Rhetorica, dye edele const van welsegghene - dbnl.org · 1r ¶TotdengoetwillighenLeser. AEnmerckendewtdyeOudeChronijcken,hoedievanderVlaemschertongenaltijts veleprijselijckeendeseerbyongeloouelijckegrotesaken

Rhetorica, dye edele const van welsegghene

Jan van Mussem

bronJan van Mussem, Rhetorica, dye edele const van welsegghene. Philips de Lens, Brussel 1553

Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/muss004rhet01_01/colofon.php

Let op: werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen auteursrechtelijk beschermdzijn.

II

¶ Copie vander Priuilegien

KAerle by der gracien Goods Roomsche Keyser, altijt vermeerdere des rijcx, conincvan Castilien, Arragon. &c. Nae dien dat voor ons ghebleken is die approbatie vandesen tegenwoordighen boecxken, interdiceren ende verbieden wij allen boecprentersende librariers tselue na te drucken, vercoopen oft doen vercoopen, binnen den tijtvan drie iaren naestcomende, Opte verbuerte van. xx. Karolus guldenen, ende vandenvoorscreuen boecken, tot profijt van sine MaiesteytGhegeuen tot Bruessele, den. x. dach van Meye, anno. xv.c.Lij.¶ Ondergeteekent Philips de Lens.

Jan van Mussem, Rhetorica, dye edele const van welsegghene

1r

¶ Tot den goetwillighen Leser.

AEnmerckende wt dye Oude Chronijcken, hoe die vander Vlaemscher tongen altijtsvele prijselijcke ende seer by ongeloouelijcke grote saken, so wel in tijde van payse,als in fayte van oorloghen ghedaen hebben Ende hoe nv in Vlaendere alle goedeconsten besocht ende vermenichfuldicht worden. Bouen dien hoe die vlamingheneen sonderlinghe gratie hebben vander tonghen, bouen vele andere natien om alletalen fraylijc te moghen spreken. So hebben wi voor ons ghenomen een sonderlingegoede profitelijcke ende nootsakelike onderwijsinge, onsen goetwillighen vlaemschenconstbeminders, int corte te bescrijuene. Te weten, die Const van wel seggene.Rhetorica genaemt. De welcke waert sake dat si in Vlaendere so wel ondersochtware, ende so volmaectelike gebruyct alsmen daer vele af spreect, ende ghelijc daeralderhande ander goede consten perfectelike besocht ende gehanteert zijn Ic en weetniet oft dye vlaemsche natie voor eenighe andere ter werelt in consten soude mogenwijcken. Maer ghelijck in eenen vruchtbarighen ackere, al wat daer ghesaeyt oftgeplant wert, het sal wel lichtelijck wassen, ende vermenichfuldighen. Dicwils sullenoock dye quade cruyden vermeesteren, ten si datmen duer een neerstige


1v

voorsienicheyt dye selue weere, ende dye goede cruyden beware. Also is oock vanonse Vlaemsche tonghe, want si tot alderhande spraken wel bequaem is, daeromwort si ooc vandenwtlantsche sprakenmenichfuldelijck ghecorrumpeert als wij twee,drie, oft meer talen leeren ende spreken willen. Daer wy al ons leuen lanck, onseyghen moeder tale te rechte nyet spellen, lesen, spreken noch verstaen en konnen.Dus coemt dat wij dye in alle andere Consten fray zijn, ende excellent, alleenlijc indeedele Rhetorica, tot welcke wy alder best bequaem zijn, aldermeest negligent endeonuolmaect beuonden worden, duer die groue ignorancie van ons grammatica, datis die const van een goede suyuer tale, tsi vlaemsche oft andere, wel ende perfectelijcte konnen spellen scrijuen, lesen, spreken ende verstaen, sonder twelcke tot die edeleRhetorijcke nyemant bequame wesen en mach. Niet dat ic hier spreken wil van dieongheleerde Rhetorijcke, dat is die ongheschicte dichtinge, diemen nv dagelicx inVlaendere seer gebruyct, twelcke altijts ende in alle sprakenwel een seer genoechlikeconst geweest is. Noch tans vanden ongeleerde dichters, dicwils schandelijckemisbruyct, meynende Rhetorijcke te wesene een onuerstandele rijminghe, oft eenconst van veel segghene, ende nyet van wel segghene. Maer ic spreke van diegoddelijcke const van wel ende geschictelijcke te segghene met crachtigher sprakenende redene, tsi in dichte, Rijme, oft prose want wij nyemant berispen en willen. Diewelc


2r

ke const so goet, so eerlijck, ende soo oorboorlijck is datment nemmermeer te volleen soude mogen bescrijuen. Wij lesen, hoe daer so menige schoone costelijcke stadtgesticht is gheweest, so menighe felle bloedige oorloghe ghepayseert ende nedergheleyt, so menighe vrome, goede, eerlijcke, ende profitelijcke ghemeynschappenverbonden ende vrientschappen gemaect, ende al duer dye onuolprijselijcke constvan wel segghene. Anders hoe hadden die eerste stichters der steden, den ruydenongheleerden volcke moghen persuaderen, om ouer een te dragene? Om eensonderlinghe volck te wesene? ende om den wetten te obedierene, ten hadde geweestduer een sonderlinghe const ende cracht van wel seggene? Bi den welcken ghenoechblijct, hoe die Rhetorica wt goeden ende eerlijcken causen, alder eerst gesproten is.Want so wij lesen, die menschen leefden voortijts den meesten deel als wilde dieren,met crachte des lichaems meer dan met die redelicheyt haer seluen generende, elckna zijn eygen inclinatie ende quade begheerte. Gheen seker religie oft godsdienst enwas daer, gheen wettelijcke huwelijcken, gheen sekere kinderen, geen wet, nochrecht, maer elck was zijn lichamelijcke crachten misbruyckende na dat hem dieverblinde begheerlicheyt treckende was. In welcke tijden sommige wijse mannen,in diuersche plaetsen, beuonden hebbende, by langhere experientie, wat daer helpenoft beletten mochte om yet yemande te persuaderene, si hebben ghenoteert


2v

wat si int welsegghene, doen oft latenmoesten. Daer toe aenmerckende hoe smenschenverstant wel tot alle saken bequaem wesen mochte waert dat si redene oorboorden.Si hebben begonnen te onderwijsen ende te leeren vele diuersche consten endescientien, betooghende wat daer goet, wat oorboorlic, endewat eerlick es. Ten eerstenduer die ruydicheydt ende beestelick onwetentheyt is het volck wederspoorichgeuallen. Maer ten eynde duer die soete Eloquentie ende constige sprake der wijsermannen, bi die redene ghetrocken wesende, zijn si van wilde ongenadige menschen,tam ende goedertieren gheworden. Wat een groote cracht der eloquentie es ditte?Dat sie die wilde menschen van haer oude ghewoonte tot een andere maniere vanleuene, so haestelijc bekeeren can? En twelc noch meer es, die selue menschen stedengemaect hebbende, dat si trauwe bewaren, rechtueerdicheyt onderhouden, endeanderen van selfs leeren onderdanich wesen? Dat si ooc niet alleen pijne ende labeurdoen voor tghemeen weluaren, maer ooc haer eygen leuen te pande stellen? Hoehadde dit moghen gheschieden, haddent dye wijse mannen duer een sonderlingheconst van wel segghen, den ongheleerden volcke also niet konnen persuaderen.Niemant voorwaer die van selfs machtich was en hadde sonder fortse oft bedwanck,daer toe te brenghene gheweest, om eenen anderen ghelijc te wesene, dien hi metcrachte hadde moghen verwinnen, ten hadde gheweest duer een


3r

soete statelijcke, crachtighe maniere van sprekene. Van sulcken duechdelijcken endeeerlijcken beghinsele, heeft die Rhetorijcke haren oorspronck ghenomen. Ende heeftaltijts vanden beghinne tot nv toe, den menschen ontsprekelijcke veel goets endeprofijts voortghebrocht, ende bewaert, also dat wel by ontellijcke vele exempelenblijcken soude, waert niet te lanck om hier te verhalene.Maer mi dunct dat ic nv hore van eenige waen wijse menschen die dese edele

const seer misprijsen, seggende, hoe duer die const van welsegghene dicwils diequademenschen gerechtueerdighet werden, die goede ghecondemneert, veel beroertenende oorloghen verwect. En dat si nyeuwers toe bequamer es, dan om een quadecause goet te makene, oft een goede quaet.Daeromme sullen wy oock die selue schouwen Wat hoor ick? sullen wy oock nv

nyet meer eeten noch drincken, want sommighe menschen daer af sieck ghewordenzijn? Noch in gheen huysen woonen, want si somtijts oock dye inwoonders dootvallen? Noch ooc gheenmessen smeden, om dat dyemoorders de seluemisbruycken?Wie esser hi en weet seer wel, datmen een goede sake ooc welc qualijc gebruyckenmach? Vier ende water moghen oock misbruyct worden, sonder die welcke wijnochtans niet leuen en moghen. Ja segghen si, al soude die eloquentie somtijts goetende profitelijc mogen wesen nv ter tijt es si quaet ende schadelic der gemeenten


3v

Wt causen, want die menschen nv seer tot zueringhe, lueteringhe, endeonrechtueerdicheyt ghenegen zijn, so dat wij dicwils sien, hoe si hem niet en schamen,met lueghene teghen die warachticheyt te stellene. Oock zijn die sommige vanhemlieden haer causen so constelijc seggende, dat si den gheleerdenmannen ghenoechte doene maken, so dat si oock die alder rechtueerdichste causen, qualijc genoechtegen haer cauillatien, defenderen connen. Ja die alle wijsheyt ende goede scientienverachten, alleenlic op haer eloquentie betrouwende, dien sietmen dicwils int segghenden meesten prijs gheuen. Bi dien coemt dat sulcke clappers naer die ghemeyneopinie, ende oock naer haer selfs goetduncken, weerdich zijn, een ghemeynte teregierene. Bi denwelcken als daer sulcke stoute verwaendemenschen totten regimentetoegelaten worden, groot iammerlijc ongheual, inder ghemeynten geschieden moet.Wie en soude nv met rechte die Eloquentie niet haten, daer ons so vele quaets afcomende is? T es sterckelijc gheargueert, maer te vergheefs. Ist dat nv ter tijt, diestoute verwaende menschen alleenlijck op haer Eloquentie ende const van segghene,betrouwende, dye simpele menschen bedrieghen, den gheleerden moeylic zijn, endetrechte corrumperen, hoe soudemen beter ende stercker cause oft redene moghenallegieren, dat oock daeromme sonderlinghe nv ter tijt, die const van wel segghene,seer goet, profitelijc, eerlijc, ia ende aldermeest nootsake


4r

lijc is. Want hoe onweerdeliker die quade stoute menschen, so goede ende so eerlijckeeen sake misbruycken, tot grooter schaden ende achter deel vander ghemeynten, sovele te neerstelijckermoetmenmetter seluer const henliedenwederstaen; den simpelenende der ghemeynten te hulpe comende. Op dat die quade tot bederffenisse vandensimpelen ende van alle tgemeynte niet machtich en worden. Twelcke eenenyegelijcken bysondere, ende ooc generalijc alle der ghemeynten aangaet: Om bi dienrustelijc, eerlijck ende ghenoechlijc te moghen leuene. Voorwaar God die schepperalder dinghen en heeft den mensche gheen meerder onderscheet ghegeuen, vandenanderen stommen dieren, dan die const van sprekene. Want wij sien veel anderedieren, veel grooter, veel stercker, veel snelder, dan die mensche. Sy connen in cortentijt, ende sonder van yemandt gheleert te wesene, gaen swemmen, eeten, vlieghen,si zijn van selfs ghecleet, ende oock ghewapent. Si beiaghen hem lichtelijck den cost,daer de menschen so vele labuers om doen. Oock konnen si haer holen ende nestenmaken, huer ionghen opuoeden, huer spijse tegen denwinter vergaderen . Bouendiendoen si noch sommige sakenn, denmenschen niet mogelijc om na te volgen, als wasende honich te maken, so dat vele van sulcken saken duer eenich verstant ende redeneschijnen te geschieden . Maer want si die tselue doen, niet spreken en connen, daeromworden si stomme ende onredelike dieren geheeten. Men


4v

siet ooc de menschen die stom zijn wat mach hemlieden dat redelijc verstant so velehelpen? Hebben wy dan van God niet beters dan die sprake ontfanghen hoe machons eerlijcker sake gebueren, dan daer in den menschen te bouen gane, daer diemenschen den anderen dieren in te bouen gaen? Ic late varen hoe oorboorlijc dattetes, duer dat welseggene, zijn vrienden te beschuddene, een wet te beradene, een volcoft heyrscare, daermen wil te leedene. Ist ooc niet een schoon sake wtden seluenverstande, ende woorden die alle menschen int gemeene gebruycken, so vele prijsende eere te vercrijgene, dat ghi schijnet niet alleenlijc te spreken ende segghene,maer te blexemen ende te donderen? Aldus ghi edele ende verstandele iongers vanderVlaemscher natien wien god met een sonderlinge bequaemheyt der tongen beghiftheeft. Ouergemerct die duecht, oorboorlicheyt, eerlicheyt, ende nootsakelicheyt vandie edele Rhetorijcke. En wilt die godlijcke gaue der bequamer tongen in v niet cleyneachten, noch den versmaders van alle goede consten geen gehoor gheuen, maer wiltmet alder neersticheyt die const van wel seggene ondersoecken leren endeachteruolghen, wt dye welcke so veel duechden spruytende zijn: Als voor uweneewighen prijs, eere ende weerdicheyt, voor uwe vrienden, ende voor alle tghemeene,eenen vasten ende aldersekerste toeulucht. Ende teghen die onbeschaemde clappersnv ter tijt donrecht teghen trecht sustinerende een nootsakelijcke remedie endeonuerwinnelijcke wapene. Dixi.


5r

Rhetorica in Vlaemsche, ghenomen endeghecolligeertwt dye oude vermaertsteOratuerenende Rhetorisienen. Als Cicero, Quintillianus,endemeer andere. Ouerghestelt wt den Latijnein ghemeender duytscher talen.¶ Uvat Rhetorica es.

RHetorica een Griecx woort beteekenende in Vlaemsche, een const vanwelsegghene.De welcke const gedeelt es in vijf deelen, ofte vijf officien, die elc schuldich is teweten so wie constelijc segghen wil, ende een sake vertoogen, met verwonderingevanden genen die dat hoorende zijn. Te wetene, die Inuentie, Dispositie, Elocutie,Memorie, ende Pronunciatie, also wy nv van elck breeder declareren sullen.

¶ Eerst van die Inuentie.

INuentie, dat es een vindinghe van den saken argumenten, ende reden? diemen salwillen tracteren. Dit es het aldermeeste swaerste ende costelijcste deel van Rhetorica,besluytende in hem ses ander deelen. Eerst dye Prohemie oft voorredene. Ten tweedendie Narratie, dat es tgene datmen sal willen verhalen oft vertrecken.


5v

Ten derden die diuisie dat is deylinge van tgene datmen seggen oft voortstellen wil.Ten vierden, die Confirmatie, dat is tghene daer mede datmen zijn voortstelconfirmeren mach, ende doen blijcken. Ten vijfsten die Refutatie, dat eswederlegghinghe van tgene datmen ter contrarien soudemoghen allegieren oft opperenTen sesten ende laetsten die Conclusie, dat is een constich besluyt van al tghenedatter voren geseyt is. Ghelijckerwijs een constenaer dye een schoon costelijc huystemmeren wil. Ten eersten hi voorsiet hem eenen goeden bequamen inganc tottenseluen huyse oft plaetse, daer hijt temmeren wil. Ten anderen hi voorsiet hem vanalle zijn materie, dienende totter lancheyt, wijde ende hoochheyt vanden huyse. Tenderden hi sal tselue huys deelen in vauten, zalen, cameren, bouen ende beneden altot zijnder ghehande. Ten. iiij. voorsiet hi hem van vromen torren, pilaren, stijlen,poutters anckeren oocmet deluinghe ende grachten, al tot fortificatie ende vromicheytvan sinen huyse. Ten vijfsten hi voorsiet oft daer yet es, twelcke den huyse soudemoghen hinderen, als stroomen vanwatere, rauatie van lande oft fundamente, quadegecorrumpeerde lucht van heymelicheden oft ander vuylicheyt, hi siet dat selue teweeren ende wech te doene. Ten sesten ende laetsten hi voorsiet hoe hy sal mogenzijn huys besluyten met mueren, poorten, dueren ende veynsteren, op dat al welbesloten ende bewaert si datter binnen es. Vanden welcken ende elck bysonder wybreeder spreken sullen int


6r

veruolch van desen. Nv ten propooste.

¶ Van dye Dispositie.

DIspositie, dat is een goede beschickinghe van al tgene dat wij door onse Inuentiegheuonden hebben. Elc woort, redene, ende argument stellende in zijn eyghen plaetse,als in dye Prohemie, narratie, diuisie, confirmatie, refutatie oft conclusie. Ghelijckvanden constenare voorseyt es. Als hi gheuonden ende vercreghen heuet al zijnmaterie als steenen, hout, calc, ende ander saken hem dienende om zijn huys daeraf te maken, hi gaet duer zijn conste elck in zijn eyghen plaetse bringhen endebeschicken. Also ooc een voorsienich Capiteyn, als hi alle zijn knechten endemunitienvan oorloghen versaemt heeft, hy gaet elck beschicken in zijn plaetse ende in goederordinancien stellen. Endemeesten tijt sietmen gebueren dat duer een goede ordinancie,die victorie vercreghen werdt.

¶ Van dye Elocutie.

ELocutie een wtsprekinge, dat is met bequamen woorden ende sententien connenwtspreken ende becleeden tgene datmen vertoghen oft verhalen wil. Ghelijc voorseytes vanden temmerman oft constenaer. Als hi nv al zijn bewerp ende ordinancie vanzijn huys, metgaders al zijn materie gheuonden, bereet ende elc in zijn eyghen plaetsebeschict heeft, als deen partije van houte om zullen, dander om posten, die derde oppou


6v

ters oft stijlen, die vierde om spannen, ende ander om berderen oft plancken, omdueren om veynsteren, het harde steen hier toe, het ander daer toe, ende also vandenanderen. Hi sal nv beghinnen al tselue te wercken legghen. Hy gaet het beste wtlesen, ende tander verwerpen. Bouen dien gaet hi elck bisondere saghen, behauwen,besnijden, schauen ende effen maken, alle die stucken oft partijen effen voeghendeende tsamen brengende, by den welcken dat hi een schoon bequaem huys,vulmaectelijc vprechtende es. Also moet ooc een goet Rhetorisien zijn redeneformeren met claren verstandeliken woorden, dit selue niet dat bachten dat voorenstellende, noch den sin te verhalene, noch te verre veruolgende, eer hijt concludeertHi moet ooc wachten dat hi niet te veel woorden te vergeefs spreke, noch confuselijcouer een mingele noch yet achter late. Want al dese gebreken maken een redenedonckere, onuerstandelijc ende twijfelachtich. Nv ben ic begheerende an alle iongersende andere, die hen onderwinden met Rhetorijcke te stellen in dichte of rijme (soment noemt) datse dat derde deel van Rhetorica wel mercken ende gade slaen, alseen sake die hen lieden sonderlinge nopende es Want men vint hedensdaechs welvele geleerde mannen die goede manieren vinden, ende daer af ordinancie geuen ofstellen in prose, dat ghedaen zijnde men loopt totten dichters, diemenmeer abuselijcdan anders rhetorisienen noemt, die gaen die selue materie ende inuentie wten endeverhalen god weet hoe dicwils si laten de beste woorden ende sentencien varen ende


7r

nemen die snootste, of dat noch arger es si versieren ende lappen daer vreemdewoorden ende sentencien an niet ten propooste dienende, so ic tanderen tijden vaneen wonderlijc rhetorisien gehoort heb, de welcke in een lof van Maria bi brochtedese woorden. Maria Gods moeder coluerich, Vercoren bi Gods gracie lazuerich. Ineen ander plaetse, daer hi (ic en weet wat dinge) van god spreken soude. Smaect (seithi Gods amandelen. Hoe soudmen mogen onbequamer woorden wtspreken, als eenootmoedige maget so zeer gecoluert te maken? oft van Gods gracie te seggen datseblaeu es, ende hem met amandelen of dier gelike saken te gaan becommeren? Rechtgelijc of men soude een scoon ioncfrauwe met eenen snoden zack cleeden, of eencostelic peert met een properen matte verchieren. Of gelijckerwijs dat wij vorengeseyt hebben van onsen temmerman, dat hi al die snootste materie van hout endesteenen wtkiesen soude tot zijn werc, of noch arger doende, dat hi selue ander sakenhalen soude ende onbehoorlike daer an lappen, makende voor ons een schoon huysniet weerdich een verckins cot. Daerom heeft hier voortijts een seer geleert man indie Rhetorica wel geseyt dat de woorden moeten een redene becleeden endeverchieren, gelike het abijt den persoon verchiert. Want een goede materie oft redenemet boerachtige woorden verhaelt endewtgesproken, es ghelijcke een eerbaer persoonmet snooden abijten gecleet Maer een redene vertrocken met onbequamenwoorden,niet ten propooste dienende als vooren es, dat es gelijc eenmanmet vrauwen abijten,of een


7v

vrauwe met mans abijten ghecleet, gelijck een costelijc peert met panneel of somme,oft (somen gemeynlijc segt) Een koe met een siden huyue oft een ezel met eenenvergulden toom of breyl &c. Bouen dien als die woorden van eenighe redene oftgoede materie verkeert, qualijc gheordineert, oft dat achterstaet dat voren staen soude.Dat is ghelijck een abijt dat opperste nederwaerts gekeert, oft dat achterste voren aentlijf ghedosselt.Wye soude al dit voorseydemoghen sien sonder ghecken oft spotten.Ist nv alsulc een ghecx werck, een redene met onbequame woorden vertrecken, watmach dat wesen als die Inuentie, dispositie, ende het ander altemale niet en doocht?Dit si nv genoech vander Elocutie, wij sullen hier naer breeder daer af bescrijuen,als wij van die perfecte elocutie spreken sullen. Nu wederomme tot onsen propooste.

¶ Van dye Memorie.

MEmorie dat es een goede vaste ghedenckenesse ende begrijp van al het beschickvan onsen saken redenen, ende woorden die wij gheseyt hebben oft noch segghenwillen: op dat wij niet weder ende weder en segghen dat eens geseyt es, nochachterlaten dat alderbest gheseyt diende, oft niet meer oft min, oft in andermanierenseggen dan wij int beghin gheproponeert ende belooft hadden, dwelcke al duer eengoede memorie voorsien moet wesen. Ghelijckerwijs vanden temmerman voorseydt,hy moet van al tbewerp ende


8r

beschick van sinen huyse een goede vaste memorie hebben, oft hy soude dicwils alverkeert wt comen van zijn eerste voortstel.Maer het es te beduchten dat hedensdaechsdye goedememorie in menichmensche, duer dye dronckenschap, (twelck claghelijckes) vele bedoruen wordt, en de gheheele versmoort. Dus alle ghy fraye engienen,wilt dye als een doodelijc fenijn ontsien ende vlieden. Item die memorie estweederhande te weten by natueren, ende by consten. En deene sonder dandere enmach nyet wel vast, noch perfect wesen. Maer een goede natuerlike memorie diewordt by consten perfect. Ende dye crancke memorie mach ooc duer die selue consteseer gheholpen ende versterct worden. Die conste es gheheeten Ars memoratiua, dyewelcke geschiedt by sekeren plaetsen ende imagen ghenoteert, ende inden singhehouden, om by den seluen alle saken by ordene ende ghetale te moghen onthouden.Het soude hier te lanck vallen alle die maniere te bescrijuen. Oock en ist nyetnootsakelijck, midts dat vele gheleerde mannen ghenoech daer af bescreuen hebben.En want men oock in een boeck nyet van alle saken tracteren mach. Aldus wy keerenwederomme tot onsen propooste den subtijlen engienen cause en de occasie latendeom meer ende breeder die const te besoeckene.

¶ Van dye Pronunciatie.


8v

PRonunciatie, dat es eenmoderatie of bestierdes voys, des aenschijns ende der gesten,met een welbehagen vanden genen die dat horen oft sien. Dese pronunciatie, naerdie opinie vanden ouden ende seer geleerde Oratueren ende Rhetorisienen heuetsulcke cracht, dat die ander vier deelen voorseyt sonder dese altesamenmishagelijc,ende sonder eenighe gratie oft welbehagen blijuenmoeten. Ghelijc vanden constenaeroft temmerman voorseyt, al est sake dat al wel geuonden, wel beschict, tbestewtgelesen, wel gezaecht ende behauwen, ende oock al wel begrepen ende onthoudenes: heeft hi nv een quade maniere van wercken, ende quade instrumenten, dat hi dieooc so qualijc handelt, dat elcken verleeden mach, ende dat hi also alle die goedematerie duer zijn quade handelinge bederft, wie soude sulcken onconstighenconstenaer gheerne te wercke stellen? Daerom ouergemerct dat die Pronunciatie sogrotelicx te achten es, wij willen tot profijt ende onderwijs der ionger Rhetorisienen,wat breeder daer af scrijuen. Die pronunciatie so wij voren gheseyt hebben, es gelegenin twee saken, te weten den voys ende gesten. Den voys werdt gepresen in driemanieren. Ten eersten dat hi groot ende vul es. Ten tweeden dat hi vroom sterc endegeduerich es. Ten derden dat hi gebroken es, op datmen hem beleeden ende drayenmach ter wille. Dye groote vulle, mitgaders ooc die stercke geduerige voysen comeneensdeels by natueren, daer af en staet ons hier niet te seggene, want dat gauenGodszijn,


9r

die in ons macht noch wille niet en staen, maer van die vroome gheduerige voysen,dye welcke niet allenlijc bi natueren en comen. Ende oock dye gebrokene voysen,die welcke den Rhetorisienen alder meest van noode zijn, hoe dese twee manierenvan voysen bi dagelicscher exercitie ende goede maniere van spreken moghenvercreghen, vermeert, ende bewaerdt worden, daer af sullen wy hier breeder verhalen.

¶ Van die vroome voysen.

DIe vroomheyt ende geduericheyt des voys machmen bewaren, ist datmen indenbeghinne manierlijc ende lancsaem sprekende es, by dyen machment oocbescheedelijcker segghen ende den auditeurs tijt laten om daer op te denckene Gheenargher dan terstont int beghin seer luyde gaen roepen, want daer by wert terstont denvoys gequetst, ende ooc die auditeurs gheoffenderet. Int veruolch van dye redenemachmen naer heesch vanden woorden ende sin den voys verheffen, ende danwederkeeren tot zijn middelmate, want veranderinge sterct den voys, ende behaechtden hoorders mer wacht altijts van luyde crijsschen, twelc meer der vrauwen, dandie statelicheydt der mannen toebetaemt. Int sluyten vander redene ist goet velezegghen met eenen aseme, dat es met eenen anhoudenden gheduerigen voys, ditversterct den voys, het verscherpt ende verwect wonderlijcke seere den sin vandenghenen diet hooren, sonderlinghe int eynde, oft conclusie vander sake.


9v

¶ Van die ghebrokene voysen

DEn ghebroken voys, diemen in alder manieren te wille draeyen can, den welckenden Rhetorisien en ooc sonderlinghe van noode es, die wort ghedeelt ten eersten indrie deelen. Den eersten es eenen ghemeenen voys, seer bicans alsomen indaghelicscher spraken vserende es. Den tweeden es eenen scherpen oft vierighenvoys. De welcke int confirmeren ende approberen, desghelijcx ooc int refuterenbegrijpen reprochieren of te wederlegghen gebruyct wort. Den derden es eenenexcessiuen voys, niet int luyde crijsschen als vooren verboden es, Maer in groote entamelijcke veranderinghe, alsmen die auditeurs tot gramschap, oft tot medelijdenverwecken wil. Die eerste maniere van voyse, die der gemeender spraken seer naargelijct, wert ooc gedeelt in vier deelen. Teerste es eenen statelijcken voys. Desengebruyctmen gemeenlic int begin met statelijcken ende stillen woorden gesprokenmet vullen monde. Het tweede es oock eenen stillen ende ghetemperden voys, maerwat meer verheuen ende scherper oft claerder dan den eersten. By den welckendatmen betoocht, hoe ende in wat manieren yet geschieden oft niet geschieden machmet vele Interuallen, dat es pausen, poinctueringhen, ende deelinghe, op dat wijschijnen, duer die pronunciatie, tghene dat wij segghen willen van artikele te artikeleinden sin vanden auditeurs te prenten ende vestighen. Het. iij. es eenen voys variabeloft verandelijc, want alst so verre int pro-


10r

poost ghecomen es, datmen nv verhalen wil eenighe historie, eenich fayt, oft eenighesake dye men gheproponeert hadde te vertooghen, soo moetmen den voys veranderenin sulcker manieren, datmen elck schijnt te seggene alsoot geschiet es. Dat stoutelijcende vromelijc gedaen es, salmen wat dapperlijcker segghen, dat traghelijc oftswaerlijc ghedaen es, dat salmen ooc traghelijc segghen. Voorts als nv strangelijck,als nv soetelijc, als nv rauwigelijc, als nv blijdelijc en voort in aller manieren, alsode sake ende die woorden, also moet ooc die pronunciatie verandert werden. Comendaer in ons narratie eenighe sententien, vragen, antwoorden, oft verwonderingenvanden persoonen daer wij af sprekende zijn. Wij moeten neerstelijck toesien datwij onsen voys veranderen naer den sin ende affectien van dien personen daer wy afspreken. Het vierde es eenen ghenoechlijcken voys, desen werdt ghebruyct om duereenighe versierde ofte ghenoeghelijcke sake tamelijcke te doen lachen, dit salgheschieden met een soete beuende stemme, den mont tot lachen staende, welwachtende nochtans van eenich gheluyt van lachen oft kakelinghe wt te schietene.¶ Die ander maniere van ghebroken voyse, die welcke wat scherper ende vierigher

es dan dye ghemeene maniere van spreken soo wij voren geseyt hebben, desen werdtgedeelt in twee deelen oft manieren. Deerste maniere es datmen met eenenmiddelbaren verheuen, scherpen voy


10v

se de woorden haestelijcke met eenen aseme stijf wt snabbelen, dwelc sonderlingedient int confirmeren, ende ooc int refuteren oft berispen. Die ander maniere, datmenwter borst met een clare stemme roepe, ende telcker sententie oft artikele wat spacienvan tijde tusschen late, te wetene also vele tijts int swijghen als int spreken. Desemaniere wort ooc sonderlinge int confirmeren ende refuteren ghebruyct. Die derdemaniere van ghebroken voyse, de welcke met grote merckelijcke veranderinghegeschiet, ende geheele buyten der gemeyne maniere van spreken gaet, als vorengeseyt es. Dese werdt ooc gedeelt in tween Deerste es alsmen die auditeurs wilverwecken tot gramschap, tot wrake oft dier ghelijcke, dat salmenmet eenen subtijlenvoys wt pijpen, met vele veranderinghe ende grooter haesticheydt. Dander maniere,alsmen die auditeurs vermanen ende verwecken wil tot medelijden, dit salmen meteenen teederen compasselijcken rauwigen voys wtsteenen, dicwils afbijten, metlanghe pausen ende menichfuldige veranderinghe. Hier mede si ghenoech gheseytvanden voys, nv sullenwij van het roeren des lichaems oft gesten ooc wat bescrijuen

¶ Van het roeren des lichaems.

DAt tweede deel vander Pronunciatie es ghelegen (so verhaelt es) int roeren deslichaems, twelcke anders niet en es, dan een bestier der ersten ende aenschijns bidenwelcken dat een goet schijn der waerheyt geeft, al tgene


11r

datmen segghende es. Alder eerst int aenschijn moet wesen een tamelijcke eerbareschaemte met een scharpe gestadicheyt, die gesten en moeten niet te verdrietelijcnoch te curieus wesen, den camerspeelders ghelijckende, noch oock te bot op datmenden boeren niet en ghelijcke. Ist dat men wil een sake vertooghen daer statelicheytin ghelegen es, so salmen vast staende sonder verterden die rechter hant wat soetalijcroeren, het aenschijn als nv tot blijschap, als nv tot rauwen als nv tot middel mateconstelijc vermakende, altijts naer de woorden, redenen, ende sententien diemen espronuncierende. Ist datmen yet wil leeren ende betooghen, men sal dat lichaem naerden volcke wat laten sincken, alsmen ooc siet bi natueren, datmen het aenschijn endedie handen, den auditeurs naerder toe neycht, alsmen eenich dinck leeren endeneerstelijcken in stampen wil. Maer alsmen coemt totter Narratie, ende datmeneenighe gheschiedenesse oft historien verhaelt so salmen obserueren, als voorengheseyt es van die statelijcheyt. Ist datmen yet ghenoechlijcx vertrect, het aenschijnsal tot blijscap staen, sonder eenighe andere veranderinge van gesten.Maer ist datmenwat beghint te verhitten ende inflammeren int spreken, als gemeenlijc ghebuert intaffirmeren ende ooc int refuteren oft wederlegghen. Ende dat wij dan veel sakenteenen male dapperlijc seggen willen, dat sal geschieden met snellen aerme,beroerlijcken aenschijne, ende scherpen ghesichte, wiltmen ooc tselue segghen


11v

lancsamich, bi artikels ende pausen (als voren geseyt es) dan salmen den arm haestelijcwtsteken, den rechteren voet verstellen, somtijts stampen of cloppen maer selden,ende altijts aensien die auditeurs, met scherpen ghestadigen ghesichte. Alsmen nvso verre ghecomen es datmen die auditeurs tot gramschap oft wraken verweckenwil,dat salmen doen als voren van het dapperlijck spreken verhaelt es, met wat tragherroeringe des arms ende aenschijns. Ten laetsten ist datmen clagelijc spreken wil omtot compassien te verweckene dat salmen best aen die vrauwen leeren, als slaenmetten handen, knicken metten hoofde, somtijts al stille houden. Ende altijts metrauwighen ende beroerden aenschijne. Dat si nv vanden gesten ghenoech gheseyt,de welcke noch ooc den voys nemmermeer te volle mogen bescreuen worden nietteghenstaende hier es vermaent ende betoocht tgene datter nootsakelijc es, die restemoetmen duer die dagelijcsche exercitie vercrijgen. Wel verstaende ende voor eenseker maxime houdende datmen gheen beter pronunciatie vinden noch bescrijuenmach, dan een cause ofte sake te pronuncieren ende vertrecken in sulcker manieren,dat niet een versierde sake en ghelijct, maer geheelijck wten sin ende wter herten tecomene. Tot hier toe hebben wij nv bescreuen die vijf deelen van Rhetorica, of (alsootander noemen) de vijf officien vander Rhetoriesien. Te weten, die Inuentie, dispositie,elocutie, memorie, ende dye pronuntiacie. Nv sullen wij voort breeder scrij-


12r

uen van die ses deelen der Inuentie, soo wij voren beloofden, ende tot hier toe vertelthebben, wantmen niet alle saken teenen mael in een plaetse segghen mach, nochbescrijuen.

