SADRŽAJ:

POKRETI OTPORA U DRUGOM SVJETSKOM RATU

Jugoslavija

Poljska

Francuska

Grčka

Italija

LITERATURA

-1-

POKRETI OTPORA U DRUGOM SVJETSKOM RATU

Poseban fenomen Drugog svjetskog rata, o kojem je neophodno govoriti, bio je pokret otpora, točnije pokreti otpora u raznim zemljama. I u ranijim, čak i u najstarijoj historiji, u raznim ratovima, zabilježeno je da se narodi okupiranih zemalja na ovaj ili onaj način suprotstavljaju okupatoru, osvajaču. Međutim, u Drugom svjetskom ratu pokreti otpora su dobili takav zamah, širinu u političkom i geografskom pogledu, takav intenzitet postigli su u samom ratu takve efekte da se može govoriti o jednoj kvalitativno novoj pojavi o ratovima. Mnogi s pravom nazivaju pokrete otpora u drugom svjetskom ratu „posebnim frontom“ ovog rata, čija dejstva treba ne samo uzimati u obzir već ih brižljivo proučavati. U svim zemljama koje su okupirali fašistički osvajači ili militaristički Japan javili su se pokret otpora okupatoru, čija su ga dejstva slabila i olakšavalo akcije snažne antifašističke koalicije na velikim armijskim frontovima. Pa čak i u zemljama samih osvajača u Njemačkoj, Italiji i Japanu, javile se ne samo opozicija osvajačkoj politici već i slabiji ili jači tajni antifašistički pokreti, čije su se, ma i male, akcije slijevale u opći tok borbe za obuzdavanje osvajački poduhvat i agresije ove tri velike osvajačke sile, a zatim i za njihovo konačno uništenje. U pojedinim zemljama posebno SSSR-u, Kini i u Jugoslaviji, pokret otpora izrastao je u moćnu vojnu oslobodilačku snagu, koja je bila u stanju da provede rat velikih razmjera i da mobiliše ogromne mase naroda za borbu. Zbog toga je oslobodilački rat naroda Jugoslavije u ovom dijelu drugog svjetskog rata udvojen u poseban odjeljak. Isto tako,borba sovjetskih partizana na okupiranoj teritoriji SSSR-a prikazana je u pogledu razvoja borbi na sovjetsko-njemačkom frontu, s obzirom na to da predstavlja sastavni dio tog fronta, s druge strane oslobodilačka borba u Kini također je posebno dana u odgovarajućem odjeljku, imajući u vidu njene razmjere i značaj za rat na Dalekom istoku. Ovako snažni pokreti otpora javljaju se u drugom svjetskom ratu iz više razloga.

1. Sredinom XX vijeka već je u takvoj mjeri ojačala nacionalna svijest kod gotovo svih naroda i toliko su postali svjesni kod gotovo svih naroda i toliko su postali svjesni neophodnosti nacionalne nezavisnosti i nacionalnog suvereniteta da su osvajači neminovno nailazili na masovan otpor naroda. O tome rječito govori ne samo oštra i masovna borba ugnjetenih kolonijalnih naroda u prvoj polovini prvog vijeka za njihovu nacionalnu nezavisnost već i cjelokupno iskustvo drugog svjetskog rata, čija je posljedica oslobađanje niza ranije ugnjetanih naroda, a i poslijeratna historija. A ako se to pojava zapaža kod naroda u kojih tek sazrijeva nacionalna svijest, onda je u toliko razumljivije što narodi onih okupiranih zemalja; naročito u Evropi, koji su još u prošlom vijeku pa i ranije izgradile svoje nacionalne države nikako nisu mogli da se pomire s okupacijom koju su im nametnuli fašistički osvajači.

2. I evropski fašizam i japanski carski militarizam nosili su sa svojim zastavama izuzetno brutalno obračunavanje s narodima okupiranih zemalja. Razvijali su slijepi nacionalizam, kao osnovu za revanšizam, agresivnu politiku i agresivne vojne akcije protiv drugih naroda. Takozvani „novi napredak“ u Evropi npr. Praktično je imao da znači apsolutnu vladavinu nacističke Njemačke. Nacisti su razvijali duboku ratnu mržnju ne samo prema Jevrejima već prema svim ne germanskim narodima,naročito Slavenima. To nije bila samo politika već i stvarna akcija masovnog uništavanja i masakriranjem naroda. Neke od okupiranih zemalja bile sun izložene najbrutalnijoj denacionalizaciji i fizičkom uništenju(Poljska okupirani dijelovi SSSR-a, dijelovi Jugoslavije,Čehoslovačke i dr.)Za njih

-2-

se postavljalo pitanje golog opstanka biti ili ne biti. Stoga je i otpor osvajaču često bio ne samo borba za spašavanje nacionalne egzistencije i nacionalne časti već i za očuvanje same fizičke egzistencije.

3. Pokret otpora bio je utoliko jači ukoliko je fašistički okupator bio brutalniji, ukoliko je okupiranim zemljama dosljednije primjenjivao fašističke metode policijske vladavine, u koliko je češće pribjegavao rasističkom obračunu,masovnim deportacijama, odmazdama i ubijanju u koncentracionom logorima, surovom gušenju svake slobode misli, eliminacije najelementarnijih prava čovjeka, bezobzirnoj pljački ekonomskih dobara, robovskom ili polu robovskom radu, fašizaciji cjelokupnog kulturnog života, uz nemilosrdno gaženje tradicionalne kulture i slično.

4. Pokreti otpor u drugom svjetskom ratu,stotine hiljada i milioni tih „nevidljivih i vidljivih“ aktivnosti boraca protiv okupatora i neobično korisnih suradnika-pomagača u borbi protiv velikih sila Trojnog pakta bili su u stvari dio ogromnog borbenog potencijala cijele antifašističke koalicije. Oni su se nadahnjivali pobjedama velikih i snažnih armija saveznika u borbi protiv mračnog trojnog saveza. Nad čovječanska borba Sovjetskog saveza i njegove crvene armije vezivala je većinu njemačkih vojnih snaga za sovjetsko njemački front i time olakšale patriotima u pojedinim okupiranim zemljama da organiziraju i vode oslobodilačku borbu. Britanske i američke snage također su svojim značajnim vojnim operacijama olakšavale i stimulirale otpor naroda okupiranih zemalja. U mnogim slučajevima pokret otpora su podsticale specijalne sovjetske, britanske i američke organizacije. Oni su od snažnih saveznika često prima li i materijalnu pomoć.

5. Borbu protiv okupatora u pojedinim zemljama organizirali su i usmjeravali razne antifašističke političke snage. U nekim zemljama pojedine političke grupe obrazovale su i svoje posebne jedinice za borbu protiv okupatora. U mnogim slučajevima ostvarivano je jedinstvo raznih političkih grupa i struja u pokretu otpora neprijatelju. Veoma je karakteristično da su u drugom svjetskom ratu izrazito aktivnu ulogu o pokretima otpora imale lijevo orijentisane političke snage, posebno komunisti, koji se u nizu zemalja javljaju kao njihovi pokretači i organizatori. Ova okolnost omogućila je komunistima u pojedinim zemljama da svoje simpatije široke mase naroda i da ostvare dubok politički utjecaj, pa i da dođu na vlast. U takvim slučajevima pokreti otpora pobjeđivali su oslobađajući svoju zemlju i od inostranog okupatora i od ranijih nepopularnih režima i neželjenih društvenih odnosa. Takvi pokreti otpora donosili su svojim zemljama duboke revolucionarne preobražaje. Otpor okupatoru pružen je u najrazličitijim oblicima i bio je različitog intenziteta, u zavisnosti od prilika i mogućnosti antifašističkih snaga u pojedinim zemljama. Negdje se sama sređivala sa obavještajnom službom savezničkih, antifašističkih sila, negdje su samo rasturani tajni anti okupatorski proglasi i listovi, pokrivani su ugroženi, usporavana je proizvodnja i vršene sabotaže u fabrikama, a negdje su razvijene oštrije borbe, preuzimane velike diverzije i sabotaže, stvarani oružani partizanski odredi, pa i cijele armije koje su vodile pravi rat protiv osvajačkih oružanih snaga. Sve su te akcije boraca za oslobađanje prisilile okupatora da stalno angažuju posebne jedinice protiv snaga pokreta otpora. Oslobodilačka borba naroda okupiranih zemalja na taj način vezivala je znatne vojne formacije osvajača i neprekidno im nanosila gubitke kako u ljudstvu tako i u materijalu. Podaci za pojedine zemlje pokazuju da vojni efekti akcija pokreta otpora u pojedinim zemljama nisu bili mali. Bilo je slučajeva, kao u Jugoslaviji, na primjer, da su Njemci i njihovi sateliti u borbi protiv Narodnooslobodilačke vojske morali angažirati više divizija nego na frontu u Italiji početkom 1944. godine. Borci pokreta otpora ispojili su ogromno požrtvovanje,

-3-

hrabrost, odlučnost, snalažljivost i organizacionu vještinu. Ali i podnosili su i žrtve u borbi za oslobođenje. Stotine hiljada i miliona ljudi dali su u toj borbi svoje živote uvjereni da se borba za pravednu stvar i za bolji svijet, u kojem će nova pokoljenja živjeti u miru, a nasilju će biti učinjen kraj.

