD. say:30, stanbul 1976, s.99-108.92. H. nalck, a.g.m. s.150, . Ortayl, Mahkeme s.258-259.


11/56

22 FEDA AML ARIKna aitti10 3 . Nibler grevlerini ktye kullanrlarsa, kadlar onu g-reven alabilir veya bazen de merkez kad'y nibini azletmesi iinikaz eder yada emir verir.

XVI. yy. sonlarndan itibaren, kadlar'n kanunsuz olarakniblerini iltizamla tyine baladklar anlalm aktadr 10 4.Davalarla alakal kiilere "mrasele"sini bildirmek, mahkeme-ye getirilmesi gerekenleri veya gelmeyen ahitleri yada haklarndadava alanlar mahkeme gtrmekle grevli "adli polis efi" olaraknitelendirebileceimiz muhzrba ve emrindeki muhzrlardakad'nn adl alandaki yardmclarydlar10 5. Muhzrba olarak atan-mak isteyenler bir dilekeyle merkeze bavurarak "muhzrbalkbert" alrlard. Bunun genellikle alt blk hakkndan birine veril-dii anlalyor. Bu grevi alanlar bunu ya bizzat, yada iltizama ve-rerek yrrd. rnein Ankara'nn muhzrbal nceleri 500 ku-ruken Cabraz Ahmed stanbul'a gelerek bunu malikne sahibinikandrarak bedelinden 300-400 kuru fazlaya satn alm tr10 6. Du-rumalarda getirip gtrme ileri, muhzrlarca grlr ve bunlaryaptklar iler karlnda "ihzariye" denen bir cret alrlard. Buparalar muhzrba tarafndan iltizam v eya eman et eklinde alnr

ve ayda bir hazineye gnderilirdi. Mahk emede grevli muhzrla-rn saysnn ne kadar olduunu tam olarak kestirmek gtr. Bun-larn saysnn byk yerlerde d aha fazla o lmas gerek ir. rnein1523 yl tarihini tayan bir fermanda Bursa ihzariyes i m uhzr say-snn 40' at ve hazinenin bundan zarar grd gerekesiylebunun drlmesi gerektii isteniyordu"'7. Bu grev taradaki ka-pkullarna timar olarak da veriliyordu. nk tahsil eden kimsealacaklardan % 2 gibi bir cret alr d 10 8.Mahkeme zabtlarnn altnda muhzrba ve muhsrlarn adlar-nn da gemesi bunlarn mahkemede bulunan "uhud'l-hal" gru-buna dahil olduklarn gsteriyor. Bunlarn mahkemeyi ilgilendiren

baka ilerle, rnein mahkemece el konan mal ve paralarn korun-mas, mahkeme nnde beklemek, mahkemede dzeni salamak103. H. Mantran, a.g.e., s. 141-143.104. . Ortayl, a.g.m., s.98-99.105. H. nalck, Mahkeme, s.150, M. Ak da, Trkiye'nin ktisad..., c.l s.404.106. Y. zkaya, ynlk, s.48.107. M. Akda, a.g.e. c.l 1 s.100-102.108. . Ergen, Ankara ve Konya..., s,122-123'den naklen . Ortayl, Mahkeme,s.258.


12/56

OSMAN LILAR'DA KADILIK MESSESES 23vb... grevlerle de ilgileniyorlard. Bunlara "bab muhzrlar" ad ve-rilirdi. Ayrca salyane vb... vergileri tahsil etmek iin grevli bulu-nan "salyane muhzrlar" da bulunuyordu. Bunlarn yksek birmaa aldklar biliniyor10 9.

Kadlar'n mahkemede maiyetinde bulunan ktiplerin de nem-li grev ve rolleri bulunuyordu. Yazlar dzgn, gvenilir, becerik-li kiiler arasndan ka d tarafndan seilirdi. Kad kimi ktip se-mise bir yaz ile ba ktibe bildirirdi. rnein Ankaramahkemesinde uzun zamandr imamlk yapan Mehmed NureddinEfendi kad'nn ktibi olm utu 110 . Ktiplerin grevleri ise, davalarabakm ak, ahitlerin ifadelerinin zapta geirilmes i, sicillerin dzgntutulmas ve korunmas, merkezden gelen yazlar, kadlar'n ver-dikleri hccet, ilm, senet vb... gibi eyleri sicile kaydetmek, hesap-lar kontrol etmekten ibaretti. Ktipler bunlar iin belli bir cretalrlard11 1.

Ancak kad yukarda belirttiimiz grevlerden baka, mahke-meyi ilgilendiren ve kefe kmak, d avaya ait zel durumlarda tah-kikat yapmak, sulular su st yakalamak vb... iler iin de ktibigrevlendirebiliyordu. Ktibin bu grevlerinde yannda ahitliketmek iin, olayn niteliine gre adl yardmc olarak bir ok kii-de bulunabilirdi. rnein Ankara kads, adli yardmc niteliindekiiki kiiyi, murtazabad kazasnda grevlendirmiti. Ktip gerekleriortaya kartr ve bunlar zapta geirerek mahkemeye verird i11 2.Kad 'ya adl alanda yardmc olan bir dier grup d a, oturumlar-da yannda bulunan ve "uhud'l-hal, udl'l-mslmin veya uhu-d'l-udl" denilen ve tabiri caizse bilirkii yada jri olarak nitelen-direbileceimiz kimselerdir. Bunlarn saylarnn ne kadar olduukesin olarak belli deildir. nk belli bal kimselerin adlar yazl-dktan sonra "... ve gay r'him " kaydnn konm as, dierlerinin isim-lerinin yazlmasna gerek grlmediini gstermektedir11 3. Kad h-kmlerinden nce bu "mahitler heyeti"ne danr ve ondan sonra

kararn verirdi. Bunlarn, mahkemede adaletin doru olarak tecellieakmndan byk nemi bulunuyordu. Yalnz belirtilmesi gerekenhusus, bunlarn davann grg ahitleri olmayp, duruma'nn "m-109. M. adrc, ehir daresi, s.178-181.110. M. adrc, a.g.e, s.181-182.i 11. H. nalck, a.g.m. s.150, . Ortayl, a.g.m. s.257, Y . zkaya, a.g.e. s.18.112. U. Heyd, a.g.e. s.246-247, . Ortayl, Osmanl K ads'nn ..., s.98.113. M. Akda, a.g.e. c.l s.404-405, c.l 1 s.103.


13/56

24 FEDA AML ARIKahitleri" olduudur. Bu kimselerin, o mahallin ileri gelenlerindenbelgelerin altlarn imzalarlard. nemli davalarda saylarnndaha da ok olduu gze arpmaktadr. Bilhassa byk heyecan vekorkuya sebep olan olaylar sonucunda mahkemeye getirilen dava-lar, byle kalabalk bir jri ile y aply ord u11 4.

Mft'yde adl alanda kadya yardmc olanlar grubunda gs-terebiliriz. Mft, eriat iyi bilen ve verilecek h km lerin er'euygun olup olmadn tayin etene "fetva mak am" sfat ile kadyagrevinde yardm ederdi. Fakat bu yardm resm nitelikte deildi.Mftlk, padiah tarafndan o yerin tannm bir m derrisine tev-cih edilirdi ve ayr bir maa a lma z, ancak verdii fetva karlndabelirli bir para alabilirdi. Bal bulunduu makam eyh lislm 'd"5.Eer davada taraflar kesin bir isbatta bu lunamazlarsa yada kad me-sele zerinde kat mesele zerinde kat bir yargya varamazsa vekarar sorumluluunu tek bana almak istemezse, o zaman kanungrn almak iin, mft'ye bav urulab ilirdi"6.O da er'i erife uygun olarak kendisinden h alli istenen m ese-leyi hanif mezhebi kurallarna gre ceva plard" 7; belirli anonimisimler (rnein erkekler iin Zeyd, Ar ve Bekir, kadnlar iin,

Hind ve Zeyneb adlar kullanlrd) kullanarak sorunu nazar olarakzerdi. Fetva denilen cevab ounlukla ksa ve kesindir. Cevapgenellikle sadece "evet" yada "hayr" eklindedir. Bazen de usulenarkasndan "Allah bilir" sz de eklenirdi" 8. Akda, mft'nnmahkemede bizzat bulunmadn sylyorsa da" 9 , "meclis-i er"'edahil olan " uh ud 'l-hal" grubunun tab bir yesiydi ve nemli da-valarda bu grub iinde bulunuyordu 12 0. rnein XVII.yy. ortalarn-da d'Arv ieux, Sidon mahkem esinde bir mftnn de bulunduunuve bunun dava'ya karmamakla beraber, g durumlarda kad'yadanmanlk yaptn sylyor121 .114. M. Akd a. Osmanl M esseseleri Hakknda N otlar, s.49, a.g.y., Trkiye'nin k-tisad ve tima Tarihi, c.l s.404-405, c.l 1 s.103.115. M. Akda, Osmanl Messeseleri ..., s.49.116. L. Fekete, a.g.m. s.33.117. Mahkeme kararlarnda kad'nn daima fetva'ya uyduu grlyorsa da aksi du-rumlarda nasl hareket ettiini bilmiyoruz. H erhalde, kad veya fetva gereince dav a'ykaybeden taraf, bu fetva'y hkmsz brakmak iin eyhl islm'dan fetva almak zorun-dayd. M. Akda, a.g.e. c.l s.405-406. Grlyorki kad kararlarnda ilk temyiz rolnmft ve uhud'l-hal oynam aktadr. Sonraki temyiz merci ise divan- hmayun idi.118. R. Levvis, Gndelik Hayat, s.28-29.119. M. Akda, a.g.e. c.l s.405-406.120. M. adrc, a.g.e. s.183.121. U.Heyd, a.g.e. s.241.