¶ Van die ses deelen der Inuentien.Ende eerst van Prohemie.

PRohemie, Prologhe, Prefatie, oft Voorredene, dat es het beghin van een vertoochoft sprake, met claren ende opene redenen, biden welcken den sin ende affectienvanden auditeurs bereet werden om te hooren. Dese voorredene ofte Prologhe es seergoet ende oorboorlijck om drie saken. Ten eersten om die auditeurs ende iugengoetwillich te maken. Ten tweeden om te doene datse neerstich toehooren. Ten derdenom tverstant te gheuen van tghene datmen segghen wil Ende niet teghenstaende datdese drie saken inde geheele Cause oft relaes moeten gheobserueert wesen, te wetenedat dye auditeurs vanden beghinne totten eynde sullen goetwillich wesen, neerstichtoehooren, ende verstant crijghen, nochtans moetmen int beghin vander sakenaldermeest daer op toe leggen. Daeromme hoe ende in wat manieren datment bestdoen mach sullen wij nv bescrijuen. Ten eersten, ist dat wij dye auditeurs oft Iugenwillen goetwillich maken: wij moeten in ons voorredene proponeren te seggen vansaken (so wij dincken oft wel weten) dye si gheerne hooren sullen. Niet te min dieoude Rhetorisienen houden datmen die goetwillicheyt van


12v

den auditeurs vercrijghen mach sonderlinghe in vier manieren. Te wetene, eerst vanons selfs persone, ist dat wij sonder arrogantie, betoogen onsen last ende neersticheyt,dye wij ghedaen hebben metgaders de schade ende verlies die wij hebben ontfaen,ende armoede oft noodt daer wij in zijn. Ten tweeden vanden persoon van onswederpartije, ist dat wij dye moghen brenghen in versmaetheyt ende afionst vandenseluen audituers. Ten derden van die saken oft causen dye wij handelen, betooghendehoe dat onse cause goet ende rechtueerdich es, maer die cause van ons aduersarissenanders. &c. Ten vierden vanden persoon, vanden iugen oft audituers, ist dat wi dieprijsen, segghende hoe si tanderen tijden, ende in anderen saken hem ghedreghenhebben vromelijc, wijselijc, goedertierlijc, eerlijck, ende dierghelijcke, ende dat wijniet en twijfelen, si en sullen ooc haer goede oude costumen obserueren endeachtervolghen. Ten anderen, ist dat wij dye audituers willen maken attent, dat es,neerstelijc toehooren, die mach gheschieden in vele manieren, als dat wij proponeren,ende belouen te segghene, van grooten saken, nyeuwe saken, oft vreremde saken,oft die den audituers selue aengaen, oft van saken die het ghemeene weluaren derstadt oft het landt nopen, oft dat den gelooue, Gods eere, ende der sielen salicheydtaengaet. Ooc ist goet te bidden dat si audientie gheuen, ende datmen exponere byghetale de saken daermen af spreken wil. Ten derden ende laetsten


13r

ist dat wij den auditeurs willen verstant geuen wij moeten int corte exponeren, waeraf wij spreken sullen.

¶ Van die Insinuacie.

INsinuatie, dat es een bedecte voorredene. Want ghelijckerwijs datmen duer diegemeente Prologhen oft voorreden, die auditeurs ende iugen met claren woordenende opene redenen goetwillich, toehoorende, ende verstandele maect, also moetmenooc somtijts dit selue doenmet bedecten woorden, sonderlinghe als die audituers oftiugen anders ghesint, oft selue partije zijn, want wil men dye Prohemie van sakendye si haten met claren ende opene redenen exponeren, tes verre van haergoetwillicheyt te vercrijgen, maer veel eer salmen haet ende afionstich-heytdobbeleren, daeromme moetment al van verre andersins by brenghen, simulerendein anderen manieren, ende van anderen saken oft personen te willen spreken dan dieauditeurs oft iugen gepresumeert hadden. En dese maniere van Voorredene heetendie oude gheleerde Rhetorisienen een Insinuatie, de welcke Insinuatie gebruyct wordtom drie saken wille. Ten eersten als die sake odieux ende leelijck es, oft dat diepersoon vanden welcken wij sprekenwillen, benijdt ende suspect es. Exempel yemantes geaccuseert van een leelijc fayt, en hi oft sinen Procuruer wil hem voor iugen endeaudituers excuseren. Hi sal ten eersten gaen spreken van andere personen, of andersaken


13v

die si beminnen oft geerne hooren. En hi sal hem dissimuleren als niet te willenexcuseren tghene dat si meenen dat hi excuseren sal. Dan als hy denct dat si wat tepasse gecomen zijn, hi sal luttel ende luttel tot zijnder defensie comen, seggendedatmen die sake ende niet den persoon, oft den persoon ende niet die sake aenmerckensal. En dat hem ooc seere mishaecht tgene daer af hi van sine wederpartijegheaccuseert es. Als quade ende onbehoorlijcke fayten de welcke hi gheensins ensoude willen excuseren. Als hi dan beseft, dat si wat safter ende goetwilliger werden,en beginnen audientie te geuen, hi sal betooghen hoe hy onbeschuldich es, oft dat hisulcke saken nyet ghedaen en heeft, alsmen van het segt: comparerende tgene dat highedaen heeft, tegen tghene datmen van hem segt, by min ende meest, betooghendewat van ghelijcken saken, oft mindere oft meerdere geingieert heeft gheweest.Aengaende sinen accuseerder (want hi moghelijck vanden iugen ende auditeursbemint es) hi sal seggen dat hi dien niet belasten en wil, noch ooc van hem noch vansinen saken cleen noch groot spreken sal. Nochtans sal hi met bedectenwoorden zijnwterste beste doen, om den voornoemden accuseerder wt haer gratie te stekene, enhuer vrientschap ende goetwillich-heyt van hem te verureemdene.Ten tweeden sullen wij ghebruycken Insinuatie als wij dincken dat die auditeurs

ende Iugen ghepersuadeert zijn vanden ghenen die voor ons gheseyt hebben, oft vanons wederpartije,


14r

ende dat si die selue gheloouen, ende seer prijsen, als wel ghedaen ende gheseyt tehebbene: als wij dat beseffen, wij sullen van dat selue point, van twelcke si aldermeestghepresen zijn, belouen te gaen sprekene, oft wij sullen van haer vroomste fundamentbeghinnen, oft van dat si laetst gheseyt hebben, oft segghenmet een verwonderinge,hoe wij daer op so vele hebben te segghene, dat wij qualijck weten waer eerstbeghinnen, dan sullen die auditeurs hem laten duncken dat si selue ghedoolt hebben,siende ons so stoutelijc bereet om te sprekene, daer si meenden dat wij cleynmoedichende versaeft souden hebben gheweest, duer tfraye spreken vanden eersten. Tenderden sullen wij Insinuatie ghebruycken, als ons dunct die auditeurs ende iugenvermoeyt te wesen van hem lieden te hooren, die voren gesproken hebben. Ditbeseffende wij, sullen segghen, dat wij al wat anders, oft in andere manieren segghensullen, dan wij geproponeert hadden, oft dan si die daer eerst ghesproken hebben,oft wij sullen beghinnenmet een fabele, ghelijckenesse, cluchte, sotternye, oft eenigheandere vreemdicheyt, naer heesch vanden tijt, saken ende personen. Nv hebben wijvan die Prologhe, ende ooc van die Insinuatie ghesproken van elck bisondere. Voortssullen wij bescrijuen sommighe condicien int generale, nopende so wel deene alsdandere.

¶ Die condicien van een goede Prologhe oft insinuatie.


14v

INt beghinne van een cause, weder het gheschiede met een openbare voorredene,oft met een insinuatie altijt dient daer wel grauiteyt, ende statelicheyt, dient oocgeseyt met slechten verstandelike redenen ende ghemeene daghelicsche woorden,om dies wille dat een seer constich geaffecteertt beginsele, geeft grote suspitie tseluemeer een gemaecte of versierde sake te wesen dan anders.

¶ Anders seuen conditien, diemen so wel in die Prologhe, als in dieInsinuatie schouwenmoet.

TEn eersten wij moeten obserueren dat die Prologe oft Insinuatie niet also wel oocop anderen causen dienen mach als op ons eygen Cause. Ten tweeden, dat wij nieten proponereen, tgene dat ons wederpartije so wel voor hem soude moghen nemen,als wij doen voor ons. Ten derden dat wij int beghinnen niet bi en stellen tghene datons wederpartije lichtelijck ter contrarien tonser preiudicie voor hem seluen soudemoghen allegieren. Ten vierden dat die prologhe niet te seer lanc en si, oft met veleversierde gheaffecteerde woorden als voorseydt es.Ten vijfsten dat Prologhe oft Insinuatie niet te vreemt en si, niet ten propooste

dienende, gelijc alsmen spreken soude van Ghendt, datmen sprake van Brugghe Tensesten datse niet verkeert en si, ghelijc alsmen soude willen die auditeurs goetwillichmaken, daermense behoorde verstandele te maken, oft ter contrarien datmense ver-


15r

standele oft neerstich toehoorenden maken wilde, daermen dye selue eerst behoordegoetwillich te makene. Oft datmen soude Prohemie of opene voorredene maken, daerInsinuatie dient &c. Ten seuensten moeten wij toesien ende wachten van geheelijcwter const te gaen. Te wetene dat wij ons cause niet en beghinnen so te segghene,als dat wij die auditeurs ende iugen noch goetwillich, noch neerstich toehoorende,noch verstandele en maken, maer by gheualle (twelc ander archste es) ghelijc tercontrarien doen. Dit is nv genoech gheseyt van die Prologhe ende Insinuatie, als voorhet eerste deel vander Inuentie, voorts sullen wij spreken van die Narratie.

¶ Van dat tweede deel der Inuentie,Te wetene, die Narratie.

NArratie dat es een verhalinge, vertreckinge oft exponeringe vander sake oft causedie wij begonnen hebben. Ende dit gebuert in diuersche manieren. Te wetene, oftwij verhalen die cause ende gheschil tusschen ons ende ons wederpartije, oft wijverhalen exempelen, comparatien oft ghelijckenessen ten propooste dienende, oftwij verhalen die fayten, woordenmanieren, affectien van eenighe persoonen, historien,die gheschiet zijn, oft fabelen, cluchten, argumenten, dat zijn versierde saken, diewelcke niet gheschiet en zijn, maer souden moghen gheschieden, ghelijck dyeargumenten vanden Esbatementen, en dierghelijcke.


15v

¶ Van die drie condicien van een goede Narratie.

DIe narratie wort gepresen in drie manieren. Ten eersten dat si cort sal wesen dat esdatmen vele segge met luttel woorden, achterlatende al tghene dat noch helpen, nochdeerenmach, datmen ooc int generale segghe, niet int speciale, datmen niet van alteseer verre en beghinne, noch oock verder en veruolghe, dan het van noode es. Datmenniet en verdole van den propooste, noch oock te verre wt en loope. Nyet teghenstaendedaer moghen wel somtijts wtloopinghen geschieden, niet alleenlic inde narratie, maerin alle die ses deelen vander Inuentie, om die redene te verchieren, als die seluedigressien oft wtloopinghen wel ten propooste comen, ende datmer niet te lange open blijft, so dat die auditeurs vermoeyt worden, eermen totten principale coemt.Datmen ook niet weder en weder en segge, dat eens gheseyt es, noch verhale datlaetst verhaelt was in deser manieren. Als ic dat besief, ic ben te Ghendt ghecomen,als ic te Ghendt ghecomen ben, ic hebbe mijn partije daer gheuonden, als ick mijnpartije daer gheuonden hebbe. Wij maecten appointement.Ten tweeden, een goede narratie sal claer wesen Te weten, datmen die sake verhale

by oordene, also die geschiet es, oft schijnt geschiet te wesen altijt wachtendedoordene vanden sake ende vanden tijt, op datmen nyet dat achterste voren en segghe.Datmen ooc niet en segghe verstoortlijc ver


16r

draeyt, onghestadelijc, twijfelic, noch met nyeuwen onbequamen woorden, so vorenin die elocutie vermaent es. Datmen niet van deen op dander en loope, noch segghedatter niet en dient, noch achter en late datter wel diende gheseyt. Onderhoudendevoort tgene dat in deerste condicie van die corte narratie gheseyt es, want hoe corternarratie, ende met min verloren woorden, hoe die claerder ende verstandelijckerwesen sal. Ten derden, een goede Narratie moet der waerheyt ghelijcken. Dit machghebueren, ist dat men neerstelijcken macht ende obserueert, die natuere denghemeynen voys ende opinie, die costume, die Persoonen, die Causen, die wacht,den bequamen tijt ende spacie, dye bequame plaetse, ende dier ghelijcke, op datmennyet en segghe ende opponere datter niet ghenoech tijts, oft gheen cause, oft gheenbequame plaetse en soude hebben gheweest, oft dat die personen nyet en haddenmoghen doen, oft lijden, oft dat teghen natuere, teghen costumen, ende ghemeyneopinie es, al dese ende dier ghelijcke circumstantien moeten nerstelijcken ghewachtwesen, al ist ooc een warachtighe sake, diemen verhaelt: of anders soudtmen seerqualijc ghelouen. Hoe veel te meer danmoet men die circumstantien wel obserueren,alst een ghemaect argument es, oft versierde sake, tghene datmen verhalende es.¶ Nota. In die plaetse van die Narratie ghebruyctmen altemets een Propositie, of

Thema dats een cort voortstel, by den welcken datmen


16v

exponeert ende vertoocht, die plaetsen inde welcke ghelegen is die geheele cause oftargumentacie diemen sal willen confirmeren ende proberen.

¶ Van dat derde deel der Inuentien ghenaemt die diuisie.

DIuisie, dat es te seggen een deelinge welcke geschiet in twee manieren Ten eersten,ist dat ons Cause dient voor iustitien of elders, daer wij weder partije hebben, sosullen wi ons Narratie of Propositie vulseyt hebbende, al tselue gaen deelen by sekerenartikelen ende pointen, betooghende in welcken artikelen oft pointen wij met onswederpartije accorderen, desghelijcx ooc waer in wij discorderen oft geschil hebben.Die andere maniere van diuisien die geschiedt, als wij exponeren oft declareren bighetale, van hoe vele ende wat saken wij spreken sullen, op dat die audituers vastmoghen inden sin hebben tghene dat wij segghen, ende ooc beseffen wanneer wijvulseyt sullen hebben, dat hem lieden ooc bi dien ons segghen min verdrieten endeverlanghen mach. Ghelijck eenen wech, die bi sekeren distantien, ghedeelt endegheteekent es, den reysers behaeghelijcker ende min verdrietelijck wordt.

¶ Van dat vierde deel der Inuentie, dwelcke is die Confirmatie.


17r

COnfirmatie, dat es een vastmakinghe oft versekeringhe, bi den welcken wij onsnarratie oft Propositie vast maken, doen blijcken, ende geloue gheuen. Dit geschietin vele diuersche manieren. Als bi redenen, authoriteyten scriftueren, exempelen,ghelijckenissen, circumstantien vanden personen, vanden saken, vanden tijt, plaetse,cause, occasie, costume, ghemeenen voys, ende dierghelike, dwelcke een yeghelijcdie verstant heeft, lichtelijck vinden ende obserueren mach bi hem seluen, te wetenewat zijnder causen helpen oft deeren mach. Hier es wel te noteren hoe alle die victorievanden Rhetorisien, metgaders die hope ende cracht van wel te persuaderen,principalijc ghelegen es in tween saken dat es in wel zijn voortstel ende redenen teconfirmeren, ende dat hem tegen es wel constelijc te refuteren.

¶ Van dat vijfste deel der Inuentiegheseyt die Refutatie.

REfutatie, dat es een wederlegghinge of reprocieringe, ende niet teghenstaende dat,generalijc te sprekene, alle die scriftueren ende antwoorden vanden verweerderemogen een Refutatie genaemt werden, nochtans int speciale ende bisonder so wertdie refutatie hier genomen voor een reproceringe, wederlegginge, solueringe oftsolutie van tgeen datmen tegen ons confirmatie ende blijcken opposeert reprochiert,of soude mogen reprochieren ende opposeren dwelc de iuristen herten saluatieopreprochen


17v

Ende dit gheschiet inder seluer manieren so voren in die Confirmatie gheseyt es. Tewetene, bi redenen, authoriteyten, scriftueren, sententien, exempelen, gelijckenessen,circumstantien van personen, saken, tijt, plaetse, cause, costume ghemeenen voys,ende dier ghelijcke: dienende al ter contrarien van tghene dat ons preiudicieren, ofthinderenmochte. Hier es te noterene, dat so wel in die Refutatie als in die Confirmatiesonderlinge te wachtene es een goede dispositie, dat es beschickinghe, soo vorengheleert es. Want als wij ons cause genarreert ende geproponeert hebben, terstont sozijn die audituers ende iugen verwachtende, hoe ende bi wat redenen endemiddelenwij tselue confirmeren ende proberen willen. Daerom sullen wij doen ghelijck dievoorsienige oorloochs Capiteynen, si beschicken in die voorgarde, die stoutste endevroomste knechten, desgelijcx ooc inde achterste garde, maer daer tusschen al dandergemeente, die welcke bi haer seluen cranc zijn, ende luttel oft niet bedrijuen ensouden, nochtans want si groote menichte zijn, si helpen dander vrome Ruyters dievictorie verweruen. Also sullen wij, naer dat ons cause ghenarreert es, al voreneenighe goede, vroome, warachtighe, oft waerblijckelijcke redenen, authoriteyten,oft scriftueren allegieren tot onser confirmatien dienende daer na andere probabele,redelijcke ende gemeene. Endewant men ghemeenlijck het laetste best onthoudendees: so sullen wij ooc int afscheeden eenighe vroome sake allegieren, dye welcke wij


18r

als eenen strael inden sin vanden audituers achter laten sullen. Biden welcken indeser manieren naer die ordinancie vanden crijschknechten ons plaetsen ende redenenbeschickende wij sullen moghen int spreken, also si doen int vechten, die victorieverweruen.

¶ Van dat seste deel der Inuentie,twelcke es die Conclusie.

COnclusie, dat es een constich besluyt van al tghene datter geseyt ende vertoochtes. Int welcke besluydt wij obserueren moeten twee saken. Ten eersten wij sullen intcorte recoleren ende verhalen die pointen ende artikelen die wij ghe-exponeert endegheprobeert hebben. Ten anderen wij sullen die affectien vanden audituers endeiugen inciteren, verwecken, vermanen, ende soecken te trecken tot onsen wille endemeeninge. Exempel. Ic wil nv Conclusie maken, van al dat ic tot hier toe vandeRhetorica gesproken heb in deser manieren. Conclusie.

NV hebben wij bescreuen die vijf officienVan een goet Rhetorisien sonder vitienMetgaders die ses deelen vander Inuentie.Dus edel iongers, die geerne spreect van iustitienEn vander Rhetorijcken excellentieLeert achteruolgen die Romeynsche eloquentieOf tes te vergeefs, als seyt ghi hondert // saken.Maer volcht ghi Rhetorica met diligentieGhi sult int spreken elc man verwondert // maken

¶ Van die drie manieren van Causen int generale.


18v

WAnt te vergheefs ware, een Conste geleert te hebbene, sonder datmen die seluewiste te ghebruyckene ende te wercke te legghene. Daerom nadat wij betoocht endegheleert hebben die edel Rhetorica, dat es die inghelike const van welsegghen, sowillen wij oock betooghen ende leeren, hoe ende waer in, die selue ghebruyct wert,dat es in wat materien datmense te wercke legghen sal. Want ghelijckerwijs die Constvan medecijnen ghebruyct werdt tot wonden, vlceren, ende inwendighen sieckten,de welcke zijn als een materie vander seluer const. Alsoo oock al tghene daer dyeRhetorica in ghebruyct wert mach ghenaemt wesen dye materie vander seluer const.Ende nyet teghenstaende dat dye selue materie vele ende sonder getal schijnt tewesene. Om dies wille dat een goet Rhetorisien sal moghen constelijck spreken, vanalle materien, diemen vinden oft versieren mach. Nochtans hebben die groote,gheleerde, oude Rhetorisienen besloten al datmen segghen oft sprekenmach, in driesonderlinge deelen, dwelcke zijn drie manieren vanCausen oft saken daer alle andereonder ghebrocht ende beslotenmoghenwesen, waer af die eerste cause wort ghenaemtbetoochsaem of lofsaem. Dye tweede beraedtsaem, dye derde Judiciael, dat esiugierlic, also wij nv breeder van elck bysondere bescrijuen sullen.


19r

¶ Van die eerste maniere van causen, oft saken diemen heetbetoochsaem.

DEerste maniere van causen, die welcke doude Rhetorisienen heeten betoochsaem,wert ooc met recht van den sommighen ghenaemt lofsaem om dies wille datseprincipalijc ghebruyct werdt, om eenighe personen oft andere saken te louen, teprijsen, ende ooc te misprijsene Desemaniere als materie der Rhetorijcken, es gelegenin deser ende der gelike saken. Te wetene in bescrijuinge van sekeren personen,lantschepen steden, casteelen, plaetsen, berghen, landauwenwateren, zeeden, riuieren,fonteynen, weghen, monstren, dieren, tempeesten, edificien, geuechten, gesten,victorien, triumphen, ende dier ghelijcken. So wie nv by dese eerste maniere vancausen materie van Rhetorijcke oueruloedelijc vinden, ende naer de const ordinerenwil, dat mach geschieden als hier naer volcht. Exempel, wij willen louen ende prijsendie reyne maghet Maria Ten eersten naer wtwijsen der edelder consten Rhetorica,wij moeten weten ons Inicentie, dat es al tghene dat wij tot onsen propooste segghenende allegieren moghen, dat gheuonden hebbende, wij moeten gaen oorbooren onsDispositie, dat es elck woordt, redene, ende sententie, oordineren ende stellen daertbehoort. Te wetene, alder eerst ons Prologhe, daer Prologe dient, om die auditeursende Iugen te bereeden en tot goetwillicheyt, toehooringhe ende verstandelicheyt alsvoorseyt es.


19v

Ten tweeden sullen wij comen tot ons Narratie, dat es, dat wij verhalen sullen waerin wi Maria louen ende prijsen willen, makende ons diuisie dat es deelinghe, diewelcke int louen der personen, wert ghemeenlijck ghedeelt in drien. Als in saken diebuyten den mensche zijn, in saken aengaende tlichaem, ende in saken aengaende dengheest. Nopende die saken die buyten den mensche zijn, so sullen wij van Mariaverhalen van wat lande, van wat gheslachte, van wat ouders si geboren es, hoe siopgeuoedt, onderwesen ende gheleert es, oft si rijc van goet, of arm, verheuen naerde werelt, groot van state oft anders es geweest. Aengaende den lichame sullen wijverhalen van huer schoonheyt, fraeyheyt, laborieusheyt, ende dier ghelijcke.Aengaende den gheest ende inwendighe gauen sullen wij bescrijuen ende verhalenvan huer reynicheyt, wijsheydt, verstandicheyt, manierlicheyt, ghelooue, hope, liefde,goede leeringhe, instructie ende exempelen die si ons betoocht ende achtergelatenheeft. Dese ende veel meer andere gheestelijcke gauen die tonsen propooste dienenverhaelt hebbende, wi sullen comen tot ons Confirmatie, betooghende ons voortstel,met redenen, scriftueren, authoriteyten, sententien, figueren, ghelijckenessen,exempelen, ende dier ghelijcke. Daer naer sullen wij comen tot ons Refutatie, dates, wij sullen wederlegghen ende solueren, tghene dat ter contrarien gheseydt es, oftsoude moghen gheseyt wesen. Dit ghedaen zijnde wij sullen maken ons conclusie,dat


20r

es wij sullen int corte verhalen in een somme al wat wij ghenarreert endegheconfirmeert hebben Inciterende vermanende ende verweckende die affectienvanden auditeurs om te verblijdene, of te imiterene, dat es, te achteruolgene, endedier ghelijcke tot onser intentien dienende.Maer waert sake dat wij eenighe personen, willen misprijsen, wij moeten dese

plaetsen al ter contrarien ghebruycken, segghende dat die persoon die wij misprijsenwillen, gheboren es van oneerbare plaetse, van oneerbaren gheslachte, ende ouders,oft en moghen wij dat metter waerheyt niet segghen, wij sullen segghen dat hi zijnlandt, stadt, geslachte, ende ouders, groote schande ende blame doet, dat hi qualijckopgeuoedt ende gheleert es, dat hi aerm, leelijc endemismaect es, bi zijn ongheregeltleuen, ende quaet regiment. Oft is hi wel gheleert, rijcke oft schoone, wij sullensegghen, dat hi de goede prijselijcke saken ende gauen iammerlijc misbruyct, ghelijceen moorder een mes misbruyct. Dan sullen wij verhalen zijn onrechtueerdicheyt,zijn wulpscheyt, zijn oneerbaerheyt, zijn onwijsheyt, ende dier ghelijcke ghebreken,Confirmerende bi redenen, circumstantien, exempelen, ghelijckenessen als bouen,daer naer refuteren. Ten laetsten concluderende roerende die affectien vandenaudituers, om alsulc te schuwen, ende dier gelike ten propooste dienende.In deser manieren sullen wij in ons materie vinden ende ordineren, ist dat wij

bescrijuen ende betooghen willen om te prijsen oft te misprijsen,


20v

eenighe groote gesten, feyten, victorien, triumphen, oft andere excellente saken. Wijsullen ten eersten die affectien vanden audituers preparerenmet prologe oft Insinuatieals voorseyt es, daer na sullen wij doen ons narratie, neerstelijck wachtende alle diecircumstantien vanden personen, vanden plaetsen, vanden instrumenten, vanden tijt,spacie, natuere, opinie, ghemeenen voys, ende dier ghelijcke, op dat een goede verwevander waerheyt gheuende si. Daer naer soo sullen wij oock al tselue by goederedenen confirmeren als betooghende hoe dat moghelijck oft onmoghelijc es, eerlijc,oft oneerlijc, profitelijc oft onprofitelijc, quaet om doen, oft goet om doen, endedierghelijcke, daer na sullen wij refuteren en de concluderen als bouen.Als wij nv ons Inuentie al vulbracht hebben, met hueren ses deelen, ende duer ons

goede dispositie alle saken beschict in haer plaetse, soo moeten wij te wercke gaenlegghen ons elocutie, dat es die goede wtsprekinghe met bequamen woorden, Alsstatelijcke saken met statelijcken woorden, ghemeenen saken, met ghemeenenwoorden, ghenoechlijcke saken, met ghenoechlijcken woorden. Altijts obseruerendedat die woorden goede beteekenesse hebben, wel accoorderende metter saken daerwij af spreken, gelijc datmen bequamelijck segghen soude, dan couden winter, denlustelijcken Mey, Maria reyne, ootmoedich, ghestadich, Gods goetheyt,lancmoedich-heyt, ghenadicheyt, also segtmen seer onbequa


21r

melijc Gods amandelen, Maria coluerich, den russelijcken Mey, den snellen winter,ende dier ghelijcke.Ooc moetmen wachten van alle vreemden ongheuseerde, onuerstandelijcken

woorden, in dye welcke, metgaders oock in dye onbequaemheyt der woorden, dyeongheleerde dichters hedensdaechs so meesterlijc ontsinnen, dat si meer schijnenvreemde wtlantsche, wilde barbaren te wesen, dan ingheboren Vlaminghen, oft datsi als dese boose blijters een arragoensch oft ghemaecte tale spreken willen, dieniemant dan si selue verstaen en soude. Maer ten propooste. Als wij nv alle sakengheuonden, ende elck in zijn eyghen plaetse met goeden bequamen woorden beschicthebben, wij moeten van als een goede vaste memorie sien te onderhoudene.

Ten laetsten, al dat wij gheuonden, beschict, met bequamen woorden becleedt, endeonthouden hebben, sullen wij duer een goede Pronunciatie wten ende te kennengheuen. Dit al wel ghedaen hebbende, wij sullen die vijf officien vanden goedenRhetorisien, metgaders, die ses deelen der inuentien, naer die rechte const vuldaenen vulbrocht hebben.

¶ Van die tweede maniere van Causen, die gheheeten wordtberaedtsaem.¶ Deliberatinum Genus.


21v

+Deliberatinum genus. Ditexempele wordt hier gestelt,niet datmen den huwelikenstaet verheffen wilt bouenden maechdeliken staet, watdat waer tegen die schrift,tonen Corin. int vijfste cap.endemeer andere, mer alleenom te betonen hoe datmen ingenere deliberatino datmeninder causen heetberaedtsaem soudeprocederen, want inder seluersaken mochtmen ooc eenexempel van denmaechdeliken staet stellen,ende inder seluer manierenprocideren.

+DIe tweede maniere van Causen es gheheeten beraedtsaem. Om dies wille dat sitracteert van saken dye welcke in aduijs staende, men sal die moghen raden oftontraden. Dit is die meeste, excellenste, ende principaelste maniere van alle dieandere, ende domineert bouen al in die geheele Rhetorica. Want ghelijckerwijsdat het officie van eenen goedenmedecijn es, de siecten wel te kennen, ende goederemedien daer toe te beschicken.Maer noch veel meerder sake tot zijnder intenciefinale (dwelc es de ghesontheyt) te bringhene, also ooc es het officie vandenRhetorisien, alle manieren van causen te kennen, ende daer af naer de const temoghen spreken. Maer het aldermeeste es te connen persuaderen of dissuaderen,dat es, wel connen te vullen raden of ontraden, want hier in die finale intentievanden Rhetorisien ghelegen es.Onder dese maniere van raden ende ontraden werden dese naervolghende

besloten. Als vertroosten, heesschen, oft begheeren, vermanen, met yemantvrientschap maken, recommanderen, tot minnen verwecken, ende dier ghelijcke.Als wij dan willen dese maniere van Cause te wercke legghen, om yet te

persuaderen oft dissuaderen, wij moeten alder eerst neerstelijc considereren allede condicien ende gelegentheyt van der sake, also wel alle tgene dat ons teghengaen mach, als dat ons mede gaet. Dit gedaen zijnde ist dat wij yet raden willen, wijmoeten ons prin-


22r

cipalijc funderen op dese pointen, te wetene dat die selue sake goet ende eerlijc es,dat si orboorlijc es, dat si goet om doen es, dat si ghenoeghelijck es, ende dat si oocnootsakelijc es, oft dierghelike. Niet datmen alle dese pointen altoos int radenghebruycken moet, want somtijts te lanc vallen mochte, oft niet van noode en es,maer also vele ende also verre als die sake heesschen sal. Maer ist dat wij ontradenwillen, wij moeten al ter contrarie doen, betooghende hoe die sake quaet ende oneerlijces, dat si onoorbaerlijc es, dat si quaet om doen oft onmoghelijc es, dat si ooc nietvan noode en es, ende dier ghelike. Ooc salmen altijts wel noteren naer die opinievanden ouden geleerden Rhetorisienen, een sonderlinge crachtich point om wel tepersuaderen, of dissuaderen. Te wetene, die eenen anderen beraden wil, dat hy selueeen goet man si, wiens leuen ende wercken, goet oprecht ende ghetrauwe beuondenzijn. Want hoe salmen hem ghelooue gheuen: wiens woorden ende werckencontrarieren? wie sal ghelouen dat een sulck man ongheueynsdelijck wt der hertenspreect?

¶ Exempel van die cause beraetsaem.

DAer es een fray ionck gheselle die ons sonderlinghe vrient es, de welcke naer hetouerlijden van vader endemoeder alleene blijuende, duer eenighe quade opinie hemten huweliken state niet stellen en wille. Dien willen wij raden dat hi hem tenhuwelijcke stellen sal. Wij sullen doen naer de const van Rhetorica, so wij vo-


22v

ren gheleert hebben, dat es, wij sullen neerstelijck te wercke legghen ons Inuentie,ondersoeckende al dat ons mede gaen mach, aengaende die duechden vandenhuwelijcken staet: dye sullen wij groot maken ende seer verbreeden. Insgelijcx sullenwij ondersoecken het quade of teghenspoet vanden seluen huwelijcke, maer datmoeten wij seer cleene maken, andersins omme draeyen, oft te nyete doen. Tot alledesen moetenwij vinden redenen, authoriteyten, sententien exempelen, comparatienende diergelijcke. Ons principalijc altijt funderende op die hooftstucken van desermaniere van causen, te weten, op goet, eerlijc, oorboorlijc, solacelijck, nootsakelijck.&c. Als wij dit al gheuonden hebben, wij sullen te wercke legghen ons dispositie,deelende ons Inuentie in ses deelen, also voren gheleert es, beschickende elck in zijneyghen plaetse. Te wetene, alder eerst sullen wij maken ons prologe oft Insinuatie,om goetwillich te maken. &c. segghende dat hy es een gheselle van wijsheden endegoeden verstande, ende dat wij hem ooc groote ionste draghen, om twelcke wij voorons hebben genomen hem te vertooghen een sonderlinghe sake, daer (so wij hopen)zijn weluaren, eere, ende salicheyt gheleghen werdt, ende dier ghelijcke woorden.¶ Die voorredene met corten woorden volbrocht wesende, sullen wij comen op

ons narratie, verhalende hoe wij verstaen hebben sinen sin, ende opset, als dat hiduer eenighe vreemde


23r

fantasie ende quade opinie den huwelijcken state versmaden soude, lieuer hebbendeonghehuwet te blijuene, om tsochte leuen te ghebruyckene, dan hem tot sulckenlabuere, sorchfuldich-heyt ende onruste te stellene. Hier teghen sullen wij gaenbringhen ons Propositie, Redenen ende argumenten, segghende dat wij hem hopente raden ende wel te persuaderene, dat hi van zijn opinie scheeden sal, aennemendeden heylighen staet des huwelicx.Hier sullen wij maken ons diuisie, ende segghen dat wij hem met leuenden ende

claren redenen betooghen sullen, hoe den huwelijcken state goet es ende eerlijck,oorboorlijck, ghenoechlijck, ia ende oock nootsakelijck. Dit gheproponeert zijnde,sullen wij comen tot ons confirmatie, proberende alle die pointen bi oordine, alsowij die gheproponeert hebben.¶ Eerst dat den huwelijcken staet goet ende eerlijcken es, dat blijct bi dien, want

God dyen selue gheordineert heeft. Hoe machmen betere oft eerlijcker sake vinden,dan dye God seluer ghemaect ende ghebenedijt heeft? denwelcken staet oock Christusso gheeert heeft, dat hy van een ghehuwede vrauwe wilde gheboren wesen.