Jugoslavija

Hitlerov napad na Jugoslaviju u kojem su sudjelovale i sve susjedne zemlje potpisnice Trojnog pakta, započeo je bez objave rata 6. travnja 1941. bombardiranjem Beograda i koncentričnim prodorima neprijateljskih vojski iz nekoliko smjerova. Jugoslavenska je vojska, loše opremljena i razjedinjena zbog međunacionalnih sukoba u centralističkoj državi, kapitulira za 11 dana. U štabu njemačke 2. armije opunomoćenici jugoslavenske vrhovne komande A. Cincar-Marković i general R. Janković potpisuju bezuvjetnu kapitulaciju, koja stupa na snagu 18.4., a već u samim ratnim operacijama započelo je komadanje države. Već prije okupacije centralni komitet CK Komunističke partije Jugoslavije započeo je opsežne i temeljite pripreme za oružanu borbu i nakon njemačkog napada na SSSR pozvao je jugoslavenske narode na oružani ustanak. Kod CK osnovana je vojna komisija na čelu s Titom, od koje je 27.juni 1941. obrazovan Glavni štab narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije.prve političke i vojne uspjehe jedinstveno vođene NOB jugoslavenskih naroda pokazalo je već savjetovanje Glavnog štaba s predstavnicima pokrajinskih rukovodstava ustanka održano je 26. septembra 1941. u Stolicama kod Krupnja. Na tom savjetovanju odlučeno je da se vojna rukovodstva po pokrajinama organiziraju kao glavni štabovi, a Glavni štab NOPOJ preimenovan je u Vrhovni štab. Posebna je pažnja povećena osnivanju narodnooslobodilačkih odbora(NOO): ti odbori bili su prvi revolucionarni organi narodne vlasti i na određenim teritorijama počeli su zamjenjivati organe vlasti stare jugoslavenske države. S narodno oslobodilačkom borbom započeo je i revolucionarni proces, koji je značio da više ne može biti povratka na stari režim, na ponovno uspostavljanje nekadašnje centralistički uređene jugoslavenske monarhije. S time u vezi morao se u Solicama odrediti i odnos prema Draži Mihajloviću, koji se sa svojim četnicima pojavio na rubu oslobođenog teritorija sa središtem u Užicu. Do tada su članovi Vrhovnog štaba više puta pregovarali sa Mihajlovićem, ali je uskoro postalo jasno da taj bivši pukovnik jugoslavenske vojske uopće nema namjeru boriti se protiv okupatora i da ga je jugoslavenska vlada, odlazeći u inozemstvo, ostavila u domovini zato da učini sve što je moguće kako bi se nakon oslobođenja ponovo uspostavila monarhija. Duže vrijeme četnički su vrhovi išli sa parolom stvaranja „Velike Srbije“, koja bi obuhvaćala čitav teritorij Jugoslavije isključujući područja koja su nastanjena isključivo hrvatskim stanovništvom. Zbog toga Mihajlović nije htio surađivati s partizanskim odredima i odlučio se za taktiku >čekanja< koja se u danim okolnostima neminovno morala pretvoriti u suradnju s neprijateljima i domaćom kontrarevolucijom. Tako je Mihajlovićeva jugoslavenska vojska u otažbini, radeći po direktivama izbjegličke vlade u Londonu, postati suradnik okupatora i izdala interese naroda.

Zbog pritiska pomoćnih njemačkih i nedićevskih snaga Vrhovni je štab je napustio Užice i sa glavninom partizanske vojske prebacio se iz Srbije u istočnu Bosnu, gdje je 21. decembra 1941. obrazovana Prva proleterska brigada. Time je partizanskim jedinicama pod neposrednom

-4-

komandom Vrhovnog štaba započeo revolucionarni proces prerastanja vojnih odreda u regularnu vojsku, kojoj će operativno područje biti cijela Jugoslavija; ubrzo nakon toga do tog je prerastanja došlo i u drugim djelovima Jugoslavije. Odredi dobrovoljačke vojske ubuduće su stvarani samo od onog dijela ustaničkih masa koje još nisu bile spremne da stupe u regularne jedinice, no osnovna udarna snaga postale su brigade koje su u studenom 1942.udružene u divizije (8 divizija) a ove u korpuse. Na kraju su uoči oslobođenja čitave Jugoslavije, od divizija ( kojih je do tada bilo 27) i kopusa obrazovane četiri armije NOV.

U januaru 1942. Vrhovni je štab povremeno izvukao 1. proletersku brigadu ispod udara njemačkih kolona drugoj neprijateljskoj ofanzivi (Igmanski marš) i stvorio veći oslobođeni teritorij na prostoru Bosne i Hercegovine i Crne Gore sa središtem u Foči. Tu su tada izdane upute za rad i organizaciju narodnooslobodilačkih odbora(izradio ih je Moša Pijade) poznate kao Fočanski propisi. Tim je propisima regulisana organizacija narodne vlasti na oslobođenom teritoriju.

U junu 1942. Vrhovni je štab, pošto je već izdržao niz dobrosmišljenih neprijateljskih udaraca, sastavio udarnu grupu od četiri brigade, s kojom se uputio prema Bosanskoj Krajini. Tako je postupno usprkos snažnom neprijateljskom otporu, do jeseni 1943. nastao veliki oslobođeni teritorij sa središtem u Bihaću. To je (uz istodobna velika zbivanja na svjetskim bojištima) suočilo CK KPJ ( Vrhovni štab) s novim zadacima. Narodnooslobodilačka i dobrovoljačka vojska Jugoslavije je (20. 11.) pretvorena u Narodnooslobodilačku vojsku i partizanske odrede Jugoslavije (NOV i POJ). U takvoj situaci, Vrhovni je štab dao inicijativu da se stvori jednocentralno oslobodilačko narodno predstavništvo koje će povezati sve oslobodilačke napore u zemlji i inozemstvu. Tako je 26. I 27. novembra 1942.u Bihaću stvoren AVNOJ (Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije), kao privremena vrhovna vlast na oslobođenom teritoriju, koji su izabrali izaslanici svih jugoslovenskih naroda. Za prvog predsjednika AVNOJ-a izabran je Ivan Ribar. Međutim, zbog Staljinova otpora i da bi se sačuvalo jedinstvo velike antifašističke koalicije, koje je značajan član bila i NOB Jugoslavije, AVNOJ se pred javnošću nije proglasio privremenom vladom, već-kako je tada rekao Tito-vrhovnim političkim tijelom koje će okupljati sve jugoslavenske narode i zajedno s Vrhovnim štabom voditi ih u daljnoj borbi. To su dakle bili počeci posve samostalnog puta jugoslavenske NOB, a novostvoreni zajednički organ jugoslavenskog oslobodilačkog fronta dobio je odma u početku velike zadatke na organiziranju narodne vlasti i angažiranju svih potencijalnih snaga jugoslavenskih naroda za borbu protiv okupatora i domaćih izdajnika.

Razumije se, veliki oslobođeni teritoriji u Bosanskoj Krajini nije mogao ostati stalan, i NOV ga nije pokušavala braniti pod svaku cijenu, naročito ne frontalnim borbama. Neprijateljski plan o uništenju tog teritorija sastojao se upravo u tome da primora NOV na frontalne borbe, u kojima bi došla do izražaja njegova tehnička premoć, da potisne njezine jedinice prema Neretvi i ondje ih uništi. Tom planu Vrhovni je štab suprostavio svoj plan: sve partizanske jedinice u Jugoslaviji treba da maksimalno povećaju svoje akcije, što će okupatora primorati da razvije snage što ih je pripermio za ovu ( već četvrtu) ofanzivu, koja je vođena pod tapovjedništvom general-pukovnikom Lera, glavnog njemačkog komandanta na Jugoistoku ( Grčka,Bugarska, Srbija i NDH), talijanskog generala Roatte. Jedinicama pod svojim neposrednim rukovodstvom (koje su bile izvan neprijateljskog obruča) Vrhovni štab je naredio da osiguraju prijelaz preko Neretve a zatim da krenu prema Crnoj Gori i Sandžaku. Proleterske divizije dobro su obavile taj zadatak ali je zakasnio transport 4.000 ranjenikan koji su se liječili u bolnicama na oslobođenom teritoriju, pa je neprijatelj u

-5-

međuvremenu zatvorio Neretvu. Tako je došlo do čuvene „bitke za ranjenike“. Uz teške gubitke jedinice NOV su ponovo probile put, a potom nastavile ofanzivu prema Crnoj Gori i Sandžaku. Četvrta neprijateljska ofanziva započela je 20. januara i trajala je, uključujući i bitku na Drini , nakon koje su jedinice NOV prodrle u Crnu Goru, do konca aprila 1943.

Videći da je propao pkušaj >uništenja Titove države<, nijemci već u aprilu obavljaju užurbane pripreme za novu ofanzivu (peta ofanziva, maj-juni 1943). U prvoj polovini maja otpočinju s pokretima trupa kojima su htjeli stvoriti obruč oko oslobođenog teritorija u Sandžaku i Crnoj Gori. Cilj im je bio da unište opkoljene jedinice u dolini Tare i Pive . tada se vrhovni štab odlučio za proboj preko Sutjeske, što je uz teške gubitke i ostvario, a potom je NOV odmah prešla u protuofanzivu i oslobodila svu Podromaniju do blizu Tuzle.

Kad se već moglo očekivati kapitulacija Italije, Vrhovni je štab počeo prebacivati svoje jedinice u zapadnu Bosnu i prema Dalmaciji da bi zajedno s partizanskim snagama Hrvatske i Slovenije spriječio povlačenje talijanskih četa u italiju. Taj je plan u potpunosti uspio, i prigodom kapitulacije Italije u ruke jediniva NOV palo je gotovo sve talijansko naoružanje, a nekoliko talijanskih jedinica čak joj se pridružio. Nakon toga postojao je neko vrijeme veoma velik oslobođeni teritorij koji se protezao od Istre do zapadne Makedonije. Talijanskim oružjem naoružano je novih 80 hiljda boraca, tako da se sada broj boraca NOV i POJ povećao na 300 hiljda, uključenih 9 korpusa s 27 divizija, koji su vezali 24 njemačke, 9 bugarskih i 3 mađarske divizije sa oko 450 hiljada vojnika i oko 180 hiljda vojnika domaćih kvislinških vojskih.

Od 1943-1945 nakon kapitulacije Italije na velikim oslobođenim teritorijima svi su jugoslavenki narodi birali narodna zastupništva i delegacije koje će u njihovo ime izabrati i najviše jugoslavensko zastupničko tijelo AVNOJ. Tako su 29. i 30 novembra 1943 u prisutnosti 142 vijećnika iz čitave Jugoslavije na Drugom zasjedanju AVNOJ-a postavljeni temelji nove Jugoslavije. AVNOJ je postao najviše jugoslavensko zakonodavno predstavničko tijelo, a izvršnu vlast delegati su povjerili Nacionalnom komitetu oslobođenja Jugoslavije ( NKOJ), sa svim pravima i dužnostima nove privremene jugoslavenske vlade. Jugoslavenskoj izbjegličkoj vladi u londonu oduzeto je pravo da se predstavlja kao zakonita vlada Jugoslavije, a kralju Petru II zabranjen je povratak u domovinu. O obliku nove jugoslavenske države (republika ili monarhija) trebalo je da u duhu „ Atlantske povelje“ odluče sami jugoslavenski narodi nakon potpunog oslobođenja čitave države. Nadalje odlučeno je da se nova Jugoslavija izgradi na demokratskoj osnovi kao državna zajednica ravnopravnih naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije,Crne Gore te Bosne i Hercegovine, a za vrhovnog komandanta NOV i POJ uveden je naslov“ maršal“ Jugoslavije.

