Seid Halilović: Tradicionalni pokreti u savremenom arapskom svetu

7/30/2019 Seid Halilovi: Tradicionalni pokreti u savremenom arapskom svetu

1/15

Kom, 2012, vol. I (1) : 97111 UDK: 1(=411.21)"18/19"28-1"18/19"

Originalan nauni radOriginal scientic paper

Tc pkt smm pskm st

Seid Halilovi1

Grupa za savremeno religijsko miljenje,Centar za religijske nauke Kom, Beograd, Srbija

Predstavnici reformistikih tokova savremenog muslimanskog miljenjausmereni su na rekonstrukciju religijskog uenja na temelju vrstih episte-molokih principa poslerenesansne nauke. U islamskom svetu, pojavili suse brojni modeli racionalistikog ili empiristikog tumaenja religije. U stvari,smatra se da e se, samo na taj nain, religijska tradicija ouvati i odvojiti odnenaunih, mitolokih ili ideolokih interpretacija.

Meutim, ogromna veina ranijih batinika islamskih nauka, kao i savre-

menih predstavnika tradicionalnog islama, ne razume ovako svoje metazi-ko-religijske doktrine. U njihovim mislima, rekonstrukcija islamskih uenja naosnovu spoznajnih principa moderne nauke poistoveena je sa rtvovanjemnajdubljih i najprenjenijih sfera teomonistike spoznaje islamske tradicije.

Danas su najuestaliji predmeti islamolokih rasprava novi islamski sta-vovi koji se, manje ili vie, udaljavaju od ustaljene tradicije religijske uenosti,utvrene i produbljivane nekoliko vekova pre susreta muslimana sa moder-nim zapadnim tokovima miljenja.

Sluei se metodom analize literature i izvora, ova studija pokuava dapredstavi naunu mo i znaajne potencijale tradicionalnog islama, odno-

sno opteg i izvornog religijskog miljenja, koji su kljuni za ravnopravnosuoavanje sa svim spoznajnim izazovima samootuenog modernizma i zaiznalaenje trajnih reenja za mnogostruke krize dananjeg oveka.

U njoj se osvremo na znaajne napore glavnih batinika tradicionalnog isla-ma u savremenom arapskom svetu, koji su, snagom spoznajne privrenosti in-telektualno-intuitivnom bogatstvu naunog stadijuma islama, inspirisali ilivodili razliite drutvene pokrete u svojim zemljama. Oni su, uglavnom, bili pri-padnici raznih sujskih redova sa izrazitim oseanjem drutvene odgovornosti.

Kljune rei: savremeni arapski svet, modernitet, tradicionalni islam, ejh Ah-

mad al-Alavi, sanusijeKontakt autora: [email protected]


2/15

98 S. Halilovi, Tradicionalni pokreti u savremenom arapskom svetu

Uvod

Nisu se civilizacijski susreti Arapa sa Zapadom uvek odvijali u istomspoznajnom ambijentu. Pre renesanse, zapadne zemlje su, uglavnom, jasnonametale svoju vojnu elju da zauzmu istone teritorije. Arapi su tako u re-dovima zapadnih hodoasnika sagledali neprijatelje koji e svakako oskr-naviti narodno blago arapskih obiaja i same vrednosti islamske vere. U timvekovima, muslimani su napredovali u raznim domenima nauke i drutve-no-politikog ivota. U tradicionalnim islamskim kolama, u raznim delo-vima sveta, kolovao se veliki broj znaajnih predstavnika razliitih naunihdisciplina. Svi ti batinici gnostikih, racionalnih, matematikih i prirodnih

nauka, svestrano su bili posveeni obogaenju svoje intelektualne tradicije iunapreenju drutva zbog toga to su sve nauke poistoveivali sa svetomreligijskom naukom. Religijska nauka se, prema njihovom epistemolokomstavu, manifestuje u raznim sferama ovekovih metazikih i prirodnih sa-znanja. Otuda, muslimani su bili nedvojbeno spremni da ouvaju svoje bri-ljantne naune i drutvene civilizacijske tekovine. Naravno, oni su, uglavnom,pokazivali otvorenost za udubljujui intelektualni dijalog sa pripadnicimadrugaijih verujuih i lozofskih batina, meutim, u tom sluaju, oni bi sveinovativne rezultate uenosti prihvatali u okviru spoznajnih principa svojeteomonistike islamske tradicije. Tako je starogrka lozoja posebno produb-ljena od strane markantnih predstavnika islamske peripatetike, Iluminativnei Transcendentne teozoje i jasno prezentovana u svetlu metazikih dok-trina islama. Njeni paganski elementi, u okvirupokreta prevoenja grkihlozofa na arapski jezik, za vreme abasidske dinastije, nisu mogli da se nauunutar granica spoznajnog horizonta nove kulture.

Odnos izmeu poslerenesansnog Zapada i islamskog sveta ini se sasvimkomplikovanim. Na Zapadu, posebno u doba dominacije empirizma, reali-zovan je ogroman nauni napredak. Moderna nauka je denisala utemeljendrutveni prosperitet kojim su se zapadni narodi isticali u odnosu na posu-stala i sve izraenije nazadna muslimanska drutva. Muslimani vie nisu mo-gli da se pohvale svojim zavidnim civilizacijskim poloajem, niti da uivajuu dominantnoj raskoi zadivljujuih obrazovno-kulturnih tradicionalnih in-stitucija irom islamskoga sveta.