Hi heeft oock met zijn lieue moeder ter bruyloft gheweest, ende so die bruyloftgheeert, dat hy daer zijn eerste mirakele dede, het water in wijn verkeerende.


23v

Oock heeft Christus int heylighe Euangelie den huwelijcke sulcken eere toeghescreuenseggende. Een man sal achterlaten vader ende moeder, ende blijuen by zijnderhuysurauwe. &c. veel meer ander redenen die ons die Inuentie bewijsen sal. Voortsullen wij comen op tweede point dat den huwelijcken staet seer oorboorlijck es.Wie soude die steden onderhouden? Wie soude tlant bauwen, ten ware datter duer

ghebruyck vanden huwelijcken staet ionghe op quamen als die ouders vergaen? Isteen oorboorlijc dienaer geseyt, die ionge boomkins plandt tot profijte van sinenmeestere, oft die eenen ackere neerstelijc cultiueert, so dat hi goede vruchtenvoortbrenghet, hoe veel te meer es hi te prijsene, die welcke dien ackere na Godsordinancie cultiueert, die niet vruchten noch boomen voort en brengt maer menschen?waer sondere, die werelt in luttel iaren gheheel woest blijuen soude? Nv opt derdepoint dattet huwelijck ghenoeghelijc es. Ist dat liefde ende vrientschap ghenoechlijckes: hoe machmen ghenoechlijcker oft soeter sake vinden dan met haer te leuene, daerniet alleene liefde ende vrientschap es, maer daer liefde ende lichamen tsamenversaemt ende vereenicht zijn? op wien ghy al v secreedt als v seluen betrauwenmuecht? met wien v gheluc ende ongeluc al gemeene es. Hebdi goet of ghelt si salthelpen bewaren, hebdy gheen si salt helpen winnen. Gaet ghy yewers, si sal v meteen vriendelick cussen Gode beuelen. Sijt ghy thuys, si sal v tverlanghen bluschen.Sijt ghy van


24r

si sal naer v suchten ende verlanghen. Coemt ghy thuys, si sal v vriendelijckontfanghen. Hoe en soude dit niet een ghenoeghelijck leuen wesen? Die beestensoucken geselschap, wat sullen dye menschen doen? oft hy en moet gheen menschewesen die sulc lieuelijck gheselschap versmaden soude. Noch en wil ic hier nietvermanen die secrete ende alder begeerlicste genouchten, om dewelcke te vercrijghenende te gebruyckene, niet alleenlijck die menschen, maer oock dye onredelijckedieren, hem in menighen dangiere, ende duysent perikelen des doots stellende zijn.Hier soudtmen exempelen moghen by brenghen, so vele alsmen wilde. Nv tenpropooste. Die oudtheyt en werdt v niet verdrietelijck als ghi mercken sult tselueaenschijn in v kinderen dat ghi dragende waert in uwe ioncheyt. Noch die doot enwerdt v nyet swaer, noch onghenoughelijck, aenmerckende die voorsienicheyt dernatueren, dat ghy zijt als eenen boom diemen afhauwet, maer nochtans niet en vergaet,want daer veel ionghe spruuten wt der wortel opgroeyende zijn. Ende veel meerredenen, authoriteyten, exempelen, ende ghelijckenessen die wij moghen by brenghen.Nv opt laetste point dat het huwelijc ooc grootelijc van nooden es. Al waert noch alcleene sake, tghene dat wij tot hier toe gheseyt ende gheallegiert hebben so moet ditymmer seer groot wesen. Te weten dattet huwelijc bouen alle anderen saken terwerelt van nooden es, sonder twelcke, binnen luttel iaren tgheheel menschelijckengheslachte soude


24v

moeten vergaen. Neemt een ghelijckenesse van die boomen ende vruchten, als dyeoude vergaen, men moet nyeuwe saeyen en planten, desgelijcx moetmen duer denhuwelijcken staet die menschen onderhouden wesen, oft anders binnen hondert iarenhoe vele soudender ouerblijuen? Dye dochters van Loth waren seer sorchuuldich,om lieuer van haren eyghen vadere te ontfanghen dan (also si meenden) dat hetmenschelijcken geslachte vergaen soude. Wij sien nv hoe der menschen leuen seercort es, datter veel versleghen zijn inden strijdt, noch meer duer onmanierlijckegulsicheyt haer leuen vercorten, vele steruen vander peste ende haestighe doot, danderverdrincken in die zee. Ic late varen die daghelijcx van diuerschen siecten ghedoodtwerden, ende willen wij noch ongehouwet blijuen? Als wij in deser manieren al onsargumenten ende propositien gheconfirmeert ende gheprobeert hebben by redenen,authoriteyten, prouerbien, sententien, exempelen, comparatien, oft ghelijckenessen,so vele ende so verre dat genoech wesen mach, wij sullen voort comen tot dyeRefutatie, dat es dye wederlegghinghe ende solueringhe van tgheene datmen teghenons blijcken oft confirmeren soude moghen segghen ende opponeren, wel verstaendedat wij telcken pointe die wij gheprobeert hebben wel moghen refuteren, daer refutatiedient, niet tegenstaende om cortheyt wille, ooc om die confusie te schuwen, dye daerwesen mochte, waert dat die dee


25r

len der inuentie duerminghelt waren, ende op dat die leeringhen ende ionghers (voorden welcken wij dit scrijuen) bet verstaen, ende onthouden moghen, wij en hebbendie oordene vanden deelen der inuentie niet willen confunderen, maer hebben eerstalleene ghestelt ons Confirmatie, desghelijcx sullen wij nv ooc alleene op haer seluenstellen ons Refutacie als hier naer volcht. Yemant mocht nv reprochieren endewederlegghen ons redenen ende confirmatien in deser manieren. Christus en heeftselue den houwelijcken staet niet aenghenomen noch ghebruyct, hy es oock van eenmaecht gheboren. Ten anderen die apostolen hebben ooc meest ongehuwet gheweest,bouen dien si hebben ooc gheraden datmen onghehuwet blijuen soude. Ten derden,wie soude connen verhalen al het quaet, tegenspoet, onruste, belet, molestatie, endesorchuuldicheyt, die inden huwelijcken staet ghelegen zijn?Refutatie. In Christo zijn veel saken die wij meer verwonderen dan achteruolghen

moghen. Hi es ontfanghen sonder vadere, hi es geboren sonder doluer oft hinderevan zijnder moedere. Hi es verresen met ghesloten graue, ende heeft veel meer anderesaken ghedaen, dye welcke bouen der natuere zijn. Maer wij onder die wet dernatueren leuende, wat vermogen wij bouen de natuere voorder dan ons van Godghegeuen es? Christus es van een maecht gheboren. Tes waer maer van eenghehuwede maecht. Een moedere ende maecht, die betaemde God wel, maer


25v

dat si ghehuwet was, daer bi wort ons betoocht wat ons lieden betaemt. Hoe soudeChristus den huwelijcken staet meer moghen eeren ende prijsen dan dat hi om tebetooghen zijn ontsprekelijcke ende eeuwighe liefde, die hi tot zijn gheloouigeghemeynte draghende es: hem seluen noempt den Bruydegom, ende zijn ghemeyntedie Bruyt? duer die onbegrijpelike versaminghe der Goddelijcker natueren mettermenschelicker natueren, twelcke allen menscheliken ende inghelschen verstande tebouen gaet. Dit sacrament des huwelicx (spreect Paulus) es wonderlijcke groot inChristo ende zijnre ghemeente. Waer onder den hemel heyligher oft weerdigherversaminghe ende verbondt, dan het huwelic, Christus ende sinen heylighen dienaersinte Pauwels souden daer af comparatie of ghelijckenesse ghenomen hebben. Nvten anderen aengaende den Apostolen het blijct wel dat sommighe van hen liedenghehuwet hebben gheweest, ende hebben goede eerbaere kinderen gehadt. Niettegenstaende nochtans, dat alsdan ter tijt wel seer goet ende nootsakelick was, dat sidye dwoordt Gods prekende waren, onghehouwet wesen souden. Om dies wille datsi van deen lant in dandere reysen moesten, ende aen alle siden veruolcht, veriaechtende gedoot waren. Nv es den tijt verandert. Maer nopende den predicanten desgoddelijcken woorts wat gaet v dat aen, die ongeleert zijt, ende geheel totter wereltghenegen? laet die gheestelike personen die hem alleenlick met goddelike saken on


26r

derwinden ongehuwet blijuen, maer ghi die weerlijc zijt, volcht uwe vocatie. Jaeseght ghi, thuwelick heeft veel quaets, pijnen, ende teghenspoets in. Hoe macht quaetwesen, dat God selue ghemaect, geordineert, gebenedijt, ende geboden heeft Heefthi niet Adam ende sinen naercomelinghen belast ende beuolen dat si int sweet huersaenschijns haer broot eeten souden? so daer gescreuen staet, dat die man int labuerzijnder handen salich wesen sal. Ende dat de vrauwe int baren der kinderen behoudenwerdt. Ja maer ghi hebt vaer van een quaet ongetrauwe wijf, ende quade kinderen.Segt wat ghi wilt, tes al te vergheefs, dat en es al den huwelijcke niet te wijtene, maerden personen. Tes meest al de schult vanden mans, dat de wijfs quaet zijn. Een quaetman, dye maect wel een goet wijf quaet. En een goet man mach ooc een quaet wijfgoet maken. Die kinderen volghen ghemeenlijc vader ende moeder naer. Dus blijct,dat noyt man quaet wijf, noch quade kinderen hadde, ten quam meest toe by zijneyghen schult. Wat willen wij die wijfs gaen accuseren die broosch ende teeder zijn,oft die ionghe kinderen? si moghen geleedt wesen, alsomen die hebben wil. Watwillen wij oock van quaden wijfs spreken? daermen so vele goede eerbare vrauwengheuonden heeft, Dye vele groote, duechdelijcke, ende louelijcke saken gedaenhebben, daer die mans selue faelgierden. Als Sara, Rebecca, Abigail, Judith, Hester,Susanna. &c. ende meer ander exempelen diemen allegieren mach. Want bo


26v

uendien, dat die exempelen in alle manieren van causen, seer bequaem zijn om teconfirmeren. Sij hebben nochtans een sonderlinge grote cracht om te persuaderenoft dissuaderen. In deser manieren die obiecten gherefuteert hebbende, wij sullenmaken conclusie als hier naervolcht. Wij hebben nv (so wij hopen) wel ende te vullenbetooghet hoe den houwelijcken staet, sonderlinghe voor v, Goet, eerlijc, oorbaerlijc,genoegelijc ende ooc seer nootsakelijcken es. Aldus ghi eerbare fray ende verstandeleionghelinck, wien God wel voorsien heeft van rijcdom, edelheyt, schoonheyt,ghesontheyt, ende alderhande goede gauen, wilt achteruolghen tgene dat alle u goedevrienden aen v begheeren, dat God ende dye natuere van v eysschende zijn, daer toedat v die redene ende eerbaerheyt vermanende es. Daer in dat v eere, v salicheyt,ende v profijt ghelegen es, daer v die genoechlijcke conuersacie toe verweckendees. Ja en daer v die nootsakelicheyt toe dwinghende es. Maer tes meer dan ghenoechdaer toe gheseydt. Ick hope dat ghi al van nv by onsen vermane beter ghesint, endewijsselijcker beraden zijt.Als wij in deser manieren duer ons Inuentie al onse saken gheuonden hebben, ende

duer ons dispositie elck in zijn eyghene plaetse beschict, wij en moeten oock nyetvergheten, noch verswijmen ons andere drie deelen van Rhetorica, so voren gheleertes, maer moeten die selue met alder neersticheyt obserueren. Te wetene ons


27r

elocutie, op dat wij met bequamen verstandelijcken woorden, ende wel gheschicteredenen wtspreken, tgene dat wij verhalen willen. Ten anderen ons memorie, op datwij niet buyten propooste en verdoolen. Ten derden ende laetsten, (als wij onsvertooch verbael doen moeten) ons Pronunciatie, dat es dat wij met bequamen voysegesten ende roeren des lichaems ons cause vertooghenmet een verwonderinghe endewelbehaghen vanden ghenen die dat hoorende zijn. Ende dit al wel ghedaen hebbende,wij sullen dye vijf deelen van Rhetorica gheobserueert ende vulbrocht hebben.

¶ Van die derde maniere van Causengheheeten Iudiciael oft iugierlijck.

+Iudiciale genus.DIe derde maniere van causen wort geheeten Iudiciael oft iugierlijck, + om dat si iniustitien, int rechte, in questien ende dingementen gebruyct werdt. Nyetteghenstaende dat si vanden goeden Rhetorisienen in anderen saken ooc wel machgebruyct werden. Want al ist sake dat sonderlinghe drie manieren van causenverscheedelijc beschreuen zijn: nochtans moghen si wel duerminghelt wesen, endedeene met dye andere geholpen. Ghelijckerwijs als wij yemant raden willen ontraden,eenige sake te doene, oft te laten of om eenige steden, landen, of personen tebeminnen, of te vlieden, so moetenwij de selue saken steden landen of personen oocbescrijuen, prijsen of misprijsen, biden welcken dat beede de manieren van causeals beraet


27v

ende betoochsaem of lofsaem, tsamen gemingelt wesen moeten, also mach ooc diecause Iudiciael met den anderen wel somtijts ghemingelt wesen, naer discretienvanden Rhetorisien. Nv ten propooste. Onder dese cause Judiciael werden besloten,Accusatie, Heesschen, Crachten, Doleancen, Verwijtinghe, dreygementen, inuectiuen,excusatien, defensien, verweeren, purgieringe supplicatien, om gratie bidden, endedierghelike.

¶ Van die drie manieren van Causen Iudiciael.

DIe causen Iudiciael zijn driederhande, oft in drie manieren. Deerste maniere wordtgheheeten Coniecturael, om dies wille datmen dye waerheyt vander sake, byconiectueren ondersoeckenmoet. Te wetene alsmen op yemant eenich fayt intendeertoft te laste legt, en dat hi tselue fayt slechtelijc verloochent, exempel. Den heesschersal segghen. Ghi hebt dootslach ghedaen. Den verweerder antwoort. Ick en hebbegheenen dootslach ghedaen. Nv moet gheiugeert wesen, oft hi tfayt ghedaen heeftof niet. Hier toe werdt ghebrocht, al tgene dat elc van beeden partijen daer opallegieren sal. Dye tweede maniere van causen Iudiciael, es ghenoemt Iuridiciael,oft rechtseggelijc. Te wetene als den verweerder het fayt kent ende aenneemt maersegt dat hijt wel ende met recht ghedaen heuet. En hi allegiert zijn redene, waer bihi meynet met rechte dat fayt ghedaen te hebben. Den


28r

heesscher ter contrarien, allegiert ende confirmeert dat hi verweerder tselue faytqualijc, ende met onrechte gedaen heeft. Exempel, den heesscher segt tegen denverweerder. Ghi hebt dootslach gedaen. Den verweerder kent het fayt, maer hi segt,ende sustineert dat met goeden rechte gedaen te hebbene, by redene, want denversleghenen persone eerst des verweerdere niet gheoorloft en was yemant doot teslane, bouen dat den versleghen ooc ter doot behoorlijck niet verwesen en was. Wtdie redene vanden verweerdere ende dat confirmeren vanden heesscher, moetgheiugeert ende gheseyt wesen, oft voorn fayt met echte oft met onrechte geschietes.Die derde maniere van causen Iudiciael wort geheeten wettelijc. Te wetene als

daer eenighe questie oft gheschil coemt, ter cause van renich gescrifte. Als vangescreuen rechten oft wetten testamenten, voorwaerden, obligatien, oft dier ghelijckesaken. Hier af moet geiugeert wesen, wat den rechten gront, sin, of meeninge es, vandat selue gescrifte. Aldus int corte gheseyt deerste maniere Iudiciael iugiert, oft es.Die tweede oft recht onrecht es, die derde wat es. Nv sullen wij van elck bysonderebreeder spreken, hoe men die te wercke legghen sal.

¶ Van die eerste maniere van Causen Iudiciael, diemen coniecturaelnoemt.


28v

Voren es ghenoech ghesproken van die vijf officien vanden Rhetorisien ende vandie ses deelen der Inuentie, ende oock betoocht hoemen die selue te wercke legghensal, biden welcken dat gheen noodt en es, hier wederom al het selue te verhalenbreeder dan het van noode es. Daeromme obseruerende als voren gheleert es van dieProloghe, Insinuatie, narratie, diuisie, confirmatie, refutatie, conclusie, wij sullenhier sonderlinghe tracteren van de redenen ende argumenten biden welcken denHeesch, antwoorde, replijcke, ende duylijcke vanden pijne, moghen geconfirmeertoft gherefuteert werden. Eerst in een cause coniecturael den heesscher sal zijn narratie,dat es, heesch, replijcke, oft hoe datment noemt, confirmeren, ende minghelen metvele suspitien, vanden verweerdere, op datter bi dien schijne, niet gheseyt, nyeuwersgecomen noch ghegaen, noch niet gedaen te wesen sonder cause. Die narratie vandenverweerder weder dat antwoorde duylike oft anders ghenaemt si, die moet een clareende slechte expositie oft wtleg hebben, verminderende oft te niete doende diesuspitien, het welcke ghebueren mach in veel ende diuersche manieren als hier naervolcht.

¶ Die eerste manier van confirmeren in een cause coniecturael.

DEn heesscher mach ten eersten zijn redenen confirmeren ende proberen by sekerencausen die welcke probabele zijn, dat es


29r

die gemeenlijc geschieden als dat den verweerdere alsulc fayt gedaen soude hebben,om bate oft profijt, om gelt, om eere, om hoocheyt, of heerscappie te vercrijghen, ofom eenige onreyne begeerlicheyt, seggende dat hi verweerdere tot alsulcken sakenseer gheneghen, ende daer voren wel vernaemt es. Oft dat hi tfayt ghedaen heeft, omte keeren ende te ontgane zijn schade, viantschap, pijne, ende schande, seggende dathi cleynmoedich es van sulcken saken lichtelic vreesende. Den verweerder salverloochenen dat hem eenighe cause tot sulcken fayte ghemoueert heeft, oft hi saldie cause seer cleene maken, daer naer sal hi segghen, dat onrecht ware, als yemantvan eenige sake bate oft profijt heeft, datmen daeromme op hem suspitie hebbensoude van quaet doene. Voort sal den heesscher neerstelijc aenmercken het leuenvanden verweerder, oft hi voortijts van sulcken fayten berucht ende vernaemt heeftgeweest, en beuindt hy dat niet, hi moet ondersoecken, of daer noyt geen suspitievan hem geweest en es, daer in moet hi hem seere besich houden, pijnende te betoogendat zijn leuen accordeert met die cause die hi gheallegiert heuet. Te weten, tsi dat higheseyt heeft, die cause vanden fayte geweest te hebbene, profijt oft gelt hi salbetooghen, dat hi al zijn leuen lanc gheweest heeft ghierich oft vreck. Segt hi allezijn leuene seer eerghierich gheweest es: op dat die ghenegentheyt vanden verweerdermetter cause die den heesscher allegierende es, accorderen mach.


29v

Maer heeft den verweerdere voortijts geen gelijcke fayten gedaen, noch daer afberucht geweest Den heesscher sal betooghen dat hi ander quade fayten bedreuenheeft, oft daer voren vernaemt gheweest, seggende, ten es gheen wondere, die sulckeende sulcke leelijcke fayten ghedaen heeft, dat hi dit ooc ghedaen soude hebben. Istdat den verweerdere sulck man es, datmen teghen zijn eere naem ende faem nietgeweten en heeft te sprekene, den heesscher sal segghen datmen het fayt vandenmenschen aensien moet, ende niet alleenlic die fame. Ende dat hi tot nv toe zijn quadefayten, met behendicheyt verholen heeft ghehouden, maer dat nv al teenen malewtcomen sal. Hier teghen sal den verweerdere, oft sinen beschuddere reprochieren,ende betooghen ist hem moghelijc, dat hi al zijn leuen lanc een goet man van nameende fame geweest heeft, dat hi noyt eenighe quade oft oneerlijcke fayten ghedaenen heeft. Mach hy dit niet wel metter waerheyt allegieren, hi moet segghen dat hemalsulcx ghebuert es bi misschiene, wt onwetentheyt, ioncheyt, foortse, quaden raetoft verleedtschap, by den welcken datmen tonrecht sulcke saken hem te laste leggensoude Ist dat den verweerder seer infame es, hi sal segghen dat men die onnoselewel dicwils met onghelijcke diffameren en belieghenmach. Ende datmen het segghenvanden lieden niet en behoorde te gheloouen. Maer en mach hem al dit noch niethelpen, hi sal segghen voor zijn extreme defensie, dat hem alsulcke saken als vangoede oft


30r

quaden name hier nv niet en staen te verantwoorden, maer alleenlijc het point endeartikele vanden welcken hi gheaccuseert es.

¶ Die tweede maniere van confirmeren in Causen Coniecturael.

DEn heesscher sal den verweerder noch naerder comen, betooghende hoe dat niemantanders dat fayt gedaen en mach hebben dan desen verweerdere, wt causen, want hidaer alleene bate en profite af hebben mach, of eenige schade ontgaen, oft dat hijtbi gheen betere middele en hadde moghen doen, oft dat hi andere middelen ghelatenheeft om die groote begheerlicheydt. Hier op moet die verweerdere betooghen isthemmoghelijck, dat andere menschen oock dit selue fayt profitelijck wesen mochte.En dat andere ooc also wel als hi tselue hadde moghen doen ende vulbrenghen.

¶ Die derde maniere van confirmeren in Causen coniecturael.

DEn heesscher sal voort betooghene, hoe den verweerdere alderhande bequaemheytghesocht heeft om zijn fayt te vulbringhene. Int welcke hi noteren moet ses sakenoft circumstantien. Te wetene, die plaetse, den tijt, die spacie oft lancheyt van tijde,die occasie, die hope van vulbringhene, die hope van helen, oft bedeckene. Of dieplaetse heymelijc of openbaer es, ghewijdt oft onghewijdt, woeste oft anders. Oftmen daer hadde moghen ghesien oft


30v

gehoort wesen, oft niet. &c. Den tijt, oft bi daghe was oft bi nachte, wat tijde desiaers, wat dach wat hueren. &c. Die spacie wert geconsidereert, te wetene oft dentijt lanc ghenoech mocht wesen om sulc fayt te doene, oft den verweerder ooc welweten mochte dat hi tijts ghenoech hebben soude, want het mach luttel argueren, dathi tijts ghenoech hebben mochte, ist dat hi van te voren tselue niet en heeft moghenweten ofte voorsien. Die occasie salmen aenmercken, oft si wel bequame was, oftdat die rechte middele was om sulc fayt te bestaene, oft datter wel ander beter wasdie ghepasseert was, oft die hi niet verbeydt en heeft. Dye hope van vulbringhenesalmen oock neerstelijck aenmercken, of hi al tgene dat voorseyt es tsinen voordeeleheeft ghehadt. Bouendien salmen betooghen, hoe hi van zijnder siden heeft ghehadtdie macht, het ghelt, den raet, die const, die subtijlheydt, die ghereedtschap. Vanderander siden die crancheyt, weerloosheydt, aermoede, ongheleertheyt, onwetentheyt,onuoorsienicheyt, onghereetschap. Biden welcken hi wel versekert wesen mochte,oft daer hope was zijn fayt te moghen vulbringhene, ofte niet. Die hope van helenwerdt aenghemerct, oft van dit fayt yemant weten mochte dan den verweerderealleene, oft dat hy hem wel betrauwet op zijn complicen, als wesende van sinenhuysghesinne, zijn dienaers, ondersaten, vrienden, mede verbonden, oft tsamenghesworen. &c. Alle dese plaetsen ende circumstantien,


31r

mach den verweerdere ooc ter contrarien voor hem ghebruycken, te wetene als si totsinen voordele comen.

¶ Die vierde maniere van confirmeren in Causen coniecturael.

DEn heesscher sal zijn cause confirmeren ende proberen by noch sekerder argumentenende vehemente suspitie, twelcke gheschieden mach in drie manieren. Te wetene,by dye drie deelen des tijts. Als den tijt voorgaende, den tijt present, ende den tijtnaeruolghende. Inden tijt voorgaende sal hi considereren, waer den verweerdereghesien was, eer dit fayt ghebuerden oft met wyen dat hi ghesien was, oft hi teghenhem eenighe ghereetschapmaecte, oft hi teghen yemant sprack, oft hi eenighewoordenprofereerde, oft daer yemant met hem was van sinen complicen oft medepleghers,oft wat behulp, instrumenten ende ghereetschap hi hadde, oft hi daer yet ghedaenheeft buyten ghewoonten oft tontijden. &c.Inden tijt present sal hi considereren, oft den verweerder daer ter plaetsen gesien

was alst tfait gebuerde, of daer eenich geruchte roepen of crijsschen gehoort es, ofmen daer yet af beseuen heeft in sien, in hooren, in geuoelen, in riecken, in smaken,want elck van desen mach suspitie gheuen.Inden tijt nauolgende sal hi mercken, hoe dat fayt gedaen es, ende van wien, hoe

dat gedaen es salmen aenmercken tlichaem vanden ouerledene,


31v

waren dat geswollen, ende lootuerwich, dat es een teeken dat hi met fenijn gedootes, zijn daer wonden oft andere teekenen, dat betekent in andere maniere. Van wiendat ghedaen es, men sal nerstelijck ondersoecken wat voetstappen datmen daer vindt,oft daer ooc eenighe instrumenten, eenighe wapenen, oft eenige cleederen, oftdierghelijcke saken achter ghebleuen zijn, oft daer eenich bloet oft ander saken ouerden verweerdere beuonden es: oft bi ooc daer ter plaetse nae dat het fayt ghebuertes, gesien oft betraept heuet gheweest.Den verweerder sal hier teghen betooghen, ist hem moghelijc hoe dese teekenen

ende argumenten hem niet hinderen en moghen, want hy dit al ghedaen heeftomduecht, wt compassien, ende medelijden. En hi sal hem pijnen om te betooghenhoe alsulcke teekenen diemen teghen hem allegiert, hem seluen grootelijcx medegaet.

¶ Die vijfste maniere van confirmeren in Causen coniecturael.

DEn heesscer sal zij cause noch sterckelijcker confirmeren ende proberen, ende datbi consequentien, dat zijn teekenen die den beschuldighen na pleghen te volghene.Hi sal betooghen ist dat hi kan, als hi gecomen es bi den verweerder, dat hi intaensichte root oft bleec wert dat hi versaecht was, niet wetende wat segghen of dathi nedersach, of nv eensins, nv andersins seyde, oft yet belooft heeft, om datmenswijghen


32r

soude, oft gheuloden es, twelcke al teekenen zijn van beschuldicheyt. Ist dat denverweerder geen van desen saken ghedaen en heeft, den heesscher sal segghen dathi also wel voordocht heeft, wat hem mede oft teghen gaen mochte, en dat hi daerom so stoutelic geantwoort heeft, twelcke meer een teeken es van grooter stoutheyt,dan van onnoselheyt. Hier op sal die verweerder antwoorden. Ist dat hi eenigheteekenen van vreesen gehadt heeft, dat niet en es wt causen, want hi hem beschuldichkent: maer om tgroote perikel daer hi onnoselick in bedraghen es. Ist dat hi stout es,ende onbeureest, hi sal segghen dat hi hem op zijn onnoselheyt, also wel betrauwendees.

¶ Die seste maniere van confirmeren bi approbatien in causenconiecturael, metgaders die reprochen vanden verweerder ende dierefutatie vanden heesscher.

ALs nv den heesschere alle zijn suspitien gheconfirmeert heeft by redenen endeargumenten, endemoghelijck al oft som met oorconden ghedaen blijcken, hi sal datselue gaen approberen, seggende dat hi wel ende suffisantelijc heeft doen blijckenbi oorconden, bi sekeren teekenen redenen ende argumenten, ende ooc bi ghemeenenvoys ende fame hoe die verweerder het fayt dies questie es, gedaen moet hebben,twelcke hy ooc wel selue belijden ende kennen sal, als hi te bancke oft ter tortureghewesen wert, om ter exame te comene. Hier moet hi nv segghen datmen die


32v

quaetdoenders gheensins en behoorde te sparene, maer datmense by alle weghenendemiddelen bedwinghen sal, om die waerheydt te kennen. Hier dient ooc betoochtdie grootheyt, enormicheyt, ende leelicheyt vanden fayten. Alle dese voorn . pointensal den verweerder reprochieren, ende den heesscher refuteren ende solueren, alshier naer volcht.Eerst teghen die oorconden, soo sal den verweerder oft sinen beschuddere, segghen

ende betooghen haer quaet leuen, haer wanckelbaerheyt ende onghestadicheyt intdeposeren, hoe ende waer in si discorderende zijn, seggende dat nyet gebuert en esal tgene dat si segghen, noch oock niet gebueren en mochte, of dat zijt niet en hebbenmoghen weten, oft dat zijt segghen wt eenighe begheerlicheyt, bi ionste, of wt nijde,of om haer bate ende profijt. Den heesscher om zijn cause te approberen, moet ditrefuteren, ende die obiecten solueren, betooghende die eerlicheyt ende goet leuenvan sinen oorconden, metgaders dye ghestadicheyt van haren deposeren. &cet.Ten tweeden sal den verweerder reprochieren die torture, ofte tbekennen vander

exame, segghende, datmen dyen gheen ghelooue gheuen en sal, om dies wille datden eenen cleynmoedigher es, ende crancker, om dye pijne te verdraghen, dan eenander, als biden welcken wetende ende verstaende watmen van hem begheerendees, hy salt al segghen datmen hooren wil, om vander pijnen ontsleghen te wesen.Hier sal ick betooghen ist hem


33r

mogelijc, bi redenen ende argumenten coniecturael, so voren gheleert es, dat nietwarachtich en es, noch ooc probabile, tghene dat in die torture bekent es gheweest.Den heesscher sal refuteren, segghende, dat ons voorsaten als voorsienighe mannen,hebben wijsselijc geordineert ende gestatueert, om die warachticheyt te besoekene,ende onderuindene, datmen die quaetdoendersmet tormenten ende pijnen bedwinghensal te segghene dat si weten. Hier moet hi neerstelijc aenmercken al tgene dat indetorture bekent es, om tselue by alle middelen van coniecturen, als voren gheleert es,te approberen, op dat eenvehement oft ymmer probabile suspitie der waerheyt gheuenmach. Vander gelijckenmoet oockmet die dispositie der oorconden ghedaen worden.Ten derden sal die verweerdere reprochieren, dye teekenen ende andere suspitien,

byden heesscher gheallegiert, segghende datter gheen sake en es, men soude die metsuspitien wel connen beschuldighen, daer naer sal hi elcke suspitie op haer seluencleyn maken, oft te niete doen betooghende hoe alle het selue, alsoo wel eenenanderen aengaenmach als hem, ende dattet seere qualijc gedaen es vanden heesscher,sonder oorconden, alleenlijc wt coniecturen ende suspitien, eenen onnoselenmenschete accuserene. Den heesschere sal dit refuteren, zijn cause approberende, endesegghen, wt dyen dat daer soo veel grooter teekenen ouer een comen, ten es nyetmoghelijc te geschieden by geualle, so en salmen dit ooc niet


33v

meer voor suspitie houden, maer voor een clare openbare sake, midts datmen oocmeer geloofs gheuen mach den teekenen, dan den oorconden want die teekenenworden vertoocht, so die gheschiet zijn, maer die oorconden moghen om gelts wille,oft wt ionste, haet, nijt, oft wt vreesen gecorrumpeert worden. Ten vierden denverweerder sal reprochieren dye rumoren, ghemeenen voys ende fame, seggendedatmen daghelijcx wel veel quade rumore zayt, die niet warachtich en zijn. Hier moethi betooghen eenighe exempelen vanden gheenen die beclapt ende beloghen hebbengheweest. Voort sal hi segghen, dat zijn vianden oft benijders, of die ghenoechtenemen van anderen quaet te segghen, sulcke fame achter hem hebben doen loopen.Dan sal hi vanden heesscher oock wat versieren, seggende hoe sulcke of sulckerumoren achter hem oock ghesproken worden, oft hi sal eenich warachtich rumoerondersoecken t'welcke den heesscher oft accuseerder wat diffameren mochte, endesegghen dat hi nochtans alsulcx niet en ghelooft, om dies wille dat elck mensch nietden anderen valsche rumoren wel soude moghen zaeyen ende verbreeden. Maerwaert sulcke rumoer, daer duer den heesscher oft accuseerder grootelijcx mochteghediffameert wesen en dat seer probabel oft notoire ware. Den verweerdere soudebi dien den voorn . heesscher oft accuseerder moghen reproschieren endewederlegghen als niet ontfanckelijc noch ydoone om hem te accuseren, nochgheloofsamicheyt daer in te hebben.