14/56

OSM ANL ILAR'DA KADILIK MESSESES 25Ayrca mahkemede temizlik ileriyle uraan miistahdemler'debulunuyordu. Bunlara mahkeme harlarndan bir cret denirdi.rnein I . Bayezd k anunnamesinde resm-i akd-i nikh iin 5 ake,resm- kitbet'ten 5 ake aldklarn belirtiliyor1".b. Mlk Alanda:Kadlar belli bir ynetim biriminin bana tyin edilirler. Bun-lar kaza, sancak yada vilyet olabilir, merkeziyeti idarenin lke

iindeki ilk kademe organlar durumunda bulunan kadlar, grevle-rini blgelirinin idare merkezleri olan ehirlerde oturmak suretiyleyerine getirirler. Genel olarak k adlar'n mlk grevi, idar yndenbanda bulunduklar yerin ynetimidir. Devlet ve halk arasndakiilikileri salamak, karlkl yazlar alp verme, gelen fermanlarve emirleri halka duyurmak suretiyle gereken uygulamalarn yerinegetirilmesini ya bizzat yada bakalarnn aracl ile salamaktagrevlerindendi. Kadlar, er' hukuk yansra ayn zamanda rfkanun ve hkmlerin, yasaknameler'in icr ve uygulamas ile degrevlendirilmitir. Bu nedenle idar bakmdan bir ok vazifeleribulunmaktayd. Bulunduu ynetim nitesinin banda kanunlaruymayanlar, halkn eitli ikayetlerini, istek ve dileklerini merke-ze iletmek'23 , yani halkla devlet arasndaki diyalou salamak vebuna araclk etmek esas grevi olduu kadar, halkn hkmet ida-recileri tarafndan bask altnda tutulmas na engel olm ak, er' verf kanun h kmlerini "ehl-i rf taifesi"ne kar korumakta balcaileri arasnda yer a lyor du 12 4.Kanunlarn koruyucusu ve uygulaycs olarak, kendi yetkialan iinde bulunan tm devlet grevlilerinin gzetimi ve kontrolkad'ya aittir. lerindeki herhangi bir olaan diilik hakknda mer-keze rapor arzetmekle y km ldr. M erkezi iktidarn gz ve kula- olarak her zaman iin adaletten ayrlmamal, sicil veya askeri y-neticilerin kanuna uygun olmayan hal ve hareketlerine karkmaldr12 5. Ayrca seferlerin sivil halk ilgilendiren kon ularn da

kad takip eder ve sonulandrrd12 6. Hkmetin halktan toplanma-sn istedii vergileride o denetlerdi. Bir gzetim organ olarak, hertrl verginin ne kadar toplanacana bakan bir makam deil, top-122. Bkz: Kanunlar, MTM , 1/2 stanbul 1331, s.326-327.123. M. Akda , Osmanl Messeseleri..., s.49.124. U.Heyd, a.g.e. s.220.125. Avdo Suceska, Die rtlichen Verwaltung sorgane..., s.180.126. M. Akd a, a.g.m. s.49.


15/56

26 FEDA AM L ARIKlama iinin kanuna uygun olup olmadn kontrolle ykml bu-lunmaktayd 12 7.

Kadlar mlk-idar adan Beylerbeyi ve Sancakbeyleri'ndensonra gelen byk bir devlet memuru statsnde bulunduu iin,bir ok iler hakknda merkezden gnderilen ferman veya emirlerdeBeylerbeyi ve Sancakbeyi'ne hitap edildii kadar, kadlar'a da do-rudan doruya hitap edildii olurdu ve hatta emirler ounlukla ka-dlar'a yazlrd12 8. Kadlar'a direk olarak gelmeyen emirlerinde si-cile ilenmesi ve ayn zamanda tatbik ve kontrol iine bizzatkadlar memur ediliyordu 12 9. Yani merkez iktidarn isteklerinin,dzgn, eksiksiz ve zamannda yerine getirilmesi iin, uygulamagrevinin kime dt veya verildiine baklmakszn, kendisi builerde sorumlu tutulurdu"".Kadlar'n bu ilere ait grevleri balangta askerhi-dar yap-nn ok iyi dzenlenmi olmas yznden kendisi iin byk b-yk tekil etmemekteydi. Onun grevi sadece bu m ekanizmada olu-abilecek herhangi bir tkankla veya durgunlua engel olmak vebunun bilincinde olarak sorumluluk duygusu tamakt 1 1 . Sonralar

devlet otoritesinin sarslmaya balamas ve ehl-i r fn byk suis-timallerinin grld XVI.yy. sonlarnda ve XVII.yy. balarndakad lar'n bu grevleri daha da artm ve faaliyet sahalar geniletil-, 132mtr .Kad, zerine ald grevleri atand ynetim nitesi dahilin-de bulunan kasaba, nahiye ve kylerde yerine getirmekle ykm-lyd. Ancak bu kadar geni bir alanda grevlerinin tek bana ken-disi tarafndan yerine getirilmesi mm kn olamayacandankendisine mekn bakmndan baz yardmclar semek mecburiye-tinde bulunuyordu. B ylece kad 'nn yetki blgesinde, fizik alann-dan doan yatay bir hiyerari ortaya kmtr. Bu saha iinde amir,kad'nn bizzat kend isiydi1- 1.127. A. Suceska, a.g.m. s.180128. H. Ongan, Ankara'nn I. Numaral e r'iye Sicili, s.XXX VII.129. . Altunda, Osmanllarda K adlarn Salhiyet ve Vazifeleri Hakknda, s.347.130. A. Suceska, a.g.m. s.180.131. A. Suceska, a.g.m. s.180.132. H. nalck, Mahkem e, s.150.133. . Ortayl, Osmanl Kads'nn Tara Ynetimindeki Rol zerine, s.97-98.


16/56

OSMAN LILAR'DA KADILIK MESSESES 27Kadlara adl bakmdan olduu kadar, mlk alanda da nibleren byk yardmclk roln oynarlard. Niblerin atanma ve gre-vinden alnma ilerinde kadlar yetkiliydiler. D'ohsson'a greniblerin atanmasnda padiahn da onaynn alnmas gerekirdi vebu hak da sadece ilmiye mensuplarna tannmt" 4. Gbb veBowen'e gre de, onlarn tayinleri her ne kadar kadlar tarafndanyaplrsa da, bunun kadaskerlerce onaylanmas gerekirdi"5. Ham-mer'de ayn fikirdedir13 6.Nib ler, grevlerinin mah iyetine gre bir takm snflara ayr-lrlard. Uzunarl'ya gre, bunlar 1) Kaza nibleri, 2) Kadnibleri, 3) Mevali nibleri, 4) Bb nibleri, 5) Ayak nibleri, 6)Arpalk nibleri olmak zere alt eit137 . Ayak nibleri hari olmakzere Hammer'e gre de be eittir13 8. Bunlar grevlerini sadecebir emanet olarak alrlar. Gelirlerinin 4/1 i veya 5/1 ini kadlara ver-mek kouluyla yada iltizam karlnda bu vazifeye geleb ilirler13 9.Kad, kaza dairesi iinde yer alan daha kk nitelerin banarnein bir nahiye 'ye k endi fonksiyonlarn yerine getirmekle y-kml bir nib tyn eder; ancak onlarn bir st yetkili makamlar

olarak, kadlar niblerin ilerine karabilirler. Nibler, yaptklarilerde kad'nn onayn almak zorundaydlar14 0. stanbul'da Gala-ta'nn 44, Eyb'n 26 ve skdar'n 5 nahiyesinde idar-adl iler,kad'nn g revini yapmakla ykm l nibler tarafndan yrtl-yordu 14 2. XV.yy. a ait bir nib takririne gre, bunlar divan mesele-lere, ceza ve cerime ile ilgili ilere bakyorlard 14 2.Fiziki hiyeraride niblerden sonra, kadlarn en nemli yar-dmclar olarak mahalle birimlerinin banda bulunan imamlar sa-yabiliriz. mamlarn hukuk adam ve yarg grevlisi olarak hi bir134. D'ohsson, Tableau General..., s.185-187.135. H.A.R. Gibb and H. Bovven, slamic Societs and The W est, V.l part 21 s.124.136. Hamm er, Des Osmanischen Reicht..., s.387-389.137. Uzunarl, lmiye, s.117-118. Ayrca Bkz: Cavit Baysun, Nip Maddesi, As.50-52.138. Hammer, a.g.e. s.387-389.139. Hamm er, a.g.e s.387-389, D'ohs son, a.g.e. s.185-187.140. D'oh sson, a.g.e. s.185-187.141. R. Mantran, La Vie Quoditienne Constantinople au temps de Soliman LeMagnifique et de ses successeurs (XV IC et XVIIC siecles) Monac 1965, s.98-99 a.g.y. s-tanbul, s.141-143.142. H. nalck, a.g.m. s.150.


17/56

28 FEDA AML ARIKfonksiyonlar bu lunmam aktayd14". Bunlar bilgileri ve halk zerin-deki prestijleri ile, bir adalet grevlisinden ok mahalli lider-ynetici durumunda bulunurlard14 4. mamlar padiah berat ile ata-nrlard ve camiilerde yaptklar grevler karlnda "vazife" d eni-len bir cret alrlard. Bunlarn da vakflardan karland anlal-maktadr. rnein Ankara'nn hor Mahallesi'ndeki camide"yevm iki ake vazife" ile imamlk yap ldn gryoruz. "V azi-fe" karl vakftan sala nrd 14 5.

mamlar dini grevleri yan sra, mahalleyi ilgilendiren diersorunlarla da ilgilenirlerdi. Mesela halk arasnda ortaya kan her-hangi bir anlamazlkta arabulucu olurlar; asayi ve dzeni salar-lard. Mahallelerde uygunsuz kadnlarn bulunm amas, evlerde sazlszl toplantlar yaplp iki iilnemesine dikkat ederler; mahalle-de bulunan sokaklarn temizliinden de sorumlu tutulurlard. Ma-halle halknn devlete kar yerine getirmekle ykml sayldklarve bunlarn tam vaktinde yaplm as iin birbirlerine kefil oldukla-rnda, gvenilir biri olarak imamlar btn mahalle halkna kefilolurlard. Sonralar, imamlar evlenme, boanma, tanma vb... iler-le de uramlard14 6.Kadlar'n mlk grevlerini yerine getirmekte, yukarda say-dklarmzdan baka bir takm kimselerle yardmc olurlard. BunlarSuba, Asesba, Asesler, K aledizdarlar vb., grevlilerdir.Suba, kad'nn banda bulunduu ynetim biriminin asayive gvenliini salanmasnda, onun nde gelen yardmcs duru-munda bulunuyordu. Subalar XVII. yy.n ikinci yarsna kadarmerkez iktidar tarafndan dorudan d oruya atanrlard 14 7. Bu d-neme kadar herhangi bir kaza'da asayi bakmndan 3 ayr alan bu-lunuyordu; a) Birinci ble: ehir merkezi ile nahiyelerden oluankyler; burada g rev, merkezden tayin olunan Suba tarafndan ye-rine getirilirdi. Buna "ehir Subas" yada "Zaim" de deniliyordu,b) kinci blge: serbest yerler" denilen timar kyleri; buralarn asa-yiini timar sahiplerinin bizzat kendileri karlyorlard. Serbesttimar kylerinin dzen ve asayiini koruyanlara "Voyvoda" ad ve-143. . Ortayl, a.g.m. s.99.144. Y. Ycel, Osmanl mparatorluunda Desantralizasyona Dair Genel Gzlemler,Belleten, say: 152/(1974) s.664.145. M .adrc, a.g.e. s.66 -67.146. O. Nuri, MUB , c.l s.948, M.adrc, a.g.e. s.66-67.147. Y. Ycel, a.g.m. s.666-667.


18/56

OSMAN LILAR'DA KADILIK MESSESES 29riliyordu. c) nc blge ise: "cebeli timarlar"n oluturan ky-lerden ibaret bulunuyordu. Buralardaki asayiin salanmasndan daSancak Beyi sorumlu tutulur, o da kendi adna bu ii yapmakla g-revlendirdii Sancak subas yada Ky Subalar'n bu ie memurederdi14 8.