Predstavnici zapadnog miljenja i kulture, ovog puta, nisu pronosili po-ruku neprijateljstva, nego su pokuavali da novom naunom metodom utvr-de jasnu putanju ovekovog prosperiteta. Putanja je bila linearna, to znaida je trebalo da bude proputovana na isti nain, kako u istonim tako i u za-padnim drutvima. Njene poetne faze su poistoveene sa razdobljem o-

vekovih primitivnih umnih i drutvenih sposobnosti, a cilj je bio to da se usvakom drutvu koje prieljkuje jasan napredak utemelji model moderne


3/15

99Kom, 2012, vol. I (1) : 97111

nauke poslerenesansnog Zapada. Muslimani su se, uglavnom, priklonili re-formistikim i modernistikim tokovima u svojim zemljama jer su smatrali

da je zaostajanje za glavnim dostignuima moderne nauke, u stvari, uzroksvestrane nauno-drutvene dekadencije njihovih drutava.

Od svetog uma do instrumentalnog razuma

Zajednika karakteristika razliitih kola poslerenesansnog miljenja naZapadu jeste to da sve one jasno opovrgavaju kognitivnu vrednost ostalihspoznajnih sfera. Naime, predstavnici racionalizma, u okrilju modernog pro-sveivanja sveta i naune svesti, odbacili su mogunost toga da se intuitivnom

spoznajom i objavom upozna realni svet, te su pojanjavali sva postojanja,nuno, snagom pojmovnog razuma. Pozitivisti su, takoe, ustali protiv svihsudova koji nisu proverljivi pomou naih oseaja. Oni su zakljuili da sunenaune sve propozicije koje su ustanovljene ili intuitivnom spoznajom, iliak ovekovim racionalnim aktivnostima. Moderna nauka je tada denisanatako da je njena racionalnost bila redukovana u okviru empirijskih i prover-ljivih saznanja. Pozitivno znanje je samostalno predstavljalo nauku, izvrga-vajui kritici kognitivnu vrednost svih ostalih vrsta saznanja.

Postmodernistiki mislioci su uspeno poljuljali temelje te samostalnosti

i u krug naunih sudova ponovo vratili religiju, metaziku, mitove i ideo-logije. Meutim, oni su modernu nauku kritikovali na osnovu spoznajnihprincipa koje je utvrdila ona sama, ali nisu pokuali da dokau da religijskanauka i lozoja, ipak, raspolau kapacitetima za to da realnost spoznajuonakvom kakva ona jeste. Prema tim misliocima, religijsko znanje, poredsvih drugaijih i nekad oprenih znanja, ima svojstvo instrumentalne naukeiji je jedini cilj: pomoi oveku u tome da bolje ovlada prirodom. Cilj naukenije to da manifestuje svoju kognitivnu vrednost. Ona tu vrednost ne moeni imati i, upravo zbog toga, religijska nauka nema mo da opovrgne oprenestavove drugaijih spoznajnih stadijuma. Svi nauni stadijumi su prihvatljiviu svojstvu instrumenta, te samim tim i relativni.

Suprotno svojoj eksplicitnoj tvrdnji da odvaja pozitivne propozicije odrazliitih ideologija, moderna nauka je, ipak, nuno ilustrovala svoje neupit-no ideoloko ogranienje. tavie, moderna nauka je islamskim i istonimdrutvima nametnula i sve kulturoloke pozadine svojih zapadnih predstav-nika. Otuda, nije dugo trajalo uverenje muslimana da je moderna nauka, ustvari, jedini rezultat uevnog truda celokupnog oveanstva i da je ona sve-ta, u onom smislu u kom nauku predstavljaju brojna religijska predanja. Iakosu zabrinuti predstavnici verskog i drutvenog ivota irom islamskog sveta

najpre upotrebili sve ekonomske i drutvene potencijale sa ciljem to bregirenja moderne nauke i otvaranja velikog broja savremenih kola, ipak, oni su


4/15


odmah uoili, u mnogo sluajeva, da se moderna nauka, a posebno humanisti-ke poslerenesansne discipline, sueljava sa brojnim izvesnim doktrinama nji-

hovog religijskog i tradicionalnog uverenja. Trebalo je potraiti trajno reenje.

Obnova ili rekonstrukcija religijskog uenja

Prihvativi principe moderne nauke na brojnim novoosnovanim fakulte-tima u svojim zemljama, muslimani su morali da zapostave raskonu batinumnogih tradicionalnih disciplina koje su ranije smatrali naunim, poput -lozoje, gnoze, teologije, jurisprudencije, metodologije jurisprudencije i osta-lih religijskih i vrednosnih nauka. Religija je, od sada, iskljuivo mogla da

bude predmet naunog i pozitivnogistraivanja. Drugim reima, modernanauka je religiju posmatrala spolja. Religijske doktrine se nisu nalazile unu-tar kruga naunih sudova.

Predstavnici reformistikih tokova savremenog muslimanskog miljenjapoeli su da razmiljaju o rekonstrukciji svog religijskog uenja na temeljuvrstih epistemolokih principa poslerenesansne nauke. Tako se u islamskomsvetu pojavljuju brojni modeli racionalistikog ili empiristikog tumaenjareligije. U prvom sluaju, religijska spoznaja e morati nuno da bude pro-svetljena pojmovnim razumom, i tada e sve doktrine koje kao neposredni

plod aktivnosti intuitivnog, odnosno svetog uma, nadilaze mogunosti poj-movnog razuma biti odstranjene iz domena naunog interesovanja. U na-stavku, religija e izgubiti i svoja ista racionalna uenja. Mnogi istaknutimuslimanski uenjaci su, na tragu toga, uloili ogroman trud u to da meta-zike realnosti u religijskim predanjima objasne na jedan proverljiv nain.Doktrine o kojima se ranije prosuivalo na osnovu lozofskih, teolokih ilignostikih propozicija, oni su tumaili u okvirima moderne empirijske nau-ke. U stvari, oni su smatrali da e samo na taj nain ouvati svoju religijskutradiciju i odvojiti je od nenaunih, mitolokih ili ideolokih interpretacija.