34r

Den heesscher om zijn confirmatie te approberen moet die obiecten refuteren endesolueren segghende hoe die rumoren ende ghemeene voys niet en pleghen teghebueren, daer na moet yet af wesen, hi sal ooc segghen datter gheen cause nochoorsake en es, waeromme yemant sulcke te vergeefs soude gaen versieren. Voort salhi segghen, al ist sake, dat ander rumoren wel somtijts versiert ende qualijc warachtichhebben gheweest dit es nochtans warachtich ende wel ghebleken.Ten laetsten in die conclusie, sal den verweerder de iugen ende audituers soecken

te verweckene tot medelijden ende ontfermherticheden, segghende dat hem denheesscher tonrechte, ende met quader causen gheaccuseert heeft.Den heesscher ter contrarie in zijn conclusie sal die Jugen inciteren ende vermanen

tot onderhoudinge der wetten ende rechten, seggende dat men den verweerdergheensins sparen noch ontfermen en sal in so quaet, enorme, ende leelijc een fayt.Ende twelcke so claerlijck ghebleken es.

¶ Exempel van een cause oft questie coniecturael.

EEn coopman reyst naer een Jaermarct, nemende met hem een groote somme vanghelde, comende onderweghen, hi vint een schamel ruter reysende naer de selue stadtom te veruolghen een proces, twelck hi hadde aldaer in wetten hanghende. Tsamencoutende, onder ander propoosten, den coopman gheeft te ken-


34v

nen van zijn ghelt, den anderen claecht dat hy geen ghelt en heeft, beclaghende zijngroot dangiere daer hi in es van zijn proces te verliesene, bi gebreke dat hi geen ghelten heeft om te veruolgene dies hi eewelijc ongheeert man wesen moet, en van nvhalf desperaet es: wel wetende nochtans ende versekert wesende, hadde hy ghelt, hisoude wel obtineren, twelcke hem ende zijn kinderen eewelijc rijcke, ende verheuenmaken soude. Aldus tsamen sprekende, ende deen den anderen zijn saken claerlijcte kennen geuende, twelcke ooc van meer personen gehoort heeft gheweest, siveraccorderen tsamen naer die stadt te reysen. Ter herberghen comende, si hebbentsamen gheeten vanden auont daer naer zijnse ooc tsamen op een camer alleen gaenslapen. Den weert geware wesende (so hy naermaels bekent heeft als hi in een anderfayt achterhaelt es geweest) dat den coopman ghelt hadde, hi es ghecomen des nachtsdaer si vanden slaep verwonnen laghen, als lieden pleghen die vermoeyt zijn. Ditbeseffende, hi heeft genomen het mes van dien schamelen ruyter, en heeft dencoopman die keele af ghesteken, hi heeft hem zijn gelt ghenomen, ende het mes albebloet weder in dye schee ghesteken, loopende weder in zijn bedde, als oft hinyeuwers af nyet gheweten en hadde. Dien schamel ruyter is snuchtens voor dendaghe opghestaen om te reysen tot sinen gedinge, Roepende twee oft drie reysen opsinen medemate oft hi mede vertrecken wilde, denckende dat hi verwonnen wasvanden slaep, en daeromme


35r

niet gheantwoort en heeft, hy heeft ghenomen zijn mes, ende zijn ander saken, diehi mede ghebrocht hadde, en es alleene voren gereyst. Corts daer naer den weertheeft groot geruchte ghemaect, roepende hoe daer een man vermoort was hy es metsommighen anderen gasten, den ruyter naer gelopen, hi heeft hem op den wechachterhaelt, hi heeft zijn mes wter schee getrocken beuindende dat bebloet was, sihebben hem gheuangen, ende naer de stadt gebrocht, hi es te rechte ghestelt. Denheesscher heeft teghen hem geintendeert. Ghi hebt den coopman vermoort. Hy alsverweerdere oft sinen beschuddere verloochent simpelijck het fayt, seggende. Ic enhebbe hem niet vermoort. Het iugement moet wesen, of hi tfayt gedaen heeft. Ditmoet geschieden by coniecturen van causen, teekenen, circumstantien vehementesuspitien, consequentien, gemeenen voys ende fame, approbatie van oorconden,eygen bekennen bi torturen, oft anders, also voren int langhe gheleerdt es. Wantonder allen causen, iudiciael oft andere, dye maniere coniecturael alder swaertste esom te handelen, ende nochtans daghelijcx in vele ende sware saken, ghebruyct endeghehandelt moet wesen, daeromme es si hier met alle hueren deelen seer neestelijckbescreuen, bi den welcken hi niet lichtelijc duer eenich belet oft twijfelinghe verdoolenen mach, so wie met daghelicsche exercitie, hem seluen voeghende es, naer tgenedat hier betoocht ende beuolen staet.


35v

¶ Van die tweedemanieren van causen Iudiciael, die welcke Iudiciaelgheheeten wordt.

DIe cause, of questie, iuridiciael, dat es (so voren geleert es) als den verweerder hetfayt kent, ende aen hem neemt. Dit gebuert in twee manieren. Ten eersten, als denverweerder het fayt simpelijc aenneemt, sonder eenighe andere excusatie, sustinerendedat hi wel ende met rechte daer aen gedaen heeft. Ten anderen als den verweerderhet fayt kent, maer hi allegiert eenighe andere saken tot zijnder defensie, alsoo wijnv van elck bisondere declareren sullen.

¶ Van die eerste maniere van causen Iuridiciael, bi simpelenbekennen.

IN causen iuridiciael bi simpel bekennen, moet gheiugiert wesen (als voren gheleertes) oft fayt met rechte geschiet es. Te wetene, of het es natuerlijc recht, oft ghescreuenrecht oft vsancie, oft ghelijck ende goet, oft gheiugierde saken, oft contract endevoorwaerde. Van al desen vindy genoech inde Practijcke, metgaders ooc dieexempelen, bi den welcken dat gheenen noot en es hier breeder daer af te scrijuene,want wij hier gheen rechten en leeren, maer alleenlijc de const van welsegghene omconstelijc een Cause oft Proces te beleedene.

¶Van die anderemanieren vanCausen Iuridiciael, alsmen yet andersallegiert in manieren van defensie.


36r

ALs den verweerder het fayt kent, als in hem seluen niet goet. Maer wil hem meteenighe andere saken defenderen, dit geschiet in vier manieren. Ten eersten, bicomparatien, om meerder quaet te beschuddene. Ten tweeden alsmen het fayt kent,maer eenen anderen dye schult te laste legt. Ten derden, alsmen betoocht dat niet biwillens noch bedochtens raets, ghedaen es. Maer bi nootsakelicheyt, of bi ignorantie,dats onwijsheyt, of bi onghelucke. Ten vierden alsmen simpelijc bidt om gratie. Wijsullen nv van elck bisondere breeder spreken.

¶ Van die Comparatie.

DEn verweerder mach hem defenderen bi comparantien, segghende dat hi alsulcgedaen heeft, om meerdere quaet te beschuddene. Exempele. Een Capiteyn es vansinen vianden gheassigiert, in een Casteel, so dat hi gheensins ontulieden mach. Ditsiende, hi maect contract metten vianden, dat hi ende zijn ruyters wtgaen sullen haerlijt alleenlijc saluerende, die plaetse abandonnerende, met al haer wapenen endeander munitien. Tes so geschiet, hi heeft al tander achtergelaten, mer zijn ruytershaer lijf gesalueert. Hi wort geaccuseert biden Prince. Den heesscher segt. Ghi enbehoorde de plaetse metgaders die ander munitien vanden Prince nietgheabandonneert, noch ouerghegeuen te hebbene. Den ver


36v

weerder antwoorde. Ic behoorde dat gedaen te hebben. Te weten om meerder quaette beschudden, want die ruyters souden daer al hebben moeten doet blijuen. Dievraghe es, oft hi dat behoorde gedaen te hebbene. Hier moet gheconsidereert wesen,tghene dat den heesscher segt ende ooc tghene dat den verweerdere segt, deen teghendandere comparerende, welcke datter eerlicste, profitelicste ende meest van noodees. Ten anderen salmen ondersoecken oft hem georloft was so te contracteren sonderconsent van sinen ouerheere. Voort sal den h. gebruycken alle zijn suspitienconiecturael, so voren geleert es, om te betooghen dat hijt met ghedaen en heeft ommeerder quaet te beschuddene, maer wt eenich bedroch of quade meeninghe. Voortsalmen ondersoecken oft hi niet ontgaen en mochte, sonder in de plaetse geassigiertende besloten te wesen. Den verweerder sala al die suspitien coniecturael reprochieren,inder manieren als voren inde cause coniecturael geleert es. Den heesscher saltrefuteren, concluderende dat den verweerder van twee quaden tmeeste gecoren heeft,vanden welcken hem nochtans niet georloft en was te statueren. Den verweerder salmoghen maken zijn doleance, claghende ouer hen lieden, die het meeste quaet voorhet minste kiesen. Voort sal hi vraghen sinen accuseerders ende ooc den iugen seluewat si gedaen souden hebben, oft si selue in die plaetse gheweest hadden, met diensal hi hem lieden den tijt die plaetse, die sake metgaders al zijn aduijs, ende liberacieclaerlijck voor ooghen legghen.


37r

¶ Van eenen anderen die schult oft cause van der misdaet op telegghene.

HEt mach gebueren dat den verweerdere een fayt kent, ende aenneemt als quaet inhem seluen, maer dat hi om hem te defenderen eenen anderen dye schult oft causete laste legt. Exempel. Een man heeft een schoon ionghe dochtere het geduert opeenen tijt late inden auont, hy vint een ionc gheselle sprekende met zijnder dochterin een heymelike plaetse alleene. Die vader presumerende dat si daer om quaet doenversaemt waren, hi heeft den ioncman haestelijck duersteken. Dye vader vandenioncman accuseert hem voort recht. Den heesch es, Ghi hebt den ionckman vermoort.Hi kent het fayt, segghende, tes zijn cause ende schult, hi heeft mijn dochtergheuioleert. Hier moet geconsidereert wesen, oft den verweerder wel doet, dat hi diecause ende schult van zijnder misdaet, den anderen te laste legt. Voort oft dye misdaetvanden anderen soo groot es, als het fayt dat den verweerdere aenneemt, ende kentghedaen te hebbene. En oft hem gheoorloft was quaet te doene, als waert sake dateen ander quaet ghedaen hadde, voort oft die misdaet vanden anderen nyet eersthadde moeten blijcken. Ende aenghesien dat dye sake, noch voor iustitien nyetghecomen en was oft hi niet eerst behoorlijcke haddemoeten ghecondamneert wesen,eer hy soude ghepunierdt wesen.


37v

Den heesscher salt seer groot ende abuselijc maken, datmen meer fortse dan iustitiegebruycken soude, betooghende hoe alle iustitien ende goede wetten vergaen souden,waert dat elc zijn eyghen onghelijc wreken mochte. Voort sal hi vraghen denverweerder ende den iugen, wat si daer af segghen souden, oft hi ooc selue metterhant die doot van sinen sone wreken wilde, seggende, hadde hi dat willen doen, tenware hem gheenen noot in vierschare te comen. Der verweerdere moet betooghendie grootheyt ende leelicheyt vander misdaet vanden anderen dien hi die cause vanzijn fayt te laste legt. Voort sal hi al de sake, den tijt, de plaetse, claerlijc voor ooghenlegghen, betooghende hoe sulcke misdaet moeste van hem terstont gepunierdt wesen,anders soude daer veel meer quaets af ghecomen hebben, biden welcken nyetmoghelijc en hadde gheweest, oft ooc niet goet noch profitelijck, dat sulcke sake tervierschare ghecomen hadde.

¶ Een ander exempel.

EEn Capiteyn es gestelt vanden prince om een frontiere des lants te bewarene. Dievianden arrijueren, denCapiteyn schrijft aen den Gouuernuer des lants om assistentie,daer en coemt gheen assistentie, die Capiteyn laet een fortresse innemen, midts dathi gheen debuoiren doet om die te beschermen. Hi wort gheaccuseert voor den Prince.Hi excuseert hem bi datter gheen succours ghesonden en was. Hier moet


38r

geconsidereert wesen, oft in die macht vanden Gouuernuer was, tgheene dat hemden verweerder te laste legt. Ende bi wat middelen hi tselue hadde moghen doen,behoudens die eere endeweluaren vanden Prince ende vanden ghemeenen lande. Enal waert sake dat hi al tselue wel ende eerlijc hadde moghen doen, of daerom denverweerder gheexcuseert werdt, daer hi selue zijn debuoir niet wel ghedaen en heeft.Voort salmen alle manieren van coniecturen ghebruycken, om te wetenene of hi ditwt quader meeninge, met voorrade ghedaen mach hebben, also vooren in die causeconiecturael gheleert es.

¶ Van die nootsakelicheyt.

ALs den verweerder het fayt niet en verloochent, maer den wille: seggende dat hemtegen sinen wille, den noodt daer toe bedwongen heeft. Alder eerst moetmenconsidereren of hi niet bi zijn eyghen schult, in dien noot gecomen es. Voort moetmenondersoecken, hoe ende bij wat middelen hi dies hadde moghen ontgaen oft ymmermet min quaets lijden, oft hi ooc niet wel heeft moghen weten, hoe hi tselue ontgaensoude, oft wat hi daer teghen hadde mogen doen oft versieren. Voort bi suspitienconiecturael, of hi yet bi willen oft voorrade gedaen mochte hebben. Ende ooc alwaert al warachtich, dat hem noot daer toe bedwongen hadde, of die cause suffisantghenoech wesen soude om hem te excuserene.¶ Exempelen van desen. Als daer een man in de


38v

fensie van sinen lijue eenen anderen ter doot brenghet. Oft dat een gebannen wareop zijn hooft, op seuen mijlen sinen lande niet ghenakene, en dat hi in een schip terzee varende, metten tempeeste in zijn landt ghedreuen ware. Oft dat een op zijn hooftverbonden stonde, tot eenen sekeren daghe, tsinen ghedinge te comen, maer bygrooten vloet van watere, haestelijc aencomende, aldaer in tijden niet gheraken enmochte.

¶ Van die Ignorantie.

HEt mach ooc ghebueren dat den verweerder het fayt niet verloochene en can, maerwil hem excuseren, alleenlijc bi ignorantien oft onwetenheit Exempel. Het es biPriuilegie vercreghen ende gepubliceert in een stadt, so wie binnen der seluer stadtnaer der sonnen onderganc eenighen oploop van huysstorm doen soude, hy sal zijnlijf verbueren. Het es gheschiedt dat een ruyter vanden lande waert, een fray hertekinmet oneerlijcke liefde bemindt heeft, maer twerdt hem ontschaect van eenen anderenvrijer, ende in dese voornoemde stadt ghebrocht. Dit vernemende die Ruyter, hi esin dye stadt hem lieden naer gheuolcht. Drinckende een goet hooft, hy es gegaeninden donckeren nacht voor een poorters huys grooten oploop, storm, ende beroertemakende. Hi es gheapprehendeert, ter vierschare ghebrocht wesende, hy werdtghecalengiert van fayt capitael, by crachte van dye Pri-


39r

uilegie. Hi excuseert hem bi ignorantie, segghende dat hi van dye Priuilegie nyetgheweten en heeft. Men sal ten eersten considereren of hi die Priuilegie heeft moghenweten oft nyet, daer naer oft hi zijn deuoir ghedaen heeft om te weten. Voort oft hidat bi gheualle niet gheweten heeft, oft bi zijn eygen schult. Want die hem soudewillen excuseren bi dronckenschap, ofte onbehoorlike liefde, oft wt gramschap eenichquaet ghedaen te hebbene, die en mach hem by ignorantie niet excuseren, maer soudehem dobbel beschuldighen. Voort salmen ghebruycken die maniere coniecturael, alsvoren, om te wetene of hi het priuilegie gheweten heeft oft nyet. Bouen dien salmenooc considereren al waert sake dat hi die priuilegie niet gheweten en hadde, oft hidaeromme ghenoech gheexcuseert wordt ouerghemerct dattet fayt openbaerblijckelijck es.

¶ Van dat ongheluck.

SOmtijts wil hem den verweerdere excuseren, by dat hem misuallen soude wesen,bi mischief oft ongheluck Exempel. Een ionc man trauwede een ionghe maecht, hetghebuerde op den dach vander bruyloft dat daer een quade tonghe, een valschebenijdere ghecomen es totten bruydegom, hem aduerterende hoe dat hy tanderentijden oneerlijcke conuersacie ghehadt heuet metter bruydt. Twelcke nochtans


39v

niet warachtich en was, maer heeft dit alleenlic wt nijde gheseyt, want hi selue debruyt niet gecrijghen en conste, alsoot naermaels wel beuonden es gheweest. Denbruydegom seer toornichwesende, hi es terstont sonder eenich aduijs oft achterdinckenhalf sinneloos totter bruydt gheloopen, en heeft haer sulcke onghetrauwicheyt metgrooten euelenmoet verweten. Die bruyt van sulcke onghehoorde sake, seer verscrict,beschaemt, en versleghen wesende, si es geuallen in een flaute.. Die bruydegom ditsiende hi heeft haestelijc ghenomen zijn mes, om die rijcoorden in tween te snijden(also hi segt) maer heeft huer eenen grieuelijcken quets ghegeuen onder therte, sodat si terstont tusschen die handen van hueren vrienden iammerlijc gestoruen es. Diebruydegom bi clachte vanden vrienden is gheapprehendeert. Hi kent het fayt, maersegt dat by onghelucke teghen sinen wille geschiet es. Men sal hier al tselueconsidereren, so voren gheleert es van die nootsakelicheyt. Te wetene oft dat onghelucniet bi zijn eyghene schult ghecomen en es.En hoe hi tselue hadde moghen beschudden, voort oft hi niet en heeft moghen

weten, hoe hi tselue beschudden soude, oft discretelijcker daer toe gegaen hebben.Daer naer salmen ondersoecken die coniecturen, oft wt quade wille geschiet es tghenedat hi ongheluck noemt. Den heesscher mach segghen in zijn approbatie al soo welhier, als in die tweede voorgaende capittelen. Dat den verweerder om dieswille, dathi hem schuldich


40r

kent, nyet anders en soect dan delay van Iustitien, om die iugen te abuseren metwoorden. Den verweerder ter contrarien in zijn doleancemach segghen datmenmeeraenmercken moet den wille dan het fayt, beclagende zijn groot ongeluck twelckteghen sinen wille geschiet es. Ooc dye wreedtheyt ende ongenadicheyt vandenheesscher oft accuseerders, dat si fayt makenwillen van tgene dat by nootsakelicheyt,onwijsheyt, oft ongelucke gebuert es. Ja en dat hi verweerder wt goeder meeninghe,oft wt medelijden ghedaen heeft.

¶ Van simpelijc om gratie te biddene.

ALs den verweerdere het fayt kent, gheen ander sake allegierende tot zijnder defensie,maer simpelijc biddet om gratie. Men sal considereren by redene, als hier naer volcht.Oft hi der stadt oft der ghemeenten meer weldaden dan quaets ghedaen heeft. Oftdaer eenighe duecht oft edelheyt inden Suppliant ghelegen es, byden welcken dattereenighe duecht hulpe profijt, oft weluaren af soude moghen comen, waert sake dathy onghepuniert bleue. Oft hy selue in zijn officien ende regiment rechtueerdichgoedertieren ende ghenadich gheweest heeft. Oft zijn misdaet niet en es gheschietwt haet, nijt, of wreedtheyt, maer om weldoen, ende wt goeder meeninghe. En oftdaerom oock anderen menschen onbekent es. Of daer gheen perijckel naevolghenen mach ist dat hi ontgaet. Oft daer ye


40v

mant eenich quaet oft schande af hebben mach. Den beschudder moet veel sprekenvan die goedertierenheyt ende genadicheyt, van die fortune, van die veranderingheder saken, om tot ghenadicheyt te verweckene. Den heesscher sal al dye contrarievan die selue plaetsen gebruycken, verhalende ende seer groot makende dye misdaetvanden suppliant. Maer dese cause en dient ter vierschare luttel oft niet, maer welvoor den raet oft voor den Prince.

¶Van dye derde ende laetstemaniere vanCausen Iudiciael gheheetenwettelijck.

DEse maniere wordt gheheeten wettelijc, om dies wille dat si tracteert van questienende differenten, comende ter causen van gescreuen wetten rechten, cueren, statuten,ordinancien, contracten, oft voorwaerden, obligatien testamenten, &c. twelckeghebueren mach in ses manieren. Ten eersten als daer questie oft different rijst, tercause van het ghescrifte, ende dye wille oft meeninge vanden gheenen diet bescreuenheeft. Ten tweeden als daer twee ghescriften oft wetten contrarie deen den anderenzijn. Ten derden als een ghescrifte twijfelachtich es Ten vierden als daer questie esvande diffinitie dat es hoe dye sake ghenoemt wordt. Ten vijfsten als die questiecoemt ter cause van dye wederlegghinge by exceptien. Ten sesten van dye


41r

ghelijckenesse met anderen wetten. Nv sullen wi van elcken bisondere spreken.

¶ Van het ghescrifte, ende den wille oft meeninghe vanden scrijuere.

WT dat ghescrifte, ende wille of meeninghe vanden scrijuere mach questie rijsen.Te wetene als die intencie ende meeninghe vanden scrijuere schijnt contrarierenmetten gescrifte Exempel. Daer es een wet of cuere bescreuen, bi die welckegeordineert es, so wie duer eenich tempeest zijn schip achterlaten sal, hy sal tselueverliesenmet al datter in es. Twelcke schip met alle den goede (ist dat te lande comenmach) hem lieden toebehooren sal die daerin gebleuen zijn. Het ghebuert duer crachtvan grooten tempeeste dat si al vlieden die in een schip zijn, hem saluerende in eenbootken, wtgedaen een sieck mensche die int schip blijft, bi causen want hi van grotersiecten niet vlieden en mach. Het gebuert by geualle dattet schip ongeschent indehauene geraect. Den siecken wilt voor hem behouden, den anderen dye tschiptoebehoorde heescht dat selue voor hem. &c. So wie hem nv met dese ghescreuenwet, oft met eenich ander ghescrifte alleenlijck naer dye lettere behelpen wil, als hierden siecken. Hy sal obserueren die vijf officien vanden Rhetorisien, metgaders dyeses deelen vander Inuentie alsoo vooren gheleert es. Bouen dien sal hi noteren tghenedat hier naer volcht.


41v

Sijn narratie vulbrocht hebbende, hi sal prijsen hem die tgescrifte gemaect endegeordineert heuet dan sal hi tselue gescrifte reciteren. Voort sal hi vraghen zijnwederpartije, oft hi niet geweten en heuet, datter sulc gescrifte gemaect oftgheordineert was. Voort sal hi collationeren tselue ghescrifte, tgene dat zijnwederpartije kent gedaen te hebbene. Om te weten wat die iugen schuldich zijn tevolghene, oft tgene dat daer teghen subtijlijc versiert es. Dan sal hi die interpretatievan zijn wederpartije begrijpen, ende te niete doen vraghende, waert sake dat hi diehet gescrift gemaect ende geordineert heeft, tselue in sulcker manieren hadde willenscrijuen, also zijn wederpartije segt tselue verstaen te moeten wesene, wat hembeletten mochte van alsoo te bescrijuene. Dan sal hi selue zijn interpretatie oft singheuen ende betooghen cause waerom den ordineerdere, oft scrijuer tselue alsoghescreuen heeft, betoogende tselue gescrifte, claerlijc, cort, wel perfectelijc, endemet sekere redene ghescreuen te wesene. Voort sal hi exempelen allegieren van sakendie stricktelijc naer de lettere van tgescrifte gheiugiert zijn gheweest, ende nyet naerdie vreemde interpretatie vanden partijen. Voort sal hi betoghen hoe quaet endepericulues dattet es, anders dan naer tgescrifte te iugierene. Segghende ist datmeniugiert naer den sin vanden ouertreders der wetten, ende niet naer datter bescreuenstaet, so salmen elcken cause ende macht geuen om te


42r

misdoene, als si verstaen sullen dat die iugen niet en iugieren naer die gescreuenwetten die si besworen hebben, maer naer den wille ende interpretatien vandenpartijen. Ooc en sullen die Iugen geen seker redene oft maniere moghen hebben vaniugieren, noch ooc die ghemeente van leuene, ende hem daer naer te regulerene, istdat die wetten niet strictelijc onderhoudenwerden. &c. Ten laetstenmakende doleanceteghen zijn wederpartije als teghen een dye daer kent ende belijdt, teghen dyegescreuen wet ende ordinancie gedaen te hebbene, ende daer toe hem noch wildefenderen. Nv ter contrarien. So wie hem met den sin endemeeninghe van een wetoft gescrifte beschudden wil ende niet met deen gescrifte naer de lettere. Hi sal teneersten prijsen den bescrijuere, als dat hi wel ende cortelijc bescreuen heeft, tgenedat nootsakelijc bescreuen diende, achterlatende tghene dat men van selfs sondergescrifte wel verstaen mach Voort sal hi segghen dat het doene es van een lueraeroft luteraer, so seere die woorden van tghescrifte te volghen, ende niet den sin nochden wille vanden ghenen diet ghescreuen heeft. Voort sal hi segghen dat het gescriftenaer die lettere al so niet wesen mach, noch by natuerlijck recht, noch bi ghescreuenrecht, noch bi vsancie, noch bi dat also goet ende gelijc wesen soude, twelck sondertwijfelen die wille ende meeninge vanden scrijuere gheweest es. Te wetene, datalsulcke pointen neerstelijck gheobserueert wesen souden. Voort sal hi segghen, hemmet goeden rechte ghedaen


42v

te hebbene, tgene dat hi ghedaen heeft, allegierende die voornoemde pointen tsinenvoordeele. Seggende hoe den sin ende interpretatie die zijn wederpartije bi brengt,van geender weerden, onwijs ende onrechtueerdich es. Of dat so niet wesen mach,noch moghelijc es, noch ooc niet en accordeert met datter voren ende na gescreuenstaet, noch met gemeenen rechten oft wetten, noch gewijsde saken Voort sal hierexempelen betooghen van saken die geiugiert hebben geweest, niet strictelijc na diewoorden ende lettere vanden gescrifte, maer na den wille ende meeninge vandenscrijuer. Voort sal hi betogen eenige exceptien van wetten of obligatien, daer den sinendemeeninge vanden bescriuer verstaen moet wesen. Ten laetsten int concluderen,mach hi hem doleren van zijn wederpartije, segghende dat hi een gescrifte oft wetallegiert, daer hi nochtans den rechten sin ende meeninghe niet en wil verstaen.

¶ Van die contrarie wetten.

HEt mach somtijts ghebueren dat twee wetten contrarieren deen den anderen.Exempel. Daer es een wet. So wie eenen verrader des lants wroeghen ende openbarensal, Hem wordt daer voren ghegeuen, tghene dat hy selue begheeren sal. Daer es eenander wet. Soo wanneer een verrader beuonden werdt, vijf van sinen naeste vriendensullen tot eewighen daghen ghebannen ballinghen des landts zijn. Het gheschiet, eenvrauwe wroecht ende openbaert eenen verrader des landts, nyet anders daer vo-


43r

ren begheerende, dan hueren man thuys te behoudene onghebannen, dye welcke eenbroeder was vanden verrader. Si allegiert deerste wet Partije allegiert dandere contrarievan dien.Eerst salmen considereren welcke van den tween, oorboorlicste, eerlicste, ende

meest van nooden es. Ten anderen, oft die selue wetten niet eensdeels oft algheaboliert ende ghecesseert zijn. Item oft die selue wetten in sulcker manierecontrarieren, so dat deene beueelt, ende dandere verbieder, oft dat deene bedwingt,ende dandere toelaet. Want zijn defensie es cranc, die daer kent niet ghedaen tehebbene, daer toe dat hi door de wet bedwonghen was, en wil hem defenderen midtsdat een ander wet, tselue es toelatende. Om dies wille dat een beuel ende bedwancmeer es te obseruerene, dan een permissie oft toelatinghe. Desghelijcx ist ooc eencrancke defensie, alsmen betoocht wel ghedaen te hebbene, also die wet beueeldt,als die selue wet eensdeels, oft al gheabolieert es, ende te niete. En niet ghedaen tehebbene, tghene dat bi die laetste wet gheoordineert ende beuolen es. Want dyelaetste wet es dye vroomste. Dit al geconsidereert wesende wij sullen ons wet, daermede wij ons behelpen willen, proponeren, verhalen, ende prijsen, maer die anderewet die welcke ons contrarie es, die sullen wij declareren interpreteren, ende treckentot onsen profijte, besoeckende oft si in eenich deel van rechte ghefundeert es. Tewetene int natuerlijck recht, ghescreuen recht, costume


43v

ghelijc ende goet, ghewijsde sake, oft contract, ende voorwaerde, vanden welckenvoren geroert es, in die maniere iuridiciael by simpelen bekennen.

¶ Van die twijfelachtighe scriftueren.

EEn ghescriftemachwesen twijfelachtich by dien datment in tween oft meermanierentrecken ende verstaenmach. Exempel. Eenman scrijft zijn testament in desemanieren.Ic N. gheue in testamente mijnen oudtsten broeder, alle mijn mobele ende iuweelen,behoudens dat hi gheuen sal mijne bastaert .xxx. marc siluers, van mijnen siluerencroesen, die hi selue willen sal. &c. Dit ghescreuenwesende, die man sterft haestelijck.Den bastaert heescht zijn .xxx. marck siluers, en wil kiesen vanden croesen, die hiselue wil, te weten, die daer costelijc gewrocht, ende vergult zijn. Die broeder segtdat hi hemmetten slechten croesen payenmach, want daer ghescreuen staet te moghengheuen die croesen dye hi seluen willen sal. Den bastaert allegiert het selue gescriftevoor hem, om datter gescreuen staet hem te moeten gheuen die croesen dye hy seluewillen sal. Dese cause wort verhandelt in deser manieren. Ten eersten moetgheargueert wesen, oft het ghescrifte twijfelachtich es oft nyet Ten anderen hoe datgescreuen es, hoe die woorden dies questie es met die voorgaende ende naeruolghenscriftueren oft woorden accorderen, nerstelijc ondersoeckende wat dye meeninghevan den scrijuer gheweest es. Voort moeten wij be-


44r

toogen dat ons interpretatie van dien gescrifte mogelijc es: dat si ooc eerlijc, goet,ende rechtueerdich es, bi wetten, bi costume, bi natueren, ende ooc bi goet endeghelijc also moghelijc te geschiedene. Maer dye interpretatie van ons partije, sullenwij segghen al contrarie te wesene, betooghende dattet gescrifte ooc niet twijfelachtichen es, bi datmen wel verstaen mach, welcken sin datter warachtich es. Oock ist voorons seer goet, moghen wij betooghen, wat den scrijuer meer oft min, oft andersghescreuen soude hebben, waert sake dat hi wilde verstaen wesen, alsoo ons partijeinterpreterende es, als hier van die siluere croesen. Den bastaert soude moghensegghen, dat te vergeefs daer gescreuen staet, die croesen die hi selue willen sal: Istdatment vanden wille van de broeder verstaen moet, want al en hadden de woorden(die hi selue willen sal) daer niet gescreuen gheweest, men en hadde niet moghentwijfelen, hy en haddewel moghen gheuen sulcke croesen als hi gewilt hadde. Daeromist goet in sulcken causen dicwils te ghebruycken dese maniere van segghene. Haddehi dat willen scrijuen hi en hadde alsulck woort niet ghebruyct, hi en hadde dat woortdaer niet gestelt. &c. Hier es te noterene, dat een goet Rhetorisien neerstelijck wachtenende schuwen moet alsulcke Amphibologien, dat zijn donckere ende twijfelachtigheredenen oft sententien.

¶ Van die diffinitie.


44v

EEn wettelijcke cause wort spruytende wt die diffinitie, als haer questie es, hoe hetfayt ghenaemt werdt. Exempel. Een man alleen woonende, gaet drie oft vier daghenwt der stadt, latende zijn huys alleene onbewaert, verghetende dye duere toe tesluytene. Een ghebuer dies ghewaer wesende, wel wetende, dat dye man groot ghelthadde, hi gaet heymelijck inder nacht, hi neemt het ghelt om te bewaren vandendieuen, meenende tselue weder te geuen als den man thuys comen soude. Thuyscomende, vindende zijn ghelt wech, hy wordt seer beroert, hem wordt gheseyt vanyemant, hoe zijn ghebuer by nachte in zijn huys gheweest hadde Dit horende sondermeer vragens, hi loopt haestelijc aen den officiere, hi doet zijn ghebuer vanghen,gebrocht wesende ter vierschare, hi wort gheaccuseert van dieften, om dat hi tgheltheymelijck wech ghedregen heeft. In dese ende deser ghelijcke causen. Den heesschersal ten eersten gheuen een corte diffinitie, seggende tot den verweerder, het es diefte,heymelijc een dinc wech draghen. Ghy hebt heymelijck mijn ghelt wech ghedregen,bi dien blijct dat ghi diefte ghedaen hebt. Den verweerdere sal daer teghen ooc zijndiffinitie gheuen, segghende. Diefte naer dye ghescreuen rechten, es een bedriechlijckeaentastinghe van ander lieden goet, oft van die proprieteyt, ghebruyckende besittinghedes goets, tot eyghen profijt. &c. By dyen blijct wel, dat


45r

ick gheen diefte ghedaen: maer diefte belet hebbe. Ick hebbe v ghelt wt goederintentien in mine bewaernisse ghenomen. Ick hebbe die quaetdoenders beledt vantselue te stelene. Ick hebt tot uwen profite ende niet tot mijnen profite bewaerende.Aldus moet hy een corte diffinitie geuen tot zijnder cause dienende, daer medeaccorderende tghene dat hi gedaen heeft. Voort moet hi redargueren, dats begrijpen,die diffinitie van zijn wederpartije. Betooghende dat si valsch es oft onbehoorlijck,leelijc ende iniurieus. Twelcke men oock betooghen sal wt die deelen vanden rechte,vanden welcken voren ghesproken es in die cause iuridiciael bi simpel bekennen.

¶ Van die wederlegghinghe by exceptien.