XV.yy. n ikinci yarsndan sonra bu dzende deiiklikler ya-pldn gry oruz. ehir ve nahiyelerdeki "Ulfeli Subalklar"kaldrlm, ehir ve kazalardaki asayi ve dzen Cebeli Timar ky-lerindeki gibi Sancak Beylerinin eline braklmt. Sancak Bey'ideyetki alan iinde bulunan kesimlere bir Suba atyordu 14 9. Butayin, durumun Sancak B ey'i tarafndan bir mektupla tarafndan ka-dya bildirmesi ve onun da bunu sicile ilemesiyle yrrle giri-yordu 15 0. Hammer, Subal Sipahilik ve Sancak Bey'lii arasndabir rtbe olarak kabul e tme kted ir15 1.Subalarn grevlerine genel olarak iki kategoride inceleyebi-liriz: a) Mal grev ("rsum- serbesti" yada "bd- hava" denilencrm ve cinayet, niybet, resm-i arsane vb... vergilerin halktantahsili), b) Kolluk grevi (asayi ve dzenin salanmas) Subala-rn daha sonralar iltizam usulu ile de atandklar anlalyor. rne-in 1604 Eyll'nde Kk Haymana'nn Subal, 15.000 ake-ye Hasan Suba b.Receb'e verilmiti 15 2.Kadlarn yrtme yetkisi olmadndan "ehl-i rf taifesi" iin-de yer alan Suba ve maiyetinde bulunanlar bu ii grmekle y-kml tutulmulardr. Bu nedenle kad'nn hkmlerinin ve mer-kezden gelen ferman ve emerlerin uygulanmas veya kontrolnyerine getirmek, su ileyenleri kovuturmak, su ilenmesineengel olmak vb... genel kollukla alakal grevler subalara tevdiedilmitir15 3. Ancak kanunnameler gereince bu ilerin kanunsuzolarak yerine getirilmesi doru deildir. Hibir kimse kayr kanunolarak hapsedilemez veya tutuklanamaz. eitli fermanlarda "ehl-i

r fe hitabedilerek kii hrriyetlerine kar sayg gsterilmesi iste-nerek yle deniliyordu: "K ad marifeti olmadan bir kimseyi ehl-i148. M. Akd a, Trkiye'nin ktisad..., c.l 1 s.90.149. M. Akda, a.g.e. c.l 1 s.94.150. Y. Ycel, a.g.m. s.666-667.151. Hamm er'den naklen O. Nuri, MUB, c.l s.903.152. Y. Ycel, a.g.m. s.666-667.153. . Ergen, Ankara ve Konya..., s.95-96'dan naklen . Ortayl, a.g.m. s.101.


19/56

30 FEDA AM L ARIKrf taifesi hapsedb incitmeye ve her bir mcrimin suuna grecrmn alub ziyade almayanlar, alursa kad ziyadesini alvere ."15 4.

Sub a, baz ticari faaliyetlerden ve eitli sular konusundakesilen para cezalarndan oluan geliri, bir mltezim gibi toplamakve merkeze yollamakla m kellef tutulmutur. B ylece bir eit"maliye memurluu" yapm olurdu ki bundan dolay kendisine"zaim veya emn" nvanlar da verilmitir15 5.Subalarn emrinde bulunan Asesba ve Asesleri de kadlarnyardmclar olarak sayabiliriz. Bunlar Suba'nn maiyetinde bu-lunmakla beraber, atanmalara Sancak Bey 'leri tarafndan yaplyor-du. Bunlara sonradan "Yasak" denilmitir. AsesbalnXVI.yy.dan itibaren mukataa'ya verildii anlalyor. rneinKonya'da "Asesba'lk mukataas elli altna Beylerbeyi KethdasMehmed b.Hamza'ya" verilmiti15 6.Subal zerlerine alanlar, genellikle altblk halkndan birAsesba (veya) Asesler Kethdas) ile, onun emrinde yeter saydaAsesler ve her ble de birer Ases blkbas tayin ederlerdi 15 7.Asesba esasen aa blklerinden birinin komutanyd. Hangi b-

lkte bulunursa odas orada bulunurdu. Fakat komuta ettii bl-n kanc blk olduu beli deildir. Evliya elebi Asesler iin"Bunlar blk odalarndan bir oda asker ile sefere giden orbaclar-dandr. Eli sl muhteem ve skfl neferlerdir. ahrahn iki tara-fnda izdiham eden tema a'clar ap tark- am tevsi'etmee veasker ta makullerini emr er' ile katletmee memurlardr."158diyor .Asesler grevleri karlnda evlerden, dkkanlardan, dierkorumas gereken yerlerin sahiplerinden belirli bir aidat alrlard ki,cretleri bunlardan ibaretti. Hammer'e gre Subalar, sululardantahsil ettikleri paralardan -crm eer gece ilenmise- %10 unuAsesba 'ya vermekle ykml tutulmulardr15 9. Ancak Akda, Su-154. Halim Alyot, Trkiye'de Zabta (Tarih Geliim ve Bugnk Durum) Ankara1947, s.25.155. M. Akda, a.g.e. c.l s.407156. . Ergen, a.g.e. s.97-98'den naklen . Ortayl, a.g.m. s.101.157. M. Akda, a.g.e. c.II s.92.158. Hikmet Tongur, Trkiye'de Genel Kolluk Tekil ve Grevlerinin Geliimi, An-kara 1946, s.69-71.159. H. Alyot, a.g.e. s.31, . Ergen, a.g.e. s.97-98'den naklen . Ortayl, a.g.m.s.101.


20/56

OSM ANL ILAR'DA KADILIK MESSESES 31balar gibi Asesb a ve Aseslerin de hazineden ulfe aldklarnsylemektedir16 0. Subalar gibi onlarn da grevi, asayii teminetmek ve kan olaylarda sulular yakalayp mahkemeye sevket-mektir. ehirlerde Asesba ve Aseslere bal olarak bekiler de bu-lunurdu. Bunlarn bizzat halk tarafndan tutulduunu gr yoru z16 1.

Kazalara tyin edilen veya o yerde grev yapmaktayken vazi-fesinden alnan yasak larn, bulundu klar yerlerde gerei gibi a-ltrlmas, kolluk ilerine ve yasaklarn haklarna bakalarnnmdahale etmemeleri iin kadlara talimat verildii anlalyor. r-nein Kalonya kadlarna gnderilen 1040/1630 tarihli bir hkmde"... byrdm ki bu babda verilen mhrl m ektup mucibince mez-burlar taht- kazanzda vaki'olan yasaklk hizmetinde sadakat veistikamet ile istihkam idb m inba 'ilhariten bir ferdi dahi taarruzettirmeyesin. er'i erife ve emr hmayunu m'a ve mumaileyhtarafndan verilen mektuba muhalif kimse neye i ettirmeyesin" de-162nyor .stanbul'da da Subalar, Asesbalar, Nibler ortaklaa grevyaparlard. Bunlar gece gndz pazarlar, dkkanlarn vb... yerleringvenliini salarlard. Ancak Asesba'ln statsnn imparator-luun her yerinde ayn olmadn belirtmek gerekir 16 3. Asesbalarbo timarlardan da faydalanabiliyorlard. rnein 885/1480-81 y-lnda Ali adl bir Ase sba'nn bir iftlik kiraladn gryoruz,bunun m asrafn karlamak iin, Asesb a belli yerlerden belirli birmiktar yzde alabiliyordu. Yani "Timarl Asesba" timarnn geli-rini bunlardan ald paralarla karlyordu 16 4.

stanbulda hapishanenin idaresi Subalar'a, gvenlii iseAsesb alar'a braklmt. Cezalarn infazi da Asesbalarca gr-lrd. rnein rf nedenler yznden idama mahkum olan yeni-160. M. Akda, a.g.e. c.l s.407.161. XV II.yy. sonlarna ait bir fermanda, bu bekilerin yal olduu ve bu sebeple

evlerin ve dkkanlarn gvenliklerinin salanamad, bu yzden i yeri sahiplerinden,dkkanlarn toplu olarak bulund uu yerlerde fenerlerin yaklmas ve sabaha dek etraftadolaacak iki beki bulundurmalar istenmekteydi. R. Mantran, La vie Quoditienne Constantinople..., s.101, M. Akda, a.g.e. c.l s.4 07 ,c. ll s.87.162. H. Tongur, a.g.e. s.24.163. N. Beldiceanu, Recherce Sur la Ville Ottomane (Etde et Actes), Paris 1973,s.113-114.164. rnein pazar yerlerindeki dkkanlardan herbiri iin bir ake, hrdavat dk-kanlarnn her birinden iki ake, ayrca arap, sirke, zahire ve tahil zerinden yzde de ala-biliyordu. Ayrca tutuklananlardan alnan para cezalarnn da Ase sba'ya geldiini syli-yelim. N. Beldiceanu, a.g.e. s.l 14.


21/56

34 FEDA AML ARIKyrrle girerdi17 1. Ayrca lonca heyet yelerinin atanmalar dakad tarafndan yaplyordu. rnein 1806 tarihli bir belgeye gre,Ermeni dlgerler loncas'nn bakan ve eraf stanbul k ads'nnhuzuruna kmlar ve lonca m ensuplarnn bir araya toplanmasnnzor olduunu anlatmlar, adlar yazl onyedi kiinin "lonca ustas"yani heyet yesi olarak atanmalarn istemilerdi. Kad da bunauyarak onlarn tayinlerini yapmt174 . Yine hkmet-lonca ilikile-rinde arabuluculuk yapan kethdalarda ounlukla lonca mensupla-r tarafndan resm bir seim yaplmadan seiliyor, sonrada bu atan-may kad onaylyordu. rnein 1727 tarihli bir belge, stanbuldebbalarnn ah babasnn lonca erafnn tavsiyesi zerinekad'nn atadn belirtmektedir. Ayn ekilde 1778 Mart'nda,yaz takm yapmclar (devatlar) loncas'nn emektar mensupla-r, baz kt niyetli kimselerin evirdikleri dolaplara ramen,kad'dan faal kethday onaylamasn istemilerdi. Baz durumlardada atanmayla beraber, kad'nn bu ilemi yapt ve onayladngsterir bir de "mrasele-i er'ye" verilirdi17 5.

stanbul'da da, ehrin ekonom ik faaliyetleri iin gerekli olanham maddelerin ve halkn eitli besin maddelerinin karlanmasve bunlarn datm17 6, fiyatlarnn belirlenmesi, kaakln nlen-mesi vb... ilerde lonca grevlileri ve hkmet yetkilileriyle birlikteyaplyordu. eitli divan oturumlarnda bakent loncalaryla ilgilialnan kararlar bilgi edinmeleri ve uygulamalar iin direk olarak il-gili kadlara yollanrd. stanbul kads, hiyerarik bakmdan dier-lerinden stn ise de, aslnda loncalar konusunda dierleriyle eitbir dzeyde bulunurdu. Fakat lonca ileri hakknda en ok emiralan ve lonca sorumlular ile en ok ilikiler kuran stanbul kad-s'yd. Ve bunun bir sonucu olarak, -Resm olmasada- dierlerinegre loncalar ilgilendiren her karara ncelikle katlyord u17 7. Bu ne-denle bir hkmet temsilcisi olarak lonca yetkililerine, divan emir-173. Sabahattin Glll, Sosyoloji asndan Ahi Birlikleri, stanbul 1977 (DoktoraTezi) s.136.174. Gabriel Baer, Trk Loncalarnn Yaps Ve Bu Yapnn Osmanl Sosyal Tarihiin nemi, (ev: Sami Ferliel) TAD, V III-XII/14-23 (1975) s.i 12.175. G. Baer, a.g.m. s.l 15, kr. O. Nuri E rgin, Trkiye 'de ehirciliin Tarihi nkia-f, stanbul 1936, s.80.176. Bu konuda geni bilgi iin bkz: R. Mantran, Centralisation Administrative etFinanciere. Problemes du Ravitaillement d'stanbul aux XVII e et XVII f Siecles. stanbul la Jonction des Cultures Balkaniques, M editerran ee nnes, Slaves et Orientales, aux X Vf- XIX e Siecles. (5-20 Otobre 1973) Bucarest 1977, s.59-69.177. R. Mantran, stanbul, s.296, a.g.y., La Vie Quo ditienne..., s.105-107.