Markantni arapski reformistiki mislioci Muhamed Adbuh (umro 1905)i Reid Rida (umro 1935), u svom inovativnom pristupu tumaenju Kurana,u ciklusu al-Manar, iznose nesvakidanju i tradicionalnim krugovima zau-ujuu tvrdnju da u demone (dini u predanjima) spadaju i iva nevidljivabia koja su, u naem vremenu, otkrivena mikroskopom i koja se nazivajumikrobi... jer, dokazano je da su ovi mikrobi uzrok mnogih bolesti (Rida1948: 3, 96). U istoj knjizi, predanje o Ibrahimu/Avramu i oivljenju ptica onirazumeju opet na jedan sasvim drugaiji nain. Naime, sveti kuranski tekstgovori da je Avram traio od Gospodara da mu On pokae kako da oiviumrle, pa mu je Gospodar naredio da uzme etiri ptice i da uini sledee:

... zatim stavi na svaku planinu, od njih, po deo, zatim pozovi ih, doi e tihitajui... (Kuran II: 260). Svi komentatori su saglasni u tome da je Avram,


5/15

101Kom, 2012, vol. I (1) : 97111

po nareenju bojem, usmrtio ptice i njihove delove postavio na razliitimmestima, te da su one dobile nov ivot i vratile se njemu. Abduh i Reid Rida

ne pokuavaju da objasne ovo u svetlu doktrinarne gnoze islama, ili teozof-skih uenja o metaziko-egzistencijalnoj moi savrenog oveka, nego sepriseaju jednog komentatora, Abu Muslima, koji je, nasuprot svima ostalima,ranije tvrdio da je Avram uzeo etiri ptice i privikao ih na sebe do te mereda su mu one dolazile sa razliitih mesta kad god bi ih pozvao. Tako e, poAbu Muslimu, i Gospodar pozvati umrle i svi e Mu, proivljeni, prii. Naireformisti su, jasno je, prihvatiliproverljivo tumaenje Abu Muslima (Rida1948: 5558).

Ogromna veina ranijih batinika islamskih nauka i savremenih predstav-

nika tradicionalnog islama nije na ovaj nain razumevala svoje metazikereligijske doktrine. U stvari, rekonstrukcija islamskih uenja na osnovu spo-znajnih principa moderne nauke bie poistoveena, u njihovim mislima, sartvovanjem najdubljih i najprenjenijih sfera teomonistike spoznaje islam-ske tradicije (videti: Parsanija 2011: 3338).

Islamski spoznajni stadijum prihvata kognitivnu vrednost oseanja ipojmovnog razuma, ali nipoto se ne ograniava na njih. Naime, osnovnakarakteristika pojmovnog razuma jeste to da on spoznaje predmete svog in-teresovanja uz posredstvo misaonih pojmova. Prema epistemolokim prin-

cipima islamske teozoje, iznad takvog razuma ustanovljava se intuitivni um(al-akl a-uhudi) koji, bez posredstva misaonih pojmova, sagledava univer-zalne i sveprisutne realnosti. Da bismo ovo preciznije objasnili, moramoistai to da se intuitivni um razlikuje odpojmovnog razuma s jedne i od oset-nih ignostiko-transracionalnih intuicija s druge strane. Osetne intuicije surezultat naeg neposrednog suoavanja sa pojedinanim i materijalnim objek-tima. U okviru umskih intuicija, ovek se neposredno suoava sa sveprisut-nim i univerzalnim objektima, dok gnostici, snagom svojih transracionalnihintuicija, direktno sagledaju egzistencijalna Imena i Atribute boje. Musliman-ski teozo objanjavaju da intuitivni um predstavlja egzistencijalni korenpojmovnog razuma, te da je, otuda, pojmovni razum nii stepen intuitivnoguma. Suprotno njima, Kant eksplicitno opovrgava intuitivni um i, na taj na-in, prekida vezu izmeu pojmovnog razuma i objektivnog sveta. Po njemu,pojmovni razum se ne suoava s objektivnom realnou, ve slui kao zastori prepreka na putu spoznavanja realnosti (isto: 5758).

Muslimanski vernici, takoe, postojee realnosti nipoto ne ograniava-ju na materijalna bia ije postojanje moemo proveriti svojim oseajima.Senzibilni svet nadilaze mnotveni metaziki svetovi koji egzistencijalnoobujmljuju materijalna bia. Metazike sfere univerzuma vinji su stupnjevi

i ezoterini smisao celokupnog postojanja, dok su materijalni objekti njihovisimboli i osetne manifestacije. Odnos izmeu materijalnog i metazikog


6/15


sveta zbog toga je poput odnosa izmeu tela i due. Sveta nauka, unutar am-bijenta islamske tradicionalne spoznaje, snagom razliitih umskih, razumskih,

imaginalnih i osetnih pribora, eli da razotkrije ari celokupnog postojanja isvih mnotvenih sfera raznih univerzuma. Ukoliko se budu detaljno i skrupu-lozno ispotovali svi sadrinski i formalni zahtevi demonstrativnog silogizma,nauka e preuzeti znaajnu ulogu svetlosti u kojoj se raskrinkava realnost, ane zastora koji zatamnjuje objektivni svet.