BY die exceptien, so wel dilatorie, declinatorie, als peremtorie, soo mach daer eenwettelijcke cause spruyten als den verweerder wederleggende es den heesscher, oftsinen heesch oft den tijt, oft den iuge. &c. Hier moet gheconsidereert wesen, oft denheesscher ende sinen heesche ontfanckelijck zijn. Oft den iuge daer ouer iurisdictieheeft, ende kennesse daer af nemen mach. Oft den heesscher heescht in behoorlijckemaniere, in behoorlijcken tijt, in behoorlijcke plaetse, by behoorlijcken rechten,wetten, Constumen. &ce.


45v

Het soude lanc vallen van elck exempel te gheuen. Ende ooc waert te vergheefs,want die sake claer ghenoech es voor den ghenen die wat van der Practijcken weten,bi den welcken een ghemeenen reghel es. So wie niet enagiert, also hi behoorde, hiverliest zijn Proces.

¶ Van die ghelijckenessen met anderen wetten.

WT dye ghelijckenesse met anderen wetten mach questie spruyten. Te wetene alsdaer een sake ter vierschare coemt, vande welcke gheen sonderlinghe seker wetghescreuen es: maer heeft nochtans eenighe gelijckenesse met ander gescreuenrechten oft wetten, biden welcken datmen wt saken die seker ende gescreuen zijn,andere onsekere ongescreuen saken, ondersoecken, verstaen ende iugieren mach.Eerst salmen ondersoecken wat daer gescreuen es, of gheiugiert es geweest, van

meerdere mindere, oft van ghelijcken saken. Ten anderen oft dese sake dies questiees, ghelijck es met dye andere saken oft ongelijc. Voort oft ooc bedochtens raetsghedaen es, dat van dese sake niet geschreuen en staet, om dieswille datmense genoechverstaen mach, wt die ghelijcheyt van ander scriften.¶ Exempel. Daer es een wet, ist dat een man onsinnich of dul es, hi ende zijn goet

werden indemacht van sinen naeste vrienden. Een anderwet. So wie vader oft moederdootslaet, men sal hem nayen in een vel oft huyt, ende werpenen inde ri-


46r

uiere, al zijn goet confiskierende tot behoef van den ouerheere. Noch een ander wet.Een die zijns selfs man es, soo wat hi geeft in testamente dat sal also by rechte wesen.Een ander wet. Een dye zijns selfs man es, ende sterft sonder testament te makene,zijn goet sal sinen naesten vrienden toe behooren. Het gebuert, daer wort een mangheapprehendeert, die zijn moedere ter doot soude hebben ghebrocht. Hi wert in diegeuanckenesse gheleet, tot dat hi ghecondamneert soude werden, ende alle sakenbereet wesende, datmen hem inde riuiere werpen soude. Binnen deser tijt sommighevan zijnder kennesse, comen bi hem inde geuanckenesse, brenghende inct, pampier,ende oorconden met hem, si scrijuen daer in zijn presentie een testament, ordinerendeende gheuende zijn goet daert hem patient selue ghelieft. het testament is bi sufficanteoorconden ende testamenteerders behoorlijcke gehanteekent. Die patient es daer naerverwesen ende geexecuteert. Hier es nv questie om tgoet vanden ouerledene. Tewetene, den ouerheere die allegiert de wet van confiscatien. Die andere de welckeint testament gescreuen zijn, die heesschen tgoet by testamente betooghende, hoedye ouerledene nyet furieus oft dul wesende, maer met goeden verstande zijntestament ghemaect heeft. Hier zijn nv van alle


46v

drie den partijen wetten gheallegiert. Nochtans en es daer noch gheen seker wetbetocht bi die welcke den patient in sulcke plaetse ende staet wesende, een Testamentmaken mochte ofte nyet. Maer die moet bi ghelijckenessen ghetrocken wesen, wtdye andere wetten die voren vanden partijen gheallegiert zijn. Dese cause machgheargueert ende ghehandelt wesen in deser manieren. Soo wie vanden partijen meteenighe vanden voornoemde geallegierde bescreuen wetten hem behelpen wil. Aldereerst hi sal zijn wet verhalen prijsen, confirmeren ende approberen. Voort sal hi diesake dies questie es, compareren ende ghelijcken met die bescreuen wet, op dat siwel ghelijck schijnen moghen. Daer naer sal hi vraghen met verwonderinghe, hoedat bi coemt, dat zijn partije wel consenteert ende kent, dye voornoemde ghescreuenwet goet ende rechtueerdich te wesene, daer hi dit verloochenen wil, twelcke denseluen ghelijck es, oft noch beter ende rechtueerdigher. Voort sal hi segghen daeromvan deser sake dies questie es niet ghescreuen te wesene. Want als dye selue wetbescreuen was, den ordineerder of bescrijuere, heeft wel ghedocht, datmen van desersake nyet twijfelen en mochte. Bouen dien zijn daer ooc in tbescrijuen van velewetten, vele saken achter ghelaten, om dies wille datmense wt anderen saken dieghescreuen zijn, wel verstaen mach. Voort moet men die rechtueerdicheyt van dersaken betooghen, wt dye deelen van rechte vanden welcken voren in die sakeiuridiciael ge-


47r

sproken es. Nv ter contrarien. Soo wye hier teghen opposeren wil, hi moet ten eerstenverloochenen die ghelijckenesse, segghende ende betoghende hoe dese sake, diesquestie es, ende dye wetten, die daer gheallegiert worden, niet ghelijck en zijn, maergheheel diuersch ende onghelijck, van manieren, van natueren, van crachten vangrootheyt, van plaetsen, van tijden, van personen, van intentien oft meeninghe,tooghende waer in ende in hoe veel manieren, si different zijn, op datmense niet enschijne gelijc te moeten rekenen. Hi sal ooc zijn ghescreuen wet voor hem allegieren,ist hem moghelijck, ende maken gelijckenesse van dye selue, ende die sake diesquestie es, so vooren gheseyt es. Ist hem nyet wel moghelijc, hi sal segghen datmenanders niet en behoorde te aenmercken, dan tghene datter expresselijc gescreuenstaet, want ist datmen ghelijckenesse van wetten volghen wil, alle rechten sullenmogen gecorrumpeert wesen, wt causen datmen bicans geen saken en vint si enmogen gelijc schijnen daer si nochtans seer onghelijc zijn, ende van elcken bisonderediuersche wetten ghescreuen zijn. Den eersten die welc hem met de gelikenesse derwetten behelpen wil, mach segghen. Men moet bi coniecturen wt den ghenen dattergheschreuen es, comen totter kennisse van saken die niet gescreuen en zijn. Nyemanten soude van allen saken, wetten moghen scrijuen. Maer hi scrijft seer wel die welckeso scrijft, datmen wt sommige bescreuen saken, andere ongescreuen saken verstaenmach.


47v

Den opposant oft wederpartije, de welcke de ghelijckenesse verloochenen wil, salsegghen sulcke coniecturen niet te wesene, dan een twijfelachtighe radinghe endeversieringe, ende dat wel een simpel scrijuer wesen moet, dye niet claerlijc endebescheedelijc scrijuen en can van al den saken dye hi statueren wil ende bescrijuen.Hier mede si nv ghenoech van die drie manieren van causen int corte vertoocht.Voort sullen wij beschrijuen hoe ende in wat manieren datmen een redene verchierensal.

¶ Watmen doen oft laten moet om een redene te verchieren, endeheerlijck wt te legghene.

VOren hebben wij eensdeels geroert van die Elocutie, dat es vande goedewtsprekinghe oft wtlegghinge, Nu sullen wij voort mercken hoe die selue vulmaectsal moghen wesen. Niet tegenstaende, al ist sake datmen in alle consten, altijts grooteneersticheyt doen moet, om ter vulmaectheyt vander const te gherakene, so moetennochtans die ionghers ende leerlinghen, oft die niet wel in dye const ghefundeert enzijn, veel meer neersticheden doen, om hem te wachtene van qualijc doene, dan omterstont ter perfectie te comene, twelcke alleenlijck bi grooten labuere, bi langhentijt, ende bi een sonderlinghe verstant vercreghen moet wesen. Daerom sullen wij alvoren int corte verhalen, waer af datmen so wel int scrijuen, als int spreken wachtenmoet.


48r

+Barbarismus.Alder eerst moetmen wachten van die woorden + te corrumperen, so wel int stellenalst in pronuncieren, op datmen gheen letteren min, oft meer, oft onbehoorlijckestelle. Exempel. Dat schamel vief mot ghepist wesen. Dit moetmen aldus scrijuen.Dat schamel wijf moet ghespijst wesen. Het qualijc spellen es een groote schandeende gheensins te verdraghene, sonderlinghe van den ghenen die daer ghelt medewinnen.

+Solecismus.Menmoet oock wachten van quade ongheuseerde + tale te sprekene. Exempel. Wij

gaet, hy loopen. Tes goet dat wij ongehuwet zijn blijuen also ons Paulus wel esbescrijuen. &c. Menmoet seggen blijuende, bescrijuende. Dese ende deser ghelijckefaulten vanden ongheleerden dichters en zijn ooc gheensins te lijdene.

+Extra-tranea.Men sal noch schuwen alle vreemde ende onbekende + woorden, als eestere, iuyt,

ioye, cume, rabbot, rijueel. &c.

+Vocalium concursus.Men sal schuwen veel vocalen achter een comende + in eenen reghele oft sententie,

diemen met openen monde pronuncieren moet. Exempel. Twee eerlijckeItaliaensche armeyen.

+Consonantium concursus.Men sal oock schuwen vele ghelijcke consonanten + in een sentencie oft reghele.

Exempele. Berbel bleef by Betten buyten bedde. Lieuen leedde leyskin lancx dieLeye.Of vele harde consonanten in eenen regele sonderlinge als een woort op een van

dien wtgaet, ende tnaeruolghende woort op een vanden seluen beghint, als dese, r,s, x. &ce. Exempel. Maercx


48v

scrijft thuys regels sonder reden, ten ware datmen hardelijc oft grammelijc sprekenwilde.

+Cacophaton

+Wacht dat die leste syllabe van een woort niet en si deerste van tnaeruolgendewoort. Exempel Een man manghelt ghelt om goet, oft op twee syllaben aldus. Biuwen beuele vele menschen. &c. Oft dat die laetste syllaben van een woort met dieeerste van tnaeruolghende woordt, gheen leelijc woordt en maken. Exempel. Janmoet zijn wijfs eerden pot dragen.

+aeschrologia.

+Schout woorden van twee verstanden, daermen leelicheyt of onreynicheyt wtverstaen mach. Exempel. Hans hinck zijn meerse in Leyskens kraem.

+Perilsologia.

+Men sal wachten eenige woorden te vergheeft te sprekene of eenige quadecircumlocutien te makene daerment bet int cort soude mogen seggen. Exempelvan deerste. Sij ghingen daer si mochten daer si niet gaen en mochten daer en gingensi niet. Hi leeft ende hi en is niet doot. Exempel van het ander. Jesus openbaerde hemMarie magdalene, hebbende in zijn hant een instrument met een houten hanthaue,bouenmet een crucke, onder wast yseren, scherp, plat ende lancwijs, men pleechtermede te deluen ende spitten. &c. men segt bet int corte, een spa.

+Macrologia.

+Schout een redene langer te makene dan het van noode si. Exempel. Als si daerghingen ende nyet en vercreghen, si keerden wederomme tot huys, van daer sighecomen waren.

+Pleopasmos

+Schout ooc oueruloedige worden in een redene alsoot gebuerde van een grootRhetorisien ten tijden van Cicero, de welcke in een vertooch of sermoon


49r

dicwils vermaende van een vrauwe hoe si huer kint gedregen hadde in hueren buyc.Ia waer plegense ander vrauwen te dragen (sprac Cic.) in haren mantel?

+CyantologiaWacht v van een woort oft redene dicwils te + verhalene. Exempel. Een reden die

gheen reden en heeft, ten es gheen reden datmen die redene gheloouen sal. Hisprac tot mi: hoe (seyt hi) mach dat wesen? Als daer eens gheseyt was hi sprac, tevergheefs segt men noch eens, seyt hi.

+AmphibologiaMen moet ooc schuwen alle twijfelachtighe + redenen, dat es, diemen in diuersche

manieren verstaen mach. Exempel. Daer quam een manmet een Papegay, hi sprachebreeusch, griecx, ende latijn, men twijfelt oft de man sprac, so den Papegay. Itemmen siet wel de lieden van Cassel op thoochste vanden berch, te Brugghe op demaerct gaen, Niemant en mach te Ghent bi nachte achter straten gaen op zijn hooft.Ic sach een manmet twee peerden rijden ouer een huys, ende si en consten niet eenenharinc van eenen rooster trecken, twaren dicke peerden. Dusdanighe amphibologiendienen wel in genoechlike materien, om te doen lachene, als esbatementen endedierghelike, maer nyet daer grauiteyt ende statelicheyt dienende es.Men moet wachten met geaffecteerde woorden al te verdrietelike te spreken, als

+Lacozelia.die sonder verstant ende + discretie bet dan wel doen willen. Exempel. Mijn liefkindye heeft een inghelijcke faconde, huer woordekins vloeyen al quamense wt godsmonde. Met dit gebrec zijn alle ongeleerde Rhetorisienen seer besmedt, dye welckeals si een sake


49v

statelijck verhalen willen, si ghebruycken onbequame opgheblasen woorden enderedenen sonder eenich verstant ende ondersch eedt, verchierende huer saken daermede ghelijck voren gheseyt es vander koe metter siden huue. Dit geschiet ooc veleduer het misbruycken vanden vreemden termen, vanden welcken wij hier naer eenvocabularius beschrijuen sullen.

+Synalepha.

+Het luydt qualijc ende hard, als daer een woort wtgaet op een vocale, endetnaeruolghende woort oock met een vocale beghint, ten si datmen dye seluevoorgaende vocael doode, ende voor gheen syllabe en rekene. Exempel. Katherinees blijde int sprekene. Dit pronunciertmen aldus. Katherijn es blijd int sprekene. Mensal dit sonderlinghe obserueren alsmen liedekens dichten wil, endemate van syllabenhouden.

+Syncopa.

+Men sal ooc noteren in liedekens te dichtene ende mate van tijde ende syllabente houdene: dat twee corte syllaben voor een langhe gherekent worden, also werdendese naeruolghende woorden euen lanck van tijde gherekent. Inghe is in ghelen,apostels apostelen, dochters, dochteren moyaert, ionckere, schrijueyn, schrijuere,lijdens, lijdene.Men gebruyct ooc somtijts niet qualijc de syncopatie, dat is afcortinghe, als tmach,

tsal, deis svaders, voor het mach, het sal, deise, des vaders. &ce.Dit si nv ghenoech van die perfecte elocutie, int corte bescreuen daer toe voeghende

tghene


50r

dat wij van te voren daer af vermaent hebben, om te weten watmen principalijcvlieden ende laten moet. Voort sullen wij ooc int corte bescrijuen, watmen doen sal,om bi dien tot een goede ende vulmaecte Elocutie te gherakene.

¶Watmen doen sal om chierlijck, statelijc ende heerlijck te sprekene.

DAt chierlijc spreken, es sonderlinge ghelegen in drie saken. Ten eersten datmengoede ghemeene gheuseerde tale spreke, elcken woorde gheuende zijn eyghen enderechte beteekenessen, schouwende alle vreemde, ongheuseerde, onuerstandel woorden,als voren meer dan ghenoech gheseyt es. Ten tweeden datmen die woorden nietcorrumpere int spellen noch pronuntieren, elc woort in zijn behoorlijcke plaetsestellende, schuwende die vitien ende ghebreken voren verhaelt, ende dierghelijcke.Ten derden dat men goede chierlijckewoorden, ende ooc goede saken segghe, twelckeghebueren mach in vele ende diueersche manieren, als hier naer volcht.

+Prolepsis.Aldereerst verchiertmen een redene, alsmen + eerst een sake segt int generale, ende

daer naer deelt by deelen. Exempel. Dye lieden gaen ter feesten, deen om coopen,dander om gapen, dander om stelen.

+Paronomosia.Als twee woorden bycans ghelijc luyden, dat + men dan wel te passc het een voor

het ander ghebruyct. Exempel. Menich dronckaert is veruult metten leghen gheest.Oft datmen een


50v

woort van een ander maect, als, hi sprinct eenen spronck, hi loopt eenen loop. &c.

+Incrementum.

+Tes seer chierlijc als een redene altijts wast, vanden beghinne totten eynde.Exempel. Goet verloren, niet verloren, lijf verloren luttel verloren, eere verlorenvele verloren, siele verloren al verloren. Item hi es quaet ende rebel, hi esongehoorsaem sinen ouders, hy heeft sinen vader leelijck toe ghesproken, hi heeftzijn moeder ghesmeten hi heeft zijnen broeder vermoort. Hi heeft Godgheblasphemeert, bouen dien hi es met allen quaden fayten besmet endeghecorrumpeert.

+Gradatio.

+Men verchierdt een redene, opclimmende van woorde te woorde, als by trappen.Exempel. Goet maect moet, moet maect nijt, nijt maect tweedracht, tweedrachtmaect strijt, strijdt maket geuecht, geuecht maect dootslach, dootslach maectaermoede, aermoedemaect pays. Neersticheytmaect gheleertheyt, gheleertheyt maketfame, fame maect benijders. &c.

+Paradoxon.

+Men verchiert wel moet goede wtgelesen sententien, die wat gaen bouen dieghemeene opinie vanden menschen betoogende met corten woorden wat goet ofquaet es, als dese. Kent v seluen, wat ghi beghint peynst om dat eyndt. Tes alverganckelijc sonder de liefde Gods, wij en hebben gheenen morghen, of God en wilons borghen. Niemant rijcke dan die wijse. Tghelt dat stom // es, maect rechte datcrom // es.

+Liptote.

+Men segt chierlijc dat een sake niet cleene es alsmen wil seggen dat si groot es.Exempel. Ten


51r

es gheen cleyn dinc een peert in een gayole. Of als wij ons seluen of onsen vriendtprijsen willen op dat wij niet arrogant of houeerdich en schijnen wij moeten die sakeverminderen. Exempel Men heeren, ick hebbe in doorloghe sulcke prouesse endevromicheyt bedreven, so dat ic bi rechte niet die minste gerekent wesen soude, haddehy geseyt, dat ic die meeste gerekent wesen soude, al waert mogelijck warachtich,nochtans soudt qualijc genomen wesen. Item ic en wil mijnen vrient niet te seereprijsen, hi en es de schamelste vande dorpe niet, hi en segt niet hi es de rijcxste, wantsulcke redenen ondiscretelijc gesproken, maken versmaetheyt ende afionsticheyt.

+Repetitio.Men verchiert een redene, alsmen een woort + met vieriger affectien dicwils

verhaelt. Exempel. Hoe dort ghi v vertooghen? hoe dort ghi comen voor iustitien?hoe dort ghi bidden om gratie? hebt ghi niet uwen eedt gebroken? hebt ghy niet vvrienden verraden? hebt ghi niet v eyghn moeder ter doot gebrocht? zijt ghy eenmensche hadt ghi een mensche gheweest, ghi en soudt teghen die menschen, gheensulck onmenschelijc fayt bedreuen hebben.

+Contentio.Een redene woort verchiert, alsmen die selue van + contrarie woorden of contrarie

sententien maect Exempel. Als ghy swijghen soudt dan spreect ghi. Als ghyspreken soudt dan swijcht ghy. Alst pays es, ghy soect oorloghe, alst oorloghe esghy soect pays. Thuys spreect ghi van groter vroomheyt, inden crijch en dort ghi devianden


51v

niet aensien. Ghi hebt rauwe om dien man. En hi verblijt hem int qualijck varen vanalle tghemeente.

+Exclamatio.

+Noch verchiertmen eerlic een redene met een aenroepinghe van personen steden,oft andere saken die absent zijn. Exempel. O Pieter ende Pauwels, of ghi nv leefdet,wat soudt ghy van ons regiment segghen? Och heylighe stadt van Hierusalem, hoezijt ghi nv onder Gods vianden ghecomen? Dese exclamatie es seer sterc om dieaffectien vanden auditeurs te moueren, alsmense wel in behoorlijcke plaetsenghebruyct, ende selden.

+Interrogatio

+Men mach ooc die redene verchierenmet een vraghe. Te wetene, als wij verhaelthebben al dat ons wederpartije deeren mach, so sullen wij daer op een vragemaken, die welcke confirmeren mach tghene dat wij gheseyt hebben. Exempel. Alsghi nv dit al ghedaen hebt, ende in alle quade fayten beuonden zijt. Ick vrage v? oftghi gratie verdient hebt oft niet?

+Ratiocinatio.

+Wij moghen oock ons redene verchieren, by dat wij tegen ons seluen vraghen,ende oock selue antwoorden. Exempel. Ons ouders hebben wijsselijc ghedaen,als si eenen Prince geuangen hebben inde oorloghe si en hebben hem niet gedootHoe so? want die macht die hen die fortune ghegeuen heeft ouer den gheuanghene,si en hebbense niet willen ghebruycken om hem te pijnighen, ofte dooden,ouerdenckende dye onghestadich-heyt vander selue fortune, die welcke een luttel


52r

tijts te voren dye selue oock in grooten staet ende eeren ghestelt hadde. Ja waerommeoorloghen si dan? Ten es gheen noot datmen verhale. Hoe so? want een hoochmoedichvroom man houdt dye voor vianden, die welcke hem lieden verweeren, maer dieverwonnen zijn die houdt hi voor menschen: op dat door zijn vroomheyt oorloghecesseren mach, ende door zijn goedertierenheyt pays verbreeden. Ende oft dieverwonnen Prince selue die victorie verworuen hadde, hadde hi ooc ouer sinenverwonnen het selue ghedaen? Neen hi voorwaer, hi en hadde de wijsheyt nyetghehadt.Waeromme soudtmen hem dan spaeren?Daeromme, want sulcke onwijsheytmoetmen vromelijc versmaden ende niet naeruolgen

+Contrarium.Een redene wort fraylijck verchiert, alsmen + van twee contrarie saken, met eene

die seker es, probeert een andere dye onseker es. Exempel. Dye hem seluen nieten dooch, wien sal hy goet wesen? Die zijn eyghen huys niet en can regieren, hoesal hi een ghemeente regieren? Als wij met luttel volcx vele vianden verwonnenhebben, sullen wij vreesen met veel volcx luttel vianden te beuechtene?

+Diffinitio.Wij verchieren ooc somtijts een redene, met + een diffinitie, dat es als wij

declareren, wat eyghentlijc een woordt te segghen es. Exempel. Ten es gheenneersticheyt datmen so seer sorchuuldich es om goet ende ghelt te vergarene, maerhet es ghiericheyt. Want neersticheyt es een goede bewaernesse van tghene datmenheeft. En


52v

ghiericheyt dat es een onbehoorlijcke begheerte van ander lieden goet.

+Transitio.

+Wij verchieren noch een redene, als wij int corte betooghen ende vermanen wattergheseyt es, ende wat wij noch hebben te segghene. Exempel. Ghy hebt ghehoortwat deuchden ende weldaden ick hem bewesen hebbe. Nv suldy voort hooren hoehi mi die selue ghetoont heeft.

+Correctio.

+Oock verchiertmen een redene alsmen voor een woordt twelck geseyt en, eenander bequamer woort es stellende. Te wetene als een sake naer ghemeenemanierevan sprekene gheseyt es, dat wij dan die selue met claerder woorden, endebeteekentlijckere wtleggen. Exempel. Naer dat si N. verwonnen hebben, wat segghic,verwonnen hebben? Ia verwonnen zijn: hoe soudic victorie rekenen, die denverwinders veel meer quaets dan goets gedaen heeft? Alder rechtueerdichste iugen,ic accusere hier voor v lieden desen dootslaghere, wat segghic dootslaghere? ia desenmoordere. Tes quaet om doen: ia onmoghelijc. &c.

+Decupatio.

+Wij verchieren een redene als wij segghen dat wij achterlaten, oft niet en weten,noch ooc niet willen segghen, tghene dat wij nochtans claer ghenoech segghen.Exempel. Hoe ghy uwe ioncheyt in alle wulpscheyt ouer gebrocht hebt, dat soudeick hier verhalen, waerder tijt ende stont, dat ghy oock noyt met lieden van eerenverkeert hebt, ic salt al willens verswijgen voort hoe dat ghy deen ende dandere, endeooc v selfs medeghesellen groot onghelijck ghedaen


53r

hebt. Ick en wil my nv daer mede nyet becommeren, v versweeren, v roouen, v stelen,ick late dat al achtere, v oneerbare leuen, met andere mans huysvrauwen. Ick en weetdaer nyet af. Iae met v eyghen stiefmoeder, dat en seggh ick oock niet. Ick wilalleenlijck comen opt artijckel dies questie es. &c. Dese maniere van verchierencoemt wel te passe, als wij bedectelijck een sake vermanen ende noopen willen, diewelcke te lanck of te snoode vallen soude om int langhe te verhalen, of alst beter esbedectelijcke een suspitie te gheuen dan te segghene daer af datmen begrepen wesenmochte.

+Commutatio.Men mach noch een redene verchieren, alsmen + twee diuersche sententien, deene

duer dandere min ghelt, soo dat van dye eerste, die laetste gemaect werdt contrarievan die eerste. Exempel. Men moet eeten om datmen leuen soude, nyet leuen omdatmen eten soude. Ghy swijcht om dat ghi sot zijt, ghi en zijt niet sot om dat ghiswijcht.

+Interpretatio.Een redene wordt oock verchiert alsmen een + sake segt int gheheele, ende daer

naer dye selue by deelen vernieut ende wtlegt. Exempel. Ghi hebt het gheheelelandt bedoruen, ghi hebt dye stadt verraden, ghi hebt ons fortresse verloren, ghi hebtons goet laten beroouen, ghi hebt ons wijfs ende ons kinderen wech laten nemen, veygen vader ter doot ghebracht. &c. so wie dit hoort hy moet beroert wesen, om dieswille dat het eerste point, te weten, ghi hebt het gheheele landt


53v

bedoruen, so dicwils vernieut wort duer die interpretatie van woorden.

+Conduplicatio

+Wij verchieren somtijts een redene, als wij een woort oft meer dobbeleren, indeser manieren. Hadt ghi gheen compassie op u eygen moeder, hadt ghi gheencompassie? Hoe dorft ghy v hier presenteren o ghi verrader des lants? verrader segghicdes lants hoe dorft ghi v hier presenteren? Dese maniere van sprekene commoueertsterckelijck die affectien, als twee slaghen vallende op een wonde.

+Permissio.

+Noch verchieren wij ons redene, segghende van eenighe sake, dat wij die geheelijcstellen in den wille ende macht van eenen anderen. Exempel. Want naer dat myal ghenomen es, alleenlijc het lichaem ende leuen, gereserueert. Ic geeft v oocgeheelijc ouere, ghebruycket endemisbruycket naer uwen wille, al wat v met mi salghelieuen te doene, daer toe sal ic mi seluen voeghen. Dese verchieringhe coemtdicwils seer wel te passe, ende sonderlinghe als wij yemant tot medelijden verweckenwillen.

+Dubitatio.

+Het verchiert oock een redene alsmen schijnt te twijfelen welc van tween oftemeer saken dat men segghen soude. Exempel. Hi heeft den ghemeenen lande grootquaet ghedaen, twelck zijn onwetentheyt wesenmoet of zijn quaetheyt, of moghelijckbeede, soudt ghi dat segghen, o ghy alder: ick en weet v wat namen gheuen, naeruwe verdienste.

+Dissolutio.

+Men verchiert somtijts een redene achterla


54r

tende die coniunctien, oft dat woordekin, ende sonderlinghe alsmen yet vierichlijcende int corte segghen wil. Exempel. Gaet thuys, zijt uwen ouders onderdanich,obegiert uwen ouersten, wacht v voort van misdoene, dit is v vergeuen.

+Precisio.Men mach ooc somtijts een redene verchieren, + midts datmen een sake half segt,

ende half verswijcht, twelcke meer suspitie geeft dan oftment geheel wtsprake.Exempel. Ic hebbe voor tghemeene weluaren ghedaen: Ic en soudt niet willen seggen,op datmen nyet en dencke dat ic mi seluen prijsen wil. Hoe dort ghi in vierscharecompareren, die in v vrients huys: ick en wil nyet verhalen, op dat ic mi seluen gheenoneer en doe met uwen oneerlijcken fayten te vertreckene.

+Distributio.Een redenemach ooc verchiert wesen by dat +men vele saken oft personen telcken

tsine geeft Exempel. Die edelen moeten tlant regieren ende beschermen. Diegeleerde moeten wijsheyt scaffen ende andere leeren. Den landtman dye moetneerstelijc beslauen daert al bi leeft. Dese exornatie is seer ghepresen, want si metluttel woorden veel besluyt, veel saken scheedende, deelende ende elcken tunnebewijsende.

+LicentioSomtijts verchiertmen een redene duer een + manierlijcke stoutheyt. Te wetene,

als wij biden ghenen die wij eeren ende ontsien moeten, wat stoutelijc sprekenmetter waerheyt. Exempel. Mijn heeren die Iugen zijt, hoe comt dit by, dat ghi in soclare sake gheen sentencien gheeft? maer in twijfelt ghi lieden? waerom verstelletghi lie-


54v

den so langhe? Ist fayt niet openbaer genoech? ist niet wel suffisantelijc gebleken?es daer nyet soberlijck ghenoech op gheantwoort? Maer ghy vreest, hadt ghi terstontsententie gegeuen, men mochte segghen dat ghi wreedt ende ongenadich zijt.Voorwaer als ghy die schande gheuloden hebt die verre van v was, ghi hebt schandegeuonden, datmen nv segt dat ghi lieden cleynmoedich ende veruaert zijt. Alsmenwat hardelijc ende stoutelijc gesproken heeft, dan machment versoeten, aldus. Nvben ic hier begheerende uwe goede oude costumen, v wijsheyt, v mannelikestantuasticheyt, die ghi tanderen tijden ghebruyct hebt. &c.

+Descriptio.

+Noch een schoone maniere van verchierene, te weten alsmen claerlijck metstercken woorden verhaelt ende openbaert, wat van sulcken of sulcken sakennaeruolgen moet. Exempel. Alder rechtuerdichste iugen ist sake dat ghi sentenciecapitael ouer desen man geeft, ghi sult tsamen met eenen vonnisse vele menschendooden. Want zijn oude vader ende moeder, wiens hope ende leuen alleenlic staetint leuen van desen haren eenigen sone, hoe sullen si lange mogen leuen? Ten anderendie ionge kinderkens van desen man, haren vader verloren hebbende, die sullen totghec ende spot zijn, haers vaders vianden, dit edel huys sal teenen male iamerlijcvallen ende vergaen, zijn vianden ende benijders, duer haer bloedige victorie seerverblijt, die sullent den ongheluckigen nacomelingen houerdelijc ende spijtelijckverwijten. Een ander exempel. O ghi heren niemant van v lieden en es hi en weetwel wat quaet en


55r

iamer datter gheschiet int innemen van eender stadt. Eerst die met gewapender hantdie stadt beschermt hebben, die zijn terstont ongenadelike vermoort. Die andere dieionc ende vroom zijn, worden geuangen ende tot slauen gemaect, die oude endecrancke ghedoot. Voort al op eenen tijt de stadt wort in vier ende vlamme gestelt,den eenen vrient wort vanden anderen gescheeden, die vader van tkint, die vrauwevan hueren man. Tkint wort inden schoot van zijnder moeder vermoort, dander opstraten geuioleert ende vercracht, niemant en soude met woorden connen vertellen,noch te vulle wtspreken het groote onmenschelijcke iamere, twelcke haer moetgeschieden. Dese exornatie es crachtich ende goet, om tot medelijden oft indignatiete verweckene.

+Diuisio.Men verchiert noch een propoost alsmen van twee + oft meer saken die cause ende

redene met een corte diuisie te kennen gheeft. Exempel. Wat wil ick v begrijpen?zijt ghi een man van eeren, ghy en hebt dat niet verdient, zijt ghi oock anders, ghien sullet om mi niet laten.

+¶ Frequentatio.Men verchiert wonderlijcken seere een redene + alsmen veel saken tot eenen

propooste dienen de dapperijcken op een segt. Exempel. Mijn heeren die Iugenzijt, hoe soudtmen meer quaets moghen doen, dan desen N. ghedaen heuet? Hoesoudt ghy hem quijte laten gaen? Hy es een onsuyuer mensche ende heeft anderenmet liste tot onsuyuerheyt ghebrocht, hy es groot van begheerten, ongeregelt,houeerdich quaet


55v

tegen vader ende moeder, ondancbaer tegen die hem duecht doen, sinen vriendenhinderlick, sinen ouersten wedersporrich, sinen medeghesellen verdrietelijc, sinenondersaten wreedt ende onghenadich, ia elckerlijcke pijnelijc ende onuerdraghelijck.Dese exornacie coemt seer wel te passe sonderlinghe in cause coniecturael, endeveel meer andere. Want als daer vele cleene redenen ende suspicien die van selfscranck zijn, al bi een ghebrocht worden, so maken si de cause vele stercker scherperende swaerder.

+Sermocinatio.

+Men verchiert seer wel een redene, alsmen bescrijft, oft verhaelt, die woorden offayten van eenigen persoonen, ende sonderlinghe alsmen fingieren wil als inEsbatementen, oft andere versierdematerien, datmen alsdan elcken persoon constelijctoescrijft tgene dat hemwel betaemt. Als die mannen, die salmenmaken stout, vroomende ghestadich, die vrauwen cleenmoedich, teeder, onghestadich, die maechdenbeschaemt, luttel sprekende, die ionghers verwaent, vierich, lichtueerdich int spreken.Een wijs man coele sprekende, een sot onghetijdelijc, onghetrauwe knapen, legheioncwijfs, deuote priesters, stoute crijschknechten, ghierige cooplien, ruyde scippers.&c.

+Demonstratio.