22/56

OSMAN LILAR'DA KADILIK MESSESES 35lerini iletmek greviyle ykml tutulmutu. Tccar ve zana-atkrlar tarafndan yaplan herhangi bir ikyet div an'da grle-bilir; divan'n karar, bunlarn bal olduu yerin kads'nn elineuygulatlmak zere gnderilirdi17 8.

Grld gibi hem hkmet hemde loncalar asndan kad,ehir rgtnn gerekli bir ark grnm ndedir. Lonca bakanla-r, eyhleri ve kethdalar zerinde mutlak bir yetkiye sahiptir.ehre gelen eitli rnlerin sicile kaydedilmesi, ileri de kad-larca yaplrd herkes istedii gibi bir mal alamaz ve atamazd. Pa-zarlara saptanan m iktar dnda fazla yada eksik mal getirilemezdi.Yine bu ihtisardan tr her ehirde bulun an esnaf says da snrltutulmutur. Her nne gelen dkkan aamaz ve istedii ekilde es-naflk yapa ma zd. Bunlarn he psi belirli kural ve kaidelere ba lan-. 179mtr .reticinin rettii her eyden kad'nn haberdar olmas gerekir-di. Ancak bundan sonra mal ve mahsuller satlabilir, iilebilir vesevkiyat yaplabilirdi. Kadlarn bu kadar geni kapsaml olan ile-ri baarabilmesi ve em rindeki mem urlar vastasiyle ko ntrol, ancakher eyin belli bir yeri, biim i, belli m alzemesi belli bir fiyat ve be-lirli bir zamanda lanp satlmasyla mmkn olabilirdi'80 . Kadlarbu kadar geni olan ilerini ya kendileri grr yada maiyetinde bu-lunan yardmc memurlarna grdrrd. Nitekim, stanbulda itha-lat ve ihracak yaplan yerlerde, ya kapan, un kapan ve bal kapangibi mahallerde stanbul kads'nn nibleri bulunurdu. "Ayaknibleri" ar ve pazarlar do larlar, esnafn al veriini, l vetartlarn kontrol ederler, esnaf arasndak i anlama zlklar giderir-ler, sahtekr ve dolandrc ensaf cezalandrarak er'i ve kanu nlanineyenlere engel olurlard. Evliya elebi bunlar iin: "Cnib-ier''de n ehl-i hiref'e narh ve teraz in ' ta'zir sahibidir" diyo r18 1.Dardan gelen eyalar mrakabe ederek rsmunu alan ve narh178. R. Mantran, stanbul, s.296.179. H. Tongur, a.g.e. s.21-22. Bu hususda daha geni bilgi iin bkz: G. Baer,a.g.m., S. Glll, a.g.e., Neet aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1974,a.g.y., Cumhuriyetin 50. ylnda Esnaf ve Sanatkr, Ankara 1973, zer Ergen, Osmanlehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Nitelii zerinde Baz Dnceler, VIII. TTK. (11-15 Ekim) Ankara 1976.180. . Uluay, XV II.yy.da Man isa'da Ziraat, Ticaret ve Esnaf Tekilat, stanbul1942, s.21-22.181. O. Nuri, MUB, c.l s.308.


23/56

36 FEDA AM L ARIKkoyan bir de "ardak nibi" bulunurdu. Buna Yenieri oca ortablklerinden "ellialtnc ortann orbacs" ile yeter sayda Yenie-ri yardmc olurdu.

Mumcu esnafnn ileriyle uraan "m um nibi", Ya kapa-n'nd a bulunan ve ya ilerine bakan , esnaf arasndaki davalargren "ya nibi", stanbula yetecek kadar zahire stok eden ve buileri yrten, bununla alkal sorunlar halletmekle grevli "kapannibi"un kapaniindaki mahkemesinde grev yapar, emrinde adam-lar ve veznedar bulunurdu. Bunlardan baka eitli ikayetlerebakmakla grevli "keif n ibi" halktan avarz adl vergiyi toplamakve bu konudaki davalar halletmekle grevli "avarz nibi", stan-bul'un ihtiyacna gre, pastrmalk hayvanlarn alm satmna vepastrmalarn fiyatlarn saptam aya ve bu konu larla ilgili ihtilaflarzmlemekle grevlendirilmi "pastrma nibi"denilen nibler destanbul kads'nn vekili olarak bu ileri y apa rlard 18 2.

Fakat kad zerine den sorumluluklarn byk bir ksmn,zellikle denetleme, kontrol ve ceza verme konularnda loncalar il-gilendiren btn ilerde dorudan yardmcs durumunda bulunanmuhtesib'e devreder. Muhtesiplik, Osmanllardan nce de bulunu-yordu ve asl grevi geleneklerin denetimi ve gzetimiydi. slmnkonularla ilgili olarak, eriat yasalarna aykr hareket edenleri ce-zalandrmakta greviydi daha sonralar loncalarn denetimi konusu-nu da kapsam tr18 1.htisap sz hisbe'den gelir. Hisbe kaynana esas olarak islmkaynaklarndan (Kur'an ve Hadis) alr ve u ekillerde tarif edilir:"Hisb e adalet ve fazileti eriat esaslarna ve her m uhit ve devirdealla gelen rf ve adetlere uygun olarak tahakkuk ettirmek maksa-dyla fertlerin ahlak, din ve iktisat yani um um olarak itima saha-da refahn temin iin dev letin hususi vazifeler yoluy la ifa ettii birkontrol", ihtisap vazifesini yerine getiren muhtesip de "Ma'rufuemir ve mnkeri ne hyeden ve adab fazilet ve emanetin muhafz

olan bir kimse", "bu ihtisap iine nisbettir", ve baz yerlerde de "ce-miyetin esas snflar arasnda vazife gren k imse", "y ollan kontroleden kimse" ekillerinde tarif edilmektedir18 4.182. Uzunarl, stanbul ve Bild- Selse Kadlar, stanbul 1957, s.30-31.183. R. Mantran, La Vie Quod itienne C onstantinopie..., s.106, R. Levy, MuhtesipMaddesi, A, s.532-533.184. Yusuf Ziya Kavak, Hisbe Tekilat (Bir slm ve Hukuk ve Tarih M essesesiolarak Kurulu ve Gelimesi) istanbul 1973 (Doentlik Tezi) s.6.


24/56

OSMAN LILAR'DA KADILIK MESSESES 37M uhtesip'le kad arasnda u farklar vardr: Mu htesip'de kadgibi kul haklar konusunda kendisine getirilen davalar dinlemek vesema 'da bulunm ak yetkisine sahipti. Ancak bu u davlar iin geer-lidir: 1- Al verite yaplan herhangi bir hile ve aldatmayla ilgiliolaylar, 2- deme gcne sahip olduu halde tediye edilmeyenborlarn ertelenmesiyle ilgili olanlar, 3- Komuluk haklarnn ihla-liyle ilgili olanlar, 4- Tediye, kt i artlaryla ilgili ii ve iverendavalar, Muhtesip ak mnker bulunanlar dndaki davalara ba-kamaz. Kad ise, bu konularda yetkilidir. Mu htesip, kad'nn hilaf-

na inkar ve reddedilen haklar ieren davalara bakamaz. Bir hakknispat iin delil sem a'na ve bir hakk nefy iinde bir yemin verme-ye yetkili deildir; halbuki kadlar bunu yapabilirler. Muhtesip,ancak herhangi bir talep beklenmeksizin kendi bana ma'rufu emirve mnkeri nehy konularnda kontrol ve aratrma yapabilir. Kadise kendine getirilen davalarla alakal konular aratrabilir. Bunundna kan kad, velyet yetki snrn am kabul edilir ve zalimolarak nitelend irilir. M uhtesip ise, kadlardan farkl olarak m n-kert konusunda sultaya ait yetkiyi kullanr ve yardmclarndan ya-rarlanabilir. nk hisbe'nin kurallarnn ana unsuru korkutmadr.Muhtesibin iddete bavurmas, sultaya dayand iin geerlidir.Buna karlk kaza'nn konusu adalettir; burada teanni ve vekar ge-, 185rekr .Kad bir davada beyyne ile hkmettii halde mktesip delil veispat gerekmeden rf-idar ekilde de hkm edebilir. Kad m lk -beled iler yannda asayi ve inzibat ilerini de grr. Muhtesip isedaha ok belediye zabta ileriyle urar ve bu konularda kad nnicra memuru durumunda bulu nur 186.

Osmanl mparatorluundan hisbe grevini yapanlara "muhte-sip" veya "ihtisap aas" yada "ihtisap emini"de denilmekteydi. h-tisap grevi, iltizam usulyle ve bir yl sreyle isteyene verilir. Vebunun karlnda "bedel-i mukataa" denilen bir para alnr ve bugrevi alann eline bu hususu belirten bir beratta verilirdi

18 7. Muhte-sibin asl grevi ehir ve kazalarda bulunan eitli esnaf ve zana-

185. Y.Z. Kavak, a.g.e. s.32-33, Hisbe ve Muhtesip Konularnda daha geni bilgiiin bkz: E. Tyan, Histoire de l'Organisation Judiciaires..., s.616-648. C. Zeydan, slmMedeniyeti Tarihi, s.347-349, O. Nuri, MUB, c.l s.308-318, Claude Cahen, Hisbe Mad-desi E 2 , c.VIII, E. Eref olu, slamiyette htisap'n Prensipleri, TD say: 25/(1871) s.99-105. 186. O. Nuri, MU B, c.l s.309.187. O. Nuri, MU B, c.l s.327.