Glavni predstavnici tradicionalnih pokretau savremenom arapskom svetu

Dela poznatih zapadnih tradicionalista, kao i Sejeda Hoseina Nasra, po-moi e nam ovde u ustanovljavanju posebnog i utemeljenog pristupa ra-spoznavanju nekih od najznaajnijih voa drutveno-spoznajnih pokretatradicionalnog islama u arapskom svetu. Pokuaemo da prikaemo to da semoderni zapadni poznavaoci savremenih prilika u islamu, kao i brojni pisciu muslimanskim zemljama koji njih prevode i slede njihova nauna usme-renja uglavnom usredsreuju na mislioce i pokrete u savremenom islamukoji prezentuju inovativne i promenljive spoznajne orijentacije i reformisti-ke pokrete u razliitim delovima muslimanskih drutava. Najuestaliji su

kao predmeti rasprave novi islamski stavovi koji se manje ili vie udaljavajuod ustaljene tradicije religijske uenosti, onakve kakva je utvrivana i pro-dubljivana nekoliko vekova pre susreta muslimana sa modernim zapadnimtokovima miljenja. Naravno, ovakav pristup ne izaziva uenje, nego tavierazotkriva nuno i jedino islamoloko reenje na Zapadu koji svoju vlastitunaunu batinu religije pre renesanse prihvata samo onda kada je ona racio-nalistiki prosvetljena i proiena. Kasnije, Zapad u toj batini raspoznajemnoge sudove koji nisu proverljivi snagom naeg osetnog iskustva i koji,zato, jednostavno nisu nauni. Prosvetiteljstvo i nauka se u modernom za-padnom miljenju odlikuju odlunim odstupanjem od tradicije mranogadoba. Tako, primera radi, selefjski stavovi Reida Ride i, pre njega, Muhamedaibn Abdulvehaba, i pored razliitih spoznajnih orijentacija ovih istaknutihislamskih uenjaka, podjednako privlae posebnu panju mnogih istraivaasamo zbog toga to su njih dvojica pokazali nedvosmislenu odvanost u to-me da izvrgnu otrim kritikama kasnije plodove odreenih tradicionalnihkola u islamu koje su, po nekoliko vekova, negovane s nunom ljubavlju iskrupuloznom naunom panjom.

Jedna od naih osnovnih namera, na ovim stranicama, krije se u pokuajuda predstavimo naunu mo i neizmerne potencijale tradicionalnog islama,

odnosno opteg izvornog religijskog miljenja, koji su kljuni za ravnopravnosuoavanje sa svim spoznajnim izazovima samootuenog modernizma i za


7/15

103Kom, 2012, vol. I (1) : 97111

iznalaenje trajnih reenja mnogostrukih kriza dananjeg oveka. elimo dase, na marginama ove studije, usmerimo na tvrdnju da primordijalni sta-

dijumi religijske tradicije raspolau potrebnim spoznajno-drutvenim kapa-citetima za utemeljenje modela razvoja u okviru kojeg se svestrani prosperitetne sueljava sa obogaenjem ovekovih duhovnih i racionalnih potreba. ta-vie, napredak ovde proizlazi iz sri uvrene duhovnosti. Da bismo nunoostali dosledni ogranienjima ove rasprave, u nastavku emo se prisetiti zna-ajnih napora glavnih batinika tradicionalnog islama u savremenom arap-skom svetu koji su, snagom spoznajne privrenosti intelektualno-intuitivnombogatstvu naunog stadijuma islama, inspirisali ili vodili razliite drutvenepokrete u svojim zemljama.

Istina je to da mnogobrojni tradicionalni autoriteti i institucije iromislamskog sveta svakodnevno manifestuju jasnu privrenost spoznajnimokvirima teomonistikog horizonta religije i briljivo uvaju izvorne doktri-ne svoje verujue batine. tavie, meu njima se moemo susresti sa gran-dioznim obnoviteljima verskih misli i vrednosti koji, naravno, nisu bilireformistiki nastrojeni. U arapskom savremenom svetu, takvi su, uglavnom,bili pripadnici raznih sujskih redova sa izrazitim oseanjem drutvene od-govornosti. Na njih se u ovoj raspravi neemo usmeravati zbog njihovogdragocenog i blagoslovenog truda na polju utemeljenja znamenja doktrinar-

ne i praktine gnoze u islamu, ve zbog toga to su oni, snagom istinske oda-nosti racionalno-intuitivnim kapacitetima metazike i boje spoznaje, sasvimrevnosno titili i ojaali instituciju svete nauke naspram svestrane spoznajneinvazije i mnogostrukih izazova sekularnog Zapada.

Ovde ne moemo olako prenebregnuti poseban znaaj nekoliko vojnihvoa muslimanskih zajednica koji su, zbog neizmerne hrabrosti u borbi pro-tiv ondanjih kolonizatora, poznati kao heroji u islamskom svetu, a istovre-meno su u potpunosti tradicionalno orijentisani i povezani sa sujskimredovima. Primera radi, Abdulkarim i Amir Abdulkadir al-Dazairi (umro1883) u severnoj Africi su znatno proirili duhovni uticaj svojih redova/ta-rikata (Nasr 1994: 179). Amir Abdulkadir je bio duhovni voa/ejh kadirij-skog reda i jedan od najuspenijih boraca protiv irenja francuskih kolonijau severnoj Africi u prvoj polovini 19. veka. Francuzi su 1830. godine krenuliu pohod na Alir i lako zauzeli gradove na obalama Sredozemnog mora, tetako obznanili kraj osmanlijske vladavine nad tom zemljom. Sejid Muhjidinal-Hasani, Abdulkadirov otac i duhovni voa kadirijskog reda u tom podru-ju, objavio je dihad protiv evropskog neprijatelja. Abdulkadir je, nakonoca, preuzeo vostvo nad ovim pokretom i ubrzo zabeleio uspene rezulta-te na polju utemeljenja nove islamske vladavine, na nain na koji bi ona bila

ukorenjena u tradiciji religijskih doktrina i u kojoj bi svi ljudi pokazalispremnost za dihad. Zapravo, njegov pokret, zasnovan na dva faktora vrste


8/15


drutvene organizacije i gnostikog svetonazora, sasvim inspirativno i ma-sovno je podigao na noge razna plemena protiv Francuza, i on je pridobio

zapaenu vojnu mo. Francuzi su, na osnovu potpisanog dvostranog spora-zuma, 1837. godine priznali vladavinu Abdulkadira nad centralnim predelimaizvan gradova, a Abdulkadir je prihvatio da oni vladaju u gradskim naseljima.Ipak, borbe su se nastavile i Francuzi su uspeli da 1847. savladaju Abdulka-dirovu vojsku (Espozito 2002: 573574).