Zatim je Predsjedništvo AVNOJ-a, dobivši sva ovlaštenja za popunjavanje AVNOJ-a između dva zasjedanja, donijelo četiri odluke: odluku o dodjeljivanju naziva maršala Jugoslavije Josipu Broz Titu; odluku o imenovanju NKOJ-a ; potvrdu odluke Slavenske Osvobodilne Fronte o priključenju Slavenskog primorja i svih anektiranih dijelova Slovenije slobodnoj Sloveniji u Federativnoj Jugoslaviji te odluke ZAVNOH-a o priključenju Istre, Rijeke, anektiranih dijelova Hrvatske i hrvatskih jadranskih otoka slobodnoj Hrvatskoj u Federativnoj Jugoslaviji; i napokon odluku o obrazovanju Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača.

-6-

Novo državno rukovodstvo je uz neprestanu borbu s okupatorom i njegovim domaćim suradnicima moralo povesti i borbu za međunarodno priznanje tekovina NOB, izraženih zaključcima i odlukama AVNOJ-a. Staljin i Čerčil zahtijevali su sporazum s jugoslavenskom izbjegličkom vladom, u kojoj je Draža Mihailović bio ministar vojske. Iako zbog toga nikako nije moglo doći do sporazuma, Čerčil je uskoro priznao NOV i POJ kao sastavni dio savezničke vojske u Sredozemlju. Tek pošto je na inicijativu britanske diplomacije reorganizirana izbjeglička vlada u Londonu i na njezino čelo došao Ivan Subašić došlo je napokon 16. Juna 1944. na Visu do sporazuma između predsjednika NKOJ-a i Subašića (Sporazum Tito-Subašić). Sporazum nije opozvao nijednu tekovinu NOB, već je londonsku vladu obvezao da osudi četnički pokret i Dražu Mihailovića i da učini sve za pomaganje NOV te da olakša što brže osnivanje jedinstvenog narodnog predstavništva. ( 2. novembra 1944., također na Visu, bit će postignut i drugi sporazum između Tita i Subašića, koji je predviđao odgađanje konačnog uređenja zemlje poslije rata, imenovanje kraljevskog namjesništva i zajedničke vlade.)

Nakon kapitulacije Italije Nijemci su, razumije se, pokušavali zauzeti bar važne komunikacije preko jugoslavenskog teritorija . 25. Maja 1944. Izvršili su čak i desant na Drvar (operacija „Konjićev skok“), gdje se tada nalazio Vrhovni štab s Titom. Njihov cilj da likvidiraju Vrhovni štab nije uspio, jer su se članovi Vrhovnog štaba s Titom uspjeli probiti iz Drvara. Nekoliko dana nakon toga Vrhovni štab, Predsjedništvo AVNOJ-a i NKOJ preselili su se na slobodni otok Vis, gdje su ostali do oslobođenja Beograda. Vrhovni štab je na Visu odlučio da težište ratnih operacija što prije prebaci u Srbiju. Tri velike grupe NOV i POJ napale su iz Crne Gore i Sandžaka i već potkraj septembra dosegle liniju Rudnik-Suvobor-Cer. Odatle su započele borbe za oslobođenje Beograda, istočne i južne Srbije i Makedonije. Prema sporazumu između NKOJ i komande Sovjetske armije dio sovjetskih snaga izvršio je početkom oktobra prodor u istočnu Srbiju, gdje se sastao s partizanskim jedinicama. Sredinom oktobra započele su u suradnji sa sovjetskim jedinicama žestoke borbe za Beograd, koji je oslobođen 20. oktobra. Nijemci su se morali povući Save u Srijem, gdje su stvorili čvrstu obrambenu liniju. Na prijelazu 1944/1945. bile su oslobođene čitava Srbija, Makedonija, Crna Gora i Dalmacija.

Prema sporazumu postignutom između Tita i Subašića na Visu prišlo se obrazovanju jedinstvene vlade od članova NKOJ i londonske vlade, a kraljeva prava preuzelo je namjesništvo, dok je AVNOJ proširen članovima posljednje jugoslavenske narodne skupštine ( izabrane 1938), koji se za vrijeme okupacije u zemlji ili inozemstvu nisu kompromitirali. Nova vlada , privremena vlada Demokratske Federativne Jugoslavije (DFJ), obrazovana je u Beogradu 7.marta 1945., njezininim je predsjednikom postao Tito.

U to vrijeme vrhovni je komandant NOV već izradio plan potpunog oslobađanja Jugoslavije: neprijatelja treba potisnuti uz Karavanke i ondje uništiti. Zato je III armija JA prodirala iz istočne Bosne prema Karlovcu, a IV armija iz Bosne prema Trstu. Ta velika ofanziva započela je 20.marta i završila se tek sredinom maja na teritoriju Slo9venije: tu su vođene posljednje borbe II sv. rata u Evropi.

IV armija je već16.aprila 1945. Prodrla na nekadašnju jugoslavensko-talijansku granicu i započela borbu za Rijeku, koj je trajala sve do 5.maja. Istodobno se dijelom jedinica i uz punu podršku slovenskih jedinica 7. i 9. korpusa probila preko Gorskog Kotara i Snežnika na Pivku ( 27. 4.1945.) i potom sudjelovala u oslobađanju Trsta, koji je oslobođen 1.maja, još prije dolaska savezničke vojske koja je prodirala iz Italije. U oslobađanju Trsta značajnu su pomoć pružili IV. armiji ilegalna komanda grada, koja je Tršćane digle na ustanak, i vojni nastup 9. slovenskog korpusa NOV.

-7-

Pošto je oslobodila Trst, IV armija prodrla je u Korušku te se u Celovcu susrela sa engleskom vojskom, dok je 29. hercegovačka divizija krenula prema Ljubljani i oslobodila je 9. maja. U međuvremenu je III armija prodirala Podravinom i preko Maribora u Korušku, dok su I i II armija nakon teških borbi na srijemskoj fronti 8.maja oslobodile i Zagreb.

Poljska

Odmah poslije okupacije Poljske Njemci su pristupili ranije izrađenom planu o sistematskom istrebljenju poljske nacije, masovnim hapšenjima ubijanjem bez predrasuda i zatvaranjem u koncentracione logore. Naročito su se okomili na Poljsku inteligenciju. Ubrzo su počeli i s masovnim upućivanjem Poljaka na rad u Njemačku i u logore smrti. Na okupiranim područjima poduzeli su nasilnu germanizaciju i iseljavanje Poljaka Generalni guvernman, u kojeg je do kraja rata trebalo iseliti 5 miliona ljudi. Na području ovog Guvernmana zabranili su srednje i više školovanje, a kulturne i historijske spomenike su uništavali i odnosili u Njemačku. Ove mjere okupatora i težnja Poljskog naroda za nezavisnošću doveli su neposredno po okupaciju do stvaranja prvih organizacija pokreta otpora, jedinstvenih po mržnji i neprijateljstvu, a raznovrsnih u političkom smislu i u pogledu dosljednosti. Članovi su im bili uglavnom omladinci- radnici, srednjoškolci i studenti, koji su izvodili akcije sabotažama ( za godinu dana u jednoj fabrici tekstila u Lođu, koja je radila za Njemce, radnici uništili 240 000 metara tekstila). U januaru 1940. formirana je i Savez oružanih boraca sastavljen od podoficira i oficira ranije Poljske armije, koji je imao da obezbjedi rukovodeći kadar buduće vojske, do kraja godine formirana je i njegova Glavna komanda. U cilju proširivanja, ovaj Savez je u februaru 1942. godine dobio novo ime-Otadžbinska armija. Pored oružanih grupa komunističke omladine, koje su već aktivno učestvovale u borbi protiv okupatora, sredinom 1940-te. Obrazovan je Savez radničko-seljački Savjet „srp i čekić“ i društvo prijatelja SSST-a, oko kojih su se okupljali svi oni koji su smatrali da narodnooslobodilačkom borbom treba riješiti pitanje novog društvenog uređenja u zemlji. Neposredno poslije Njemačke agresije na SSSR poljski patrioti su pojačali svoju aktivnost mnogobrojnim sabotažama, naročito u saobraćaju. U isto vrijeme, teror okupatora je postao još žešći (javna strijeljanja, zabrana Jevrejima da napuštaju geta, nasilno oduzimanje žita). Augusta 1941. Obrazovanjem Saveza boraca za slobodu, koji je sve ljevičarske organizacije pokreta otpora, mobilisao mase i rukovodio njihovom borbom. Ovaj Savez je omogućio da se u januaru 1942. formira revolucionarna partija poljske radničke klase-Poljska radnička partija (PRP), oko koje su se okupljali svi demokratski i patriotski elementi čiji je cilj bio borba za nacionalno oslobođenje i uspostavljanje vlasti radnih ljudi , zbog čega su stvarane oružane snage za borbu protiv okupatora Narodna garda s Glavnom komandom, partizanskim odredima, grupama Narodne garde i postojećim partizanskim grupama. Partizanska dejstva su bili osnovni vid borbe protiv okupatora. Najznačajnija borba pokreta otpora bila je krajem 1942. godine, kada su Njemci počeli da poljske seljake masovno upućuju u koncentracione logore i zatvore, i da naseljavaju Njemačke kolonijaliste u rejonu Zamošća. Uslijed odlučne kontra akcije pokreta otpora okupator je prekinuo ova iseljavanja. Ofanziva crvene armije u proljeće o ljeto 1943. otvarala je perspektivu oslobađanja Poljske i jačala simpatije prema SSSR-u, što je doprinosilo većem zamahu partizanskog pokreta naročito u istočnoj, južnoj i centralnoj Poljskoj. Partizanski odred i odredi otadžbinske armije