25/56

38 FEDA AM L ARIKatkrlar, loncalar denetlemek ve karlnda devlet iin bunlardanbelirli kurallar dahilinde eitli adlar altnda vergi almakt. Balcagrevi buysada yetkileri iinde dinsel nitelikte baz iler de vard.rnein XVI.yy .dan kalma bir ar emniyet tznde muhtesibinramazanda oru tutmaya, nam az klmay an, araf ien, hayvanlaraeziyet eden, mezarlar ineyen kimselere de ceza verebilecei be-lirtilmektedir. Fakat pratikte her eyden nce grevleri loncalarkontrol ve denetlemek, mahalli pazarlarn kuruluu ile ilgilenmek,hatta gerektii zaman zanaatkrlar arasnda ham madde datmnyapmakt18 8.XVI.yyda muhtesiplik iltizamla veriliyordu. Buna "ihtisap mu-kataas" ad veriliyordu. Bu mukataa taha ok kap kullarna veyailtizam sahibi birine verilirdi. Baz durumlarda ise, bunun has ola-rak devlet adamlarna verildiini gryoruz'8 '. Daha sonralar ilti-zam ve mukataalarn idare edilmesi ve ihtisap mukatas gelirlerivali ve mutasarrflara braklm tr. Onlarn da bu ii iltizamla ba-kalarna yaptrdklar anlalyor. rnein XVII.yy.da Manisa'da"Rsum-u ihtisabiye" sancak beyine aitti ve sancak beyi buna ilti-zamla bir bakasna veriliyordu. Bir yl sreyle yada bir yl sonunakadar bir ka aylk ihtisap rsumunu iltizam edene sancak beyi ta-rafndan bir de teskere verilird i19 0.

Muhtesip grevine balaynca eitli vergiler toplamaya balar-d. htisap rsumu denilen bu vergi damga (veya mhr) resm,tart (mizan) resmi, arlk ve l (evzan) resmi, ar (bc- pazar)resmi, gnlk dkkan resmi, (yevmiye-i dekkin), narhlk akesi(ikier ake ki narh konan maddeleri satanlardan alnr) ve bunabenzer adlar altnda alnan verg iler19 1, ok tketilen yiyecek madde-lenin imalinden alnan vergiler, ticar gemi giri resmi, kap resmi(stanbul'a Edirnekap'dan giren mallardan alnrd)'92 . Muhtesibin188. R. Mantran, stanbul, s.143-145.189. . Ortayl, Osmanl Kad'snn..., s.102.190. rnein 1054 (1644) Rebiyl evvelinde M anisa'da bunun Yusuf A a'ya veril-

dii anlalyor: "Vehi tahrir ve bais-i tesvid-i huruf budur ki mahruse-i Manisa'davaki'olan ihtisab vazl-i vilyet olanlara kayd olman zabt olunmak babanda aalarmz-dan bais-l-temessk Yusuf A a'ya tefviz ve deruhta olunub i bu 1054 mah- rebiyl ev-velin gurresinden verilb varub ihtisab- mezbu re mutasarrf olub ve ona mutaallik olanhukuk ve rsumatn bi hasb e-er've'l-kanun ve mutad- kadm zre ahz kabz idb vemuhesebesinmah bemah getrb slub-u sbk zere eda eylemek artiyle i bu huruf tah-rir ve yedine vaz'olundu . Hurrire fi tarih i'l-mezbur M in el-fakir Ken 'an Kaymmakam-liva-i Saruhan hl", C. Uluay, a.g.e. s.33.191. Abdurrahman Vefik, Teklif Kavidi, c. l Dersaadet 1 328 ,s.43,R . Mantran, s-tanbul, s.146, . Uluay, a.g.e. s.33, . Ortayl, a.g.m. s.102.192. R. Mantran, La Vie Quoditienne..., s.107.


26/56

OSMANLILAR'DA KADILIK MESSESES 39bunlardan ne kadar para alaca da kanunnamelerde belirtilmitir.rnein stanbul'da dkkan vergisi olarak her gn toplanan 8.087akenin 6.030'u hazineye yatrlyor, geriye kalan 2.057 ake ise ih-tisaplk hizmetleriyle grevli 40 memurun creti olarak, emekli c-reti ardak (ihtisap adr) hizmetleri, beslenme paras, ardak kira-s ve kadlara stanbul teftilerinde elik eden m emur creti olarakayrlyordu19 1.

Muhtesiplerin emrinde "kulolanlar" denilen bir takm me-murlar bulunur ve bunlar ihtisap rsumunu toplarlar ve muhtesibeteslim ed erlerdi. Bunun iin 15 gedikli kul olan v e 16 nefer san-dal- mlazm m stahdem olup, mnhal ve vuk u'unda gedikli 'ninevlad- zikuru yoksa bu mlazmlardan birisine verilir ve dardanmuhtesib'in iltimas ile kimse alnamazd. Sadrazam, stanbul kad-s, mu htesip ve ayak nibleri berabe rce ko ntrol ve teftie ktndabunlardan biri maiyetinde terazi tard. Bunlar kul gezer ve beledi-ye zabtas grevini yrtrlerdi. Kul olanlar'nn says sonralaraltya kmsa da 1243/1827 de ihtisap nezareti'nin kuruluuylagrevlerine son verilerek bu grev "ihtisap neferi" denilen askerle-re verilmitir19 4.Muh tesip kanunn ame hkm lerine ve esnaf arasnda yaayankurallara gre hareket ederdi. Her ehirde bulunan lleri damga-lamak iin stanbul'dan sk sk bu ile grevli memurlar yollanr,esnaf ve tccarlarn hilelerine meydan verilmezdi. Ancak her ehir-de uzunluk ve arlk llerinin birbirine tutmad anlalyor. Bunedenle bir ehirden dier bir ehire giden esnaf ve tccarlar eitlizorluklarla karlarlard. Muhtesip her gn ar ve pazarlar dola-r alnan ve satlan eya yada mallar inceler, eer bunlar da bir bo-zukluk veya aykrlk grrse bunlar yapanlar hemen cezalandrr-d. Ekmeki, breki, a vb... dkkanlara giderek i ve eksikpiirenleri saptar ve gerekli cezalar verirdi. Boaslar, mutabiyemalzemesini ler, kalp olan sabunlar tesbit eder, meyveleri kont-rolden geirirdi19 1. Pazar dzenini ihlal eden sular ileyen kimse-

ler hemen orada deneklenir. Veya siyaset cezalar verilerekhkm orada infaz edilirdi. Berat sahipleri sadrazamn sarayna g-193. R. M antran. stanbul, s.146, E. Erefolu, stanbul'da ihtisb M evzut ve1682-1684 Senelerinde htisb Mukatas ile lgili Bir Belge, TED, say: 4-5 (1974) s.209,Bu belgenin franszcas iin bkz R. Mantran, on document Sur l'ihtisb de Stamboul lafin du XV IIe . Siecle. Melanges L ouis Massignon, Damas 1957, s.127-149.194. O. Nuri, MUB, c.l s.329.195. .Uluay, a.g.e. s.34.


27/56

42 FEDA AML ARIK1485 tarihli ihtisap kanunnamesinde, bir mala narh konurkenmaliyetinin gz nnde bulundurularak ve hayat pahall dikkatealnarak, can'atn zorluuna gre esnaf iin genellikle %10'u ge-meyen bir kr takdir edilmesi belirtiliyor"6. 1562-63 tarihli bir ka-nunnamede ise "muhtesip olan kimsenin kad vastasyla ona on-drt zere narh vermesini, o yerin yn ve ihtiyarlarndan veemekilerinden hesab yapp ona gre ona ondrt %40 karla narhntesbiti" emredilmektedir2" .Narh konurken esnafn ve halkn d urumu , reticinin emei veharcadklar paralar, maln kalitesi gz nnde tutulurdu. Ayn eitmallardan kalitelisine "Kalite Hakk" tannrd. rnein XVII.yy.sonunda Bolu'da helvann okkas 20 ake ederken olak aban Us-tann dierlerine nispetle kalitesi daha yksek helvasna 24 akenarh verilirdi. Dier helvalara 24 ake konduu, zaman, onunkine28 ake narh veriliyorduKonulan narh'dan halk zarar grrse ve ikayet ederse narhderhal kaldrlrd. Narh'd an eksik veya fazlaya satanlar, sahte veyadamgasz vezinler kullananlar kt, bozuk ve kalitesiz mal satanlar

ar ekilde cezalandrlrd. Byle durumlarda kad ve muhtesiptarafndan para cezasna veya dayaa mahkum edilen esnafa karloncalarda "yolsuz cezas" uygularlard. Bu, kurallara uymuyanla-rn geici veya tamamen birlik yeliinden kartlmasyd. Kendi-sine yolsuz cezas verilen esnaf, d kkannn nn e karlr, dkka-nna kilit vurulur ve yiit ba tarafndan sa ayanda ki papukarlarak dama atlrd. Byle bir kimse, lonca haklarndan yarar-lanamamakta, herkes kendisi ile ilikisini kesmekte ve loncayadaalnmamaktayd. Muktesiplerce uygulanan maddi cezalara karlklonca tarafndan verilen man evi ceza daha etkilidir ve bir "sosyalboykot" olarak nitelendirilirdi21".III (Kaunname-i ihtisb- E dirne, TV 3/Sayfa: 168-177). Franszcas iin bkz: R.Mantran, Reglements Fiseaux Ottomans. La Polie des Marches de Stanboul au debut duX V I e Siecles. Les Cahiers de Tunisie say: 14 (1956) s.213-241 Narh hakknda ayrcabkz: O. Nuri, MUB, c.l Ksm 5.206. .L. Barkan, a.g.m. 1 (Kaunname-i ihtisb- stanbul el-mahrse) TV 1/5ubat 1949 s.327.207. . Ortayl, a.g.m. s.103.208. H. S ahilliolu, a.g.m. s.37.209. U.Heyd, a.g.e. s.231.210. S. G lllii, a.g.e. s.148.