+Tes ooc een seer schoone maniere van verchierene, alsmen een sake met moordenvertelt, ende wtspreect ghelijcke of si present voor oogen gheschiede. Exempel.Twee ghesellen hebben langhe tijt groote vianden gheweest deen was een


56r

coopman, ende dander een schermer. Den coopman staende opt kerchof, hi heeftghesien zijn partije staen verre van daer in eenen grooten hoop volcx nyeuwers afhem seluen verwachtende. Dit merckende die coopman, hy es haestelijc naer hemgheuloghen, sweetende met barnenden ooghen, zjn hayren zijn opgheresen, hi heeftsinen mantel aen sinen arm ghewonden, eenen grooten steen raepende in zijn hant,hi es rasende duer tvolc ghespronghen, metten arm gheheuen. Doen riep deen endeoock dandere, wacht, wacht, siet ghy niet? wacht mettien was tvolc beroert, nietwetende watter wesen mochte. Maer den Coopman schumende als eenen beer, dyeheeft nijdelijck met grooter fortsen, sinen aerm ghedrayt, werpende den schermer(die hemvan geen quaet en betuychde) aen die side van sinen hoofde, soo dat hi daerterstont sonder een woort te sprekene doot ter eerden gheuallen es. Den coopmanvanden bloede bespraeyt wesende, heeft die hant opghesteken tot sommighe vansinen vrienden, recht oft hi een schoon vroom fayt bedreuen hadde, en hi es terstontwederom op tkerchof gheuloden. Dese exornatie es seere goedt om een sake tedilateren, ende den auditeurs oft Iugen tot medelijden te verwecken. Anders sonderexorneren soudtmen int corte seggen. Den coopman heeft den schermer dootghesmeten met eenen steen.

+Breuitas.Tes somtijts chierlijck datmen een sake cort + segt metten principalen woorden,

sonderlinghe


56v

als den tijt cort es, of dat gheen noot en es van langhe te vertooghen. Exempel. Highinc te Roome van daer sint Jacobs, en keerde duer Inghelant wederom thuys, hitrauwede een rijcke huysurauwe, tgoetkin was hi deerste iaer la quijte, twijf sterf, hitrauwede een ander, hi wert wederom rijcke, daer naer raetsheere, hi trat inVrancrijcke, hi was gebannen, dan wederom raetsheere nv es hi wederom aerm, endenyeuwers gelooft. Hier zijn veel saken gheseyt met luttel woorden.

+Effictio.

+Somtijts ist chierlijc te beteekenen het maecsel vanden persoon met woorden, sodat genoech si om te verstane. Exempel. Ick meene dye manmetten rossen baerde,een cort viercandt mau, met hooghe schouderen, met ghecronckelt hayr, met eenengrooten scram int aensichte, en gaet wat crepel opt rechte been.

+Paradigma.

+By exempel verchiertmen ooc wonderlijcken seer een redene, nemendeghelijckenesse van sekeren personen, die also gheseyt oft gedaen hebben. Exempel.Die vroomste, rijcste, ende wijste mannen der werelt zijn al by die vrauwen bedroghenende verwonnen gheweest, alst blijct aen Adam, Samson, Hercules, Dauid, Salomon,ende meer andere, nochtans hebben die vrauwen ooc menige groote, wijse, vroomeende duechdelike sake gedaen, als die heylighe moeder ende maecht Maria, Hester,Judith, Susanna, Abigail, Ruth, Raab, Rebecca, Sara, ende veel meer andere.

+Prosopopeia.

+Wij verchieren ooc een redene, als wij personen fingieren, oft stomme sakensprekende maken


57r

Exempel. Oft v vooruaders die goede mannen van eeren gheweest hebben hier nvpresent waren wat souden si naer v aduijs van v quaet leuen segghen? Voorwaer sisouden aldus oft also segghen&c. ghelijc van Pasquillus diemen fingiert vele vreemdedinghen sprekende, ende Aesopus maect alderhande dieren sprekende.

+Parenthesis.Wij besluyten somtijts wel een sententie int + middel van een andere: aldus. Wij

sullen nv (en ons die Heere spaert) van ander verchieringen scrijuen.

¶Noch anderemanieren, omdie redene te exorneren, dats verchieren,by een bedecte maniere van sprekene, te wetene als die redenen endewoorden anders verstaen worden, dan si luydende zijn, twelckegeschiet in diuersche manieren, als hier naer volcht.

+Metonymia.EErst, men neemt somtijts een woort + oft name voor een andere, als den besittervoor datter beseten es. Exempel. Sij hebben dien man in gheeten dat es si hebbenzijn goet verdaen. Item daer yet in es, voor tgene datter in es. Exempel. Ick hebbeeenen croes ghedroncken, dat es den dranc die inden croes was. Also neemtmenMarsvoor die oorloghe. Venus voor oncuysheyt, Bacchus voor den wijn, Cupido voor dyeminne, ende veel meer andere dier ghelijcke, dye welcke in daghelicher sprakengebruyct worden.Men misbruyct somtijts een woordt, wt causen want men een sake noemen moet,

+Cetachreüs.die welcke genen + sonderlingen name en heeft. Exempel. Hi was


57v

met groesen ghesteent, hi es brootdroncken, die woorden ghesteent ende dronckenzijn misbruyct, wantmen steent met steenen, men es droncken vanden dranck. Alsosegtmen dat die Griecken maecten een peert. Den beeltsnijder maect eenen osse ofteenen ezel. &c.

+Onomatopoeia.

+Somtijts worden daer woorden ghemaect, naer den voys oft gheluyt, als kakelen,croggelen, buerlen, pijpen, alsoo segghen wij dat tgheschot afgaet, tijf, taf, touf,die te geldeckers, dijckeren, dakeren, die dronckaerts, swijueren, sweueren, hateren,tateren, maer dit moet selden geschieden, anders souden dye nyeuwe woordenverdrietelijck worden om te hooren.

+Epitheion.

+Men verchiert wonderlijcken seere een redene alsmen eenighen saken haer rechtebequame goede behoorlijcke toename gheeft. Als dat soete leuen, die bitter doot,dye leelijcke sonde, dye stinckende onreynicheyt.

+Antonomasia.

+Men stelt somtijts voor een propre name, eenen ghemeenen name, oft eenichander woordt sonderlinghe alsmen yemant prijsen oft misprijsen wil. Exempel.Die Leeu van Juda, voor Christus Iesus. Dat oude serpent, voor Sathan, die propheet,voor Dauid. Also segghen wij, Dyen Ghendtenaer, dien Oosterlinck, dien mostaerteetere, die wijnsuypere. &c.

+Periphrasis

+Een redene dyemen int corte soude moghen segghen, dye machmen somtijts vanverren by brenghen om te verchierene, oft om eenighe oneerlijcke oftonbeschaemde sake te bedeckene.


58r

Exempel van deerste. Die groote voorsienicheyt subtijlheyt ende wijsheyt derGriecken, heeft dye machtighe, edele ende rijcke stadt der Troianen, ter nedergheworpen. Men soude segghen int corte. De Griecken hebben Troyen gedestrueertExempel van dandere. Hi heeft in zijns liefs armkens ghelegen: also Venus scholierenpleghen. Ic moet gaen daer ic nyemant senden en mach.

+Hyperbole.Men segt somtijts wat meer dan de waerheyt + alsmen een sake seer verminderen

oft vermeerderen wil. Exempel. Witter dan een sneeu, snelder dan een voghel,claerder dan die sonne, lichter dan een plume. Alsoo sterck als Samson. &c. Menmoet wachten dese exornatie te seer bouenmaten te affecterene, want tes den rechtenwech tot dat ghebreck, Cacozelia, daer voren af ghesproken es.

+Synerdoche.Men meynt somtijts die gheheele sake voor + een deel, oft een deel voor tgeheele,

oft een voor veel. Exempel van deerste. Die zee sloech in ons schip, dat es eendeel vander zee. Exempel vant tweede. In dye arcke van Noe waren acht sielen, datsacht menschen. Exempel van tderde. Den Turck heeft kerstenhede veel afgewonnen,dat es die Turcken, also segtmen den duytsch es vroom, den Spaengiaert stout, denFransoys houerdich den Inghelsman bedect, den Vlaminck ongheueynst, dat es dieduytschen, die spaengiaerden. &c.

+Metaphora.Noch een schoone maniere van verchierene, + exonerende ende verlichtende een

redene, als dye sterren het firmament. Te wetene, als een woort


58v

constelijck ghebruyct wort niet voor zijn eyghen beteekenesse maer voor een andersake om dye gelijckenesse die si tsamen zijn hebbende, twelcke geschiet in velemanieren ende wort daghelijcx in onse ghemeene tale oock onwetens ons seeregebruyct. Exempel. Hi es een vos, voor hi es scalc hi es een leeu, voor hi es vroom.Tes een hardt man, een scherp wijf, also segghen wij, die velden lachen, het lantheeft grooten dorst, hi es in zijn bloeyende iuecht, zijn redene vloeyt: wat bast ghiop mi, dye vrauwe schatert, een dronckaert heetmen een vercken: een ghierichaert,een hauic.

+Allegoria.

+Noch een seer schoon maniere van exorneren als niet alleenlijc een woort maergeheele redenen anders verstaen worden, dan die worden luyden. Exempel. Alsdie honden selue het ambacht vanden woluen hantieren, wie sal die schapenbescermen? dat es, als die bewaerders haren ondersaten hinderen, wie salse bewaren?also segt men. Ick sal hem zijn hant wt wedden. Item, het en es gheenen goedenboom, die quade vruchten draghet, noch gheenen quaden boom die goede vruchtenmaect. Een yeghelijc boomwert aen zijn vruchten bekent want men en can niet lesenvijghen vanden doornen noch wijndruyuen vander haghen. &c. Alle dese redenenworden anders verstaen dan si na die letter luyden

+Parobola

+Het es ooc een wonderlike schone verchieringe alsmen wel bequame comparatieende ghelikenesse neemt van anderen saken. Exempel. Ghelijckerwijs dat eenspeelman voortcomen soude seer costelijc ghecleet in purpure ende gouden laken,met


59r

een gouden croone op zijn hooft, blinckende van den gesteenten, houdende in zijnhandt een harpe van yuoor ende gout costelijc gewrocht, bouendien dat hi vanmaecselende statueren een heerlijc persoon representeert: als nv het volck bi desen sakensuspens wort, hebbende groot verlanghen om sulck een personagie te horen spelen,ende nv al stille swijgende. Ist dat hi mettien een leelijc gheluyt wt werpt, metongheschicten gesten des lichaems: Hoe hi meer verchiert es ende langher verbeydt,soo vele sal hi te meer beghect wesen ende versmaedt. Also ooc eenmensche wesendein grooter eeren, hoocheyt ende rijcdom verheuen. Ist dat hi noch scientie, nochduecht en weet, hoe hi meer van anderen saken oueruloedicheydt heeft, hoe hi oocmeer van alle wijsen, goeden, duechdelijckenmenschen beghect ende veracht werdt.Item van parabelen oft ghelijckenessen es die heylighe scriftuere vol.

+Paroeinia.Ooc verchiert een redene seer, een gemeen segghen + met bedecten woorden

gesproken. Exempel. Den wulf es in de schapen. Tes quaet stelen daer dye weerdteen dief es. Tes quaet voor crepels manck gaen. Tes quaet suypen en blasen. Tesquaet oude honden in banden leeren gaen. Ghi speelt den ezel te dansen. Den Reyghereversmaet dat water. Tes beter wulf dan schaep wesen.

+Tapinosis.Men geeft somtijts een grote sake eenen cleenen + name verstaende die woorden

anders dan si luydende zijn, ende daerom hebben wij tselue hier biden Troposwillen bescrijuen, al ist dat ander voor een gebrec


59v

rekene, want die maniere van sprekene es in ons vlaemsche goet ende ghenoechlijc,in ghenoechlijckematerien. Exempel. Ick hebbe ouer den grootenmolhoop ghegaen,ende ouer den wijden pit gheuaren, dats ouer den Casselberch ghegaen, ende ouerdie zee gheuaren.

+Iuonia

+Somtijts verchiertmen een redene alsmen in manieren van schimpen oft gecken,anders oft contrarie segt dan datmen meynt. Exempel. Ic vraghe nae een leelijckecabote, dye mi duysent plaghen wenschte, aldus. Hoe vaert dat schone vraukin, dwelcmi so vriendelijck aensprac? Oft een onrechtueerdich mensche die elckerlijckonghelijc doet: ende selue claecht datmen hem gheen ghelijc en doet, wij segghentot hem. Om dat ghi goet ende rechtueerdich zijt, al die werelt doet v onghelijck.

+Aenigma.

+Men spreect somtijts bedectelijcke in maniere van raetselen. Exempel. Als dengast int huys coemt den weert blijft geuangen, en thuys loopter veynsterenwt, dates, als tnet int twater coemt den visch blijft gheuangen, ende twater loopt duer tgaren.&c.¶ Hier mede si nv ghenoech van die figueren ende andere manieren van sprekene,

nyedt dat wij die al bescreuen hebben, twelcke onmoghelijc es, maer dye meeste,beste, ende principaelste, diemen in ons daghelijcsche sprake es ghebruyckende.Voort om tot meerder perfectie van wel segghen te gherakene, so sullen wij oocscrijuen van die argumentatien.


60r

¶ Hier naer volghen dye argumentatien dewelcke een yeghelijc goet Rhetorisien schuldiches te wetene, om bi dien zijn reden, sprake, oftvertooch, constelijc te formeren, exorneren, endeproberen, En zijn wederpartije subtijlijck terefuteren ende begrijpene.By dien sullen wij ons weten te wachtene, vante langhe op een plaetse te blijuen, van wederendewederomme op tselue te vallene, van achterte latene tghene dat wij begonnen hebben, endevan onghetijdelijc van een propoost opt anderte lopene.Bidenwelcken oocwij sullenmoghen onthoudenwat wij in elcke plaetse gheseyt hebben,Ende die audituers sullen duer dye goedeordinancie ende deelinghe van elckerargumentatie, al tselue moghen verstaen,onthouden, ende wech draghen.¶ Van die argumentacie de welcke perfect oft vulmaect ghenoemtwerdt.

+Collectio.DIe argumentacie perfect wort ghedeelt + in vijf deelen. Het eerste es die Propositieoft Thema, biden welcken wij int corte vertooghen, tghene dat wij proberenwillen.Het tweeden es die Redene, bi die welcke wij betooghen


60v

ons voorstel warachtich te wesen. Het derde es die Confirmatie vander redene, bydye welcke wij die selue eedene sterc maken ende doen blijcken als scriftueren,wetten, exempelen, van minder, meerder gelijcke of contrarie gewijsde sake. &c.Het vierde es die exornatie, bide welcke wij ons sake verchieren, verbreeden,grootmaken, als comparatien of gelikenessen, exempelen, digressien, amplificatien.&c Het. v. es die Conclusie, dats een besluyt int corte, versamende die deelen vanderargumentacie

¶ Exempel van die argumentatie perfect.

Die Propositie. Een wijs man behoorde meer zijn fame te bewaren dan zijn goet, iaooc niet min dan zijn eyghen leuen. Die Redene. Want hi verliest min die zijn goetoft zijn lijf verliest, dan die gene die zijn fame verliest.Die confirmatie. Goet of geltverloren men mach dat weder vercrijgen, mer als die goede name ende fame eensverloren es, si en mach nemmermeer geheelijc wederom gerestitueert worden.Desgelijcx tlichamelijc leuen twelcke van god op eenen sekeren tijt gestelt es, enmach ooc bi natueren niet lange ghedueren, so daer ghescreuen staet. Smenschendaghen zijn cort, tgetal van sinen maenden es biden Heere. &c. Maer die fame desmenschen, die welcke ooc een ander ende beter maniere van leuen es, die geduertnoch lange na de doot. Biden welcken alsmen ons tleuen neemt, men neemt ons eensake, die ooc sonder yemants toedoene ons nyet lange bi blijuen mach. Maer so wieons berooft van ons fame, die berooft ons van een schoone onsterffelike sake ve-


61r

le costelijcker ende beter dan alle goet, rijcdommen oft costelijcke salue, also onsdie wijse coninc Salomon bescreuen heeft. Die exornatie, dat es dye verchieringe.Dit hebben die ouders hier voortijts wel gedocht ende verstaen, die welcke nietalleenlijc haer goet, maer ooc haer eyghen leuen te pande ghestelt hebben, om eeneewighe fame te vercrijghene. Exempel van die edel Romeynen Attilius, Decius,Curtius, Mutius scenola, die vroome capiteyn Judas Machabeus, ende veel meerandere. Wij lesen ooc van anderen, die welcke als haer eere ende fame verlorenwas,si en hebben niet langer willen leuen. Als Dido die machtige coninginne vanCarthago,desgelijcx ooc de edele Romeynsche Matrone Lucretia, ende meer andere, so veelmeer hielden si weerdich die fame dan tgoet, of tlichamelijc leuen. Die ConclusieDaerom als wij sien, hoe die menschen alder meest sorge dragen voor die saken diewelcke alder costelicste zijn, en lichtelijc moghen verloren wesen, maer qualijc ofnemmermeer weder vercregen, so en es hi niet wijs te rekenen, die meer sorgendraecht voor zij goet oft lichamelijc leuen, dan voor zijn fame de welcke aldercostelicste es, ende eens verloren wesende enmach nemmermeer te vulle gerestitueertworden. Dit es een argumentacie vulmaect, niet dat men altijts in alle propoosten dievijf deelen gebruycken moet, want men mach wel zomtijts om de cortheyt wil, dieconfirmatie of exornatie achter laten, of beede. Die conclusie machmen achterlatenals die sake cort es ende licht van begrijpene.


61v

Dye exornatie mach ooc achter ghelaten wesen, als dye sake nyet bequame en es omte dilateren, of te verchieren. Maer es het argument cort ende van cleynen saken, somachmen die ornatie ende conclusie beede achter laten. Aldus heeft die meesteargumentacie vijf deelen, die minste drie, die middelbare viere.

+Dilemma.

+Men maect somtijts een argument gehoornt oft met twee aensichten, vanghendevan beeden siden, welck datmen consenteert, men wert begrepen. Exempel. Teseen katijf, die een huysvrauwe ghetrauwedt heeft, want heeft hy een schoon wijf, hies in eewige vreese datmense hem onturijen sal. Heeft hi een leelijcke, so es hi oockeen katijf, om dat hi met een leelijc wijf verhanghen es. Wij leuen qualijck, want esGod ons God, waerom en houden wij zijn woorden niet? Es hi ooc ons God niet,waerom draghen wij sinen name? Ghi hebt onghelijck op my, want heb ick qualijcghesproken, gheeft ghetuygenisse van quade, heb ick ooc wel ghesproken, waeromslaet ghi mi.

¶ Hoe die ghehoornde argumentacie mach begrepen wesen.

DIe argumentacie met twee hoornen es somtijts valsch, te wetene alsmense incontrarien omme keerenmach teghen hem seluen diese gheproponeert heeft. Exempel.Ick neme v voor hondert guldens te leeren binnen eenen iare, die const van Rhetoricaom wel te connen persuaderen


62r

Ten eynde vanden iare om v const te gaen proeuene, ghy sult argumenteren, dat ghymy nyet schuldich en zijt te betalen, seggende. Ist dat ghi mi condt persuaderen, vmi niet schuldich te wesene, ghi en betaelt mi nyet, want ghijt mi alsoo ghepersuadeerthebt. Condt ghi mi ooc niet soo persuaderen, Ghi sult oock segghen dat ghi mi oockniet betalen moet, want ghi die const niet gheleert en hebt. Ick sal nv dat selueargument teghen v omme keeren, segghende. Ghi zijt mi schuldich te betalen, wantcondt ghi mi wel persuaderen dat ghi mi niet schuldich zijt, ghi moet mi betalen,want ghi hebt die const wel geleert. Condt ghi mi tselue niet persuaderen, ooc moetghi betalen, want ghi mi anders niet persuaderen en condt.

+Expec[...]tio.Een ander argumentacie. Te wetene als wij + vele redenen vertelt hebben, hoe een

sake soude moghen wesen oft niet wesen, wij refuteren en weeren die selue, onshoudende, op eene die wij nootsakelijck confirmeren.

Exempel.

Aenghesien dat wel blijckt, hoe desen gront mijne gheweest heeft, het es v nootsakelijcte betooghene, hoe ghi dien beseten hebt. Oft ghi dien geaenueert hebt niet wetendewien hi toebehoorde. Oft uwe ghemaect by prescriptien, oft ghecocht, oft by deelevercreghen. Dat ghi den seluen grondt gheaenueert soude hebben, niet wetende wienhi toebehoorde, ten mach niet wesen want ic present was. Bi prescriptie, den tijt este cort. Ghi en condt ooc gheenen coop betooghen.


62v

Ghi en muecht ooc mijn goet niet ghedeelt hebben by successien, want ick noch leue.Rest dan ghi moet mijnen grondt by fortsen ghenomen hebben. Dese exornatie esseer goet, om te confirmeren dye argumentatien coniecturael, alst dye sake heeschendees.

+Subientio.

+Noch een ander argumentacie by die welcke wij vraghen watmen met onswederpartie, oft teghen ons soude moghen segghen. Daer naer op elcke vraghegheuen wij terstont dye redene bi die welcke wij betooghen, dye sake also nyet tewesene.

¶ Exempel.

Ick vraghe nv, hoe hi aen so vele ghelts coemt, die voortijts so aerm was? Heeft hidat van zijn eyghen Patrimonie ghemaect? Neen hi voorwaer, want zijns vaders goetwas al vercocht ende verdaen. Heeft hi yewers groot goet ghedeelt? Neen hi, wanthi es van alle sine vrienden gheexheredeert. Heeft hi yewers wat ghewonnen indinghementen, oft in coopmanschap? Tes verre van daer, want in die coopmanschapdie hi begonste, heeft hi al verloren tghene dat hi hadde: Ende int processe es highecondamneert, ende staet voor groot ghelt verborcht. Of heeft hi vrienden geuondendie hem gheleent hebben? Dat gheeft noch min verwen, want daer en es nyemant hieen soude hem schamen, een sulck mans vriendt ghenoemt te wesen. Nv danouerghemerct dat hi by sulcken middelen nyet rijcke gheworden en es, so moet hemtghelt van selfs thuys wassen, oft hi moet dat onbehoorlijcke vercreghen hebben


63r

+Nota.Dese argumentatie ende oock dye voorgaende +moghen gherefuteert ende begrepenwerden, alsmen can betooghen eenich point oft artijckele, in die verhalinghe achterghelaten of anders te wesen dan daer verhaelt es, als van den gront voorseyt. Denverweerder mach segghen dat hem dien seluen ghegeuen es, twelc den heesscherversweech, in zijn enumeratie, oft betooghen hoe hi dien gecocht heeft, twelc denheesscher verloochende. Desgelijcx van tgelt, den verweerder mach seggen dat hieen cleen plecxkin lants gecocht heeft, ende tghelt daer in gheuonden, oft dat hemvoor eenighen dienst gegeuen es, twelc den h. versweech, of betooghen gewin vancoopmanschap twelc hi verloochendeEen ander argumentatie by die welcke dat wij van contrarie wederomme totter

+Oppositio.eerste propositie + keeren. Exempel. Het onghelijc twelck mijnen vrient mi gedaenheeft, es mi quaet om verdraghen. Dit es de propositie: nu volcht contrarie vandien, want hadt mijnen viant gedaen, dien ic noyt duecht noch vrientschap en bewees,ic soudt vergeuen, nv keert hi wederom totter eerster propositie, maer nv sulc ongelijcende schande mi aengedaen te wesene, van hem dien ic als mijnen besten vrient demeeste weldaet vander werelt ghedaen hebbe: tes mi quaet, ia onmoghelijc om teverdragene.Tes een schone argumentatie, om te refuteren ende exorneren, als wij connen

betoogen, wt die reden van ons wederpartije te volgen niet tgeen dat si seggenwillen,

+Violamer tgeen dat onsselue mede gaet. Exempel + En es gheenwijsheyt so grote pijn endeneersticheyt.


63v

doen om eenighe scientien oft consten te leeren. Redene. Want smenschen leuen esseer cort. Refutatie. Daerom temeer salmen alle pijne ende neersticheyt doen, eenighesonderlinge scientie oft const te leerene, om by dien (aenghesien dat wij niet langheleuen enmoghen) eenighe sonderlinghe saken te doene, bidenwelckenwij vercrijghenmoghen een eewighe memorie, ghetuigenesse gheuende dat wij gheleeft hebben.

+Induction.

+Wij approberen somtijts eenighe saken dye twijfelachtich zijn, by ghelijckenessevan saken die nyet twijfelachtich en zijn. Concluderende, wt den ghenen dat onspartije gheconsenteerdt heeft, wat daer naer volghen moet. Exempele. Ic vraghe v,oft v ghebuer een beter peert hadde, dan het uwe, welc ghi kiesen soudt? ghi segt vghebuers peerdt. Voort vraghe ic v, oft hi een schoonder huys hadde dan ghi, welcdat ghi kiesen soudt? ghi segt zijn huys. En oft hi een beter tabbaert hadde dan denuwen? ghi segt ghi soudt den sinen kiesen. Nv vrage ick v, oft hi een beter wijf haddedan die uwe, soudt ghi die oock voor die uwe begheeren? Ghi swijcht daer op, maeraenghesien dat ghi verswijcht tgene dat ic principalijc van v te hooren begheerde:Ick sal selue segghen wat ghi peynst. Ghy hadt lieuer zijn wijf dan die uwe. Daeromten si dat ghi v laet duncken tbeste wijf te hebbene vanden lande, ghi sult altijtsbegheeren een andere, die ghi meenet beter te wesen dan die uwe.

+Enthymema.

+Men verchiert ooc een redene met een simpe


64r

le conclusie, dat es een argumentatie by de welcke men betoocht wten gheenen datvoren gheseyt es, oft geschiet, wat daer nootsakelijc naervolgen moet. Exempel. Wasdie man te Ghendt versleghen, so en mach tfayt nyet ghedaen wesen van hem, dieop dien seluen tijt te Brugghe was. Die vrauwe heeft een kint ghebaert, ergo si en esgheen maecht. Het es een mensche, ergo het es een sondaer. Dese argumentatie wortgerefuteert alsmen betooghen can dattet naeruolgende niet wel en accordeert mettenvoorgaenden noch ooc niet nootsakelijck en es. Exempel. Het es een moeder, ergosi bemint haer kint. Een ander mach segghen. Medea was ooc een moeder ende siheeft haer kint ghedoot.Noch een seer schoone argumentatie, om alle redenen te confirmeren ende

+Sylogismusverchieren. Alsmen + wt twee voorgaende clausen (waer af deerste de propositieghenoemt es, en dandere die assumptie) maect een conclusie: betooghende intcorte wat daer wt nootsakelijc volghen moet. Exempel. Hi es rijcke die ghenoechheeft: ic hebbe ghenoech, ergo, ic ben rijcke. Alle menschen zijn sterffelijc, ghi zijteen mensch, ergo ghi zijt sterffelijc.

+Ratiocinatio.Een ander argumentatie perfect van dese voorgaende. +Syllogismus ghemaect.

Want alsmen met dese voorgaende argumentatie een redene confirmeren endeexorneren wil. Ende dan die propositie ende ooc dye assumptie van selfs niet claeren zijn, so moeten dye gheprobeert worden. Ende by dien moet die argumentatie vijfdeelen heb-


64v

ben. Te wetene, die Propositie. Die Redene vander propositie, die assumptie, dieredene vander assumptie, ende die Conclusie. Dese argumentacie wordt ghenoemtdie alder perfecste. Exempel. Die Propositie. Alle menschen die bi costume quaetdoen, draghen sulcken nijt int herte, dat si alle middelen soecken om hem te wrekenvan den ghenen daer si onurientschap hebben. Redene: want sulcke quadebloetghierige menschen al en hebben si gheen cause noch occasie om yemant tehinderen, si sullen van selfs eenige cause soecken, om anderen onghelijc te doene.Hoe veel te meer dan als eenige bate of schade, haet nijt, vreese, oft gramschap, hemlieden daer toe mouerende es? duer welcke passien ooc die goede oprechte menschensomtijts verblint worden verdolende van haer goede gewoonte.Wat sullen dan quademenschen doen, als si occasie vinden om haer seluen te moghen wreken? Ic latevaren wat al quaets duer die gramschap daghelicx ghebuerende es. Ic verswijge oocvan dye onredelijcke dieren, hoe si vergramt wesende haer seluen soecken te wrekene.Ic en segghe ooc niet, hoe die alder wijste mannen duer gramschap ende nijt dicwilshem seluen niet en hebben connen bedwingen. Ia hoe vele costelijcke rijcke endemachtighe steden, landen, ende conincrijcken dat die goede menschen dueronurientschap ghecorrumpeert worden, wat willen wij twijfelen vanden ghenen diebi costumen hem van quaet doene nyet wachten


65r

en connen? Als si met nijt ende gramschap beroert werden sullen si haren viantsparen? Die Assumptie. Maer desen verweerder was den ouerleden persoon hatendeende benijdende, als sinen doodelijcken duerslegen viant. Die redene: Vanden tijtvoort dat hi verweerder zijn proces verloos teghen den ouerledene, tes v liedenmijnheeren altemale wel kennelijck, wat coragien hi tegen hem gedregen heeft. Ten esgheen noot v breeder daer af te vertooghene. Ghi weet den sin ende conditien vandenverweerder, hoe hi benijt ende vreest al de ghene die metter rechtuerdicheyt handelenhoe hi noyt niet gedaen en heeft, dan met voorraedt, loosheyt ende bedroch, omtwelcke den ouerledene (als een beminder der rechtueerdicheyt) hem verweerderdicwils strangelijc begrepen heuet. Ende noch meer soude, hadde hi mogen leuen.Bi denwelcken vreesende ende benijdende alsulckenman, hi heeft hem laten dunckendat hi nemmermeer welvaren en mochte, voor hi dien seluen ter doot gebrocht soudehebben. Ghi lieden weet ooc wel wat listen ende lagen dat hi leyde, om den anderenonnoselen man N. te hinderen, denwelcken hi ooc verradelijc gedoot heeft, alleenlijcwt afionsticheyt, die hem nochtans veel duechden ende weldaden hadde bewesen,ende van wien hi geen vreese en had, mer van desen ouerledene hadde hi die meestevreese vander werelt, so dat hier afionsticheyt, haet, nijt gramschap ende vreese alin een versaemt zijn. Conclusie. Midswelcken ghenoech blijct, hoe alsulckenmenschen, wt cleene oorsake tot quaet doen


65v

bedocht zijn ende hoe daer vele causen ende oorsaken desen verweerder teghen denouerledene ghemoueert hebben om hem ter doot te brenghen. Als waer by daer gheenregard of aenschau genomen sal wesen op dye friuole defensie ende verloochenenvanden verweerder voornoemt. &c. Dese argumentatie machmen segghen met driedeelen, achterlatende die twee redenen oft approbatien, aldus. Die Propositie. Allemenschen die cause hebben om quaet doen, ist dat si van natueren daer toe gheneghenzijn, si pleghen gheerne quaet te doene. Die Assumptie. Maer den verweerder haddegroote cause om den ouerledene ter doot te bringhen, en hi es oock van natueren totbloetstorten ende dootslach genegen. Die conclusie, ergo den verweerder heeft denouerledene ter doot ghebrocht. Men soude oock mogen maer een approbatie oftredene achterlaten, ende also soude die argumentatie vier deelen hebben.

+Exeplum.

+By exempelen van saken die geschiet zijn oft schijnen geschiedt te wesene,machmen ooc seer schoone argumentatienwaken, om te confirmeren, persuaderen,verbreeden, ende verchieren. Hier onder werden besloten fabelen, versierde cluchten,als de fabelen van Aesopus, ende ander Item parabolen of comparatien gelijckenessenwarachtige oft ymmer geloouelijcke historien ende dier ghelijcke. Dese exempelenende ghelijckenessen salmen int argumenteren ghebruycken als ghelijc, als onghelijc,of als contrarie. Exempel van deerste. Dye handen ende die voeten moe


66r

ten beslauen ende winnen, daer tlichaem gheheel by leuen moet. Also ooc dielantlieden moeten bi haer labuer tgeheel lichaem der gemeenten onderhouden.Exempele van tweede. Een nyen schip es beter te betrauwene dan een oudt, mer alsoniet een nyeuwe vrientschap. Exempel van tderde. Een moeder bemindt by natuerenhaer kinderen, maer ter contrarien: Medea heeft haer eyghen kinderen ghedoot.¶ Dit si nv ghenoech van die argumentatien int corte ghesproken, dye welcke seer

bequame zijn ende ooc nootsakelijck om alle propoosten ende redenen constelijc tebeleeden, verchieren, ende besluytene. Voort sullen wij bescrijuen, watmen intargumenteren wachten moet. Want een goet Rhetorisien en moet niet alleenlijckweten hoe ende waer by dat hi zijn causen ende redenen verchieren mach, maer oocneersterlijc obserueren wat vitien ende ghebreken daer wesen mogen. Twelcke oocseer goet ende nootsakelijc es te wetene om twee saken wille. Ten eersten op dat eenyegelic die selue schuwen mach. Ten anderen dat hi zijn wederpartije die selue nietobseruerende bi dien lichtelijck sal moghen confuteren, reprehenderen oft begrijpen.

¶ Van dye vitien oft ghebreken die welcke in die argumentatienghebueren moghen.

