Sağlık ve Eğitim Temelinde

İnsan Anatomisi ve FizyolojisiDoç. Dr. Arzu ÖNEL

3. Baskı

Doç. Dr. Arzu ÖNEL

Sağlık ve Eğitim Temelinde İNSAN ANATOMİSİ VE FİZYOLOJİSİ

ISBN 978-605-241-616-7DOI 10.14527/9786052416167

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2019, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. A.Ş.'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Mart 2019, Ankara3. Baskı: Aralık 2019, Ankara

Yayın-Proje: Şehriban TürlüdürDizgi-Grafik Tasarım: Tuğba KaplanKapak Tasarımı: Pegem Akademi

Baskı: Ay-bay Kırtasiye İnşaat Gıda Pazarlama ve Ticaret Limited ŞirketiÇetinemeç Bulvarı 1314.Cadde No:37A-B

0312 472 58 55

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 33365

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

Doç. Dr. Arzu ÖNEL

Yazar, İnönü Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümünden lisans, Fırat Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı’ndan ise yüksek lisans ve doktora derecelerini almıştır. 2011 yılından itibaren Kafkas Üniversitesi Eğitim Fakültesi Matematik ve Fen Bilimleri Eğitimi Bölümünde öğretim üyesi olarak çalışmalarına devam etmekte olup, 2019 yılında doçent ünvanını almıştır. Birçok projede yürütücü ve araştırmacı olarak görev almış olan yazarın biyoloji ve biyoloji eğitimi alanında ulusal ve uluslararası çalışmaları ile Evrime İntegratif Bakış ve Genetik ve Biyoteknoloji isimli kitapları bulunmaktadır.

arzuonel@gmail.com

ÖN SÖZBu kitap, fen bilgisi alanında öğretmen ve öğretmen adaylarına yönelik olmak

üzere İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi dersi müfredatına uygun olarak hazırlanmış-tır. Sağlık alanlarına yönelik olan anatomi ve fizyoloji kitaplarına kıyasla Latince terimler mümkün olduğunca az kullanılmış ve konular oldukça Türkçeleştirilmiş-tir. Sağlıklı nesiller yetiştirmenin önemi doğrultusunda her konu yaşamla ilişki-lendirilmeye çalışılmış ve söz konusu anatomik ve fizyolojik sağlığın korunması konusuna sıklıkla atıfta bulunulmuştur. Ayrıca öğretmen adayları ve öğretmenlere yol göstermesi bakımından her bir konunun öğretiminde uzmanlarca getirilmiş önerilere özellikle yer verilmiştir. Her bir konuda açıklayıcı görseller bolca kulla-nılarak da konular mümkün olduğunca somutlaştırılmış ve anlaşılabilirliği artırıl-maya çalışılmıştır.

Böylece ilgi duyan herkese faydalı olacağını umarım…

Doç. Dr. Arzu ÖNEL

TEŞEKKÜRBu eserin yazımında çok büyük katkısı olan yüksek lisans öğrencim sevgili

Dilek YEŞİLYURT'a; yine yüksek lisans öğrencimiz sevgili Melek ALTUNDAŞ’a; eserin bilimsel redaksiyonunu yapan arkadaşım Doç. Dr. Solmaz AYDIN’a; dil re-daksiyonunda büyük zaman ayırarak çalışmayı iyileştiren arkadaşım Dr. Tuğba BARUTÇU’ya ve her zaman ki koşulsuz desteklerinden dolayı sevgili annem başta olmak üzere tüm aileme gönülden teşekkür ederim.

EK BİLGİ4, 5, 7, 22, 41, 43, 59, 60, 69, 71, 79, 87, 89, 90, 92, 107 no.lu görseller KAÜ-

BAP 2016-EB 60 no.lu proje desteği ile yağlı boya ile tuval üzerine eğitim-öğretim materyali olarak Ressam Uğur ÖZEN'e çizdirilmiştir. Söz konusu görseller Kafkas Üniversitesi Eğitim Fakültesi Fen Bilimleri Eğitimi Anabilim Dalı'nda daimi ola-rak sergilenmektedir.