-8-

povećali su svoju aktivnost protiv okupatora, napadajući na željeznička postrojenja, vozove i automobilske transporte, sprečavajući okupatoru odvlačenje Poljskog žita. Od 15 maja 1942.do 15 decembra 1943. Izbacili su iz šina 127 vozova, srušili 36 željezničkih stanica i mjestimično uništili pruga na 30 željezničkih linija. U 1943 izveli su 200 borbenih akcija, spalili 300 općinskih zgrada, 50 policijskih stanica i ubili 1300 Njemaca. U getima je formiran široki pokret otpora, uglavnom političkog karaktera. On nije bio jedinstven za cijelu zemlju, ali je bio povezan poljskim pokretima otpora. U 1941 i početkom 1942 godine poljski komunisti su radili na aktiviraju jevrejskog pokreta otpora, ali su postignuti djelimični rezultati. Tek je velika akcija uništavanja jevrejskog stanovništva u ljeto 1942. u kojoj su hitlerovci pogubili oko 80% Jevreja, navela naprednije jevrejske organizacije na aktivni otpor. Tako se u jesen 1942. u Varšavskom getu obrazovani Jevrejski nacionalni komiteti i Jevrejska boračka organizacija. Kao odgovor na odluku hitlerovaca o uništenje oko 70.000 jevrejskih stanovnika u Varšavi, Jevreji Varšavskog geta su digli oružani ustanak (od 19. aprila do 16. juna 1943. godine). Protiv 500-600 jevrejskih boraca hitlerovci su krenuli sa više od 2.000 vojnika, s tenkovima artiljerijom i avijacijom. U ogorčenoj i nejednakoj borbi geto je sravljen sa zemljom; poginulo je 13.000 Jevreja, a 58.000 stanovnika masakrirano je na licu mjesta ili odvedeno u logor smrti u Treblinski, a samo je 80 uspjelo je sa bjekstvom sačuvati život. Ustanicima i u getu opkoljenom jevrejskom stanovništvu pružali su pomoć Varšavljani i ilegalne poljske organizacije. Predstavnici PRP su izrazili spremnost da Narodna garda uđe u sastav Otadžbinske armije, ali s tim da de prihvati oružana borba. Međutim prijedlog nije prihvaćen. Katinska afera (optužba da je SSSR pogubio poljske oficire imala je za cilj da razbije antihitlerovsku koaliciju i da razbukta bratoubilački rat u poljskom pokretu otpora) je još više komplikovala unutrašnju političku situaciju. U ovo vrijeme partizanski pokret se sukobio sa velikom opasnošću od izazivanja građanskog rata od strane reakcije. Zahvaljujući pravilnom stavu PRP, u Poljskoj nije izbio građanski rat. Veliki značaj za stvaranje narodno oslobodilačkog pokreta u zemlji imala je aktivnost poljskih komunista u SSSR-u koji su izdavali list „ Slobodna Poljska“ i zauzimali kritičan stav prema politici londonskih krugova . Oni su radili na formiranju nove poljske armije u SSSR-u. Uoči 1. januara 1944. u Varšavi je, na inicijativu PRP, obrazovan zemaljski nacionalni savjet kao najveći politički organ. U njemu su bile zastupljene sve demokratske , antifašističke, antiimperijalističke snage zemlje. Donio je program u kome je težište stavljeno ponovo stvaranje demokratske, nezavisne Poljske , s osloncem na progresivne snage i s radničkom klasom na čelu. Posebno mjesto je zauzelo prijateljstvo sa SSSR-om. Savjet je lišio emigrantsku vladu prava da bude predstavnik Poljske u inostranstvu. Odlučeno je da se Narodna garda pretvori u Narodnu armiju, a partizanski odredi i grupe – u čete, bataljone i brigade. Ubrzo poslije toga u zemlji je stvorena mreža narodnih savjeta, koji su bili organi Narodnog fronta i nove vlasti. Pred kraj 1943. i početkom 1944. godine poljskoj vladi u Londonu je postalo jasno da će Poljsku osloboditi Crvena armija i da je dalj tretiranje SSSR-a kao neprijatelja neodvažno. U takvoj situaciji Otadžbinska armija je prihvatila plan, po kom bi koristeći ofanzivu Crvene armije u razbijanju Njemačke. Usporedo s tim opunomoćenici emigrantske vlade preuzeli bi političku vlast u zemlji. U toku 1944. i u januaru 1945. godine partizanski pokret u Poljskoj je dostigao vrhunac u svom razvitku. Vodeća snaga tog pokreta je bila Narodna armija, koja je tad imala preko 50.000 vojnika, od kojih u partizanskim odredima više od 12.000. Oružana aktivnost je usmjerena uglavnom na komunikacije, vezivanje okupatorskih pozadinskih snaga i na uništavanje privrede, koja se nalazila u rukama okupatora. Kada je Crvena armija 20. jula 1944. godine, u čijem je sastavu bila i poljska 1. armija, počela da oslobađa poljske oblasti, partizanski odredi i jedinice Narodne garde i Otadžbinske armije napadali su Njemce u pozadini i u zoni fronta. U tom periodu 21. jula 1944.

-9-

godine, u Moskvi je formiran Poljski komitet nacionalnog oslobođenja, koji je, kao privremena narodna demokratska vlada, preuzimao vlast na oslobođenom teritoriju. Zemaljski nacionalni savjet je preuzeo komandu nad poljskom 1. armijom i odlučio da se ona spoji sa Narodnom armijom, koja se borila u zemlji kao Poljska vojska. Narodna armija najtješnje surađivala sa sovjetskim partizanskim pokretom, čiji su se mnogobrojni borci (oko 12.000) u to vrijeme, uslijed promjene fronta, prebacili na teritoriju Poljske. Stvaranje narodne države u oslobođenim dijelovima zemlje i njena djelatnost ( obnova poljske armije, školstva, industrije i transporta, s provođenjem agrarne reforme) imali su veliki utjecaj na razvoj na dalji razvoj pokreta otpora u okupiranom dijelu Poljske i na jačanje njegove narodno demokratske struje. Isto tako, nastupio je preokret i u politici Komiteta za političke sporazume, koji je, pod pritiskom masa, počeo da traži sporazum sa Zemaljskim nacionalnim savjetom, a krajem jula 1944. većina njegovih grupacija je pristupila Zemaljskom nacionalnom savjetu. Poslije formiranja Poljskog komiteta nacionalnog oslobođenja emigrantski krugovi u Londonu su ubrzali pripreme za preuzimanje vlasti u Varšavi, pa su 6. jula 1944. ovlastili komandanta otadžbinske armije da započne borbu za Varšavu u momentu za koji ocjeni da je najpovoljniji. Oružana akcija u Varšavi, koja se već nalazila u frontovskoj zoni, počela je preuranjeno – 1. Augusta 1944. godine, i razvila se u opći narodni ustanak, koji je trajao 63 dana, a završen je 2. oktobra 1944. godine potpisivanjem kapitulacije. Pored nesumnjivih doprinosa oružanoj borbi protiv okupatora, varšavski ustanak je postigao gubitke koji nisu bili u srazmjeri s postignutim rezultatima: u Varšavi je izgubilo živote preko 200.000 ljudi, od toga oko 15.000 ustanika; više hiljada ljudi je teško ili lakše ranjeno, preživjelo civilno stanovništvo je moralo da napusti grad, prepuštajući pljački neprijatelja ličnu i nacionalnu imovinu sticanu pokoljenjima; sprovođenjem specijalnog Hitlerovog naređenja – da se Varšava sravni sa zemljom, do njenog oslobađanja 80% grada je pretvoreno u ruševine. Glavni komandant Otadžbinske armije je naredio privremenu mobilizaciju i izdao je zapovjed da sve jedinice ove armije krenu u pomoć Varšavi, što je dovelo do žestokih borbi s jakim njemačkim frontovskim formacija, u kojim je bilo teških gubitaka. Zbog velikog broja poginulih, kao i uslijed političkog diskreditovanja, ilegalni pokret londonskog tabora doživljavao je duboku krizu. Poslije nove ofanzive Crvene armije u januaru 1945. oslobođen je i ostali dio zemlje, kome je preuzela vlast privremena narodna vlada Poljske Republike, formirana je 31. decembra 1944. Sve demokratske snage poljskog pokreta otpora, uključujući i one u Londonu, učestvovale su u izgradnji nacionalnog života Poljske. Samo je reakcionarni dio londonskog tabora ostao u ilegalnosti, ostavljajući borbu protiv narodne poljske. O jačini poljskog pokreta svjedoči činjenica da je u toku cijele okupacije vezivao za teritoriju Poljske jake njemačke snage. Izveo je oko 10.000 oružanih akcija različitih vrsta, od toga nekoliko stotina većih borba. U toku akcije okupatoru su nanijeti teški gubici u ljudstvu i materijalu. Pored pokreta u zemlji, poljski narod je doprinio pobjedi fašizma i svojim jedinicama formiranim van Poljske.

U SSSR-u, na Volgi, obrazovan je poljski 2. korpus od dvije pješadijske divizije s oko 40.000 ljudi, pod komandom generala Vladislava Andersa. Međutim, odmah poslije njegovog formiranja desničarski elementi su počeli da pripremaju njegov odlazak iz SSSR-a i pridruživanje savezničkim snagama. Anders je 31. jula 1942. potpisao u Moskvi sporazum o evakuaciji iz SSSR-a i priključenju savezničkim snagama, te je korpus, osim manjeg dijela, prebačen u Irak, a učestvovao je u operacijama u Italiji.

-10-

U maju 1943. u Moskvi je osnovan Savez poljskih patriota u SSSR-u, čiji je zadatak bio da u SSSR-u od Poljaka emigranata formira poljske jedinice koje će doprinijeti oslobađanju Poljske. Tako je obrazovana poljska 1. pješadijska divizija („Teduš Košćuško“), koji je 1. jula 1943. imala oko 15.700 ljudi; a u augustu iste godine i poljska 2. pješadijska divizija, a tim i 1. korpus poljskih oružanih snaga u SSSR-u. U međuvremenu, formirani su artiljerijska brigada i lovački vazduhoplovni puk. Od ovih i novih jedinica obrazovanih Poljaka u oslobođenoj Ukrajini 18. marta 1944. godine formirana je poljska 1. armija u sastavu sovjetskog 1. bjeloruskog fronta. Pored početka ljetne ofanzive Crvene armije 1944. godine u poljskim jedinicama, koje su se borile zajedno sa sovjetskim, bilo je ukupno oko 104.000 ljudi.