EEn argumentacie es quaet in die welcke een openbare luegen es. Exempel. Hi enmach niet wijs zijn die tghelt niet en bemindt. Socrates en beminde tghelt niet: ergo


66v

hi en was niet wijs. ¶ Item als de argumentatie bedriegelijc es, twelcke die dialecticieen Sophisma heeten. Exempel. Dat ick ben dat en zijt ghi niet. Ic ben eenmensche?ergo ghi en zijt geen mensche. Dat een mensche es, dat en es gheen peerdt, eenmensche es een dier: ergo een peert en es gheen dier. Alle menschen zijn geleert oftongheleert, maer alle menschen en zijn niet gheleert: ergo alle menschen zijnongheleert. ¶ Item tes een quaet argument twelckemeer ons wederpartije verschoont,dan ons seluen. Exempel. Mijn heeren om dat ic goede cause heb, daerom en doe icniet vele blijcken. &ce. ¶ Item alsmen eene ghemeene, oft crancke redene allegiert.Exempel. Mijn heeren had ic gheen goede cause, ick en soude niet voor iustitiencomen. Item hadde ict gheweten ick en soudt nyet ghedaen hebben. Item het is miwt dronckenschapmisuallen. Itemmen enmoet dye kinderen van ioncx niet castijen,want ic en castije mijn kinderen niet ¶ Item dat van al te seer verre ghehaelt es.Exempel. Ach hadde die man noyt gheboren gheweest, die den boom gheplant heeft,daer af het schip ghemaect was, daer mijn vader ongheluckelijck mede ter zeegheuaren heeft, ende es verdroncken. Wat wiltmen dat ongeluc den planter te lastelegghen? ¶ Item alsmen een quade diffinitie gheeft. Exempel. Een dief, dat es eenquaet onrechtueerdich mensche. Een andermach segghen, so es ooc een roouer, eenmoorder, een ouerdraghere, een valsch oorcondere, ende veel


67r

meer andere. ¶ Item het es een argument vitieur, als wij een donckere twijfelachtighesake, willen doen blijcken met donckeren twijfelachtighe redenen. Exempel. Dieman moeste steruen op den derden dach van dat hi int hooft gewont was, want hy enmochte nyet langher leuen. Ende op dien seluen dach was daer een quaet aspect vanSaturnus ende Mars tot Luna in Ariete twelcke beteekende dat hy op dyen dach vandie quetsure steruen moeste. &c.¶ Item alsmen een sake seere groot maken wille ende hooghe heffen, diemen

behoorde te docerene. Exempel. Oft yemandt gheaccuseert ware van dootslach, endeeer dat ghenoech ghebleken es, den accuseerder sal tfayt groot gaen maken seggendedatmen gheenmeerder quaet en soudemoghen doen dan dootslach. &ce. Dye vragheen es nyet oft groot quaet es: maer oft tfayt biden verweerdere gheperpetreert es.Item ter contrarie, alsmen pijnt een sake te docerene, ende claer te maken, de welckegenoech bekent es, of die den verweerder selue belijdt ende kent: want daer en istgeenen noot datmen docere mer datmen tfayt groot ende swaer make. ¶ Item alsmenspreect tghene dat leelijck oft oneerlijck es, om die personen die dat segghen, ofhooren oft om die plaetse daert gheseyt wordt. Exempel. Dat een Iuge lichtueerdicheytoft sotheyt spreken soude in die vierschare. &c.¶ Item alsmen segt tgene dat den iugen offenderen mach. Exempel. Dat wij

accuseren wilden den


67v

ghenen die de Iugen seer lief ende weerdt hebben. Of dat ic in vrancrijcke wesende,die franchoysen misprijsen soude. ¶ Item als wij seer misprijsen eenighe seken, inde welcke die iugen oft audituers beschuldich zijn. Exempel. Wij moeten een oratieof vertooch doen voor fraye vroome oorloochs mannen ende capiteynen die veelprouessen ghedaen hebben, endemenighe vrome stadt gheraseert: En wij sullen daergaen misprijsen dye oorloghe, seggende datmen gheen argher sake doen en machdan oorloghe voeren ende steden destrueren. &c. ¶ Item als wij een sake misprijseninde welcke wij selue beschuldich zijn. Exempel Een dronckaert misprijst diedronckenschap, of een hooueerdich mensche die houeerdicheyt. ¶ Item eenargumentatie es vitieux ende quaet, als daer onghestadicheyt in beuonden werdt.Exempel. Yemant sal segghen hoe hi ghecomen es, alleenlijck wt goetwillicheyt,ende om tweluaren vanden genen die hi vermanen of yet vertooghenwil. Ende achternaer sal hi segghen, hoe hi hopende es, dat zijt hem loonen sullen, ende sinen arbeytvergelden. ¶ Item als yemant allegiert ende segt tgene dat zijn eyghen cause quaetmaect. Exempel. Een oorloochs capiteyn wil een vertooch doen, voor zijn knechten,om goeden moet te geuene, en hi sal gaen prijsen die macht menichte, endebehendicheyt vanden vianden. ¶ Item alsmen anders proponeert dan men veruolcht.Exempel. Als ic in mijn diuisie beloue te sprekene van vier saken, en ic en segghermaer


68r

drie. Of ic proponere te segghene van al, ende ic en betooghe maer van som. Oftyemant is geaccuseert zijnmoederemetten voet gestooten te hebbene. En hi defendeerthem, segghende dat hy gheen handt aen huer gesteken en heeft. Oft yemant soudedye van Ghendt prijsen, en hi gaet die van Brugghe seere misprijsen. Oft yemandtmisprijst eenen staet, const oft scientie, om de ghene diese misbruycken. Oft alsmenspreect van twee goede saken welcker best es. En alslmen deen prijsen wille, datmendan gaet van dandere veel quaets segghen. Oft alsmen segt van twee saken dat deenegoet es, ende dandere quaet, ende men betoocht, waeromme deen goet esverswijghende waeromme dye andere quaet es. Of men wil yemant prijsen om zijnduechden, ende men prijst hem om zijn rijcdom. &c. Alle dese pointen zijnsonderlinge te noterene, want als si beuonden werden in ons wederpartije, tes eenteeken dat hi niet en heeft om hem wel te verantwoordene. ¶ Item een argument esooc vitieux alsmen een sake probeert met quade redenen, gelijck als die valsch zijn.Exempel. Het ghelt es goet, want smenschen salicheyt es daer in gheleghen. Of alsdie redene cranck es, als voren. Of als dye redene tselue es datmen proponeerde.Exempel. Die ghiericheyt es seer quaet, want in die ghiericheyt es groot quaetghelegen. Oft als die redene onbequaem ende friuole es. Exempel. Tes goet eenengoeden vriendt hebben, want men mach daer somtijts ghenoechlijc mede spe


68v

len ende couten. &ce. ¶ Item die argumentacie es quaet, alsmen van sommighe sakenint particuliere spreken soude, en datmense generalijck aldaer in begrijpt. Exempel.Alle die aerm zijn, si soudent lieuer qualijc vercrijghen dan haren cost winnen metwercken. ¶ Item alsmen segt van een sake die selden ghebuert, datse niet ghebuerenenmach. Exempel. Nyemant enmachmet een aensien, ende duerlijdendemet minnenbeuaen wesen. ¶ Item als wij een quade enimeracie maken, segghende datter meeroft min saken zijn, dan daer metter waerheyt zijn. Exempel van deerste. Drie sakenzijnder, die de geheele werelt regieren. God, die natuere, ende die fortune, dats qualijcgeseyt, want God die regeert die geheele werelt alleen: ende alle ander saken zijnhem onderdanich. Exempel van dander. Twee saken zijnder die den mensche totquaet doen trecken, te wetene houeerdicheyt ende ghiericheyt. Een ander machseggen, ledicheyt, dronckenschap, oneerlike liefde wat sullen die doen? ¶ Item alswij een redene affirmeren, met een onseker teeken. Exempel. Hi es bleec ergo, hiheeft siec geweest. Die vrouwe es fray ende blijde, ergo si regeert haer qualijc. ¶Item als wij seggen in ons expositie alle de pointen verhaelt te hebbene, ende dat wijeen oft meer vanden principalen achter gelaten hebben. Exempel. Het blijct dat denman vermoort es, twelcke gedaenmoeten hebben die rouers, of zijn vianden, of desenverweerder die zijn goet deelen moet. Maer in die plaetse en waren noyt rouersgesien, hy en hadde ooc


69r

gheen vianden, ergo, na dat hi vanden rouers niet vermoort en es, want daer gheenen waren, noch van sinen vianden, want hi gheen en hadde, so moet hi vandenverweerder vermoort wesen. Den verweerder of sinen beschuddere mach ditreprehenderen, segghende, zijn dienaers, of huysghesin, of ander die ooc zijn goetdeelen moeten, mogent gedaen hebben. ¶ Item als wij ons in een openbaer quaet,met een lichtueerdighe excusatie defenderen willen. Exempel. Ick moeste een bastaertkint maken, want ick en vondt gheen te coopene.¶ Item alsmen wt ons redene suspitie van quaet nemenmach. Exempel. Als yemant

seere prijst ende persuaderen wil een sake daer hy bate of profijt af hebben mach. ¶Item tes vitieux alsmen meer op eenen name of woort staen wil, dan op de sake dyeby den woorde beteekent wort. Exempel. Een gheselle swoer dat hi drie maenden inVrancrijc ghewoont hadde, daer hi ende alle tvolc binnen dien tijt gheen broodt enaten, als hy begrepen werdt van anderen, die dochten dat niet warachtich wesen enmochte, hy seyde dat hi niet qualijc geswooren en hadde, want si hadden daer al paingheeten.¶ Item als wij int exorneren een quade ghelijckenesse gheuen, Te wetene dye

onghelijc es oft ons seluen contrarie. Exempel. Also denWulf van ioncx leerdt sinenionghen naer den roof sien, so moeten wij oock ons kinderen van ioncx tot duechdeninstrueren.


69v

¶ Item alsmen int exorneren quade exempelen gheeft, Te wetene die niet warachtichen zij oft oneerlijc ende niet naer te volghene, oft meerdere, oft mindere dan de sakedaer wij af spreken ¶ Item alsmen gewijsde sake oft sententien qualijck allegiert, Tewetene die van onghelijcken saken zijn, oft andere dan dies nv questie es, oft die nietseer oprecht zijn, of als ons partije wel also goede oft beter soude moghen allegieren.¶ Item die argumentatie es vitieux als wij een quade conclusie maken. Te wetene dieniet met een sekere enumeratie besluyt int corte, al tghene dat wij gheseyt hebben,by ordene alsoot verhaelt es, op datmen daer bi claerlijc verstaen ende begrijpenmach, al wat in die propositie, redene confirmatie, ende in dye gheheele argumentatiebetoocht es.¶ Dit si ghenoech van die argumentatien, of si goet oft quaet zijn. Voort sullen wij

bescrijuen die principale plaetse wt de welcken ghenomen ende gheuonden worden,die Propositien, redenen confirmatien, refutatien, ende exornatien vandenargumentatien voorseyt. Want ghelijckerwijs alle saken niet in alle landen gheuondenwerden maer alsmen coemt ter plaetsen daer dye selue zijn, so salmense lichtelijcmogen aenschauwen, also en salmen oock een argumentatie niet wel moghenmaken,ten si datmen weet dye principale plaetsen in de welcke si geuonden moet wesen.Dese plaetsen worden gheheeten vanden Rhetorisienen Loci communes, dat zijnghemee


70r

ne plaetsen, de welcke niet alleene in Rhetorica, maer ooc in alle scientien seer velezijn sonder ghetal. Niet te min wij sullen hier de sommighe bescrijuen, de welckevanden Rhetorisienen meest gebruyct worden, betoogende by dien hoe daer oockontellijcke vele meer andere sullen moghen gheuonden wesen.

¶ Hoe die propositien gheuonden werden.

DIe Propositien werden ghenomen vanden principalen plaetsen der causen Exempel.Yemant begeert oorconden beleet te hebbene. Dye principale ende ghemeene plaetsees: Oorconden. Daer op maect hi zijn Propositie aldus Sonder oorconden en salmengheen partije gelooue geuen. Een ander refuteert het selue, makende zijn Propositieter contrarien aldus. Men en moet niet van alle saken oorconden beleeden want velequade fayten worden bedectelijcken ghedaen. Item op de torture een maect zijnpropositie aldus. Gheen sekerder sake dan die torture, by de welcke een yeghelijcbedwonghen es, die waerheyt te segghen. Een ander maect zijn Propositie contrarie.Gheen onsekerder sake dan die torture, by de welcke menich mensche bedwongenes te lieghene. Want die vroom ende hardt ghenoech es, om die pijne te verdraghenedat hi ghedaen heeft hi salt verloochenen. Een andere, wt vreesen vander pijnen kentsaken die hi niet gedaen en heeft. Item op die wetten, eenmaket zijn propositie aldus.Men en moet nyet in-


70v

noueren vernieuwen tegen de wetten. Een ander proponeert ter contrarie. Men moetop sulcken tijt, of om sulcke personen, wat innoueren tegen de wetten. &c.

¶ Van die principale ghemeene plaetsen wt den welcken die redenen,argumenten, confirmatien, approbatien, refutatien, exornatien, endeamplificatien ghenomen werden.

DIe gelegentheyt vanden gemeenen plaetsen es tweederhande, te weten personeelende reel, dat es aengaende den personen, ende den saken.

+A persona

+Nopende den personen, tsi den persoon vanden heesscher, vanden verweerder,van den Iuge, vanden hoorders, oft in andere manieren, men sal considereren alshier naer volcht.

+A gn e.

+Eerst van wat afcoemsten dat hi gheboren es want die kinderen plegen meesthueren ouders naer te volghene. Men segt. Quaet out, quaet ionck, quaet ey, quaetkiecken.

+A natione.

+Van wat natien van volcke, Italien, duytsch, Spaengiaert, Franchoys, want elckenatie heeft huer maniere van doene? seer diuersch en dicwils gheheel contrarievan andere.

+A patria

+Vanwat steden oft plaetsen, want die steden hebben ooc huer sonderlinghemaniereende opinien. Als die Brugghelingen, wtwendich, delicaet, somtijts meer danliberael.

+A sexu.

+Van man oft wijf. Want dootslach salmen bet


71r

gelouen vanmans gedaen te wesene dan van vrauwen. Maer touerye salmen eer denvrauwen toescrijuen dan den mans.

+Ab aetareVan wat ouderdom, want men sal anders geuoelen + van kinderen, van iongen, oft

oude persoonenVan wien, ende hoe hi opgeuoedt, onderwesen ende gheleert es. Want daer mach

+Ab educationeveel aen cleuen, + ende groot verschil wesen, hoe yemant van ioncx gheinstitueertes.

+A forma.Van wat maecsele, schoon oft leelijc. &c. want + schoonheyt gheeft dicwils suspitie

van oncuysheyt, leelicheyt ter contrarien.

+Ab habitu.Van saken die inden mensche zijn, niet van geboorten, + maer bi gewoonte ende

exercitie vercregen. Als gheleertheyt, schoone sprake, liberaelheyt, vrecheyt,grootmoedicheyt, cleynmoedicheyt, goedertierenheyt, onghenadicheyt, hardheitteederheyt, snelheyt, traecheit. &c. dese ende deser gelike geuen of beletten dicwilsdie geloofsaemheyt

+Ab affectioneVan eenighe haestighe veranderinghe tsi int + lichaem oft inden sin, als blijschap

int aenschijn of droefheyt, bleccheyt, rootheyt, ende dier ghelijcke. Item vreese,beuinghe onghestadige sprake, onghewoonlijcke roeringhe ende gesten, den gancknv traech, nv haestich. &c. twelcke al wesen moghen teekenen coniecturael.

+A commodis t incommodisa nimi t corporis.

Van bequaemheyt of onbequaemheyt des sins + ende des lichaems, de welckealleenlijc by natueren es, ende niet by ghewoonte oft exercitie vercreghen. Alsscherpheyt van verstande oft plomheyt, stoutheyt, bloodheyt, schalcheyt, sotheyt,


71v

wel onthouden oft verghetelheyt, ghesontheyt onghesontheyt, lichtheyt, swaerheyt,lancheyt cortheyt, ende dier ghelijcke.

+A fortuna.

+Van trijcdom des persoons. Of hi arm es ende cleen van vrienden, of rijcke endemachtich van goede van vrienden ende van dienaers. Want ten es niet ghelijc tegheloouene, vanden rijcken dye alle dinck tharen wille hebben, ende vanden aermendien al dinck ghebrekende es.

+A conditione

+Van wat conditien ende staet dat hi es, edele oft onedele, Burghemeestere oftondersaet, poortere of vreemdelinck, vrij oft slaue, gehuwet of onghehuwet, vaderoft kint. &ce. Hier mach ooc groote differentie wesen, om yet te proberene, oftimproberen, ende om int selue ghelooue te gheuene oft nyet.

+A victo

+Van dye spijse ende dranck machmen argueren van tleuen der personen. Wantten es niet ghelijck te gheloouene van die spijse ende dranck hebbenoueruloedelijck of spaerlijck, of met pijnen half sadt.

+A studijs.

+Van eenighen affairen daer den mensche sinen sin meest op stellende es. Als eenlandtman, een Iuriste, een Schippere, een Coopman, een oorloochs man, eenmedicijn.

+Ab ante actis siue dictis.

+Van datter voren gedaen oft geseyt es mach men argueren wat daer naer volcht,Als een, die een nyeu mes ghecocht hadde, ende seyde dat sinen viant gheen driedaghen leuen en soude, die ooc binnen den seluen tijt versleghen was, twelcke grootesuspitie wesen mochte.


72r

+A noieVan die namen der personen mach oock somtijts + geargumenteert wesen. Exempel.Met rechte was hi ghenoemt Symoen de hont, want hi leefde als een hont, en hies als een hont gestoruen. Ende Wulfaert zijn broeder, die is ooc subijtelijc van eenmensch eenwulf gheworden. Dese ende deser ghelijcke plaetsen zijn vanden personen,die welcke niet al en moghen bescreuen wesen, maer hier es die maniere betoocht,hoemen die sal moghen vinden.

¶ Van die plaetsen Reeil, dat es aengaende den saken.

+A re.NOpende den saken diemen tracteert + oft handelt, als dootslach, vrauwen cracht,moort, diefte, kercroof, oft eenich andere fayten, oft saken, tsi goet ofte quaet.Om die selue te proberen, confirmeren, refuteren, exorneren, ende dilateren, men saldaer af argumenteren, als hier naer volcht.

+A causaVan die Cause. Als dat het fayt soude gheschiet + wesen wt haet, nijt, gramschap,

quade begheerte, oneerbaer liefde, vreese. Om bate ofte profijt te hebbene, vft omschade ende verlieste ontgane. &c. Of ter contrarie wt goeder meeninghe, wt goederliefde, om meerder quaet te beschuddene, om tghemeen weluaren. &c.

+A loco.Van die plecke wort gheargumenteert oft si + wel bequaem es oft niet, oft si

bergachtich es of pleyn, aen den zeecant, oft midden slants, beplant of bloot,bewoont of onbewoont, velt of bosch,


72v

breed oft nauwe, bi der stadt, oft verre van daer ghewijdt onghewijdt. &c.

+A tye.

+Vanden tijt. Als voorleden, present, of toecomende. In den somer of indenwinter,bi dage oft bi nachte, in tijde van oorloghe oft van payse, in tijde van pestilentie,van dierte oft goeden coop, &c. Hier wt moghen veel coniecturen genomen wesen,ende onuerwinnelijcke probatien oft refutatien. Ghelijck als yemandt yet gheseytsoude hebben, of ghedaen, eer hi gheboren was. Oft eenich contract gehanteekentnaer zijn doot.

+A modo.

+Van die maniere. Hoe die sake ghebuert es. Subtijlijc oft bi crachte, heymelijckof int openbaer, bi yemants raet oft bi eyghen voornemen, wetens oft onwetens,bi gheualle oft bi voorsienicheyt. &c.

+A materia.

+Van die materie oft instrumenten, als stocken messen, boghen, venijn, endedierghelijcke, also argumenteren si ghemeenlijc. Ic en hadde niet scherpers danmijn tanden, waer mede soude ic hem hebben ghewont?

+A facultate

+Van die macht. Want tes bet ghelouelijc luttel volcx van velen versleghen tewesen, die slapende vanden wakende, de crancke vanden stercken, dieonghewapende vanden ghewapenden die onbereede vanden gheenen, die hem vante voren daer toe bereedt hadde. &c.

+A simili.

+Van een comparatie of ghelijckenesse. Exempel. Ghelijc die Bye wt elckenbloemken het beste wtsuygende es, ende het archste achterlatende Also sullen wijoock wt dye Poeten, dye goede


73r

leerlinghen voor ons nemen, ende die onreynichheyt achterlatende.

+A maiori.By ghelijckenessen van het meeste machmen + het minste proberen. Exempel. Die

sinen vadere bedriecht: hi sal wel eenen vreemden bedrieghen. Ist gheorloft eenendief die by nachte comet om te stelen, doot te slane: so ist gheoorloft dien te quetsen.

+A minoriBy comparatien van het minste wort het meeste + gheprobeert. Exempel. Bedrijft

hi sulcken rauwe om eenen vreemden, wat sal hi om sinen vader doen. Sijn dieteedere vrauwen inden teghenspoet ghestadich beuonden. Ist niet schande voor dyeghebaerde mannen, dat si faelgeren souden?

+A partMen mach oock proberen bi comparatie van + euen groot oft euen vele. Exempel.

Heeft die vader macht ouer sinen sone, so heeft hi ooc macht ouer zijn dochtere.Es mijn broederv neue, waerom en kent ghi mi niet?

+Ab exemplo.Bi exempelen machmen een sake wonderlike + seere proberen, confirmeren,

exorneren ende dilate een de welcke menichfuldelijcken gebruyct werden,principalijcke nochtans in vier manieren, Te wetene als ghelijck. Exempel. Ghelijcinden tijden van Noe die menschen waren etende, drinckende, ende huwende, tot opden seluen dach doen Noe inde arcke gegaen es, ende si en hebbent niet bekent nochghelooft, tot die diluuie ghecomen es, ende heeftse al wech ghenomen. Also werdtoock die toecoemst vanden sone des menschen.


73v

Item als contrarie. Exempel. Dalila heeft haren man bedroghen, ende in die handenvan sinen vianden gheleuert. Maer ter contrarien. Abigail heeft hueren man verbeden,ende van sinen vianden verlost. Item als meerdere. Exempel. Christus heuet dievoeten van sinen discipulen gewasschen so behoorden wij ooc malcanders voeten tewasschene. Item als mindere. Exempel. God de hemelsche vadere voedt die ionghender rauen als si tot hem roepen: so en sal hi ons niet verlaten, ist dat wij op hembetrauwende zijn.¶ Item noch bouen desen plaetsen, voorseyt worden daer genoteert die principale

plaetsen daer voren af gesproken es, om te proberene ende te refuterene, Te wetenein dye causen betoochsaem ende beraedtsaem, so salmen noteren dese naervolghendeghemeene plaetsen.

OneerlijckEerlijck

QuaetDuechdelijck

Onoorbaerlijc.Oorboorlijck

Swaer om doen.Licht om doen.

Onmoghelijck.Moghelijck.

Niet nootsakelijc.Nootsakelijck,

Onghenoechlijck.Ghenoechlijc.

PerijckeleusSonder perikele

OnrechtueerdichRechtueerdich

OnghelijckGhelijck

¶ In die causen Iudiciael de principale plaetsen om te proberen oft improberen zijndese. Oorconden, brieuen, bekennen in dye torture. Ghemeene vois Nature, Wedt,Costume, Ghelijck ende Goet, Gheiugeerde sake, Contract ende voorwaerde.

¶ Conclusie.

WI hebben nv int corte vertoocht al tghene dat een Rhetorisien principalijc schuldich


74r

es te wetene. Als die vijf officien vanden Rhetoriesien, metgaders die ses deelen derinuentie Desghelijcx oock hoe die selue in alle manieren van Causen ghebruyctworden. Ende ten laetsten hoe ende bi wat middelen, datmen die elocutie oftwtsprekinghe verchieren mach, om totter vulmaectheyt te gerakene, twelcke so wiemet nersticheyt ende daghelicscher exercitie sal willen achteruolghen: hi sal moghelijczijn saken, Causen redenen, ende argumenten constelijc ende lichtelijc vinden,claerlijc, bescheedelijc, ende fraylijc, ordineren, confirmeren, ende vast in diememoriehouden, soetelijc, chierlijc, heerlic ende oueruloedelijc wtspreken: metverwonderinghe, ghenoechte, toeneyghinge, ende persuasie, vanden genen dye dathooren sullen. In welcke saken die inghelijcke const Rhetorica ghelegen es. Godgheue dat si tot zijnder eeren, onser salicheyt ende ons euen naesten gestichticheyt,gebruyct moet wesen. Amen

¶Dit es een Vocabularius van sommige vreemdewtlantsche termen oft woorden, diemen onderons Vlaemsche sprake dagelicx vserende es.¶ Prologhe.

GHelikerwijs dattet niet genoech en es in eenen goeden vruchtbarigen ackere goetzaet te zayene. Ten si datmen ooc die quade cruyden neerstelic extirpere endewechwerpe, oft anders


74v

souden den arbeyt meest verloren wesen. Also nae dat wij die edel Rhetorica vooronse fraie Vlaemsche Ionghers const beminders bescreuen hebben, willende de selueooc waerschuwen vanmisgane in haer elocutie, wij hebben hier bescreuen, niet alle(twelc onmogelijc ware) maer ymmer een groot deel, van vreemde woorden,betooghende in wat verstande die selue met ons vlaemsche Tale, vanden gheleerdendicwils ondermingelt ende ghebruyct worden. Twelcke wij niet sonder groote endenootsakelijcke cause gedaen en hebben want wt dyen dat die simpele Idioten altijtsmeest prijsen ende verwonderen, tgene dat si niet en verstaen, so willen dieongheleerde dichters ende Procureurs, slachtende der Symmen oft Scymminkel, oocalsulcke vreemde onghehoorde termen spreken, ende nae huer eyghen fantasie nyeuweversieren, weder die invsancie zijn oft niet. Si hooren datmen van doceo segt, doceren,si willen van amo, lego, traho, audio, maken ameren, legeren, trahieren, audieren,ende veel meer andere vreemde sotte bastaerde woorden, gheensins te verdraghene.Want dit es een rechte Cacozelia daer wij in ons Rhetorica af ghesproken hebben,Te wetene, als wij een sake vertrecken met vele vreemde gheaffecteerde groote,eerlijcke woorden (also ons dunct) dye wij selue nyet en verstaen, oft niet geuseerten zijn, noch geensins ten propooste dienende bi den welcken ons natuerlijcke suyuerevlaemsche sprake, schandelijcke bedoruen wort ende verduistert. Daerom


75r

hebben wij desen Vocabularius van vreemden nochtans gheuseerde Termen vooronse goetwillighe Vlaemsche ionghers willen bescrijuen, nyet voorwaer aldermeestom dat si dye selue vreemde woorden ooc tot allen propoosten dagelicx ghebruyckensouden. Maer op dat si, die niet dan huer Vlaemsche moeder tale en connen, diewtlantsche woorden van anderen ghesproken wesende, verstaen moghen, hemliedenwachtende die te misbruyckene, tsi int qualijck spellen, pronuncieren, stellen oftspreken in plaetsen daer si gheen goede beteekenesse en hebben, of voor lieden diesniet en verstaen. &c. Dit wel obseruerende, si sullenmogen dese naer volghen, endeandere gelike geuseerde wtlantsche woorden gebruycken Als si gheen bequamerevlaemsche woorden vinden moghen, oft ter cause van dicht oft rijme. Maer altijts ingoeder beteekenesse, in bequamen plaetsen, voor bequame persoonen, ende metgrooter discretie. Anders soude hier bastaerdt Vlaemsch tot gheck ende spot werden.Aengesien dat die Vlaemsche sprake niet min dan andere goede spraken in huerseluen genoech oueruloedich es, in goede woorden, sententien, prouerbiencomparatien, translatien, ende alderhande statelijcke manieren van sprekene.

¶ Hier naer volgen die vreemde Termen.


75v

A

ABandoneren, ouerguen, verlaten.Abalieneren, verureemden.Abbreuiatie, afcortinghe.Abhorreren, ontsien, vreesen.Abolieren, te niete doenAbstineren, afhouden.Abstinentie, afhoudingeAbuteren, misbruyckenAbuus, een misbruyck.Abuseren, in abuse bringhen.Accepteren, aennemen ontfanghen.Acies, een toeganckAccident, een gheual.Accidentael, gebuerlicAcoleren, omhelsenAccommoderen, beschicken.Accorderen, ouer een draghen.Accumeleren, vergaderenAccuseren, wroeghenAccusatie, wroeghingeActuer, die een sake vertoocht metten woorde, een speelder.Actie, recht om te veruolghene dat yemant toebehoort.Additie, toedoeningheAdministreren, wt ende in gheuen.Administratie, handelinghe.Admiratie, verwonderinghe.Admitteren, toelaten.Admonitie, vermaningeAduerteren, waarschuwen.Aduneren, vereenigen versamen.Adopteren, een vreemde voor zijn kint houden.Adiousteren, toedoen, toeuoeghen.Adoreren, aenbiddenAduersaris, wederpartije.Aduocaet, een helper oft patroon.Affabele, goet om aen te sprekene.Affameren, verhongeren.


76r

Affecteren, seer begeerenAffectie, genegentheyt begheerte.Affirmeren, versekerenAffirmatie, versekeringeAffirmatijf, datmen versekert.Aggraueren, verswarenAggrauatie, verswaringhe.Agieren, vertooghen, met woorden in dinghementen of spelen.Agreeren, consenterenAlieneren, verureemdenAllegieren, toebringhenAllegatie, toebrengingeAltereren, veranderenAlteratie, veranderingeAlterneren, nv deen nv dander doen.Amatuer, een beminderAmmasseren, vergaderenAmplieren, verbreeden.Amplificatie, verbreedinghe.Amphibologie een doncker, oft twijfelachtighe redene.Anatomie, een snijdinghe des lichaems.Animeren, moet geuen.Annicheleren, te nyete doen.Annexeren, toeuoegen, aenbinden.Annex, toegeuoechtAnticiperen, voorcomen.Antichrist, dye Christo teghen es.Apostaet, rebel, wedersporrich.Apostel, een boode.Apparitie, openbaringeAppeleren, aenroepen te weten, eenen meerderen iuge.Applikieren, toeuoegenAppointieren, bereedenApprehenderen, vangen.Approberen, betoogen.Arbiter, een gecoren Iuge oft makelare.Argueren, kijuen of berespen.Argument, een disputatie, oft teeken.Argumenteren, disputeren.Arithmetijcke, die conste van tellen.Arriueren, te lande comen


76v

Arrogantie, houerdicheytArrogant, houeerdichArmonie, soet gheluytArmonizeren soet gheluyt maken.Arresteren, benauwen bedwinghen.Articuleren, by artijckelen seggen of stellenAscenderen, vpclimmenAscendent, datter oprijst oft clemt.Ascentie, een vpuaertAssigieren, belegherenAssigneren, toescrijuen, gheuenAssignement, toescrijuinghe, gheuingeAssistentie, bistantAssisteren, bistant doenAstrologie, die const van prononsticeren, wt den sterrenAssumptie, toenemingeAttent, toehoorendeAttentie, toehooringeAudientie, ghehoor.Audituer, een hoorderaugmenteren, vermeerderenAugmentatie, vermeerderingheAuthuer, een makerAuthoriteyt, macht oft hoocheyt.Authorizeren, machte gheuen

B.

Baptizeren, doopen, wasschenBarbaren, dye qualijc sprekenBeneficentie, miltheyt weldaet.Beneuolentie, goedtwillicheytBestiael, beestelijcBlameren, schande segghen.Blamatie, schandeBlasphemeren, yemants eere oft hoocheydt te naer spreken.Blasphemie, schande, cleenicheyt, lasteringe.Boleren, vrijen, minnenBulle, een lettere vanden paeus

C.


Calculeren, rekenenCalculatie, rekeningheCalaenge, roepinghe, wtroepinghe


77r

Calengieren, roepen, oft wtroepen.Capitael, daert lijf aen cleeft.Cas, een gheual.casseren, wtdoen, wtroyenCauilleren, cabbelen, strijden.Causeren, couten, oft voortbrenghen.Cautele, voorsienicheitCauteleus, schalc, voorsienich.Caution, borchtochtCelebreren, dienen, eeren, verheffen, oft bekent maken.Ceremonie, wtwendighen godsdienst.Certifieren, versekerenCertificatie, versekertheyt.Cesseren, vphoudenCessatie, vphoudingheChiromantie, die const van handen te besiene.Chirurgie const van wonden te meesteren.Chirurgijn een wondemeester.Chronike, een boec van tijden.Citeren, daghen voor die wet.Citatie, daghinghe.Circumcisie. besnijdingeCircumstantie, onstaninge.Circumlocutie, een bewimpelde sprake.Ciuijl, borgherlijckCiuiliteyt, borgerscap oft beleeftheyt.Collatie, een coutinge, tsamen sprekingheCollationeren, ghelikenCollectie, vergaderinge.Colligieren, vergaderen.Collatuer die yet geeftCombust, verberntCommemoratie, een gedenckenesse.Commenderen, prijsen.Commoueren, beroeren.Commotie een beroerteCommissie, beuel, macht toelatinghe.Committeren, beuelen, macht geuen, toelaten.Communiceren, medeelen.Communicatie, mededeelinghe.


77v

Compareren, ghelijcken vertooghen.Comparacie, gelikenesseCompenseren, deen teghen dander wicken of wedergheuen.Compensatie, alsmen deen teghen dander wict.Competeren, aengaenCompetent, aengaende behoorlijck.Competetuer, dye yet met eenen anderen begheertComplice, een medeplegher.Componere, makenCompositie, een maecselCompromis, alsmen yet tsamen belooft.Computeren, rekenen tellen.Computatie, rekeninge.Conceptie, ontfanghinghe.Concipieren, begrijpen voornemen.Concilie, vergaderinge.Concluderen, besluytenConclusie, een besluyt.Concorderen, eendrachtich maken.Concordantie, eendrachticheyt.Concubine, een slaepliefConcupiscentie, quade begheerte.Condamneren, verwijsenCondemnatie, verwisingeCondescenderen, tsamen ouercomen.Conditie, auentuere, voorwaerde.Conditionael, by auentueren.Condoneren, vergeuenConfedereren, tsamen verbinden.Confederatie, een verbont.Confereren tsamen spreken.Conferentie tsamen sprekinghe.Confessie een belijdingeConfessionael, een biechtbrief.Confirmeren, verstercken.Confirmatie, versterckinghe.Confiskieren, yemants goet tot sprincen ta-


78r

fel stellenConflueren, tsamen vloeyen.Confluentie, tsamen vloeyingheConformeren, ghelijck makenConform, ghelijcConforteren, verstercken, vertroostenConfortatie, een versterckingheConfunderen, minghelen of beschaemt makenConfusie, minghelinge, of beschaemtheit.Confuteren, wederleggenConfutatie, wederlegghinge.Congregatie, vergaderingheConiecture, radingheConiectureren, radenConiecturael, datmen raden machConiugatie, tsamenbindingheConiunct, versaemt.Coniunctie, versaminge.Coniuratie, besweeringheConniueren, duer dye vingheren sienConquesteren, vercrijgen.Conqueest, dat vercreghen es.Consequentie, een veruolch, of datter naer uolcht.Consistorie, raetscamer, oft vergaderinghe.Consolecen, vertroostenConsolatie, vertroostingeConsolideren, verharden, heelenConspiratie, een meuterieConspireren, een meuterie maken.Constant, ghestadich.Constantie, ghestadichheytConstituant, die yemant macht gheeft voor hem te agierenConstitueren, stellenConsulteren, raedt vraghenConsultatie, raet, aduijsConsumeren, verteeren, te niete doen.Contagieus, smettelijc


78v

Contamineren beuleckenContaminatie, een beuleckingheContent, te vredencontenteren te vrede stellencontentieus, kijfachtich.continentie, afhoudingecontinueren, ghedueren aenhouwencontinuatie, gedueringecontract, een voorwaerdecontradictie, een tegensegghingecontribueren medegeuencontributie, medegheuingheContristeren, bedroeuen.contumacieren, wedersporich wesencontumacie, wedersporricheyt.conuent, een vergaderinge.Conuentikele, een plaetse daermen vergadert.conuentie, voorwaerdeConuenabile, behoorlijckconuerteren, bekeerencopperen, snijdencopuleren, vergaderenCoroneren, croonenCorpulent, groot, vet, vullijuichcorresponderen, schicken ghelijck wesencorroderen, knagen, eten,Corrosijf, dat eedt, oft bijtcorrigieren, verbeteren, castijencorrect, goetcorrectie, beteringhe, castiementcouuert, bedectCouuerture, een decselCredentie, geloofsaemheyt.Credituer, die eenen anderen borcht.Criem, groot misdaet.Crimineil, daer groote misdaet aencleeft.Curicus, sorchuuldich.