İÇİNDEKİLER

Ön Söz .....................................................................................................................................ivTeşekkür ...................................................................................................................................v

1. BÖLÜMİNSAN ANATOMİSİ VE FİZYOLOJİSİ'NE GİRİŞ

Anatomi ve Fizyolojinin Kısa Tarihçesi ...............................................................................2Organizmada Organizasyon .................................................................................................5Hücre Teorisi ...........................................................................................................................5Hücreler Arası İletişim ..........................................................................................................9Anatomik Düzlem ve Eksenler .............................................................................................9Anatomik Düzlemler (Planum)............................................................................................9Anatomik Eksenler (Axis) ...................................................................................................11

2. BÖLÜMBESLENME VE METABOLİZMA

Karbonhidrat Metabolizması ..............................................................................................16Hücre Solunumu (İç solunum) .....................................................................................16

Protein Metabolizması .........................................................................................................23Aminoasitler ...................................................................................................................23

Lipid Metabolizması.............................................................................................................28Yağ Asitleri .....................................................................................................................29Lipoproteinler .................................................................................................................32Yağ Doku .........................................................................................................................34

Metabolik Hastalıklar ve Beslenme Eğitimi ......................................................................36Beslenme Konusunun Öğretimi .........................................................................................41

3. BÖLÜMSİNDİRİM SİSTEMİ

Ağız ........................................................................................................................................45Farinks (Yutak) .....................................................................................................................49Özofagus (Yemek Borusu) ...................................................................................................49Mide .......................................................................................................................................49Pankreas .................................................................................................................................51

vi İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi

Karaciğer ................................................................................................................................53Bağırsaklar .............................................................................................................................57Sindirim Sistemi Sağlığı .......................................................................................................66Sindirim Sistemi Öğretimi ..................................................................................................67

4. BÖLÜMSİNİR SİSTEMİ

Şekillerine Göre Nöron Çeşitleri ........................................................................................69Görevlerine Göre Nöron Çeşitleri ......................................................................................70A. Merkezi Sinir Sistemi .....................................................................................................73B. Periferik (Çevresel) Sinir Sistemi ...................................................................................80C. Otonom Sinir Sistemi......................................................................................................81Sinir Sistemi Sağlığı ..............................................................................................................82Sinir Sistemi Öğretimi .........................................................................................................83

5. BÖLÜMDOLAŞIM SİSTEMİ

Kalp ........................................................................................................................................86Damarlar Sistemi ..................................................................................................................90Kan .........................................................................................................................................94

Kanın Görevleri .............................................................................................................94Kan Hücreleri .......................................................................................................................95

Kan Grupları ...................................................................................................................96Kan Uyuşmazlığı ...........................................................................................................98Kan Pıhtılaşması .......................................................................................................... 102

Lenf Dolaşımı (Lenfatik Dolaşım Sistemi) .................................................................... 103Dolaşım Sistemi Öğretimi ................................................................................................ 107

6. BÖLÜMBOŞALTIM SİSTEMİ

Böbrek ................................................................................................................................ 111Böbreğin Görevleri...................................................................................................... 112

Boşaltım Sistemi Sağlığı.................................................................................................... 117Boşaltım Sistemi Öğretimi ............................................................................................... 118

viiİçindekiler

7. BÖLÜMSOLUNUM SİSTEMİ

Solunum Gazları ................................................................................................................ 128Solunum Sistemi Sağlığı ............................................................................................ 129

Solunum Sistemi Öğretimi ............................................................................................... 130

8. BÖLÜM HAREKET SİSTEMİ

Kemik Doku ....................................................................................................................... 132Kemik İliği .......................................................................................................................... 136Kas Doku ............................................................................................................................ 137

Kaslarda Kasılma ......................................................................................................... 138Eklemler .............................................................................................................................. 141Kıkırdak Doku ................................................................................................................... 142Hareket Sistemi Sağlığı ..................................................................................................... 143Hareket Sistemi Öğretimi ................................................................................................. 145