28/56

OSMAN LILAR'DA KADILIK MESSESES 43Kadlarla beraber iktisap ve Beled ilere bakan muhtesiplikkurumu, 1825 ylnda kaldrlarak stanbul'da "ktisap nezareti"tesis edilmi, htisap Aas'nada "Nazr" nvan verilmitir. Dahasonralar ise bu messeseninde 1854 ylnda kaldrldn ve "ehrEminlii" messesesinin kurulduunu belirtelim 2".Beled iler bakmndan kadlara muhtesibler ve naiblerdenbaka birok kimselerinde yardm ettiini sylemek gerekiyor.Bunlar Pazarba, Hekimba, Mimarba ve psuba'dr.Pazarlar idare eden Pazarbalar muhtesibin ok geni olan g-revine yardmc olurlar, ayrca Saraya erzak almakla grevlendiril-diklerinden bunlara muhtesibler tarafndan her ay bir eya narh lis-tesi verilmesi zorunlu tutulurdu 21 2. Uluay bunlarn bakkallartarafndan seildiini s yl yor 21 3 .Bu ilemin onaylanmasda her halde kadlarca yaplyordu. Pa-zarbalar ayrca, pazarlarda satlan eitli mal ve yiyeceklere narhkonmasnda, sebze, meyve vb... gibi eylerin bakkallara datmn-da byk rol o ynard 21 4.Salk ileri, Tabibler ve Cerrahlarn kontrol ise Hekimba-'larn grevlerindendi. Hekimba'lar ehrin saln ilgilendirenve salkla ilgili dier hususlarda D ivan- H ma yun 'a raporlar gn-derirlerdi. Bunlar Diva na'a iletmek ise kadlarn grev iydi2".stanbul ve dier ehirlerde her trl resm tamirat ve inaat a-lmalar Mimarba'nn banda bulunduu "Hassa Mimarlar" te-kilat vastasyla yrtlyordu. Mimarba'ya "Mamar Aa, HassaMimarba"da deniliyordu. Devlete ait resm nitelikteki inaat vetamirat ilerinden b aka, Seltn vakflarndaki tamir ve ina ileri-de hassa mimarlar tekilat'nn grevleri arasnda bulunuyordu.Osmanl mparatorluundaki aznlklarn ellerinde bulunan mabet-lerin tamiri gerektiinden, mtevelli heyetlerinin merkezden izinalmalar gerekirdi. te bu tamir izinleri, onlara kadlar'n huzurun-da hassa Mim arlar'nn yapacaklar keif ve gstereceleri luzmzerine verilirdi. stanbul'da mabetlerin ve yollarn kapanmasna211. O. Nuri, MU B, c.l. s.338.212. H. Sahilliolu, a.g.m. s.37.213. . Uluay, a.g.e. s.35.214. . Uluay, a.g.e. s.35.215. Uzunarl, istanbul ve Bild-i Selse K adlar, s.31.


29/56

44 FEDA AML ARIKengel olmak ve yangn ihtimalini ortadan kaldrmak iin zel kile-rin yaptraca ev, han, hamam vb., gibi inaatlarda hassa mimarla-rnn verecekleri ruhsata balyd. Bunlar zel inaatlar kontrol venizama uygun olmayanlar yktrmak yetkisinede sahiptiler. Bu hu-susta en byk yardmclar kad idi. Su yollarnn tamiri ve bak-mndanda M imarbalar kadar kadlar da sorumlu tutulurdu. Bu ko-nularda, bu gibi ileri denetim ve murakabe yetkileridebulunurdu"16 . rnein su yollar nazr ve stanbul Kadsna yolla-nan bir fermanda, g enel su borularn g izlice musluk taklaraksuyun zel ihtiyalar iin kullanldn ve bunun iin bir aratrmaalmas istenmiti21 7. Bu gibi durumlarda kad mimarba'ya dan-r ve ona gre karar verirdi. Mimarbalar'n maiyetinde Sermi-mar, ikinci mimar ve mimarlar, Kethda ve avular bulunurdu.1247/1831 tarihinde Mimarbalk kaldrlarak "Ebniye-i HassaMdrl" kurulmutur21 8.

psubas ise, ehrin temizlik ilerinde sorumlu idi ve bu ko-nularda kad'dan emir alyordu. Buna "Terslik subas" da deni-yordu. Atanmalar kad tarafndan yaplyordu. rnein 1019/1610yl Manisa er'iyye sicillerinden Hseyin b.Abdullah adl birisinin"terslik subas" olarak tyin edildiini gr yor uz 21 9.Kad'nn mal grevlerinin banda "Avarz Haneleri"nin kaydve muhafazas ile bu verginin toplanmas gelir 220 . Avrz veyaAvrz- D ivniye tanzimata k adar olaan st durum larda ve savazamanlarnda harp harp harcamalarn karlamak zere padiahemri ile halktan tahsil edilen her trl hizmet, eya ve para eklin-deki teklife verilen isimdir. Bu vergilere "Teklif-i rfiye"de de-niyordu. Askerin geecei yollar boyunca kurulan menzil tekilat-na vasflar ve saylar belirli olan zahireyi gtrp satmak,ordunun ihtiyac iin gerekli harp malzemesini, arpa ve saman sa-lamak ve bunlar sevk etm ek, gerektiinde yardmc snflar teminetmek, hisar yapmak ve nihayet "Avarz Akesi" denilen belirli birmiktar para ile, devletin yada seferin idare masraflarna katlmak,"Avrz- Divaniyye" denilen vergilerin belli ballarn oluturur-

lar.216. erafettin Turan. Osmanl Tekilatnda Hassa M imarlar, TAD, 1/1/1963)s.173.217. R. Lewis, Osmanl Trkiye'sinde Gndelik Hayat s.32.21 8 .0 . Nuri, MUB. c.l. s .978.219. . Uluay, a.g.e. s.36, Ayrca bkz: R. Mantran, Lavie Quoditienne..., s.104-105. 220. . Ortayl, a.g.m. s.103.


30/56

OSMAN LILAR'DA KADILIK MESSESES 45lke nfusu bu eit teklifin tevzi ve taksimine esas olacakbir takm vergi birliklerine, "Avrz Hanelerine" blnm bulunu-yordu. Bu hanelerden her birinin tyini iin eitli esaslar gznnde tutulmutur. rnein o yrenin zenginliine halkn ehirli,kyl, gebe ve gmen olup olm adna, dkkan ve tarla saysnave son olarak zamann ve durumun gerekliliine gre vergi tarh vedatm iinde esas tekil etmek zere birer vergi birlii halindetekil edilen tibari Avarz haneleri iinde, , be, on veya onbeevli kimse bulunabilirdi. Defterlerde her m ahalle ve kyn nfusu

belirtildikten so nra zel kaidelere g re, birde ayrca bu nfusun kaavarz hanesi saylaca tyin ve tesbit edilirdi. Devlet daireleri,saptanan ihtiya toplamnn lkenin genel avarz hanesi saysnablnmesi ile bulunan sayy bir defa tyin ettikten sonra her blge-sinin kadsna hkmler yolluyarak o blgedeki avarz hanelerinegre hesaplanm saylarda "Avarz- Divaniye'yi toplamay emre-derdi22 1.Ancak bir yerde eitli nedenlerde nfus saysnda bir azalmaolursa, Avarz haneleri yeniden tesbit edilebilirdi. rnein 1607 y-lnda ekiya saldrsna urayan bu yzden nfusunun te biri da-lan, kalanlarda vergilerini karlayamaz duruma den Ankara

ehri halk, avarz haneleri yeniden saptanmasna istemiler, bununzerine ehir ve kylerde tekrar avarzhaneleri tesbiti, Ankara kad-sna emredilmiti. Kad da, mahalli ileri gelenlerine danarak, yeniavarz hanelerini mah allelere gre tesbit e tm iti22 2.Kadlarn dier bir grevide, para raicine dikkat etmek, raitenfazla sikke m badelesini nlem ek, tedavlde kalp veya krkk sikkebulundurulmamasna dikkat etmek ve bu gibi ilere bavuranlarcezalandrmakt22 3.Devlet, genellikle kendisine ait olan vergi haklarnn tahsilinimukataaya verirdi. Mukataaya verilecek yerler iin mukataa sahibi-

ne iltizam teskeresi vermek ve mukataa berat'mn kaydna kad'nnmal alandaki grevleri arasnda yer alr. Aada belirteceimizzere kadlar ayrca m ukataa ve iltizam ilerinde "Mfetti veNzr" sfatlar tayarak ok nemli roller oynam lardr.221. . L. Barkan, Avrz M addesi, A, s.13-15.222. . Ergen, 1600-1615 yllar arasnda Ankara ktisad Tarihine Ait Aratrma-lar, Trkiye ktisat Tarihi Semineri (8-10 Haziran 1973), Ankara 1975 s. 147.223. . Ortayl, a.g.m. s.103.=


31/56

46 FEDA AML ARIKMukataa hazineye gelir temineden bir kurumd ur. Vergi gelirle-rinin toplanma ii arttrma yolu ile satlarak bir mltezime devredi-lirdi. Grevi alan mltezim, belirli bir m ebl demeyi kabul ederdi.Bunun bir blm pein, geri kalanmda vergi toplandka, belirlitaksitler halinde hazineye teslim ederdi22 4. rnein 869/1494 yln-da bu tasarruf Sinan Bey, irmen s anca 'na bal bir ky, sancakbeylerine ylda 600 akeye mukataaya vermi, bu i ayrca tahrireminleri tarafndanda tesbit edilerek o nay lanm t22 5. Kadlar maka-taa ve iltizam ileri ile ilgili olarak defter tutarlar, yaplan ilemlerisicile geirirlerdi. M esela, Filorina ka ds'na gelen bir fermana greFilorina ve Kesriye blgesindeki eitli mukataaya "Ayak mili"olan Hasan adl birisinin 949/1542 ylnda yllna iltizam"Kad Sicillt" mucibince yaplm yine ayn tarihlerde Avlonya,Dra, taraflarnda birok m ukataay iltizam etmek istiyen stan-bul'da oturur baz yahudilerin ve kevillerinin durumlarn tesbit ve"Mufassal ve Merub Sicillta geirildikten sonra hakikat zereyazp dergah- Mualla'ya arz etmesi"de stanbul kadsna emredil-mekteydiv Bu konuda anlaamamazlk karsa, mukataa emini,Nzr ve mili kad nnde iddia ve ihtilafn zepte geirilip ahitle-rin dinlenmesini istiyebilirlerdi.Kad'larn iltizam ve mukataa verdikleri hccetlerde oknemli idi. Kadlar bu hususlarda merkeze "Arzlar, arz- telhis'lerve mektuplar"da yo llayabilirlerdi. B unlarda, mukatalarn mltezim-leri ve iltizam koullar ile yeni sahiplerini bildirir ve "Ml- Miriyeenf" cihetini tebarz ettirirlerdi 22 6. Mukataa ve iltizam ileri ile ge-nellikle kadlar ilgilenmekle beraber bazende nablerin bu ilerleuratklarda anlalmaktadr. rnein 972/1564 ylnda Filibe'de"Enhr- Hassa-i Kpes" denilen bir eltik mukataas, Filibe kadsnaibi olan sa Halife ile muk ataat nazr Meh med Kap tan, reisler veeltikiler arasnda miktar saptanan arpa ve pirin olarak kararla-trarak, bu mukataay iltizam artn Filibe kads Ahmed b. Ali deonaylyarak sicile geirmiti. Kadlar bu ilemleri iin "rsaliye"

defteri denilen defterler tutarlard. B elirli zam anlarda mukataalar-dan irsaliye iin toplanan paralardan bir ksm gereken yerlere sar-224. . Ergen, a.g.m. s.160. dipnot:77 ayrca bkz: H. Sahilliolu, Bir MltezimZimam Defterine gre XV . yy. sonunda Osmanl D arphane M uikataalar, FM, XX III/l-2(1962-1963) s.145 vd ...225. Tayyip Gkb ilgin, XVI. asrda M ukataa ve ltizam lerinde K adlk Messese-sinin Rol, IV. TTK (1948) Ankara 1952. s.435.226. T. Gkbilgin, a.g.m. s.436-437.


32/56

OSMANLILAR' DA KADILIK MESSESES 47fediidikten sonra, geriye kalan merkezce bu greve atanan ve ken-disine "hava le" denilen b ir kii ile hazineye yollan rd"7.