U Francuskoj su do maja 1940. formirane 2 pješadijska divizija, 1 tenkovska brigada i 5 vazduhoplovnih grupa. Pored ovih, bila je u fazi stvaranja treća pješadijska divizija, a iz Norveške je evakuisana poljska samostalna streljačka brigada. Ove jedinice su se borile u sastavu francuske armije, a poslije njenog sloma oko 23.000 poljskih vojnika je prebačeno u Veliku Britaniju, oko 50.000 je palo u njemačko zarobljeništvo ili se krilo u Francuskoj, a nekoliko hiljada je poginulo. Poljaci su učestvovali i u francuskom pokretu otpora,a u 1944. u sastavu francuske 1. armije formirali su 2 pješadijske grupe jačine 2.320 ljudi.

U Velikoj Britaniji je obrazovana poljska samostalna streljačka brigada, koja je učestvovala u Norveškoj operaciji i u suvremenoj Africi. Od poljskih vazduhoplovnih jedinica formirano je ukupno oko 20 grupa lovaca i bombardera, koje su učestvovale u odbrani Londona i u bombardovanju Njemačke.

Poljski 2. korpus generala Andersa u Iraku je obezbjeđivao naftovod, a 1944. godine ušao je sastav britanske 8. armije i borio se u Italiji. U toku savezničke invazije u Evropu, u sastavu kanadske 1. armije borila se i poljska 1. tenkovska divizija formirana u Velikoj Britaniji 25. februara 1944. Najzad, poljska 1. padobranska brigada učestvovala je u bici kod Arnhema 17 – 30. septembra 1944. I pored političke razjedinjenosti, pokret otpora u Poljskoj je dao veliki doprinos zajedničkoj borbi evropskih naroda protiv Hitlerovske agresije. Njemci su bili prinuđeni da drže oko 800.000 vojnika u Poljskoj. Jedinice pokreta otpora izvele su preko 10.000 oružanih akcija, u kojima su ubili 150.000 neprijateljskih vojnika, izbacili su iz čina 1.400 vozova i uništili preko 4.000 vagona. U ovim akcijama pripadnici pokreta otpora imali su milion poginulih.

-11-

Francuska

Kapitulacijom Francuske pred Hitlerom borba francuskog naroda nije završena. Pod rukovodstvom De Gola, koji je 18. juna 1940. iz Londona uputio poziv francuskog naroda borbu protiv sila Trojnog pakta, otpočeo je neposredno po kapitulaciji proces prikupljanja i organiziranju snaga za nastavljanje rata na strani saveznika. Od samog početka pokretu Slobodna Francuska prišile su snage koje su se zatekle u Velikoj Britaniji. Ubrzo su prekomorski posjedi počeli da napuštaju Petenovu vladu i da prilaze De Golu.

U francuskom političkom životu zavladali su pometnja i haos. Od političkih partija prva se pribrala Komunistička partija, koja je u julu 1940. izdala proglas pozivajući Francuze u borbi protiv okupatora; ona je usmjerila svoju aktivnost na stvaranje jedinstvenog nacionalnog fronta i na obrazovanje njegovih oružanih odreda. Ovom pokretu su prišli i sindikati. S druge strane, neprijateljska propaganda, kao i vladajućih iz Višija nastojale su da pridobiju javno mnenje i podrede ga interesima nacističke Evrope. Međutim, rekvizicije, otimana i prinude, naročito u okupiranoj zoni, brzo su raspršile nadu na kakvu-takvu konkretnost okupacione uprave, pa su se i prvi začeci pobune protiv okupatora javili baš u okupiranoj Francuskoj. Najveći dio seljaštva, radnika i zanatlija iz gradova, većina velikih porodica koje su vjekovima smatrale za čast da se slave u službu nacije, intelektualci, prosvjetni radnici, pa čak i seoski svećenici ustali su protiv suradnje sa okupatorom. Od građanskih stranaka samo su narodni demokrati i pristalice mlado republikanskog pokreta u početku bili za aktivnu borbu protiv okupatora, dok su se ostale partije i političke grupe kasnije uključile u pokret otpora.

Komunistička partija Francuske odmah je postupila obrazovanju oružanih odreda, koji su stvoreni jula 1941. godine. Javio se i niz drugih grupa. Borbeni programi ovih grupa i pokreta, izuzev opće francuskog pokreta kojima je rukovodila Komunistička partija, veoma su se razlikovali: obuhvatili su aktivnost od oružane borbe do propovijedanja politike čekanja, što je bio odraz političkih strujanja karakterističnih za predratni život Francuske. I pored ovih slabosti, pokret otpora je bio masovan. Duh otpora je vladao i među pripadnicima Armije primirja (u neokupiranoj zoni); oni su uspjeli da sakriju dio oružja, koje je, prema ugovoru o primjeru, trebalo da bude predano Njemcima.

Tokom 1941. agenti iz Londona, prebačeni padobranima ili podmornicama, organizirali su mrežu obavještajaca, organizirajući antinjemačke raspoložene pripadnike buržoaskih krugova i oficira i podoficira koji su bili u odsustvu zbog primirja. Organizirano je i niz prebacivanja u inostranstvo zarobljenika koji su uspjeli da prebjegnu iz vojničkih i oficirskih zarobljeničkih logora u Njemačkoj.

Napad Njemaca na SSSR imao je za posljedicu opću mobilizaciju za borbu protiv okupatora, za borbu koja nije trebala da obuhvati samo članove Partije već da ujedini članove svih organizacija. Gotovo cijela okupirana - sjeverna zona bila je vjerna saveznicima, oduševljavala se pokretu otpora u okupiranim zemljama Evrope i na sve moguće načine gledala da stvori teškoće okupatoru; u južnoj

-12-

zoni osporavao se autoritet višiskom režimu, koji je svakodnevno gubio svoje pozicije, ali zbog frakcionaštva, ova pozicija nije bila mnogo efikasna.

U 1942. uspostavljena je veza između borbene Francuske i Londona i većina rukovodilaca pokreta otpora iz ove zone. Postepeno je dolazilo do polarizacije i ujedinjavanja snaga otpora. Nezadovoljni neaktivnošću ( taktika „čekanja“) svojih vođa, pojedinci i cijele grupe su prilazile Nacionalnom frontu čije su snage bile najaktivnije u borbi protiv okupatora i kvislinga. Pod utjecajem Komunističke partije Francuske, sve više su ispoljavale i revolucionarne tendencije. S druge strane, marta 1943. godine, desno orijentisane snage su stvorile Ujedinjeni pokret otpora sa organizacijom tajna armija, koji se na političkom planu odlikovao izrazitim antikomunističkim stavom, a na vojnom – taktikom „čekanja“. Ovo je mahom karakterisalo vrhove ove organizacije, dok su na terenu različite grupe djelovale zajedno, tako da se nije moglo povući jasno utvrđena granica između spomenute dvije grupacije. Pored Komunističke partije Francuske, i De Golov Francuski nacionalni komitet težio je jedinstvu pokreta otpora, između ostalog, i zbog njegovog stavljanja u programske okvire i u cilju afirmacije priznavanja od strane saveznika kao jedinog predstavnika cijele Francuske. Maja 1943. u Parizu je obrazovan Nacionalni savjet pokreta otpora, u kome su bili zastupljeni predstavnici 8 glavnih grupa pokreta otpora, 2 predstavnika sindikalnih rukovodstava i 6 predstavnika političkih partija. Zbog neslaganja oko oslobodilačke borbe i poslijeratnog uređenja zemlje, zajednički program je usvojen tek marta 1944. godine. U januaru 1944. objedinjene su i osnovne vojne snage pokreta otpora Franc-Tireurs, pod rukovodstvom Komiteta za vojne akcije. Međutim, cijela Francuska je bila podijeljena na 12 vojnih oblasti, svaka se posebnim štabom, tako da nije bilo jedinstvene komande.

U novembru 1942. zbila su se dva događaja koja su imala veliki utjecaj na razvoj pokreta otpora: iskrcavanje saveznika u Francusku Sjevernu Afriku 8. novembra i uvođenje službe obaveznog rada, koje je praktično značilo mobilizaciju mladih ljudi za njemačke fabrike i gradilišta. Veliki je broj pozvanih uspio da se oslobodi i da se priključi pokretu otpora. Zbog iskrcavanja saveznika u Francusku Sjevernu Afriku, Njemci su okupirali cijelu zemlju što je stvorilo nezadovoljstvo kod stanovništva, a potencirano je i sabotažom Tulonske flote, koje je imala mogućnost da dobrim dijelom izbjegne zarobljavanje.

Rješenje krize u Africi i objedinjavanjem snaga pokreta otpora u cjelini, pod rukovodstvom šefa Slobodne Francuske, koji se sad nalazio načelu prave francuske vlade, a koja je raspolagala znatnim teritorijama i bogatim izvorima snadbjevanja.