9. BÖLÜM DUYU ORGANLARI

Görme Duyusu .................................................................................................................. 147Renklerin Görülmesi ........................................................................................................ 149

Görme Kusurları ......................................................................................................... 151İşitme Duyusu .................................................................................................................... 152Dokunma Duyusu ............................................................................................................. 155Koklama Duyusu ............................................................................................................... 157Tat Alma Duyusu ............................................................................................................... 158

Dil Sağlığı .................................................................................................................... 159Duyu Organları Öğretimi................................................................................................. 160

10. BÖLÜM SALGI SİSTEMİ

Ekzokrin Bezler ................................................................................................................ 161Karma Bezler ...................................................................................................................... 165Endokrin Bezler ................................................................................................................ 172

Hormonların Özellikleri ............................................................................................ 172

viii İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi

Hormonların Görevleri .............................................................................................. 173Endokrin Sağlık ................................................................................................................. 188Endokrin Sistem Öğretimi ............................................................................................... 190

11. BÖLÜM ÜREME SİSTEMİ

Erkek Üreme Sistemi ......................................................................................................... 191Kadın Üreme Sistemi ........................................................................................................ 193

12. BÖLÜM ÖZEL KONULAR

Kök Hücre........................................................................................................................... 203Organ Bağışı/Organ Nakli ................................................................................................ 206İmmün Sistem (Bağışıklık Sistemi) ................................................................................. 207Yaşlanma ............................................................................................................................ 208Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu ................................................................ 209Anatomik ve Fizyolojik Sağlık İçin Genel Öneriler ...................................................... 210

Kaynaklar ........................................................................................................................ 211

ŞEKİLLER LİSTESİŞekil 1. Leonardo da Vinci’nin Vitruvius Adamı ...............................................................3Şekil 2. Leonardo da Vinci’nin Mona Lisa tablosu .............................................................4Şekil 3. Leonardo da Vinci’nin insan anatomisi üzerine yaptığı bazı çizimler ...............4Şekil 4. Tipik bir hayvan-insan hücresi ...............................................................................7Şekil 5. Anatomik düzlemler ...............................................................................................10Şekil 6. Beyin üzerinde anatomik düzlemlerin gösterimi ...............................................11Şekil 7. Anatomik eksenler ..................................................................................................11Şekil 8. Besin maddelerinin enerji döngüsü özeti ............................................................14Şekil 9. Glikozun moleküler yapısı .....................................................................................17Şekil 10. Glikoliz ana reaksiyon basamakları ...................................................................18Şekil 11. Mitokondri iç yapısı .............................................................................................19Şekil 12. Krebs ana reaksiyon basamakları .......................................................................20Şekil 13. ETS ana reaksiyon basamakları ..........................................................................21Şekil 14. Aminoasit formülü ...............................................................................................23Şekil 15. Karbon zincirinin uzunluğuna göre yağların durumu ....................................29Şekil 16. Bir yağ asidinin genel formülü ............................................................................30Şekil 17. Örnek bir lipoprotein ...........................................................................................32Şekil 18. Kötü kolesterol (LDL) ile iyi kolesterol (HDL) gösterimi ...............................33Şekil 19. Lipoproteinler .......................................................................................................34Şekil 20. Yağ hücresinde yağ damlacığının taşlı yüzük görünümü ................................35Şekil 21. Beyaz ve kahverengi yağ dokusu hücreleri ........................................................35Şekil 22. Sindirim sistemi ....................................................................................................44Şekil 23. İnsan sindirim sisteminin gerçek ögeleri ...........................................................45Şekil 24. İnsanda ağız anatomisi ve dişler .........................................................................46Şekil 25. İnsan dişi anatomisi ..............................................................................................47Şekil 26. İnsan mide morfolojisi .........................................................................................50Şekil 27. Mide anatomisi ....................................................................................................50Şekil 28. Pankreas anatomisi ...............................................................................................52Şekil 29. Pankreas salgı hücreleri .......................................................................................53Şekil 30. Karaciğer morfolojisi ............................................................................................54Şekil 31. Karaciğer anatomisi-lobül yapısı ........................................................................55Şekil 32. İnsanda safra kesesi ..............................................................................................56Şekil 33. Safra kesesi ve safta taşları ...................................................................................57Şekil 34. İnce bağırsak mikrovillus anatomisi ..................................................................58

x İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi

Şekil 35. İnsan bağırsakları .................................................................................................59Şekil 36. Kalın bağırsak kısımları .......................................................................................60Şekil 37. Antibiyotik kullanımı probiyotikleri öldürür ...................................................64Şekil 38. Prebiyotik gıdalar ..................................................................................................64Şekil 39. Şekillerine göre nöron çeşitleri ...........................................................................70Şekil 40. Sinir hücreleri ........................................................................................................70Şekil 41. Nöronlar arası sinaps ............................................................................................72Şekil 42. Beyin ve omurilik .................................................................................................73Şekil 43. Beyin anatomisi.....................................................................................................74Şekil 44. Beynin bazı kısımları............................................................................................77Şekil 45. Beyin zarları...........................................................................................................78Şekil 46. BOS sıvısı ...............................................................................................................79Şekil 47. Beyinde beyaz ve boz madde ve omurilikte beyaz ve boz madde ..................79Şekil 48. Beyinden çıkarak perifere giden bazı kranial sinirler .....................................80Şekil 49. Akciğer kan dolaşımı ............................................................................................85Şekil 50. Vücut dolaşımı ......................................................................................................86Şekil 51. Kalp kapakları .......................................................................................................88Şekil 52. Kalp anatomisi ......................................................................................................89Şekil 53. Valvüller .................................................................................................................91Şekil 54. Damar çeşitleri ......................................................................................................91Şekil 55. Kanın bileşimi .......................................................................................................94Şekil 56. Eritrositler ..............................................................................................................96Şekil 57. Türkiye’de kan gruplarının frekansı ....................................................................97Şekil 58. Eritroblastosis fetalis mekanizması ....................................................................99Şekil 59. Lökosit çeşitleri .................................................................................................. 101Şekil 60. Kan hücreleri ...................................................................................................... 102Şekil 61. Kanın pıhtılaşma mekanizması........................................................................ 103Şekil 62. Kanın pıhtılaşma ana mekanizması ............................................................... 103Şekil 63. Lenf damarlarının kan damarları ile ilişkisi ................................................... 104Şekil 64. Timus bezi .......................................................................................................... 104Şekil 65. Bademcik ............................................................................................................ 105Şekil 66. Dalak topografisi ............................................................................................... 105Şekil 67. Dalak anatomisi ................................................................................................. 105Şekil 68. Boşaltım sistemi ................................................................................................. 110Şekil 69. Böbrek anatomisi ............................................................................................... 111

xiŞekiller Listesi

Şekil 70. Böbrek morfolojisi ve anatomisi ...................................................................... 112Şekil 71. Nefron anatomisi ............................................................................................... 114Şekil 72. Armstrong’un idrar rengi ölçeği ...................................................................... 117Şekil 73. Solunum sistemi ................................................................................................. 120Şekil 74. Akciğer morfolojisi ............................................................................................ 120Şekil 75. Burun sinüsleri ................................................................................................... 121Şekil 76. Gırtlak anatomisi ............................................................................................... 122Şekil 77. Adem elması ....................................................................................................... 122Şekil 78. Ses telleri ............................................................................................................. 123Şekil 79. Akciğer anatomisi ve alveolleri ........................................................................ 124Şekil 80. Bronş ağacı .......................................................................................................... 124Şekil 81. Gögüs kafesi ve diyafram .................................................................................. 125Şekil 82. Dekompresyon ................................................................................................... 129Şekil 83. Hareket sistemi ögeleri ...................................................................................... 131Şekil 84. Dizkapağı eklem bölgesinde ligament ve tendon .......................................... 131Şekil 85. Aşil tendonu ....................................................................................................... 132Şekil 86. Sinir ve kas birleşim yeri-uç plak ..................................................................... 132Şekil 87. Osteosit................................................................................................................ 133Şekil 88. Kemik anatomisi ................................................................................................ 134Şekil 89. Kemik çeşitleri .................................................................................................... 135Şekil 90. Kafatası kemikleri ve eklemleri ........................................................................ 135Şekil 91. Düzensiz kemik örneği-omur .......................................................................... 136Şekil 92. Kas çeşitleri ......................................................................................................... 138Şekil 93. Sarkomer ............................................................................................................. 139Şekil 94. Uç plak ................................................................................................................ 140Şekil 95. Dizkapağı eklemi ............................................................................................... 141Şekil 96. Kıkırdak doku çeşitleri ...................................................................................... 143Şekil 97. Göz anatomisi .................................................................................................... 148Şekil 98. Işık spektrumu ve görünen ışık ........................................................................ 149Şekil 99. Işık spektrumu ve görünen ışık ........................................................................ 150Şekil 100. Miyop göz ve tedavisi ...................................................................................... 151Şekil 101. Hipermetrop göz ve tedavisi .......................................................................... 151Şekil 102. Astigmat göz ..................................................................................................... 152Şekil 103. Kulak anatomisi ............................................................................................... 152Şekil 104. Orta kulak kemikleri ....................................................................................... 153