Kadlar'n "Muk ataat mfettii" sfat ilede bu g revlere tyinedildikleri anlalyor. rnein amasra kads mehmed, "AnadoluKptleri mfettii" olarak tyin edilm iti. Keza 948/15 41 ylndadevrek ve aramba kads olan Bayram, Bolu, ankr, Kastamo-nu mukataat m fettii idi. O yerin kads mfettii bulunduuhalde baka birisinin de bu sfatla grev yapt o luyordu.Kadlarn mukataalara dorudan doruya nazr olmalardaXVI.yy. ok grlm ektedir. Esasen mukataat nazrl, kadlarn al-dklar "Nzm- Em vl" sfatnn bir paras veya baka bir ekliidi. Ancak bu greve bazende Dergh- A li avular, Tmarl sipa-hi vb... gibi kimselerde getirilebiliyordu; fakat genellikle kadlarmukataat nazrl g revini yapm lardr. rnein 953/1546 ylndaBiri kads Muhiddin, saruhan mukataasna nazr olarak atanm-t r22 .Kadlarn iktisad-mal grevleri arasnda, maden ilerine neza-ret etmekte bulunuyord u. zellikle Balkan lar'daki maden ehirleri-nin fethinden sonra , Me rkez iktidarn kadlarn maden iletmeciliiile ilgili konularda yetkilerini arttrdn gryoruz. Madenlerdehisse sahibi olan kimseler, kaddan alacaklar tapu senedi ile bunudorulamak mecburiyetinde bulunuyorlard. Baz durumlarda mer-kez, kaddan maden blgesinin durumu ve orada yrrlkte bulu-nan kanunlar hakknda rapor istiyebilirdi. rnein Trpa madenle-rindeki r vergisi'nin toplanma biiminin tesbit edilmesi iin,kad ve nibler grevlendirilmilerdi2"9. Kadlar'n maden retimive maden ocaklar zerinde olduu kadar, dkm ve rafinerilerzerindede aktif olarak k ontrol yetkileri bulundu unu, ou durum-lardada emini denetlediini syleyelim 23 0.Kadlarn arazi taririr ilerindede rol oynadklarn gryoruz.Devlet adna her eit gelir kaynaklarnn saptanmas ve bunun tev-zii iinden sorumlu olan (yani vilayet tahririne memur olan) kimse-227. T. Gkbilgin, a.g.m. s.438.228. T. Gkbilgin a.g.m. s.442-443.229. N. Beldiceanu, Recherche Surla V ille Ottomane, s.l 17.230. N. Beldiceanu, a.g.e. s.l 18 Bu husus iin ayrca bkz: T. Mmtaz Yaman, KreBakr madenine Dair Vesikalar, TV 1/IV (1941) s.266-282.


33/56

48 FEDA AM L ARIKye emin denirdi. Tahrir emaneti byk tecrbe ve bilgi gerektirenve ok byk sorumluluklar istiyen birg revdi. Ayn zam anda r-vet ve eitli yolsuzluklara msaat olduundan, tahrir iine genel-likle nfuzlu beyler ve kadlar m emu r edilirdi. Tahrir em ni, tahrirememur olduu ehirde, o yerin kads ve tmarllarn toplar ve tefti-i bunlarla birlikte y apard. Kadlara b urada den en byk grev,hi bir gelir kaynann hari kalmamasna dikkat etm ektir23 1.

Bu suretle eminleri devlet hazinesi adna kontrol etmek duru-munda bulunduklarn syleyebiliriz. Tahrir srasnda elinde birberat ile gelir tasarruf eden herk es, elindeki beratlarn, defter suret-lerini, temessk leri ve m ahsult defterlerini tahrir heyetine teslimeder ve yerinde tefti b alard. Berat sahipleri, halk ile beraber yllk g elir m iktarn defter halinde em ine sun arlar, emn'd e bunumerkezden getirdii eski mufassal defterle k arlatrr ve yerindereaya arasnda denetlerdi. Uygun bulduklarn ve meydana kanfazlalklar miktar olarak deftere iler, ancak bunlarn de eri sonra-dan merkezde hesaplanrd. Eminler, bu deerlerin takdiri iin kad-lardan mahalli narh belirten hccetler getirmek zorundaydlar23 2.Halkdan bazlar vergi vermemek iin yazlmaktan kaarlard. Bugibiler, kadlar yad a hari eminleri tarafndan bulunu p, vergileritahsil edilirdi. Bunlarn haslat mahallin kad lar tarafndan hazineadna zapt olunu rdu. Kadlar hara (izye) defterlerini eminlereteslim etmekle grevliydi.Tahrir emni kad'nn ve dirlik sahiplerinin yardm ile, eskimufassal deftere, hak sahipleri ve reaya elindeki belgelere gre, hertrl gelirlerden oluan deiiklikleri ve en son durumu yerindesaptayarak merkeze bildirirdi. Emn o blgenin kadsn yanna ala-rak tahrirer memur olduu alan dolard. Tahririn amalarndanbiriside, birbirine karm olan ky topraklarnn, tarla, yaylak,

mezra'a ve ormanlarn snrlarn belirlemektir. Tahrirden sonra or-taya kan snr anlamazlklar, kad tarafndan yerinde incelenirve padiah'n hkm ile ilgililere bir snrname verilirdi 23 3.231. H. nalck, Sret-i Deftcr-i Sancak-i Arvanid, Ankara 1954, (giri) s.XIX vd .232. H. nalck, a.g.e. ayn yer.233. H. nalck, ayn yer a.g.e. ayn yer. Tahrir iin ayrca bkz: .L. Barkan, Trki-ye'de mparatorluk D evirlerinin Byk N fuz ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus sta-tistik Defterleri, FM II/1-2 (1940-41) s.20-59, 2 14-247.


34/56

OSM ANLILA R'DA KADILIK MESSESES 49d) Dier AlanlardaKadlar, bugn askerlik ubelerinin ve dier asker makamlarngrdkleri baz ilerlede ura rd. Sefer srasnda deir mlkerkn (sancakbeyi, Beylerbeyi ve subalar) savaa giderken, kadve nabler ise bulunduklar yerlerden ayrlmazlard. Kadlar'nbyle durumlarda nem li grevler ve sorum luluklar yklendiklerinigryoruz. Ordunun ihtiyalarnn salanmas, iae ve dier yiye-cek maddelerinin ve gerekli sava malzemesinin hazrlanmas, iae

maddelerine ait bedellerin muhasebesi sonradan grlmek zeremltezimlere detdirilmesini23 4. Yol ve konaklama cretlerinin kar-lanmas ve bu gibi yerlerin kontrol edilmesi ve toplanan vergile-rin orduya tam zamannda ulatrlmas23 5 bunlarn balcalarn te-kil etmektedir.Sipahi, Cebell, Gnll vb... gibilerin hazrlanmalar ve sefe-re eksiksiz olarak katlmalar konusunda olduu kadar, ordu seferegiderken asker birliklere yardmc olarak eitli sanat kollarnamensup olanlardan hazrlanan "Orducu esn af n nceden temini,tertibi ve zamannda yerlerine sevk edilmeleri hususundada kadla-rn grevli ve sorumlu olduklarn anlyoruz. Bunun iin ilgili kad-lara merkez tarafndan eitli fermanlar gnderilirdi. Bu yardmckuvvetler "Orducu b a"nn ynetiminde sefere katllrlard 2 '. lgi-li hususlar kadlara emredilir, bunlar yerine getirmiyenlerin sadeceazl ile deil, iddetli cezalarlada cezalandrlacaklar kendilerinebildirilirdi. Emekli olmu askerlerin beratlar bile kadlklarca tesciledilir; keza asker izinlerde kadlar tarafndan sicile kayd edilird i23 7.Rumeli'de toplanarak stanbul'a gnderilen devirmelerden vezmm reayadan askere alnanlardan yollarda lenlerin saptanmas,hastalanp geride kalanlarn ve kaanlarn bildirilmesi ve bunlarnilgililere teslimi, devirme olanlarn toplamak iin merkezdenyollanan memurlarn yolsuzluklarna engel olmak ve bunlar kont-rol etmekte kadlarn grevleri arasnda bulun uyordu 2 8 .234. H. Ongan, a.g.e. s.XX XV II.235. rnein Ankara'nn Murtazabd kazas kads olan Mevln Ahmed Efendi,1583 Temmuzunda Nzul vergisini topluyarak bizzat Erzuruma kadar giderek orduya tes-lim etmitir. . Ergen, a.g.e. s.126 naklen . Ortayl, Osmanl Kads'nn Tara Yneti-mindeki Rol, s.104. Ayrca bkz: Refik Gr, Osmanl mparatorluunda Kadlk M esse-sesi, s.97 belge 28, s.98 belge 29.236. H. Tongur, a.g.e s.22, R. Gr, a.g.e s.74.237. . Altunda, a.g.m. s.348, 350.238. . Altunda, a.g.m. s.350 , H. Tong ur, a.g.e. s.23, R. Gr, a.g.e. s.99 Belge 32.


35/56

50 FEDA AML ARIKOsm anllarda dev let kamu hizme tlerini bizzat grm ez, bu ilerieitli kurulular ve kurumlar aracl ile yaptrrd. ehir alt yaptesislerinin (Okul, Hastane, Ham am, K itaplk, marethane vb..) ku-ruluu ve ileyii vakf kurumu iinde yer a lrd. te vakflarnkontrol, devletin temsilcisi du rumunda olan kadlar tarafndan ya-plyordu. Fakat bu kon trol, sadece vakfn koullarna uyulup uyul-mad eklindedir ve vakflarda grlen e itli hizm etler kad tara-fndan dolayl olarak denetim ve kan trol altnda tutu lur 23 9.Vakfiyelerin tanzimi ve sicile ka yd, vakfiye artlarna gremtevelli, nzr, cabi, imam, seyyid, mezzin, hatip, vaiz v.b. dingrevlilerin tyin ve azilleri, bunlarn devlet gelirinden denek al-malar ve bunun iin gerekli arzlarn divan'a yazlarak tevcih berat-larnn getirilmesi, kadlarn yetkileri iinde bulunuyordu 24 0. rne-in 27.Mays 1594 tarihini tayan bir berat ile, seyid MuhiddinEfendi'nin Ank ara'nn dam ga ve cendere mukataasndan gnde 5ake denek almas, Ankara kads olan Mehm ed Efendi'nin bunumerkeze bildirmesi sonucu gereklemiti24 1.Yine vakf kurum larndan saylan m edreselerin, buralarda ya-plan eitim-retim faaliyetlerinin ve ktp hanelerin k ontrol ve

gzetimide kadlklarca yaplyordu24 2

. Mderrislerinin atanmasveya grevlerinden alnmas iin kadlarn merkeze arz yetkileri debulunurdu. marethnelerin ve "talebe-i ulm"un iaesini denetle-mekde kadlarn vazifeleri arasnda bulu nuy ordu 24 3.Kadlar bu gn noterlerin yaptklar ileri de yaparlard. Hereit kefalet, veklet, muk avele, borlanma v.b... szlemelerbunun iin gerekli ilemlerin yrtlmesi ile sicile geirilmesi kad-larca yaplrd24 4. Ayrca kadlar yetki alanlarna giren her konuda239. Cokun ok-Ahmet Mumcu. Trk Hukuk Tarihi, Ankara 1976, s.269 Ayrcabkz: A. Refik, a.g.e. s.31, Be Sefer 994/15 85 tarihini taya n ve stanbul vakflarnn Tef-tiine ve Kt lerin nlenmesine D air stanbul Kadsna Y ollanan Hkm .240. H. Ongan, a.g.e. s.XXXIV, O . Nri Ergin, Trkiye'de ehirciliin..., s.82-83, .Ortayl, a.g.m. s.104, R. G r, a.g.e. s.92 vakf m ukataasnn tesciline ait belge no: 14,s.120 belge no: 108 (vakf m uhasebesinin teftii hakknda).241. Y. Ycel, Desantralizasyon, s.667.242. . Altunda, a.g.m. s.350.243.1. Ortayl, a.g.m. s.104.244. H. Ongan, a.g.m. s.XXXV, yaplan bu ilemlerin slm hukuku'nun muameltksmna tekabl ettiini, sylemitik. Tanzimattan sonra bu gre, kadlarn denetimi altn-da kurulan "mukavelhat muharrirleri"ne veya "ktib-i adil"lere braklmtr. Ayrca bkz:R. Gr, a.g.e. s.102, belge 44 (vekalet tevcihi hakkndadr), s.l 13 belge 82 (vekalet tesci-li).