Osnivanje darkavijskog i sanusijskog reda u severnoj Africi donelo je sasobom ogromne religijske i duhovne, a u sluaju sanusija i ire politike pro-mene. Isto tako, tidanijski red iz severne Afrike ubrzo se proirio na zapadnedelove ovog kontinenta i imao je najznaajniji uticaj u obnavljanju islamskog

identiteta u tim predelima, tokom celog 19. veka.Dinamina reorganizacija azilijskog reda i osnivanje nekih novih granai redova, poput jarutija, badavija i madanija, uglavnom u arapskom deluBliskog istoka, te darkavija i alavija u islamskom Magrebu, pokazuju domi-nantan duhovni uticaj ove orijentacije kod savremenih Arapa, posebno ondegde su drutvene sfere ivota mnogih ljudi iznova dobile prepoznatljivu aro-mu religioznosti i duhovnosti. Pokretaka snaga institucije individualne idrutvene produhovljenosti konstantno je jaala u ovim delovima savreme-nog sveta, zahvaljujui neumornim aktivnostima gnostika poput ejha Ha-

biba, Sejide Fatime al-Jarutije, ejha al-Haimija i ejha Abdulhalima.U Egiptu je Selama Hasan ar-Rida, ejh azilijskog reda, pokrenuo hami-dijsku granu tog tarikata i pridobio veliki broj pristalica, ak iz redova egi-patskih studenata. Zapravo, hamidijska duhovna grana u Egiptu uspeno jeilustrovala poseban znaaj i irinu uticaja dominantnih doktrina islamskegnoze u raznim slojevima drutva i u uslovima nejednakih drutvenih po-treba. Naravno, glavni razlog uspeha ove izvorne grane azilij skog tarikata ipoveanja broja njenih sledbenika u redovima omladine i univerzitetskih au-toriteta, krije se u usmerenju hamidija ka tome da jasne i vrste temelje svogspoznajnog stadijuma prilagode savremenim potrebama ivota u Egiptu (vi-deti: Abdulhalim Mahmud 1968; Nasr 2002: 210, 219).

Ovakav ambijent je, bez sumnje, doao do izraaja usled dominacije ive,aktivne i neprekidne tradicije usmenog poduavanja gnostikih doktrina ra-znih muslimanskih grandioznih autoriteta, poput Ibn Arabija, u ovim delo-vima sveta. Ta tradicija se briljantno manifestuje kroz lina uenja i spiseglasovitih uitelja suzma u arapskom Magrebu u 20. veku, kao to su ejhal-Alavi (umro 1934) i ejh Muhamed at-Tadili (umro 1953).

Spomenuti sujski ejh i emir alirski Abdulkadir al-Dazairi takoe jeostavio za sobom vredne gnostike spise. On je, u vreme izgnanstva, u Da-

masku odravao nastavu iz Ibn Arabijevih knjiga. Neka njegova dela, poputal-Mavakifa, u celosti, govore o islamskoj gnozi.


9/15

105Kom, 2012, vol. I (1) : 97111

I u Egiptu je postojalo, naravno znatno manje u odnosu na Magreb, in-teresovanje za Ibn Arabijeve knjige. Posebno je zanimljivo to da je i Muha-

med Abduh, znaajni reformatorski mislilac, pred kraj ivota iitavao IbnArabijeva dela. Na istoku arapskog sveta, jedna od najpoznatijih suja naedananjice Sejide Fatima al-Jarutija (umrla u Bejrutu, 1979. god.) napisala jesvoju glavnu knjigu o gnozi sa nazivom ar-Rihla ila l-Hak (Iseljenje ka Istini) pod uticajem duhovne inspiracije koju je dobila kada se susrela u snu saIbn Arabijem (Nasr b. d.: 45).

ejh Ahmad al-Alavi al-Dazairi

U ovoj studiji posebnu panju pridajemo ejhu Ahmadu al-Alaviju al--Dazairiju zato to se, s punim pravom, moe istai da je on znamenitibarjaktar spoznajnog pokreta racionalne i tradicionalne odbrane svetihislamskih nauka u savremenom arapskom svetu. Svojim privlanim uenji-ma o odnosu islama prema drugim religijskim tradicijama, kao i o ostalimudubljujuim doktrinama islama, on je odnegovao, unutar ambijenta du-hovne i racionalne usklaenosti sa izvornim principima teomonistike spo-znaje, jedan broj briljantnih uenika, kao to su Friof uon i Martin Lingskoji pripadaju grupi najuticajnijih tradicionalista i najozbiljnijih protivnika

epistemolokih i ontolokih fundamenata modernistikog Zapada. Nije mo-gue olako konstatovati to da ivot i delo ejha al-Alavija nisu imali drutve-nog uticaja jer irina i dubina njegovih misli, koje su prezentovane iromsveta zahvaljujui njegovim uenicima, prouzrokovale su brojne spoznajnei duhovne promene u razliitim drutvima. Mislioci koji su, posredstvomdela ejha al-Alavija i njegovih uenika, pristupili novom horizontu islamskeduhovnosti, raspolau najznaajnijim potencijalima na stazi ouvanja du-hovno-racionalnog sistema islamske religijske tradicije naspram spoznajnihpretnji sekularnog Zapada.

ejha Ahmada al-Alavija danas moemo bolje upoznati kroz knjige Mar-tina Lingsa, pod nazivom Sveti suja dvadesetoga veka: ejh Ahmad al-Alavi1i ta je suzam2. Znaaj ejha Muhameda al-Buzidija, uitelja ejha Ahmadaal-Alavija, Lings predstavlja tako to njih dvojicu poredi sa grandioznimpredstavnicima islamskog misticizma iz zlatnog doba suzma Sarijom i Du-najdom, te pie:

... izgleda da je malo sumnje o tome da je drugi u svakom paru bio, zasvoje stolee, obnovitelj kojeg je Verovesnik obeao (Lings 1994: 102).