xii İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi

Şekil 105. İç kulak anatomisi ............................................................................................ 154Şekil 106. Dokunma duyusu reseptörleri ....................................................................... 156Şekil 107. Burun anatomisi .............................................................................................. 157Şekil 108. Tat tomurcuğu .................................................................................................. 158Şekil 109. Tat alma bölgeleri ............................................................................................ 159Şekil 110. Gözyaşı salgı sistemi ........................................................................................ 162Şekil 111. Göz ve burun ilişkisi ........................................................................................ 162Şekil 112. Tükrük bezleri .................................................................................................. 163Şekil 113. Süt bezleri ......................................................................................................... 163Şekil 114. Ter bezleri ......................................................................................................... 164Şekil 115. Pankreasın ekzokrin hücreleri ....................................................................... 166Şekil 116. Tiroid ve paratiroid bezler .............................................................................. 179Şekil 117. Böbrek üstü bezleri .......................................................................................... 180Şekil 118. Pineal gland ve hormonu ................................................................................ 184Şekil 119. Çocuk ve yetişkinde timus bezi ..................................................................... 185Şekil 120. Plasenta ve fetus ............................................................................................... 186Şekil 121. Testis anatomisi ................................................................................................ 192Şekil 122. Spermatogenez ................................................................................................. 193Şekil 123. Kadın üreme organları .................................................................................... 194Şekil 124. Yumurta ve zona pellusida ............................................................................. 195Şekil 125. Oogenez ............................................................................................................ 196Şekil 126. Olgunlaşan yumurtanın ovulasyonla folikülden çıkışı ............................... 197Şekil 127. Ovulasyon ......................................................................................................... 197Şekil 128. Ovulasyon ve döllenme .................................................................................. 198Şekil 129. Menstrual döngü ............................................................................................. 199Şekil 130. Döllenme .......................................................................................................... 200Şekil 131. Spermin yumurta zarını delerek çekirdeğini bırakması ............................. 201Şekil 132. Morula ve blastula evreleri ............................................................................. 202Şekil 133. Kök hücrelerin dönüşebilme potansiyeli ...................................................... 204

TABLOLAR LİSTESİTablo 1. Temel aminoasitler ve bulundukları besinler ....................................................24Tablo 2. Yağ asitleri ve bulundukları besinler ...................................................................30Tablo 3. Gastrointestinal kanal bakterileri ........................................................................63Tablo 4. Kan gruplarına göre antijen ve antikorları .........................................................97Tablo 5. Kan nakli tablosu ...................................................................................................98Tablo 6. Ekzokrin bezler ve salgıları ............................................................................... 161Tablo 7. Karma bezler ve salgıları.................................................................................... 165Tablo 8. Endokrin bezler ve hormonları ........................................................................ 173