D.

Damneren, verwijsen, verdoemenDate, sekeren tijtDateren, sekeren tijt beteekenenDebateren, argueren, strijden.


Debuoir, datmen schul


79r

dich es van doene.Decideren, een gheschil ten eynde bringhenDecisie, een eynde vanden geschilleDeclareren, verclaren.declaratie, verclaringedeclinere, afwijckendeclinatoire, afwijckendeDecoreren, verchierendecoratie, vercieringheDeduceren, beleeden.Deductie, een beleedtdefalkieren, afcortenDefect, een ghebreckDefectijf, ghebreckelijc.Defenderen, beschudden.defensie, een beschudtdefensuer, een beschubder.Degenereren, zijn gheslachte niet volghen.Delecteren, behaghen.delectatie, behaginghe, oft ghenoechteDelibereren, beraden, bedinckenDeliberatie beradingedelicaet, sochte, teedereDelict, een misdaetdemonstratie, betogingeDepraueren, quaet maken, verargheren.deposeren, afsetten, getuygen.Depositie afsettinge, getuygenesse.Deprimeren, neder druckenDeputereren, yemant in officie oft last stellenDerisie, gheck oft spot.Deriueren, nederwaert vloeyenDescenderen, neder dalendescriptio, bescriuinge.Desisteren, afhouden.Desolaet, mistroostich.Desolatie, mistroostichheyt, oft bederuingeDesoleren, bederuenDespereren, wanhopen.Desperatie, wanhope.Destitueren, afstellen, verlaten.Destrueren, breken, bederuenDestructie, bederuingeDetermineren, besceedenDetestabile, leelijc, walghelijckDetorqueren, andersins draeyenDetractie, achterclap



79v

Detriment, schadeDeuolueren, nederwentelen, rollen.Diademe, een croone.Diffameren, schande segghen, beclappenDiffamatie, beclappinghe.Different, gheschil, verschil.Differentie, idem.differeren, wtstellenDiffidentie, ongheloouicheyt.diffinieren, betooghen wat eygentlijc een sake es.Diffinitie, een betooch wat eyghentlijc een sake beteekent.Digereren, verterendigestie, verteeringhe.Digressie, wtloopingedilatoire, verstellende,Dilateren, verbreydendilay, wtstellingheDilectie, liefde.diligent, neerstich.diligenteren, neersticheyt doen.Diligentie, neersticheitDiminuere, verminderen.Diminutie, verminderingheDirect, rechtedisceptatie, disputatieDiscepteren, disputeren kijuenDiscorderen, tweedrachtich wesenDiscretie, onderscheet, tusschenscheedt.Dispenseren, wtgeuenDispensatie, wtgheuinghe.Disponeren, beschicken.dispositie, beschickingeDissentie, tweedrachtdissimuleren, veynsenDissimulatie, veysingedissolueren, ontbindenDissolutie, ontbondenschapDissoluut, ontbondenDissoneren, qualijc luydenDissuaderen, ontradendistantie, tusschenscheet.Distilleren, nederdruipenDistillatie, nederdruypingheDistingieren, tusschen


80r

scheeden.Distinctie, tusschen scheedinghe.Distribueren, deelendistributie, deelinghe.Diuideren, deelen.diuisie, deelinghediuiseren, cautendiuineren, raden.Diuinatie, radinghediuortie, scheedinge van man ende wijfDoceren, betooghen.doctrine, een leeringheDoleur, pijne oft rauwe.domicilie, een wonsteedomineren, heerschappie hebbenDominatie, heerschappieDominatuer, een heerdonatie, een ghifte.doteren, beghiftendubiteren, twijfelen.Dubitatie, twijfelinge.Duplikieren, dobbelmaken.Dureren, ghedueren.

E.

Eclips, een ghebreckEdict, een ghebot.Edificie, een ghestichteEducatie, vulmaectheytEffigie, een beeldt oft ghelijckenesseElectie, een verkiesingheElectuer, een kueruorst.Eligant, schoone, wtghelesenElegantie, schoonheytElocutie, wtsprekinge.Eloquent, welsprekende.Eloquentie, schoone sprakeEmenderen, verbeterenEminent, vppenbaer, claerEmplastre, een plaestereEngien, een verstant.Enorme, ongheregheltEnumeratie, alsmen yet seyt bi ghetale


Epidimie, een sterfte, oft smettende siecte.Epilepsie, een vallende siecte.


80v

Epiphania, een vppenbaringheEpilogatie, een besluut van eender redene.Epistele, een sendtbriefEpitaphe, datmen vp die grauen scrijft.Equael, ghelijcEremite, die inde woestijne woont.Erruer, dwalinghe.Estimeren, weerdich rekenen.Estimatie, weerdeetymologie, een warachtige sprake of die rechte afcoemst van eenen woorde.Euangelie, een goede bootschapEuident, claer, vppenbaerExaggeratie, een vergaderingheExalteren, verheffen.Exaltatie, verheffinge.Exame, een onderuraghinge.Examinatie, idemExamineren, onderuragenExcaueren, wthauwenExcauatie wthauingheExcelleren, te bouen gaenExcellent te bouen gaendeExcellentie, een hoocheytExcederen, buyten reden gaen of te bouen gaenExces ouerdaetExceptie, wtnemingheExciteren, verweckenExcluderen, buyten slutenExclusijf, buuten gesloten, onbegrepenExcluus, idemExcommuniceren, verwaten, bannenExcommunicatie, een verwaet oft banExcoriatie, vladinghe.Excuseren ontschuldigenExcusatie, ontsculdinge.Execratie, een versmadingheExecrabele, smadelijcExecuteren, trecht te wercke legghenExecutie, alsmen trecht te wercke legt.Exempt, wtghenomenExherederen, onteruen


81r

Exhereditatie, onteruingheExhibere, wtgheuen.Exhibitie, wtgheuingeExhorteren, vermanenExhortatie, vermaninge.Exerceren, besich houdenExercitie, besicheyt.Exigentie, eenen heeschExorbiteren, buyten wt ghegaenExorciste, een besweerderExorneren, verchierenExornatie, een verchieringheExpert, beproeftExperientie, proeuinghe, besoeckingheExperimenteren, proeuen, ondersoeckenExpedieren, ghereetschap doenExpeditie, gereetschapExpireren, wtgaen, eynden.Expiratie, wtganinge, oft eynde.Exponeren, wtlegghen.Expositie, een wtlegghingeExprimeren, wtspreken, wtseggen, wtperssen.Expectatijf, verbeydelijckExpulseren, wtdrijuen wtiaghenExtenderen, wtspannen wtreckenExtinct, te niete.Extirperen, metter wortele wt treckenExtract, wtgetrocken.Extraordinaire, buyten ordene.

F.

Fabele, een cluchteFabrijcke, een gestichteFarijl, goet om doenFaconde, schoone sprakeFactie, een meuteFacteur, een makereFaculteyt, machtFaict, een werck ofte daetFailgieren, missenFallacie, bedrochFame, een mare, gheruchte.Fameus, vermaert, berucht



81v

Familie, een huysgesinFasceneren, betouerenFauvriseren, ionnen of ionste draghenFaueur, ionsteFautuer, die ionste draghet.Faunisage, een gemaect aensichteFertijl, vruchtbaerFertiliteyt, vruchtbaerheytFigure, een ghelijckenesse.Finael, eyndelijcfinalijc, idemFingieren, versierenfixie, versieringhe.Fix, vastflatteren, smeeckenFloreren, bloeyenflux, een vloetFormeren, maken.fortifieren, stercmakenFortificatie, stercmakinghefolye, sotternyeFortune, gheluckfragijl, broosch.Fragiliteyt, brooscheytfraude, bedrochFrauderen, bedrieghen.fraudulent, bedriechlijcFrequenteren, dicwils gaen in een plaetse.friand leckerFriandyse, leckernieFriuoel van gheender weerdenfrontiere, cant vanden landeFructifieren, vruchten voorbrenghenfrustreren, bedrieghen.Fugieren, vluchten, wech doenfugitijf, dye gheuloden esFulmineren, blexemenfumigatie, roockinghe.Furieus, dulfurie, dulheytFurieux, idemfustigieren, slaen oft gheesselenFustigatie, gheesselinghe


G.

Garanderen, beschuddenGarde, bewaernesseGenereren, winnen,


82r

voortbringhenGeneratie, een geslachte.Generale, ghemeene, oueralGeographie, bescriuinghe vander aerden.Geometrie, dye conste van landt te meten.Geomantie, een conste diemen doet met scriuen in die aerde.Germanie, duutschlandGeste, maniere van roeren.Glorie, prijs, eere.Glorieren, verblijden, oft beroemen.Glorifieren, idem.Glorificeren, verheffen, eere doenGlorieus, heerlijck, oft die hem vele beroemt.Glose, een wtlech.Gloseren, wtlegghenGouuerneren, regierenGouuernuer, regierder.Graed, een trappeGrammatijcke, die conste van goede tale te spreken.Gratie, ghenadeGratieus, danckelijck, lieflijck, ghenadich.Gratificeren, te dancke dienenGratuiteyt, alsmen yet voor niet gheeftGraue, swaerGraueren, beswaren, verlastenGrauatie, verswaringhe, verlastingheGrauiteyt, swaerheyt.Grosseren, een somme maken.

H.

Habitatie, een woonsteHabitakele, idemHabitueren, cleeden.Heresie, quaet gheuoelen vanden ghelooueHeretijcke, ongelouich.Heresiarche, een meester vanden ongheloouighen.Hesiteren, twijfelen.Hesitatie, twijfelinghe.Historie, een gheschiede sake.Honeur, eereHonereren, eeren


82v

Honeste, eerbaer.Honesteteyt, eerbaerheytHonorabile, eerlijcHorologie, een huere werckHumain, menschelijckHumaniteyt, menschelicheytHumilieren verootmoedighenHumiliteyt, ootmoedicheytHydropisie, watersuchtHypocrisie, gheueynstheytHypocrite, een geueynst mensche.Hypoteke, een pandt of verbandt

I.

Ialosie, een sorchfuuldighe liefdeIdiote, een ongheleerdt menscheIdololatrie, afgoderieIdololatre, dye afgoderie doet.Idone, bequaemignominie, schandeignoreren, niet wetenignorantie, onwetentheitIgnorant, onwetichillumineren, verlichtenilluminatie, verlichtinge.Illusie, begheckingeIllustreren, verlichten verchierenImage, een beeldt.Imagineren, ouerdenckenimiteren, achteruolgenimitatie, een achteruolchImpatientie, onlijdtsaemheyt, onuerduldicheyt.impatient, onlijdtsaemimpedieren, beletten.Impediment, een beletimpereren, beuelen, gebiedenImperie, keyserijck oft beuelImperiael, den keyserijc aengaende.impertinent, onbehoorlicImpetreren, vercrijgenimpetrant, dye yet vercrijchtimponeren, instellen, bedrieghenImportantie, ten inbrenghinge


Importuyn, onghetijdich


83r

Importuneren, lastich wesenimportuniteyt, ongetijdicheytimpossibile, onmoghelijckimpost, een lastingheimpotent, onmachtich.Impressie, een prente oft druckinghe.Imprimeren, prenten, drucken. Incident, dat onuoorsiens coemt.incisie, een snijdinghe.Inciteren, stoocken, verwecken.inconstant, ongestadichinconstantie, onghestadicheytInconuenient, een ongheual.incluus, onbesloten, onbegrepen.inclusijf, idem.indemne, onbeschadichindignatie, onweerdicheytindocte, ongheleert.indoctrineren, leeren.induceren, inleeden.inductie, inleedinghe.Inducie, wtstel, bestant.indulgentie, toelatingheIndustrie, const, behendicheyt.inequael, onghelijcInfame, eerloos.infecteren, besmettenInflammeren, verhitten, ontstekeninflatie, swellingheinfluentie, inuloeynge.informeren, onderwijsenInfortune, onghelucinfortuneren, ongheluckich makenInfortunaet, ongheluckichinfingieren, verbrekenInfractie, verbrekinge ouertredingheIngenieus, verstandelingraet, ondancbaerInhabijl, onbequaeminhiberen, verbiedenInhibitie, een verbodt.inhumain, onmenschelicIniurie, onghelijc.iniurieren, ongelijc doenIniurieus, die ongelijc doet, oft vul onghelijcx.


83v

Innoueren, vernyeuweninnouatie, vernyeuwingheInnumerabile, ontellijckinobedient, onghehoorsaem.Inobedientie, onghehoorsaemheytInquisitie, ondersoeckinghe, onderuragingheinquisituer, een ondersoeckerInsatiabile, onuersadelijckinsensibile, ongheuoelijckInsinueren, te kennen gheueninsinuatie, een bedecte voorredeneInspireren, ingheuen, inblasenInspiratie, een godlijck ingheueninstantie, een versoeck, oft begheerte.Institueren, instellen, leeren,Institutie, instellinghe leeringheinstrueren, onderwijsen leerenInstructie, een onderwijsinstrument, een allameIntelligentie, een verstandt.intelligibile, verstandelijckIntentie, meeningheintenderen, toeneyghen.Intenteren, dreeghen.interdiceren, verbieden.interdict, verbodenInterlocutoire sentencie, alsmen niet tprincipale maer eenich accident wijst.interpelleren, tusschenspreken oft beletten.Interpreteren, wtleggheninterpretatie, een wtlegghingheInterrumperen, te haluen af breken, oft beletten te doeneInterrupt, dat achtere blijft oft belet es


84r

Interuallen, spatien, distantienIntricaet, verwerret, quaet om verstaen.Inuectiue, eenen spijtitighen briefinuentie, een vindingheInuerteren, ommekeereninuestieren, becleeden, verchierenInuisibile, onsienlijckinuiteren, noodeninundatie, vloet van watereirrenumerabile, datmen nyedt verghelden en machIrrepabile, datmen niet weder vercrijgen en machIrreprehensibile, onbegrijpelijck, onstraffelijckIrreuocabile, datmen niet wederroepen en machIrriteren, spijterenItereren, verhalen, oft anderwerf een sake doen.Iubileren, verblijden, iuychenIubilatie, groote blijschapIudicie, een vonnesse.Iudiciael, iugierlijc.Iugement een wijsdomIuridiciael, rechtseggelijckIurisdictie, macht om recht te doene.Iuriste, dye hem metten

L.

Labuer, een werckLaboreren, werckenLaborieus, dye twerck vermachLabyrinthe, een doolhuysLamenteren, claghenLamentatie, een clachte.Lamentabile, claghelijcLatrine, een heymelicheytLauderen, prijsen.Laudatie, prijsinghe.Laxare, ontsluytenLeael, ghetrauweLegaet, een boode.


84v

Liberael, milde.Liberaliteyt, miltheyt.Libideneus, oncuyschLigament, een coppelinghe oft bandtLimite, een pale, oft cant vanden landeLimiteren, afpalenLogijcke, const om bi redene te sprekenLitiscontesteren, een proces vesten, instellen.Litiscontestatie, vestinghe van processeLubrijck, glets, gladde, oft oncuyschLunatijck, dye een tilte heeftLuxurie, oncuyscheyt, oft oueruloedicheyt.Luxurieus, oncuysch

M

Maculeren, besmettenMagnificentie, grootheyt van wercken of dadenMagnifijc, groot van dadenmaiesteyt, eere, hoocheytMaligneren, int quade nemen oft verstaenMandaet, een beuelmaege, de cant van een bladt oft ander sakenMargineren, op den cant scrijuen.Materie, daermen yet af maectMatrone, een gehaude vrauwematureren, rijpen.Maxime, een seker fundamentMedicament, een medecine.mediteren, peysen, ouerdencken.Meditatie, ouerdenkinghe.Melancolie, droefheyt swaermoedicheytmelodie, soeten sanck.Memorie, een ghedenckenessememoriael, datmen ghedencken mach.Mineren, brekenMirakele, een wonderteeken.Miserie, catijuicheytMiserabile, catijuich.


85r

Misericorde, medelijden ontfermherticheytMobile, roerlijck.Mobiliteyt, onghestadicheytModereren, bestieren, regierenmoderatie, bestieringe oft manierlichytModeste, manierichModuleren, bi maten singhenmodulatie, alsmen bi maten singeMolesteren, quellenmolestatie, een quellingheMoleste, idemmolificeren, sochte makenMonitie, een vermaninghemonopolie, als yemant eenich dinck alleene vercoopen machMonstre, een sake tegen natuere, of een vreemt teekenMortaliteyt, een sterfte.Mortifieren, doen versteruen.Mortificatie, versteruingheMoueren, roeren, verweckenmotijf, een meeninghe.Multitude, een menichteMunitie, ghereetschap van oorlogheMundifieren suyuere makenMurmureren, geruchte maken, meutenMurmuratie, gheruchte, meuteMusijcke, die const van singhenMuteren, veranderenMutatie, veranderinghe.Mysterie, een verholen sake

N.

Narratie, een verhalinghe.Narreren, verhalen, vertreckenNatie, een gheslachte oft manieren van volcke.


85v

Natiuiteyt, een gheboorte.Natijf, gheborenNaturael, natuerlijc.Negatijf, datmen verloochentNegligent, zorgheloos onachtsaemNegligentie, zorgeloosheyt, onachtsaemheyt, verswijntheyt.Negotiatie, bewijnt, besicheytNeutrael, noch met deen noch met dandereNobele, edeleNobiliteren, edelmakenNobiliteyt, edelheytNoteren, teekenenNotitie, kennesseNouael, een ackere dye nyeuwe besaeyt es.Noutre, een nyeu incomer.Noureren, voesterenNumeratie, tellinghe.Nutritie, voedinghe.

O

Obedient, gehoorsaemObedientie, ghehoorsaemheytOblatie, offerandeObligatie, verbrant.Obligieren, verbinden.Obliuieus, vergheteleObstinaet, verhardtObstinatie, verhardtheytObserueren, wachten, bewaren, onderhoudenObtempereren, obegierenObtineren, vercrijgen.Occasie, bequaemheyt van tijde, om yet te doene, oft te laten.Occident, west.Occidentael, idemOccuperen, besich houden, oft besitten by fortsenOdieus, haetelijckOffenderen, vergrammen, quetsenOfficie, een werck oft lastOfficier, dye last draghetOmage, manschap, getrauwicheyt.Omnipotent, almach-


86r

tich.Opereren, wercken.Operatie, een werckOpineren, meenenOpinie, een meeningheOppilatie, verstoptheyt.Opposeren, teghenstellen, verweeren.Opposant, een verweerdereOppositie, teghenstellingheOppresseren, verfortsen vercrachtenOptie, kiesingheOratie, een relaes, oft vertoochOrateur, een ambassaedOrdine, een beschickOrdinantie, idemOrdineren, beschicken.Orneren, verchierenOrthographie, die const van wel spellene

P.

Parabele, een gelijckenesseParalysie, lamheyt, iechheytPartie, een deelParticiperen, mededeelenParticipant mede deelachtichParticipatie, mededeelingheParticulier, bisondere.Passage, een duerlijdtPasseren, duerlijdenPassie, een lijden oft genegentheyt.Pasteur, een herdere.Pasteure, voedtselPastureren, voeden.Patient, lijdtsaem, oft die lijdtPatientie, lijdtsaemheyt.Patrimonie, goet van svaders sidePatroon, een beschudder oft helperPenitentie, berau leedtschapPerditie, bederffenissePeremptoire, te nyete doenPerfect, vulmaectPerfectie, vulmaectheytPericliteren, in perikele wesen.


Perlustreren, duersoec-


86v

ken.Permitteren, toelatenpermissie, toelatinghe.Permuteren, verwisselenPernocteren, vernachten.perpetreren, bedrijuenPersecutie, een veruolghinge.Persequeren, veruolghenPerseuereren, ghestadich blijuenPersisteren, idem.perseuerantie, ghestadicheytPersoneil, dat den personen aengaetpersuaderen, radenPersuasie, radinghe.pertinaet, verhardtPertinatie, verhardtheytperturberen, beroeren.Perturbatie, beroerte.petitie, een begheerte.Petulant, verdrietphilosophe, die de wijsheyt bemint.philosophie, beminninghe der wijsheytPhienesie, dulheyt, raseriePhthysijcke, een wtdroghende siecte.physijcke, naturelijcke const.Phystognomie, de const van auontueren te segghen wten ghesichtePicture, schilderiepingieren, schilderenPleuresie, een siecte inde side.poete, een dichterePoetrie, dichtinghe.polijsteren, effen makenPolitie, een maniere of regiment van leueneportie, een deelPortioneren, deelenportatijf, draghelijckPortabele, idem.possesseren, besitten.Possessie, een besittinghe.Possesseur, een besittere.Pranderen, vander noene eten.Prebende, een beneficie


87r

Precieus, dierbaerPredestineren, verkiesenPredestinatie, een verkiesinghePreeminentie, hoocheytPrefatie, een vooredene.Prefereren, voorstellenPrefigureren, voorbeeldenPreiudicieren, hinderen schade doen.preiudicie, schade, achterdeel.Prepareren, te voren bereedenpreparatie, voorbereedinghePreponeren, voortstellenprepositie, voortstellinghePrerogatiue, een voordeelpresenteren, tegenwoordich maken, schincken oft bieden.Presumeren, voornemen.presumptie, voorneminghePreuenieren, voorcomen.Preuentie, voortcominghepriueren, beroouen, afnemenPriuaet, dat eenen sonderlinge aengaet ende niet der ghemeentenproberen, doen blijcken proeuenProbatie, blijckinghe, proeuingheprobabele, waerblijckelijckProcederen, voortcomen, voortgaenproces, een voortganckProcureren, besorghenprocuratie, een besorgingheProcureur, een besorgherProduceren, beleeden.productie, een beleedtProfaen, onghewijdtprofaneren, ontwijden.Profereren, wtsprekenprognosticeren, te voren weten.Prohemie, een voorredeneProloghe, idem


87v

Prolix, lanckProlongieren, verlanghen, verstellenPromissie, een beloftePromoueren, tot state bringhenPrompt, ghereedtPronuncieren, wtsprekenPronunciatie, een wtsprekinghePropheteren, voorsegghenPropheteren, voorseggherProponere, voortstellenPropositie, een voortstelPropoost, idemPropre, eyghenProprieteyt, eyghentheytProspereren, voorspoet hebbenprosperiteyt, voorspoetProtocol, een patroon, om vp te scrijuenProuesse, een eerlijc faytProuerbie, een gemeen segghenProuidentie, voorsienicheytProuincie, een lantschapPublijcke openbaerPublieren, openbaren.Publicatie, openbaringhePulluleren, spruuten, keppen,Purificatie, suyueringe reyninghePusillanime, cleenmoedichPusillanimiteyt, cleenmoedicheyt

Q.

Quadraet, viercant.Quadrant, een compasQuadrangule, een vierhoeckQuadrature, viercanticheytQualiteyt, ghelegentheytQuantiteyt, grootheytQuartier, een vierendeel.Questie, een vraghe oft gheschil.

R.


Racine, een wortele.Rapine, een roofRapoort ouerbrenginge


88r

Ratifieren, stercmakenRatificatie, stercmakingheRationael, redelijcRebelleren wedersporrich zijnRecidiueren veruallenRecidinatie, veruallingheReciteren, verhalen, vertreckenReclameren, wederroepenRecolleren, wederom verhalenRecommanderen, beuelenRecompenseren, vergelden oft deen teghen dander wickenReconcilieren, wederom vrientschap vernyeuwenReconciliatie, vernyeuwinghe van vriendtschapReconuentie alsden verweerdere wederom heeschtRecorderen, wederom ghedinckenRecordatie, ghedenckenesseRecreeren, den sin vermaken.recreacie, vermakinge des sinsRecupereren, wedervercrijghen.recuperatie, wederuercrijghinge.Recuseren, ontsegghenRecusatie, ontsegghinghe.redargueren, berispenReduceren wederbrenghenredunderen, wederom keerenReeil, dat den saken oft goedinghe aengaetrefectie, een vermakinghe oft voedtselRefectioneren, voedtsele gheuenRefelleren, wederlegghen, contrarie betooghen.Refuteren, idemRefutatie, wederlegghingeRegioen, een lantschap


88v

Rehabiliteren, weder in state stellen.refecteren, verwerpenReiectie, verwerpingerelaes, een vertoochRelateren, vertooghen, verhalen.releueren, verheffenRelieuement, een verheffinghereligie, een godsdienst.remedieren, beteren, helpen.remis, toelatinge, vergheuenesseremunereren, loonen, vergheldenrumoor, een gheruchterenuncieren, van een sake scheedenrenunciatie, afscheedingheRepareren, vermaken vercrijghen.reparacie, vermakinge &c.Reparabele, vercrijgelijc, vermakelijcrepeteren, verhalenrepetitie, verhalinghe.Reprehenderen, berispenReplickieren, wederom segghen.replijcke, alsmen wederom segt.Representeren, vertooghen of teghenwoordich makenReprimeren, bedwingen wederhouden.reproberen, versteken, wederlegghenReprochieren, wederlegghenrepudieren, versteken oft man ende wijf scheedenrepugneren, contrarie zijn.reserueren, wt anderen bewaren, behouden wthoudenResideren, rusten, woonenresidentie ruste of woonstede.Resigneren, verteekenen eenen anderen geuen, oft vpdraghenResignatie, verteekeninghe, vpdrachte.Resisteren, wederstaen


89r

Resistencie, een wederstantResolueren, ontbindenResolutie, ontbindingerespireren den asemverhalenResponderen, antwoordenReste, een ouerblijuingeRestitueren, wedergeuenRestitutie wedergeuinghe.Restringieren, wederhouden, stremmen.Restrictijf, dat stremmetResumeren, vernemen verhalen.Resumptie, verneminghe. &c.Retarderen, beletten, vertragen, verachterenRetardement, belet, verachteringhe.Retentijf een onthoudtRetracteren, wederroepen.Reueleren, openbaren ontdecken.Reuelatie, openbaringeReuerdeteren, ommeslaenReuerberatie, ommeslaningheReuerentie, eerweerdicheyt.Reuoceren, wederroepenReuocatie, wederroepinghe.Reuocabele, datmen wederroepen mach.Reuolueren omkeerenReuolutie, een omkeeringhe.Rhetorijcke, die const van wel seggheneRhetoriesien, een constich seggher.Rigoreus, hardt, straf.Rigueur, hartheydt, strafheyt.Ruyne, bederffenesse.Ruyneren, te niete gaenRumineren, eilkeren, bepeynsen.Rurael, veltsch, oft dat den velde aengaet.Rustijc, boerachtich.

S.

Sacrament, een verholen sake.Sacrilegie, kercroof.Salaris, loon.Salueren, beschermensaluatie, bescermenesseSaluteren, groeten


Saluyt, groetenesseSamblant, een schijn


89v

Sanguinolent bloedichSanguijn, idem.satiffactie vuldoeningeSaueur, eenen smake.sauueconduyt, een geleedsauuegarde, een bewaernesse.Scandale, onghestichticheyt.scandalizeren, onstichtenscientie een const of wetentheyt.Scrupule, sorge, swaerheyt.Scrupuleus, dye alle dinck vreest.Secreet, verholen.Secte, een quade opinieSeditie, tweedracht, meuterie.seditieus twedrachtich genegen tot meutenSensibile, gheuoelijcksensualiteyt, sinlicheytSententie, meeninghe geuoelen of wijsdomsepareren, verscheeden.separatie, verscheedingeSepulture, een begrauinghe, oft een grafsequestere, die tgoet bewaert daermen om dinget of middelaerSequestreren, verscheedenSeruitie, eenen dienst.Seruiteur een dienaerSeruitute, slauerniesignifieren, beteekenensignificatie beteekenisSilentie, swijghinghe stilheyt.similitude een gelikenissimpele, slecht, enckelesmuleren veisen gebarenSingulier, bisondereSingulariteyt, een sonderlinghe sake.Sinisterlijc, looselijck.Situeren, stellen.Situatie, een standtSoliciteren, besorgen, oft sorghe draghen.Solueren, ontbindenSolutie, ontbindinge.Soon, gheluydt.Soneren, geluyt geuenSophiste, een strijder, rabbelare in alle maniere van consten.Sophistrie cabbelinge strijdinghe.Sorteren, looten.


90r

sortilegie, waersegginge met lot te werpen.spatie, tusschenscheet van plaetsen of van tijdenSpeciael, bysonderespecifieren, bisonder deelenSpectakele eenen toochspeculeren, ondersoecken gheeten, wakenStabilieren vast makenStatueren, instellen, ordineren.Statuyt, een instellinghe oft ordinancie.Sterijl, onuruchtbaerStrict, nauwe.Strictelijc, nauwelijc.Structure een gestichteStudie, neersticheyt.studeren neersticheyt doen.Subiect, onderworpen, onderdanich.subiectie, onderdanicheytsublimeren, opdoen rijsen.Submitteren ouergeuensubmissie ouergeuingeSuborneren, heymelic toemaken, om yemant te bedrieghen.Subscriptie, een onderscrijuinghe.Substitueren, in een anders plaetse stellensubstituyt, die in een anders plaetse gestelt isSuccederen in eens anders plaetse comen.successie, en vpcoemst oft verual.Succours, helpeSuccoureren, helpen bistant doen.succumberen, tonderuallenSuffragaen, een helperSuperbe, houeerdich.superficie, het wterste van alle dinghen.Superscriptie, vpscrijuinghe.Superstitie, valsschen godsdienst.Suppediteren, onder de voet werpen.Supplieren om gracie bidden.Supplicatie, een ootmoedighe bede.Suppliant, die om gracie bidt.Supporteren verdragenSupprimeren, verdrucken, verswijghen.


90v

Surmonteren, te bouen gaen.suspitie, quaet vermoedenSuspect, van dien men quaet vermoeden heeftSustenteren, onderhoudenSustineren, idem.Syncoperen, vercortenSyncopatie, vercortinge

T.

Tabernakele, een tente oft hutte.Tarderen, verhayen, verbeyden.Taxeren, te prijse stellen berispen.temeriteyt quade stoutheyt.Temperantie, ghetempertheyt.Tenteren, besoecken, proeuen, tinten.Tentatie, besoeckinge proeuinghe.Termijn, een eyndeTermineren, eyndenTerribele, vreeselijcktestament, wtersten willeTorment, lijden, pijne.Tormenteren, pijnigenTorture, pijne.Tracteren, handelenTraditie, een leeringe.Transfereren ouerstellentransgresseren ouerstellenTranslatie, ouerstellingetransporteren ouerdragenTranspoort, ouerdraghingheTriangle, een driehoecTribuyt, een ghifte oft schattinghe.Triniteyt drieuuldicheytTriuiael, ghemeene.Triumphe, blijschap.Triumpheren, blijschap maken.Turbatie, beroerteTurberen, beroeren.Turbulent, beroert.Tyrant een wreet ouerheere.Tyrannizeren, wreedtheyt orbooren.


V.

Vacantie, schortinghe van wetten.Vagabunde, dye doolt achterlande.Valeur, weerdeValuatie, idem


91r

Vapeur, doom.Variable, veranderlijcVariatie, veranderingheVarieren, veranderenVehement, scerp, sterc groot.Venerabele, eerweerdichVenteleren, verwayen arguerenVerbael metten woordeVexeren, quellen.Vexatie, quellinge, pijneVicaris, die eens anders plaetse bewaertVicegerent, idem.Victorie, verwinningeVictorieus die verwintVigoreus, vast, vroom.Violentie, cracht.Violeren, vercrachten.Visibile, sienlijckVisiteren, scauwen besienVisitatie, schauwingheVitie, ghebrec, missedt.Vitieus, ghebreckelijc, quaet.Vitupereren, schande segghenVlcere, een sweereVnguent, een salueVnieren, versamen, vereenighen.Vniuersael, ghemeene ouer al.Vniuersalijc, ghemeenlijck.Vocatie, eenen roep.Vocabele, eenen nameVsancie, costumeVseren, ghebruyckenVserier, een woeckerare.Vsurperen, gebruycken

¶ Hier eyndet den vocabularius.¶ Gheuisiteert ende gheapprobeert by M. Jan Goossens van Oorschot Prochiaen

tsint Jacobs binnen Antwerpen.Gheprent Thantwerpen inden Mol, by die Weduwe van Henric Peetersen, Int iaer

ons Heeren. M. ccccc. ende. Liij


Documents

Rhetorica, dye edele const van welsegghene - dbnl.org · 1r ¶TotdengoetwillighenLeser. AEnmerckendewtdyeOudeChronijcken,hoedievanderVlaemschertongenaltijts veleprijselijckeendeseerbyongeloouelijckegrotesaken