36/56

OSMAN LILAR'DA KADILIK MESSESES 51(lm ilm, miraslk, evlenme, boanma, emlk alm satm,borluluk vb., durumlarda) tanklkta yapabilirler ve bunun ilgilimahkemelere gnderilerek ilem grmesinde yardmc olurlard.Bu i, kadlarn dzenledii hukuk bir eit mektup mahiyetindeki"kitab'l-kad-tanklk nakli belgesi" ile yaplyordu. rnein borve alacak ilikilerinde bu kad mektuplarnn deiik yerlerde birpara transfer arac olarak kullanldn gryoruz. H erhangi biralacakl, bir kimseden alaca borcunu tahsil iin kad'ya ba vururve ondan kendisi iin bir "tanklk nakli belgesi" hazrlanmasn is-terdi. Ancak hemen belirtelimki bu tanklklar kesin bir karar niteli-i tamaz. Kitab'l-kad, dava konusu olacak bir hususun ilgili birmahkemeye duyuru lmas, am acn tayan bir belgedir ve ancak da-val tarafn savunmas dinlenildikten sonra gerei yaplr 24 5. Birkad'nn tanklk yaparak ilgili yerin mahkemesine yollad mek-tup zerine, ilgili kad alacaklnn vekili durumundaki tanklk bel-gesinin hmili ile borluyu yzletirir, tanklk belgesindeki konu-lar kabul edilir ve uygun bulunursa borcun denmesi iin kararverilirdi. Kitab'l-kad yada "Nakl-i ahdet" baz durumlarda po-lie ile yaplabilecek ilerde kolaylk salyorsada, asl manadakipolie kitab'l-kad gibi resm bir nitelik gstermeyen "Sftece" . - 2 4 6

Miras ilerinde de kadlara ba vurulurdu. Herhangi bir kimseld zaman, mirasn hakszla yol amadan miraslar arasndapaylatrmak, kadlarn greviydi. Kadlara bu ilerde nibler vekassamlar yardmc olurdu. Bu ilemler, lenlerin metrktn vevereseye taksimini gsteren "m etrkt defteri"ne kayd edilirdi24 7.lenlerin evine gidilir, varisleri, onlar yoksa vekilleri ve vasleriarlrd. Menkul ve gayrimenkullere bir deer biilir ve sicile ya-zlrd bu arada -eer varsa- lenin borlarda gsterilirdi. Gerekborlar ve bu ilemler iin gerekli olan harlar (resm-i ksmet vb...)tereke tutarndan karlr ve geriye kalan mebla "feraiz" kurallar-na gre hisselere bltrlrd. Reit olmayanlarn, yetimlerin,kimsesi olmayanlarn ve sakatlarn haklarn korumak iin bunlaravas ve nzr tyini gibi grevlerde kadlarca yaplrd. Ayrca

245. H. Sahilliolu, Bursa Kad Sicillerinde ve D dem eler Arac Olarak "Kita-b'l-Kad ve Sftece"ler, Trkiye ktisat Tarihi Semineri (8-10 haz.1973) Ankara 1975,s.103-144.246. H. Sahilliolu, a.g.m.247. H. nalck, Mahkem e, s.150.


37/56

52 FEDA AML ARIKbazen kadlar, "umr- ksmet-i askeriyye" ile de grevlendirebili-yorlard24 8.

Evlenme-boanm a ve evlat edinme ileride kadlarca yaplyor-du. Bunun iin taraflar mahkem eye ba vururlar, evlenmeye maniolacak bir durumlar bulunmuyorsa nikahlar kylrd. Ancak erke-in slm Hukukuna gre "mehr-i meccel" denilen saptanm birmiktar paray lm ve boanma gibi durumlarda demek zerekabul etmesi gerekiyordu. Kadn mahkemeye gelemesede, bir vekilaracl ile bu ii yaptrabilirdi. Baz durumlarda da imamlarnnikh kydklarn gryoruz. Bu i iin kad tarafndan ima m'a bir"izinname"nin verilmesi gerekirdi. Boanma hallerinde de kadlaramracaat edilir ve bu durum uygun bulunursa nikh fesh olunarakboanma gerekleirdi. Bu durum da k adlarn mehir, nafaka, kiiselmallar ve haklar ile ocuklarnn durumu gznnde tutulurdu.Kocas len ya da boanan bir kadnn tekrar evleneb ilmesi iinbelirli bir sre beklemesi gerekirdi ki buna "iddet" ad veriliyor-d u 2 4 9 .

Kadlar ayrca tapu ilerini, arazi, emlk alm satm ilerinideyaparlard. Bu hususlarla ilgili olarak yapacaklar resm ilemlerkarlnda kanun namelerde belirtilen ve "resm-i tapu" denilenbelirli bir har alrlar ve yaptklar ilem leri deftere kayded erlerdi.r alacak timar sahiplerinin araziyi satn alan kimseyi tanmalargerekiyordu. Bu nedenle sat ilemi yaplrken hazr bulunmalarveya onaylarn bildirmeleri gerekiyordu25".

Kadlarn diplomatik grevlerde slendikleri bilinmektedir. r-nein 1618 ylnda Belgrad kads olarak grlen Habil, KomaronAndlamas'nda olduu kadar dier bir ok meselelerde de Osman-l mparatorluunu temsil etmitir. Daha nceleri de 1606 Zitvato-ruk bar grmelerinde grev almtr 25 1. I. Murad'n olu Baye-zid'e alnan Germiyan Beyi'nin kzn getirmeye memur olanlarnarasnda Bursa kads da bulunuyordu. Keza II. Murad'n Bizansmparatoruna, Gebze kadsn eli olarak yollad bilinmektedir.

248. H. Ongan, a.g.e. s.XXXIV-XX XV , R. Gr, a.g.e. s.113 belge 83 (vas ve nzrtyini hakknda), s.l 14 belge 85 (mirasn tescili hakknda).249. H. Ongan, a.g.e. s.XXX VI, R. G r, a.g.e. s.90 belge 3 (boanma), s.95 belge 22(boanma), s.l 13belge 84 (boanma), s.l 14 belge 87 (evlat edinme).250. H. Ongan, a.g.e. s.XXXV III-XXX IX, R. G r, a.g.e. s.122 belge 114 (tapu tes-cili s.l 12, belge 80 (tapuya tescile icazet), s.102 belge 45 (tapu tescili).251. L. Fekete, a.g.m. s.32.


38/56

OSMAN LILAR'DA KADILIK MESSESES 531475-80'de bir Osmanl kads Kahire'ye giderek bir barname ge-tirmi; yine 1516-22'de bir kad'nn Haleb'e eli olarak gnderil- .-252mt .Bu saydklarmzn dnda daha bir ok ilerde de kadlarnuratklar grlyor. rnein Bayram enliklerinin organizasyo-nu, men-i mrur teskeresi'nin verilmesi25 3 , hilat tayan avularngvenlii, yola karlan hazinelerin korunmas, zimm cemaatmeclisleri bakanlklarnn seim iinin onaylanmasnda da kadla-rn rol oynadklar a nlalyo r21 4.

III. KAD ILARIN MER (EH L- RF) VE REY(HALK) LE OLAN LKLER:a) mer le:Esasen bamsz ve dorudan doruya merkeze bal olan ka-dlar, baz konularda "ehl-i rf' ile karlkl iliki iinde bulun u-yorlard. Byk bir ksm kul aslndan gelen ve sosyal statleri dev-letten aldklar gce dayanan "ehl-i r f' ile yaplan bu ilikide

karlkl yardmlama ve mavere esaslarna dayanmaktayd.mer ile kadlar arasnda bir "ast-st" ilikisi bulunmuyorsadayetki, grev ve denetim alarndan aralarnda hassas bir denge ku-rulmutur. Bu da adem-i merkeziyeti tara ynetiminin balcazelliklerinden biri olarak kabul edilm elidir25 5.Kadlar ile mer arasndaki sk ibirliinin sesebi, kadlarnbeylerin infaz k uvv etine olan ihtiyacn, mernnda k adlarnhukuk hkm, karar ve istiaresine olan ihtiyacdr. Yrtme kuv-vetini ellerinde bulunduran beyler, yarg kuvvetini temsil eden ka-252. A. Mumcu, Rvet, s.122.253. "Men-i mrr" tezkereleri ehir ve kazalarda 1831'e kadar kad ve nipler tara-fndan veriliyordu. Bir yerden baka bir yere gitmek isteyen, nce m ahalle imamndan birpusula alr, niin, nereye gitmek istediini buna yazdrrd. Sonra bununla kadya bavururve ondan "mrr tezkeresi" alr ve gidecei yere giderdi. A ncak bu usul yetersiz grld-nden 1831 ylndan sonra yeni bir sistem uy gulanmtr. Buna nedenle vuchtan ve eh l-i er'den baz kimselerin 10-15 ake karlnda tezkere vermeleriydi. Sancaklarda defternazrlklar ve bunlara bal mukayydlikler kuruluncu mrr tezkeresi verme yetkisi kadve niblerden alnm ve bu defter nazrlarma braklmtr. M. adrc, ehir daresi,s.139-140.254. A. Mumcu, a.g.e. s.122.255. . Ortayl, Osmanl Kad s, s.123-124.


39/56

54 FEDA AML ARIKdlarn hkm olmadan hi kimseye ceza veremez, kadlarla beyle-rin kuvveti olmadan kararlarn icra safhasna

Documents

Osmanlılarda Kadılık Müessesesi 1