Her bilim dalının olduğu gibi anatominin de kendine özgü kavramları vardır. Bu kavramların çoğunluğu Latince ve az bir kısmı da eski Yunanca’dır. Günümüz-de yaşayan bir dil değilse de Latince, özellikle sağlık alanında geniş bir kullanım alanına sahiptir. Yirminci yüzyılın ortalarına kadar Katolik Kilisesi’nin resmi dili olarak kullanılmıştır. Yirmi altı harften oluşan, yazıldığı gibi okunan yani Türk-çe gibi fonetik bir dildir. Latince harflerin okunuşu büyük oranda Türkçedekilere benzer. Dünya Anatomistler Kurultayı tarafından 1985 yılında yayımlanan Termi-nologia Anatomica isimli çalışma alanında referans kabul edilmekte ve anatomik oluşumların tanımlanmasında esas alınmaktadır.

Anatomi: Canlıların yapısını, bu yapıyı oluşturan organları, organlar arasın-daki ilişkileri araştırıp inceleyen ve 16. yüzyıldan itibaren bağımsız olan bir bilim dalıdır. İnsan anatomisi ise insan vücudunu ve organ sistemlerinin her bir elema-nının şekil, yapı ve durumlarını gerek mikroskobik ve gerekse makroskobik olarak inceler. İnsan anatomik ve fizyolojik yapısı cinsiyet, yaş, ırk, çevresel faktörler ve sağlık durumlarına göre değişiklik gösterse de genel olarak belirli temel özelliklere sahiptir. Binlerce yıl yalnızca makroskobik olarak ölü insan vücudu üzerinde araş-tırmalar yapmış olan anatomi bilimi, mikroskobun keşfedilmesiyle çıplak gözle görülemeyen yapıları da inceleme olanağına kavuşmuştur. Böylece içeriği her ge-çen gün daha da derinleşmektedir.

Fizyoloji: Canlıların hücre, doku ve organlarının işleyişini inceleyen bilim dalıdır. İnsan fizyolojisi ise insan vücudunda işleyen kimyasal ve fiziksel olayların mekanizmasını açığa çıkarmayı amaçlar. Vücudumuzdaki bütün organ ve sistem-ler bir uyum içerisinde çalışır ve insan vücudunun canlı ve sağlıklı kalması için görev yapar. Bütün organlar kan damarları ve sinirlerle birbirine bağlıdır. Bu ne-denle, insan vücudunu meydana getiren organ, sistem ya da dokularda meydana gelen herhangi bir sorun bütün vücudu etkileyebilir.

1. BÖLÜM

İNSAN ANATOMİSİ VE FİZYOLOJİSİ’NE GİRİŞ

Anatomik ve fizyolojik yapılar, çeşitli faktörlere bağlı olarak değişkenlik gös-terebilir. Genetik faktörler de yapının şekillenmesinde etkilidir. Büyüme aşama-larındaki farklı beslenme, fiziksel aktivite gibi çevresel faktörler organizmanın yapısında farklılık yaratabilir. Örneğin aynı toplum içindeki iyi beslenen bireyler yeterince beslenemeyenlere oranla ya da yoğun spor yapan bireyler sportif aktivi-telere hiç katılmayanlara oranla daha gelişmiş vücut yapısına sahiptirler.

ANATOMİ ve FİZYOLOJİNİN KISA TARİHÇESİ

Günümüzde anatomi ve fizyoloji kavramları çoğunlukla birlikte anılsa da bu iki bilim dalının tarihsel seyri oldukça farklıdır. Anatomi çok daha erken doğmuş bir bilim dalı iken fizyoloji daha gençtir. Anatomiyle ilgili ilk yazılı kayıtlar Eski Yunan’da Hipokrat ile başlar. Mağara dönemi insanlarının duvarlara resmettiği çizimlere bakıldığında avladıkları hayvanların dış görünüşlerinin yanı sıra iç or-ganlarını da resmettikleri görülmektedir. 8. yy’dan itibaren Anadolu’da tıp eserleri yazılmaya başlamış ve zamanla sayıları artmıştır. Fizyoloji adını taşıyan ilk eser 16. yüzyılda basılmış ve fizyoloji bilimi bugünkü anlamıyla 19. yüzyılda şekillen-miştir. Anatomi ve Fizyoloji konularında çalışmalar yapmış bilim adamlarından kısaca şöyle bahsedebiliriz:

Hipokrat (Hippocrates-M.Ö 460-377), tıbbın babası olarak bilinen İyonya’lı he-kimdir. Kendisine göre tıbbın ilk kuralı Primum non nocere (Önce zarar ver-me) ilkesidir. Hipokrat’ın kafa kemikleri ile ilgili tanımlamaları hala geçerlili-ğini korumaktadır.

Aristoteles (MÖ. 384-322), Makedonya’nın Halkidiki Yarımadası’nda antik kent olan Stgeira’da Makedonya Kralı’nın doktorunun oğlu olarak doğmuştur. Fi-lozof olarak bilinse de klasik antik dönemin en önemli biyologlarındandır ve anatomi ile ilgili tanımlamalarda bulunmuştur. Aristoteles, karşılaştırmalı anatominin kurucusu, ilk embriyolog, ilk taksonomist, ilk evrimci, ilk biyo-coğrafyacı, sistematik hayvan davranışlarının ilk gözlemcisi olarak kabul edilir ve hayvanlar üzerinde yaptığı diseksiyonlarla bilinir.

Galenos (129-216), Bergamalı Galen ya da Calinus olarak bilinir. Antik Roma’nın en önemli hekimlerinden olup aynı zamanda bilim insanı ve  filozoftur. De-neysel fizyolojinin kurucusudur. Hekimlerin İmparatoru,  Hekimlerin Babası gibi ünvanlarla anılmıştır. Tıbbi görüşleri ‘Galenizm’ olarak adlandırılır. Ölü hayvan diseksiyonları yapmıştır. Galenos, daha sonraları insanlarda da tanım-lanmış olan periferik sinirler, eklemler ve kaslar üzerinde gözlemler yapmıştır. Galenos’un anatomik oluşumları ve çeşitli hastalıkları tanımladığı eseri orta çağın sonlarına kadar kullanılmıştır.

2 İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi

İbn-i Sina (980-1037), Buhara doğumlu fizikçi, yazar, filozof, bilim adamı ve tıp doktorudur. Batılılarca Hekimlerin Önderi ismi ile tanınır. Yaklaşık 200 kitap yazmıştır. Avrupalılar tarafından Avicenna ismi ile tanınan Tıp Kanunu kita-bında anatomi ve fizyoloji ile ilgili konulara yer vermiştir. Bu kitap 17. asrın ortalarına kadar yaklaşık yedi asır boyunca Avrupa üniversitelerinde tıp bili-minde temel kaynak eser olarak okutulmuştur. İbn-i Sina eserlerinde Hipokrat ve Galenos’un görüşlerinden de yararlanmıştır.

İshak b. Murat, Geredelidir. Havasü’l Edviye ya da Edviye-i Müfrede olarak bilinen eseri (1389) Osmanlılarda yazılmış telif niteliğindeki ilk ilmî tıp eserlerindendir.

Leonardo da Vinci (1452-1519), Floransa yakınlarındaki Vinci köyünde doğmuştur. Kırk yaşından sonra kendi çabasıyla Latinceyi öğrenmiştir. Hayvan ve insan ce-setleri üzerinde araştırmalar ve çizimler yapmıştır. Bu şekilde anatomik yapıları ortaya çıkarmaya çalışmıştır. Ayrıca kontakt lens düşüncesi üzerine çalışmıştır. Harvey’den yaklaşık yüz yıl kadar önce kanın dolaşımını keşfetmiştir.

Şekil 1. Leonardo da Vinci’nin Vitruvius Adamı (https://tr.wikipedia.org)

İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi’ne Giriş 3

Vücutta altın oran araştırmaları da yapmıştır. 1492 yılında yapıldığı düşünülen Vitruvius Adamı bu ölçüleri göstermek üzere çizilmiştir.  Rönesans döneminin örnek bilim ve sanat eseri olma özelliği taşıyan bu çizim ‘oranların kanunu’ ya da ‘insanın oranları’ olarak anılır. Venedik’te sergilenmektedir.