1 A Su Saint of the Twentieth Century: Shaikh Ahmad al-Alawi, his spiritual heritage and le-

gacy, Cambridge, e Islamic Texts Society, 1993.2 What is Susm, Cambridge, e Islamic Texts Society, 1999.


10/15


Na tragu toga, Lings tavie u liku ejha al-Alavija prepoznaje osu (qutb)onog vremena (videti: Lings 1993: 83, 224).

S obzirom na svestranu privrenost spomenutih gnostika i samog ejhaal-Alavija spoznajnom ustrojstvu islamske gnoze, sasvim je oigledno to dase njihov stav o prirodi i deniciji nauke, kao najfundamentalnijeg pojma

jedne kulture i civilizacije, sigurno temelji na teomonistikim doktrinamareligije. Naime, nijedan predstavnik tradicionalnog islama u savremenomarapskom svetu ne opovrgava kognitivnu i ontoloku vrednost empirijskihnauka, te otuda i ejh al-Alavi, u svojoj knjiziMiah a-uhud f mazahir al--Vudud[Klju intuicije u manifestacijama Egzistencije] o kosmologiji i astro-nomiji, koristi najnovija nauna otkria. Naravno, njemu ta otkria slue da

bi razotkrio odreene razloge bojih odredaba, a ne da bi prosuivao o verina osnovu moderne nauke (videti: Lings 1999b: 243). Pored toga, on ne pre-nebregava longitudinalnu hijerarhiju svetova i egzistencijalnu superiornostmetaziih svetova u odnosu na mundus senzibilis, ve tu relaciju odvano idetaljno pokuava da razjasni. ejh al-Alavi prihvata postojanje senzibilnogsveta koji je ogranien u pogledu vremena i mesta, ali njega smatra skupomzastora na putu intuitivnog sagledanja ostalih realnih svetova. Isto tako, nje-govo epistemoloko gledite zasniva se na prihvatanju kognitivne vrednostioseaja, ali istovremeno on insistira na tome da je potrebno skloniti zastore

oseaja kako bi se sagledao i dostigao vinji realni svet.I onda, ta ostaje oveku? Ostaje mu zrak slabog svetla koji se predstavljau svojstvu prosvetljenja njegove svesti i spoznaje... Ovaj zrak je nastavak sve-tlosti najvee sveta bojeg (isto: 145).

Nema sumnje u to da se ejh al-Alavi, u svom spoznajnom stadijumu,nije ograniio na ovosvetski pogled, kao to mo svoje intuicije nije suzio uokvire imaginarnih pojavaka i mitolokih sagledanja, nego je pristupio inte-ligibilnim i transinteligibilnim domenima egzistencije, organizujui svojeantropoloke i ontoloke stavove u skladu sa spoznajnim horizontom teomo-nistike religije. Njegova saznanja se usmeravaju na svet i oveka iji materijai duh, i telo i dua predstavljaju znakove i manifestacije neogranienog ibeskonanog Boga. Kao to smo ranije naznaili, u ovom pogledu, prirodasainjava jedan deo postojanja, dok drugi deo nadilazi prirodu. Ova dvadela, to jest ziki i metaziki svet, osvedoeni i skroviti, ovdanje vlasnitvoi ondanje carstvo, postavljeni su u longitudinalnom poretku. To znai dametaziki svetovi obujmljuju prirodu, te da je osvedoeni svet najnii i spo-ljanji stupanj postojanja, dok je skroviti svet ezoterijska dimenzija i vinjismisao egzistencije.

Spoznajni horizont ejha al-Alavija umnogome se razlikuje od stavova

muslimanskih reformista koji opovrgavaju vrednost tradicionalnih islamskihnauka, poput lozoje, teologije, jurisprudencije i metodologije jurispruden-


11/15

107Kom, 2012, vol. I (1) : 97111

cije, nazivajui ih beskorisnim i okotalim u korist nametnute instrumen-talistike nauke modernog Zapada. Predstavnici tradicionalnog islama em-

pirijska dostignua nauke smatraju svetima samo onda kada ona uvaju svojemetazike korene. Oni istovremeno potvruju kognitivnu vrednost lozo-je i metazike, a u jurisprudenciji i metodologiji jurisprudencije raspoznajuglavne racionalne temelje svestranog prosperiteta islamskih zemalja. U svimspomenutim naunim sferama, savremeni arapski tradicionalni muslimaniiza sebe su ostavili vredna dela, kao to su spomenuta knjiga ejha al-Alavija

Miah a-uhud f mazahir al-Vududi njegova juridika poslanica an-Nural-asmad f sunnat vad il-jad ala l-jad.

Pokret sanusija

Islam se u Africi irio uglavnom mirno, sa ciljem da se suzbije drutvenanepravda u tamonjim zajednicama i da se utemelje religijske duhovne vred-nosti. Poruke islama su pronosili Arapi, Iranci, trgovci i uenici islamskihnauka u razliitim afrikim kolama, te naroito predvodnici sujskih redo-va. Osmanlije su u 16. veku zauzele Egipat i ubrzo nakon toga ule u dananjeLibiju, Alir i Tunis. Njihova vladavina je trajala etiri veka i znatno je uti-cala na bre poveanje broja pristalica islama.