Pokret otpora je u 1940, 1941. i 1942. bio usmjeren na pripremu naroda za otpor, na masovne sabotaže i diverzije, atentate i napade na kolaboracioniste i okupatorske vojnike. U brdskim i planinskim predjelima dejstvovale su manje grupe partizana, koje su se pokazale kao najbolja vrsta udarnih jedinica ( većina pokreta otpora je imala svoje makije). Računa se da je u 1942. izvršeno 1.000 – 1.500 sabotaža i atentata. Usporedo sa djelovanjem borbenih grupa veoma je bilo rasprostranjeno sabotiranje svih mjera koje su donosile okupatorske i kvišlinske vlati. Osim toga, djelovale su mnogobrojne organizacije za pomoć izbjeglicama iz Alzasa i Lorena, zatim onima koji se nisu odazvali na poziv službe obaveznog rada (oko 200.000), Jevrejima i drugim ugroženim licima. Veliku aktivnost razvila je organizacija koja se bavila falsifikovanjem ličnih isprava (prema njemačkim podacima, u Francuskoj za vrijeme okupacije živjelo 20 – 25% stanovništva s lažnim ispravama). Pokret otpora je u veliko učestvovao u spašavanju savezničkih avijatičara koji bi pali na

-13-

teritoriju Francuske i obezbjeđivao njihovo prebacivanje u domovinu. Cijela mreža se starala i o upućivanju u Veliku Britaniju francuskih stručnjaka (inženjera, naučnika i dr.), zatim dobrovoljaca (preko Španije u Afriku) u armiju Slobodnih francuskih snaga (oko 28.000 u 1943. i 1944. godini), zbrinjavanju i repatrijaciji dobrovoljaca španjolske republikanske vojske i drugih. U ove mreže bilo je uključeno više od 100.000 Francuza. Među ovima djelovale i ona koju su organizirali predstavnici Komunističke partije Jugoslavije, radi upućivanja u domovinu španjolskih dobrovoljaca. Jugoslavenski aktivisti su proširili svoju aktivnost i na okupljanju jugoslavenskih državljana – bjegunaca iz nacističkih logora i njihovo prebacivanje u odrede makija. Obavještajna služba pokreta otpora dostavljala je saveznicima podatke o pokretima njemačkih jedinica, lokaciji rampi za lansiranje letećih bombi „V-1“ i raketnih bombi „V-2“, o izvođenju radova na utvrđivanju, rasporedu industrijskih i ostalih objekata na teritoriji Francuske i dr. (samo u aprilu 1944. savezničkim štabovima u Londonu je upućeno 2.622,a u maju 3.700 radio-depeša).

Pored iznijetih načina djelovanja, tokom 1943. i dalje pokrete otpora vodi veće oružane borbe. Godine 1943. izvršeno je preko 300 akcija na mostove, okupacione jedinice, željeznice, kao i podmetanja požara u neprijateljskim slagalištima i dr.; ubijeno je oko 550 njemačkih vojnika i kolaboracionista. Oslobođenje Korzike septembra 1943. je pokazalo svu snagu pokreta otpora. Veću aktivnost partizanskih jedinica, još uvijek jačine do bataljona, došla je do izražaja u proljeće 1944. godine, kad je pod oružjem bilo oko 30.000 boraca.

Februara i marta 1944. Njemci su bili prisiljeni da preuzmu ofanzivu za čišćenje Gornje Savoje, u kojoj je učestvovalo 12.000 vojnika sa artiljerijom i tenkovima. Istovremeno angažirali su i 3 divizije za borbu protiv partizana u planinskom dijelu Jure, ali bez uspjeha. Nemoćni da uguše oslobodilačku borbu francuskog naroda, Njemci su sprovodili surov teror, u čemu su ih podržale i snage Višija.

Aktivnost i snaga pokreta otpora naglo su jačale uoči i u toku savezničke invazije. Prema razrađenim planovima u Londonu aprila 1944. godine, snage pokreta otpora su dobile relativno male zadatke: u borbenoj zoni razvijanje obavještajne aktivnosti; u pozadini – sabotaže, diverzije, razaranja saobraćajne mreže radi usporavanja pokreta njemačkih rezervi; a u zoni koja je bila izvan domašaja operacija, u brdskim i planinskim predjelima – vođenje partizanskih akcija. Ipak, naročito pod utjecajem Nacionalnog fronta i Komunističke partije, invazija je zatekla Francusku manje-više u općem ustanku. Početkom juna Njemci su bili prinuđeni da od snaga predviđenih za odbranu od invazije izdvoje 4. korpus za operacije protiv partizanskih jedinica na jugozapadu Francuske (oko centralnog masiva). Sredinom juna Njemci su angažirali1 planinsku diviziju i znatne vazdušnodesantne snage u centru Francuske (oblast Verkora) . U vrijeme odlučujućih borbi u Normandiji njemačka Komanda je morala da upotrijebi 1 diviziju u rejonu planinskog masiva Mon Mušea. Da bi prokrčili sebi put u oblasti Alpa, Njemci su morali da angažiraju znatne tenkovske snage. Jedinice pokreta otpora su znatno otežavale Njemcima manevriranje jedinicama i dovođenje rezervi napadima na komunikacije, uništavanjem transportnih sredstava i kidanjem veza; u dubljoj pozadini su onesposobili većinu pruga, a mnogi putovi u šumovitim predjelima su postali vrlo opasni, te su Njemci bili prinuđeni da ih izbjegavaju i da se opredjeljuju za glavne drumove koje su saveznički avioni stalno nadlijetali. Računa se da su snage pokreta otpora od 7. do 30. juna 1944. izbacili iz saobraćaja više lokomotiva nego saveznici bombardiranjem željezničke mreže tokom prethodna četiri mjeseca. Početkom juna onesposobljeni su svi željeznički čvorovi u srednjoj

-14-

Francuskoj, a docnije su prekinute sve veze između Italije i Francuske. Ustanci su postigli najveći uspjeh kad su spriječili njemačku tenkovsku diviziju da se iz doline Garone prebaci na frontu u Normandiji. Pri povlačenju iz južne u sjevernu Francusku Njenci su se probijali uz neprekidne borbe s jedinicama pokreta otpora. Tako su njemačku 1. armiju u Provansi, pri prebacivanju u rejonu Dižona nekoliko dana prije iskrcavanja, zadržale partizanske jedinice u oblasti Alpa, a marševski cilj dostigla je sa svega četvrtinom snaga. Samostalnim dejstvima u pozadini Njemaca jedinice pokreta otpora su oslobodile niz oblasti i desetine gradova. Oslobodilačke snage u ovo vrijeme toliko su narasle da je samo u Bretanji dejstvovalo oko 80.000 boraca, koji su u dvomjesečnim borbama zarobili blizu 20.000 Njemaca. U Normandiji su sprječavale izvlačenje njemačkih jedinica, pri čemu su zarobile preko 8.000 njemačkih vojnika.

Na poziv francuskog Nacionalnog savjeta otpora, u Parizu je 17. augusta izbio ustanak. U uličnim borbama do 25. augusta izbačeno je iz stroja preko 12.000 njemačkih vojnika (2.887 mrtvih, 4,922 ranjenih i 4.312zarobljenih), uz sobstvene gubitke od blizu 1.000 mrtvih i 1.500 ranjenih. Kada su 25. augusta francuske jedinice (divizije generala Leklerka), u sastavu savezničkih invazionih snaga, ušle u Pariz, grd su već bili gotovo potpuno oslobodili borci pokreta otpora. Njemci su potpisali kapitulaciju, uprkos naredbama Hitlera koji je zahtijevao da Pariz bude razoren.

Nedostaju potpuni podaci o ukupnim gubicima koje su snage pokreta otpora nanijele Njemcima od 1940. do 1945. godine, a i o njihovoj jačini i o podnijeti žrtvama. Računa se da su krajem rata snage pokreta otpora imale oko 500.000 ljudi. Njemci su tokom okupacije strijeljali oko 10.000, a u akcijama čišćenja ubili 37.000 pripadnika pokreta otpora. U Njemačku ih je deportovano oko 115.000, od kojih se svega 1/3 vratila u domovinu.

Borba Francuskog naroda u domovini je predstavljena krupan doprinos općoj pobjedi nad fašizmom, i pored slabosti karakterističnih za francuski pokret otpora (odsustvo čvršćeg organizacionog i političkog jedinstva i jedinstvenih pogleda na ciljeve i metode borbe, zapostavljene stvaranja čvršćih operativnih vojnih formacija i dr.). On je kasno pristupio oružanim akcijama , zbog čega su se u metropoli iz njega nije razvila velika armija, pa su krajem rata jedinice pokreta otpora integrisane i potčinjene snagama stvorene van Francuske. General Ajzenhauer je akcije makija izjednačio s dejstvom 15 divizije.

-15-

Grčka

Poslije 29. maja 1941. Grčka je podijeljena na tri okupacione zone: na njemačku (centralna grčka i zapadna Makedonija), bugarsku (istočna makedonija i zapadna Trakija) i Italijansku (ostali dijelovi Grčke). Grčki kralj i vlada su emigrirali u inostranstvo, a Njemci su formirali u Ateni marionetsku vladu. Već prvih mjeseci grčki narod je osjetio svu surovost fašističke okupacije. Osvajač je stavio pod svoju apsolutnu kontrolu sve oblasti života u Grčkoj. Pljačkao je, vršio prevare razne vrste i uveo prisilan rad. Njemački i italijanski vojnici su u manjim grupama odlazili u sela, oduzimali stoku, životne namirnice i proizvode koje su zaticali kod seljaka, i ovaj plijen prodavali u gradovima.

U Grčkoj pokret otpora već u jesen 1941. dobio organizirani karakter. Općenarodni oslobodilački antifašistički front (EAM – Entika Apelefterotika Metopol), čiji je inicijator bila Komunistička partija Grčke, preuzeo je ulogu mobilizatora i organizatora pokreta otpora. Objedinio je patriotske i napredne snage Grčke. U sastavu centralnog organizacionog komiteta EAM-a, koji je formiran 27. septembra 1941. godine, ušli su predstavnici Komunističke partije, Savez narodne omladine, Socijalističke i Nezavisne zemljoradničke partije, a docnije su im prišle i druge ljevičarske partije (Demokratska, Socijalistička radnička i Socijalistička republikanska), kao i predstavnici naučnog i kulturnog života. U redovima EAM-a narod je vodio raznovrsnu borbu protiv okupatora: poduzimane su sabotaže, organizirani su štrajkovi, demonstracije, stvarane partizanske jedinice, a decembra 1941. i početkom januara 1942. EAM je formirao Narodnooslobodilačku vojsku, koja je postala nosilac borbenih dejstava grčkog naroda protiv okupatora i kvislinga. Za vrhovnog komandanta je postavljen pukovnik Stefanos Sarafis. ELAS je imao i koristio samo laka naoružanja, koje je narod poslije okupacije posakrivao.

Desničarske i monarhističke političke grupacije u zemlji, koje su se oslanjale na izbjegličku vladu u Kairu, formirale su početkom 1942. Nacionalnu demokratsku grčku vojsku, pod komandom pukovnika Zervasa. Ova vojska primala stalnu i obilnu pomoć od Velike Britanije i izbjegličke vlade. Njena osnovna namjena je bila da se osigura povratak kod izbjegličke vlade i restaurira monarhija. Jedinice EDES-a su se izjasnile za borbu protiv okupatora, ali su u okršajima protiv ELAS-a surađivale s okupatorom i kvislinškim formacijama Realisa, predstavnika kvislinške vlade. Za razliku od ELAS-a, EDES-u je nedostajala vojnička disciplina, organizacijska čvrstina i solidan politički program. Djelovao je uglavnom u planinskoj oblasti Epra.