Benzer şekilde Paris Louvre Müzesi’nde sergi-lenen Mona Lisa tablosunun iç ölçüleri de hep al-tın orandadır. Leonardo da Vinci bitkilerde besinin kökten yapraklara doğru iletildiğini, ağaç yaşının gövdesindeki halkalardan öğrenilebileceğini keş-fetmiştir. İnsan vücudu ile ilgili çizimler yapmıştır. Da Vinci’nin anatomi çalışmaları ve antropometrik veriler ışığında ortaya çıkardığı sanat eserleri bu-

gün hala kullanılmakta ve çalışmalara kaynaklık etmektedir.

Şekil 3. Leonardo da Vinci’nin insan anatomisi üzerine yaptığı bazı çizimler (http://www.drawingsofleonardo.org)

Şekil 2. Leonardo da Vinci’nin Mona Lisa tablosu

(https://en.wikipedia.org)

4 İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi

Jean François Fernel (1497-1558). Fisiologica adlı eserin yazarıdır. Bu kitap 1542 tarihli olup fizyoloji alanındaki ilk eserdir. Astroloji, patoloji ve terapiyi kapsar.

Andreas Vesalius (1514-1564), modern anatominin kurucusu olarak kabul edilir, çok sayıda insan ölüsü incelemiş ve insan vücut yapısı üzerinde çalışmıştır. 1543 yılında yazdığı “De Humani Corporis Fabrica” adlı eseri Avrupa ülkele-rinde uzun yıllar anatomi ders kitabı olarak kullanılmıştır.

Davud el-Antaki (1541-1599). Kitâb-ı Tercüme-i Tezkire-i Dâvûd Fî İlmi’t-Tıbb adlı eserin yazarıdır. Antakya doğumludur.

Şirvanlı Şemseddin-i İtaki (1572-1632). Risale-i Teşrih-i Ebdan ve Tercüman-ı Kibale-i Feylosofan adlı eserinde anatomik yapıları Arapça, Türkçe, Farsça ve Yunanca olarak vermiştir.

ORGANİZMADA ORGANİZASYON

Organizmalar hücrelerden oluşur. Hücreler bir araya gelerek belirli görevleri yerine getirmek üzere dokuları, dokular aynı amaç için özelleşerek organları, aynı amaçla çalışan organlar ise organ sistemlerini oluştururlar. Tüm organ sistemleri ise bir bütün halinde organizmayı (canlı bireyi, vücudu) meydana getirirler.

atom → molekül → organel → hücre → doku → organ → sistem ↓biyosfer ← ekosistem ← komünite ← populasyon ← organizma

HÜCRE TEORİSİ

Hücre teorisinin temelini, 1838’de Alman botanikçi M. Schleiden (1804-1881) kurmuştur. Schleiden, bütün bitki dokularının hücrelerden meydana geldi-ğini söylemiştir. 1839’da Theodor Schwann’ın (1810-1882) hayvan dokularının da hücrelerden oluştuğunu söylemesi üzerine Schleiden’in görüşü kuvvetlenmiştir. Bilim tarihçileri, bu iki bilim adamını hücre teorisinin kurucuları olarak göster-mektedirler. Ancak Rudolf Wirchow’un 1858 yılında katkısı ile günümüz hücre teorisi ortaya çıkmıştır.

Hücre teorisine göre; hücre canlının temel yapı ve fonksiyon birimidir, bütün canlılar bir ya da birçok hücreden oluşmuştur ve hücreler daha önce var olan baş-ka bir hücrenin bölünmesi ile oluşmuştur.

Hücre: Canlıların en küçük ve işlevsel olarak temel yapı birimidir. Bütün can-lılar bir ya da daha fazla hücreden meydana gelmişlerdir. İnsan vücudunda yapı ve

İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi’ne Giriş 5