Invazija i nasilnika razaranja kolonizatorskih trupa pobudili su, u 18.veku, prostrani talas obnavljanja islamskog ivota i vrednosti u Africi. Voeovog znaajnog pokreta afrikih muslimana uglavnom su bile povezane satradicionalnim krugovima razliitih sujskih redova. Primera radi, ejhOsman dan Fodijo iz kadirijskog reda, krajem 18. veka, nakon uspenogustanka, utemeljio je vrstu vladavinu u Nigeriji koja je opstala sve do 1900.godine, kada su Britanci preuzeli dominaciju nad tim krajevima.

Al-Had Omer, halifa tidanijskog reda, predvodio je izuzetno uticajanreligijski pokret etrdesetih godina 19. veka u dananjem Maliju i znatno in-spirisao mnoge islamske pokrete u tom veku. Teritorije njegovih sledbenikaFrancuska je zauzela do kraja 19. veka.

Kao jedan od ogranaka azilijskog reda, sanusijski tarikatje osnovan 1837.godine rukom Sejida Muhameda bin Alija as-Sanusija Idrisija iz Alira (um-ro 1859). Alir je u tom periodu bio deo Osmanlijskog carstva i suoavao sesa brojnim upadima francuskih i engleskih trupa. Malo kasnije, i Italija je na-pala Libiju. Usled slabog otpora Osmanlija, sam tamonji narod se prihvatiotekog zadatka odbrane svoje zemlje i poeo da se organizuje u raznim gru-pama. Sanusije su predstavljale najbrojniju grupu iz tog vremena. U stvari,iako su sanusije formirale drutveni pokret da bi se suprotstavile kolonizatoru,

ipak oni su se najvie usmeravali na moralne, drutvene i verske problemetamonjih muslimana (Movaseki 1998: 220221).


12/15


Kako su izgubili nadu u to da e osloboditi Alir, sledbenici sanusijskogreda nastanili su se u pustinjskim predelima Libije, u istonu regiju Kirenai-

ku, i tamo sazidali sujski samostan 1843. godine. Zbog izrazito religioznogi produhovljenog ivota koji su sanusije sprovodile, njihove ideje su se ubrzoproirile u raznim predelima, te su njihovi samostani i bogomolje, za vremesina i naslednika osnivaa sanusijskog reda Muhameda al-Mahdija (umro1901), bili izgraeni po celoj severnoj Africi, od Egipta do Maroka, u istonimkrajevima afrike Sahare, po Sudanu i ak u centralnim delovima Afrike. Sa-nusije su tada u Kirenaici utemeljile samostalnu vladavinu koja e kasnijebiti proirena po celoj Libiji.

Evropske zemlje su, nakon dugih politikih i vojnih nesuglasica, prihva-

tile vladavinu Italije u Libiji, i oslabljeno Osmanlijsko carstvo je 1923. godinedenitivno prepustilo tu zemlju stranom kolonizatoru. Tada se na elu sanu-sija nalazio Sejid Ahmed a-arif as-Sanusi (umro 1933), sin Muhameda al--Mahdija. Sagledavi neprihvatljive uslove novog poretka, on je zajedno sapanislamistikim proglasima Mladoturaka obznanio svoju poznatu fetvu (ju-ridiko reenje) o dihadu protiv neprijatelja. Zanimljivo je to da su Italijanizauzeli Libiju gotovo u isto vreme kada su Rusi i Englezi uli u Iran, te je imarkantni iitski voa u Iraku ejhu-aria Esfahani objavio opirni mani-fest protiv okupatora Irana i Libije.

Masovna mobilizacija libijskih muslimana prouzrokovala je teak porazitalijanskih snaga koje su se prinudno povukle iz centralnih delova Kirena-ike. Ipak, u narednom periodu, uslovi su se znatno promenili, te je, zbogpritisaka sa strane i unutranjih nesuglasica, Sejid Ahmed a-arif morao daprepusti politiku mo svom bratu od strica Muhamedu Idrisu i da samobavlja iskljuivo dunost verskog i duhovnog voe sanusija. Iako je, pri-likom osamostaljenja Libije 1951. godine, Sejid Muhamed Idris proglaen zakralja ujedinjene Libije, ipak odvajanje politikog od verskog vostva sanu-sija nuno je oznailo poetak dekadencije vrednosnog i tradicionalnog si-stema sanusija.

Zakljuak

Mnogo due od hiljadu godina traje briljantna tradicija svestranog obo-gaenja, produbljivanja i razgranjavanja svete religijske nauke u raznora-znim krajolicima islamskog sveta. U brojnim medresama neprestano su seizuavala zadivljujua tiva o intelektualnim naukama, kao to su logika, -lozofske i teoloke nauke, suzam i gnoza, medicina, geometrija, astronomijai ostale matematike nauke. Zbog spoznajne autoritativnosti objave iju do-

minaciju su vernici u potpunosti prihvatili, konstituisana je, takoe, celokup-na kategorija prenesenih (nakli) nauka, poput knjievnih nauka, metodologije


13/15

109Kom, 2012, vol. I (1) : 97111

jurisprudencije, jurisprudencije, kao i kuranskih nauka i nauka o predanjima(hadisima). Studenti koji bi se po dve-tri decenije posvetili izuavanju religij-

skih nauka i svom individualnom spiritualnom uznapredovanju, prosvet-ljavali bi drutvo, institucije i akademske centre kao autoriteti koji obuhvatajui racionalna i prenesena znanja (dami al-makul va l-mankul). Svi su oni, ustvari, bili batinici svetog bojeg znanja jer onde sve spoznaje predstavljajumanifestacije neogranienog znanja beskonanog Boga.