Nekoliko mjeseci kasnije formiran je i pokret Nacionalnog i društvenog oslobođenja (EKKA), koji je bio aktivan u Ateni, u centralnom dijelu Grčke i izvjesno vrijeme u sjevernom peloponezu. Pored ovih grupa, i britanska socijalna služba (SOE) počela je da se povezuje sa protivnicima okupatora u Grčkoj.

Partizani su u početku usmjeravali svoje akcije na sabotaže u neprijateljskoj pozadini, naročito na pruzi Atena – Solun i dalje prema Jugoslaviji do Đevđelije. Docnije su poduzimali i borbe na akcije – napade na posade okupatora, ali ih nije objedinjavala jedna komanda. Velike manifestacije i demonstracije u grčkim gradovima u martu i decembru 1942. osjetile su upućivanje grčkih radnika u Njemačku. Grčki partizani u planinama znatno više su doprinijeli borbi protiv

-16-

okupatora i nanijeli mu daleko veće gubitke. U stvari, u ljeto 1943. u okupiranoj Grčkoj su postajale dvije „države“: Slobodna Grčka u planinama i okupirana Grčka.

Na liniji pokušaja da se snage ELAS-a i EDES-a zajednički angažiraju protiv okupatora 7. Juna 1943. formiran je zajednički Vrhovni štab ustaničke vojske Grčke. Mjesec dana kasnije ustanička vojska Grčke priznata je kao saveznička vojska, pod komandom britanskog Štaba za Bliski istok.

Poslije kapitulacije Italije, septembra 1943. godine, snage pokreta otpora u Grčkoj brzo su narastale. Slom fašističke Italije (čija je 11. armija kontrolirala veći dio kopnene Grčke), uspjesi saveznika na sovjetsko-njemačkom frontu i na Sredozemlju i oslobodilačka borba naroda Jugoslavije i Albanije povoljno su uticali na pokret otpora u Grčkoj. Priliv boraca iz sela i gradova i povoljne mogućnosti za snabdijevanje oružjem i municijom doveli su do formiranja novih, bolje organiziranih i naoružanih partizanskih odreda, naročito u srednjoj Grčkoj Tesaliji, Epili, Trakiji i na Peloponezu. Partizani su u jesen 1943. napali njemačku četu na Peloponezu i ubili 78 vojnika zbog čega su njemci organizirali veliku akciju „čišćenja teritorija“ kada su strijeljali 696 seljaka i potpuno razorili 24 sela i 3 manastira. Manje partizanske grupe su dejstvovale u jesen 1943. godine na otocima Kritu i Rodosu. Marta 1943. Pojavile su se prve jedinice ELAS-a mornarice, čije su akcije bile od velikog značaja za EAM.

Međutim, formalni sporazum između ELASA-a i EDES-a nije se provodio u borbenim akcijama. Oni su dejstvovali odvojeno. Dok su se jedinice ELAS-a na cijelom frontu borile protiv okupatora, EDES je igrao dvostruku ulogu: jedni dijelovi su mjestimično pružali otpor okupatoru, drugi su s njim surađivali. Zbog toga je polovinom oktobra jedinice ELAS-a i EDES-a, koji je dobio razmjere bratoubilačkog rata, i to baš u vrijeme kada su 2 njemačke planinske divizije poduzele ofanzivu na slobodnom teritoriju.

Maja 1944. u Libanu blizu Bejruta, održana je konferencija predstavnika emigrantske vlade, EAM-a i ostalih grčkih i političkih partija i vojnih organizacija. Donijete su odluke da se po oslobođenju raspuste sve oslobodilačke oružane snage i formira jedinstvena armija, da se sprovede opći narodni plebiscit o budućem državnom uređenju zemlje, a da se odmah pristupi formiranju vlade nacionalnog jedinstva. Na osnovi ovih odluka, 2. septembra 1944. emigrantska vlada je reorganizovana i u nju su ušli predstavnici EAM-a, Političkog komiteta narodnog oslobođenja i Komunističke partije Grčke.

Od početka 1944. pokret otpora u Grčkoj stalno je jačalo i ispoljavao sve veću borbenu aktivnost. U periodu od maja 1943. snage ELAS-a su izvršile 327 borbenih akcija. Njegove jedinice su prerasle u solidnu vojnu snagu. Neposredno prije oslobođenja Grčke ELAS je raspolagao s 10 divizija, 4 brigade i veći brojem manjih jedinica, a u završnom periodu rata imao je oko 80.000 dobro naoružanih vojnika i oko 40.000 nenaoružanih aktivista u pozadini. Većina grčkog naroda je podržavalo Narodnooslobodilački front EAM-a i borbu jedinica ELAS-a. u proljeće i ljeto 1944. borbe su se proširile gotovo grčku teritoriju na Tesalijom i Peloponezu. Njemci su preuzeli akcije čišćenja s 1 tenkovskom i 1 lovačkom divizijom, ali bez uspjeha.

-17-

U sve intenzivnijim borbama protiv partizana Njemci su angažirali i ostatke bataljona „ crnih košulja“ i dva puka „evzona“, pripadnika nekadašnje kraljevske garde, a na Peloponezu pukovnika bivše grčke vojske Papandogosa s 5.000 ljudi. I pored tolikih snaga i sprovođenja svirepih represalija nad golorukim stanovništvom Njemci nisu uspjeli da parališu dejstva jedinica ELAS-a, koje su poduzimale i po 10 do 20 napada dnevno na mostove, tunele važne komunikacije i željezničke centre. Sabotaže i prepadi na grupe okupatorskih vojnika predstavljali su uobičajenu borbenu aktivnost partizanskih snaga u Grčkoj.

Početkom jula u borbama protiv Njemaca aktivirale su se,u lokalnim razmjerama, i jedinice EDSA-a, koje su dugo bile pasivne, a povremeno čak i surađivale s okupatorom. Međutim, krajem mjeseca ponovo su obustavili borbena dejstva protiv Njemaca.

U ovo vrijeme jedinice ELAS-a su poduzele ofanzivu protiv njemačkog 22. brdskog korpusa u južnom Epiru i u Tesaliji. Protiv ovih snaga Njemci su poduzeli operaciju nazvanu „Keuzotter“ s dvije divizije. Jedinice ELAS-a uspješno su izmanevrisale udar nadmoćnog neprijatelja i upornim borbama nanijele su mu gubitke.

Zbog situacije na ostalim frontovima Njemci su počeli početkom septembra da se povlače iz Grčke. Intenzivnim dejstvima ELAS je ometao pokrete fašističkih snaga. Njemačke zaštitnice su 13. oktobra bez borbi, napustile Atenu, pošto su prethodno minirale sve uređaje u luci Pireju. U Ateni su jedinice ELAS-a preuzele vlast.

U međuvremenu, kada je ustvari EAM držao vlast u cijeloj Grčkoj, britanske snage, jačine 7 divizija, iskrcale su se na jugu Grčke, 4. oktobra ušle u Patras a 18. oktobra 1944. u Atenu. S njima je stigla i vlada nacionalnog jedinstva (emigrantska vlada), koja je, oslanjajući se na monarhističke snage i britanske jedinice, počelo sprovoditi politiku likvidacije EAM-a čiji je epilog predstavljala kapitulacija rukovodstva Narodnooslobodilačkog fronta u Varkizi, 12. februara 1945. godine. Dva dana kasnije ELAS je razoružan i time je EAM ustupio vlast starom režimu. Sporazumom u Varkizi EAM je priznat kao legalna organizacija. Poslije niza politički nesporazuma i sukoba EAM-a s vladama koje su se mijenjale,uz raznovrsne političke trzavice, sredinom 1946. godine organizirale su gerilske formacije, koje su stupile u oružanu borbu s vladinim jedinicama. Ove borbe su trajale sve do 1949. godine.

Grčki narod je dao veliki doprinos borbi protiv fašističke Italije i Njemačke. Jedinice pokreta otpora u 570 borbi nanijele su neprijatelju velike gubitke:33.000 mrtvih, ranjenih i zarobljenih, a zapaljeno je 100 topova, 210 minobacača, 400 mitraljeza, 1.100 mašinki, 4.800 pušaka i druga ratna oprema. U borbama protiv okupatora grčki narod je podnio velike žrtve: u neposrednim borbama protiv okupatora poginulo je 40.000, u okupatorskim zatvorima je mučeno i ubijeno 50.000, u koncentracionim logorima je umrlo 500.000 ljudi; zapaljeno je 3.000 sela, 1.201 škola i 701 crkva.

-18-

ItalijaPokret otpora protiv fašizma počeo se u Italiji javljati još prije pada Musolinija. Fašizam nije

imao duboke korijene u italijanskom narodu, uprkos dvadesetogodišnjoj Musolinijevoj vladavini. Narod je bio nezadovoljan ratom i fašizmom. U prvim godinama rata materijalne štete i ljudske žrtve još više su komplicirale Musolinijev režim, pa su opozicione partije pristupile stvaranju i razvoju organizacija pokreta otpora. U ovoj aktivnosti je posebnu ulogu imala Komunistička partija, koja je jedina raspolagala razgranatom mrežom ćelija. Pored komunista, u pokretu otpora su učestvovali i socijalisti, a kasnije demokršćani i liberali.

U Francuskoj u Tuluzu, oktobra 1941. godine , obrazovan je Akcioni komitet ujedinjenog italijanskog naroda, radi čvršćeg objedinjavanja antifašističkih snaga.

U prvim godinama rata otpor fašizmu se ispoljavao u različitim oblicima i akcijama, među kojima je najznačajniji bio masovni štrajk u sjevernoj Italiji u jesen 1942. godine u kojem je učestvovalo oko 300.000 radnika. Početkom 1943. sve više je jačalo antifašističko raspoloženje naroda Italije, naročito u sjevernim oblastima. Marta te godine radnici su organizirali štrajk, koji se proširio na najvažnije fabrike Pijemonta, Lombardije i Ligurije, u kome su radnici tražili, pored povećanja nadnice, i ukidanje fašističke diktature.

Iskrcavanje saveznika na Siciliju, 10. jula 1943. godine, iz straha od revolucionarnog poleta natjerali su kralja i visoke vojne funkcionere da obore Musolinija. Akcioni komitet se 25. jula 1943. konstituisao u Komitet nacionalnog oslobođenja; otpočela je organizirana borba. Pored radnika, seljaka i intelektualaca, u planine sjeverne Italije prebacio se i izvjestan broj vojnika i oficira stare vojske, a ponegdje su i kompletne jedinice povele borbu protiv Njemaca.

Kapitulacija Italije, 8. septembra 1943.godine, izvela je iznenađenje u zemlji, koja nije bila primljena za takav razvoj događaja, pa se poslije intervencije njemačkih divizija italijanski vojni aparat raspao, a jedinice su kapitulirale i odvedene u zarobljeništvo. Pojedini garnizoni na otocima nisu prihvatili predaju i hrabro su se branili. Na Korzici su se italijanske okupacione snage pridružile ustancima. Na Sardiniji su oslobodile otok, koje je zatim prešlo u ruke saveznika. Mornarica je otplovila u luke Malte. Raspuštene jedinice, kojima se pridružilo stanovništvo, u kratkoj, ali herojskoj odbrani Rima, 8. septembra 1943. godine, bile su desetkovane. U Bariju i Brindiziju su spriječile da Njemci razore lučka postrojenja. Neke vojne snage na Balkanu pridružile su se partizanima. U Jugoslaviji divizija „Venecija“ i dijelovi divizije „Taurinense“ prešli su na stranu narodnooslobodilačke vojske i otpočeli borbu protiv Njemaca.

Pod utjecajem pokreta otpora u Francuskoj i narodnooslobodilačkog pokreta u Jugoslaviji, posebno kada su snage Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije izbile na italijansku granicu, u Italiji su stvorene prve oružane formacije za borbu protiv Njemaca i domaćih fašista. U početku su partizanske snage bile organizirane u manje odrede (40 – 50 ljudi), a docnije da su formirane i veće jedinice. Najprije je najjači otpor organiziran u Furlaniji i Beneškoj Sloveniji, gdje su neposredne veze i utjecaj narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije bili najsnažniji. Polovinom septembra formiran je italijanski partizanski bataljon „Garibaldi“ a do početka oktobra još 2 bataljon od kojih je obrazovana italijanska brigada „Garibaldi“. U novembru se pokret otpora proširio na cijelu sjevernu Italiju. Krajem 1943. partizanske snage u Italiji su imale oko 10.000 ljudi.

-19-

Postojeća organizacija nije obezbjeđivala brzu koordinaciju partizanskih snaga i unutarnju ravnotežu koalicije. U pokretu otpora je vladalo neslaganje u pogledu ciljeva borbe, a sva masovnije uključivanje stanovništva u borbu pružalo je garanciju za stvaranje jake partizanske vojske. Zbog toga je Komunistička partija u novembru 1943. formirala Vrhovnu komandu brigada „d’Asalto Garibaldi“ na čelu sa Luigi Longom. U cilju borbe protiv okupatora i kolaboracionista u grdovima su formirane grupe, a u selima odjeljenja „patriotske akcije“ .

Narastanje partizanske vojske je omogućilo da se formira veliki broj brigada. Tako je u 1944. bilo nekoliko stotina brigada jačine 100 – 300 ljudi, vezanih za određene planinske masive. 2-3 brigade su sačinjavale partizansku diviziju, koja je također dejstvovala na određenom terenu. Početkom juna 1944. formirana je Vrhovna komanda Dobrovoljačke oslobodilačke vojske, koja je bila povezena sa savezničkom Komandom maršala Aleksandra i s italijanskom vladom. Pokrajine su imale svoje teritorijalne komande, kojima su bile potčinjene komande zona.

Krajem 1943. i u prvoj polovini 1944. Njemci su pristupili ofanzivnim operacijama protiv žarišta pokreta otpora. Tako su u proljeće 1944. poduzeli ofanzivu uz učešće 3 divizije, a u ljeto nekoliko većih ofanzivnih akcija, angažirajući jake snage. Time su partizanske jedinice pružile znatnu pomoć saveznicima u toku njihovog napredovanja kroz srednju Italiju. Ove njemačke operacije su bile popraćene zvjerstvima, pustošenjem, razaranjem i masakriranjem civilnog stanovništva. Operacije su završene pobjedom partizanskih snaga i teškim njemačkim gubicima. Uspjesi u ovim borbama definitivno su učvrstili partizanski pokret. Uspostavljena je suradnja sa partizanskim pokretima u susjednim zemljama: u maju 1944. sklopljen je dogovor o suradnji sa snagama francuskog pokreta otpora i o sadejstvu i suradnji s jugoslavenskim 9. korpusom.

U to vrijeme Tajni međupokrajinski komitet u Milanu je organizirao i pripremio štrajk, koji je paralizirao život u velikim gradovima i nekim manjim mjestima na sjeveru Italije. Ove štrajkove su potpomagale partizanske snage napadima na neprijatelja i uspjele su da oslobode neke važne centre.

Polje oslobođenja Rima (4. juna) i savezničkog desanta u Normandiju (6. juna 1944. godine), partizanske snage su prešle u napad od Pijemonta do Venecije. Na oslobođenim teritorijama u takozvanim partizanskim republikama, obrazovani su lokalni organi vlasti.

Njemci su bili iznenađeni naglim jačanjem pokreta otpora, pa su poduzeli sve mjere da spriječe njegov daljnji razvoji. Radi obezbjeđenja komunikacija sjeverno od Gotske linije, izveli su niz akcija na sektoru Pijačence, Modene, Veneta, Karnije i Furlanije i tom prilikom pretrpjeli gubitke od oko 2.000 mrtvih. Na sektoru Kadore, monte Grapa i visoravni Azijaga u ofanzivi je učestvovalo oko 30.000 Njemaca i Musolinijevih fašista, koji su imali oko 3.000 mrtvih, ali i partizanske snage su pretrpjele teške gubitke, a mnoga područja su morala biti napuštena. Ove i druge akcije prinudile su Njemce da s glavnih bojišta u Italiji i južnoj Francuskoj povuku jake snage i da ih angažiraju u ovim borbama, čime su slabili svoju odbranu. Međutim, saveznici su po prelasku Apenina, u jesen 1944. godine, obustavili ofanzivne operacije i time omogućili Njemcima da angažiraju jake snage u borbi protiv partizana. Krajem oktobra Njemci su zauzeli Osolu, visoravan u Alpama, koja je bila značajno uporište partizanskih jedinica, a u novembru su 3 njemačke divizije izvršile akciju čišćenja u rejonu Monte Rosa i drugim oblastima, praćenu surovim represalijama. U tim kritičnim trenucima, sredinom novembra, saveznička Komanda, zazirući od jačanja pokreta otpora u kome je

-20-

Komunistička partija Italije imala jak utjecaj, uputila je partizanskim snagama poruku da obustave borbu do proljeća, jer, tobože, tokom zime nije moguće izvoditi uspješne akcije. Zbog učestalih i teških borbi, u kojima su imali velike gubitke, partizanske jedinice su bile premorene, a zalihe iscrpljene , zbog čega su bile prinuđene da, pred nadmoćnijim neprijateljem, napuste slobodne zone i da se povuku u planinske masive , u kojima su ih Njemci stalno napadali. Rezultat svega ovoga bilo je osipanje partizanskih jedinica u zimu 1944/1945. Godine. Tada je partizanski pokret oslabio i zbog toga što su mnogi borci prihvatili ponuđenu amnestiju i vratili se kućama. Borbu su nastavili uglavnom radnici, koji su se borili ne samo za nacionalno oslobođenje već i za rješavanje socijalnih problema. Međutim, ilegalne organizacije su jačale i pripremale se za ustanak.

Ofanziva saveznika na Gotsku liniju i povlačenje njemačkih snaga početkom proljeća 1945. razbuktali su borbe, koje su prerasle u narodni ustanak. Njemu je prethodio opći radnički štrajk, proglašen 18. Aprila,koji je paralisao život u gradovima sjeverna Italije i zadao težak udarac Musolinijevoj Republici. Sutradan, 19. aprila, izdano je naređenje za ustanak. Partizanske jedinice, koje su imale 100.000-150.000 ljudi, prešle su u ofanzive, oslobodile su mnoga mjesta i gradove prije dolaska saveznika, napadale njemačke komunikacije i kolone u odstupanju i spasile mnoga industrijska postrojenja i ostale uređaje za razaranja. Britansko-američke snage su ulazile u gradove sjeverne Italije pošto su ovi bili oslobođeni, u njima su već održavali red organi pokreta otpora. U Dongu su partizani 27. aprila pogubili Benita Musolinija, koji je pokušao da pobjegne u uniformi njemačkog vojnika. Na dan kapitulacije njemačkih snaga u Italiji, 29. aprila 1945. godine, partizanske jedinice su imale oko 200.000 ljudi.

Od juna 1944. do marta 1945. snage pokreta otpora su izvele 6.444 borbene akcije i 5.571 sabotažu. Usvim okršajima ubijeno je ukupno oko 16.000 nacifašista, zaplijenjeno 109 topova, 286 mitraljeza, 1.107 puškomitraljeza, 6.505 pušaka i veća količina municije i ratnog materijala. Tokom borbi protiv njemačkih okupatora i Musolinijevih fašista poginulo je 29.000 boraca pokreta otpora, a ranjeno oko 20.000. Pored toga, 9.800 građana su ubijeni kao žrtve represalija i 8.382 su nastradala u koncentracionim logorima.

Mnogi Italijani su učestvovali, uglavnom poslije kapitulacije Italije, u pokretima otpora drugih zemalja, posebno u narodnooslobodilačkom ratu jugoslavenskih naroda. U borbama izvan svoje zemlje Italijani su imali oko 33.000 poginulih.

Na ovaj način italijanski narod je doprinio porazu fašizma u svojoj zemlji i konačnoj pobijedi antifašističke koalicije nad hitlerovskom Njemačkom, što se pozitivno odrazilo i na demokratizaciju života poslijeratne Italije.

-21-