Muslimanska drutva su model svog naunog i drutvenog prosperitetatemeljila na denisanim i prihvaenim fundamentima svete religijske nauke.Vrhunski napredak islamske arhitekture, graevinskih i organizatorskih do-stignua, i podizanje umetniko-drutvenih zdanja, kao simbola globalnog

ponosa, u svim delovima islamskog sveta nisu doputali nikome da izvrgnenajmanjoj sumnji mogunost napredovanja u svetlu religij ske duhovnosti.Tradicija religijskih nauka je, na svim savremenim, novoosnovanim fa-

kultetima, irom islamskog sveta, najednom potisnuta od strane modernenauke iji ivot i dominacija ne dostiu ni period od dva veka. Nauka se,zbog toga, svugde denie i organizuje na osnovu empiristikog spoznajnogstadijuma, s toliko ozbiljnosti i odanosti da glavne discipline tradicionalneuenosti koje su predstavljale osovinu nauke sada uopte ne podlaze podkategoriju naunog. Mnogobrojni grandiozni tradicionalni naunici koji su

vekovima uvrivali temelje naunih disciplina, danas nisu naunici. Nji-hova slavna dela se vie ne mogu izuavati na katedrama naunih institucija.Zapravo, religijske doktrine e opstati samo ukoliko budu protumaene irekonstruisane na temelju moderne nauke.

Savremeni tradicionalni batinici religijskih nauka, u razliitim duhovnimtradicijama islama i hrianstva, ipak, pomno sagledavaju epistemoloke pro-bleme sa kojima se suoava moderna nauka, kao i sve mnogostruke drutvene,moralne, porodine, ekonomske i ontoloke krize koje je ona proizvela. Oni, uvelikom broju, u stenjenim prilikama savremenog sveta, ponajvie razmiljajuo skrupuloznom obnavljanju utvrene institucije religijskog spoznajnog sta-dijuma i o rekonstrukciji moderne nauke na temelju demonstrativnih principasvete spoznaje. Jer, model rekonstrukcije religijskih, metazikih i vrednosnihsudova na temelju nauke koja je dovela do relativizma, skepticizma i nihilizma pokazao se beskorisnim i neodrivim. Religiozna drutva u islamskom svetunisu mogla, u poslerenesansnom periodu, da sprovedu modele nauno-dru-tvenog prosperiteta iskljuivo zbog toga to su uviala da ti modeli ne pro-izlaze iz njihovog kulturnog identiteta i da su sasvim strani potencijalimacivilizacijskog ustrojstva muslimanskih zemalja.

Pored toga to e se odvano usmeriti na spoznajno obnavljanje zdanja

tradicionalnih religijskih nauka i izvrgavati kritici kognitivna ogranienjamoderne nauke koja su se skriveno odrala i u okviru postmodernistikih


14/15


kola miljenja, dananji religijski mislioci moraju pronai i jasne odgovorena ozbiljne kritike koje moderna nauka iznosi protiv doktrinarnog i vredno-

snog sistema raznih religijskih duhovnih tradicija. Samo u tom sluaju, vre-dee pokuaj da se religija prikae tako da bude privrena svom spoznajnomstadijumu, racionalna, duhovna, odgovorna prema drutvu i savremena.

Primljeno: 13. septembra 2012.Prihvaeno: 8. oktobra 2012.

Literatura

KuranAbdulhalim, Mahmud (1968), al-Madrasa a-azilija al-hadisa, Kairo, Dar al-ku-

tub al-hadisa.Espozito, Don (prir.) (2002), Oksfordska istorija islama, Beograd, CLIO.Lings, Martin (1993),A Su Saint of the Twentieth Century: Shaikh Ahmad al-Ala-

wi, his spiritual heritage and legacy, Cambridge, e Islamic Texts Society.Lings, Martin (1994), ta je suzam, prevod i uvod Rusmir Mahmutehaji, Za-

greb, Sebil.Lings, Martin (1999a), What is Susm, Cambridge, e Islamic Texts Society.Lings, Martin (1999b),Are az Alazajer, prevod na persijski Nasrulah Purda-

vadi, Tehran, Hermes.Movaseki, Sejed Ahmad (1998), Donbe-ha-je eslami-je moaser, Tehran, SAMT.Nasr, Sejed Hosein (1994),avan-e mosalman va donja-je moaser, Tehran, Tarh-e no.Nasr, Sejed Hosein (2002), Eslam va tangnaha-je ensan-e motaadded, Tehran, Daf-

tar-e nar va pauhe-e Sohravardi.Nasr, Sejed Hosein (b. d), Erfan-e nazari va tasavvof-e elmi va ahammijjat-e anha

dar douran-e konuni, Ettelaat-e hekmat va marefat, (1).Parsanija, Hamid (2011), Baz-sazi-je elm-e modern va baz-hani-je elm-e dini

(Rekonstrukcija moderne nauke i ponovno iitavanje religijske nauke), Ra-ve-enasi-je entekadi-je Hekmat-e Sadrai, Kom, Ketab-e farda.

Rida, Raid (1948), Tafsir al-Manar, trei tom, Egipat, Dar al-manar.


15/15

111Kom, 2012, vol. I (1) : 97111

Traditional Movements in

the Contemporary Arab World

Seid Halilovi

Department of Contemporary Religious Tought,Te Center for Religious Sciences "Kom", Belgrade, Serbia

e representatives of reformative trends in contemporary Muslim tho-ught are focused on the reconstruction of religious teachings based onrmepistemological principals of post-renaissance science. A number of rationaland empirical ways of religious interpretation have appeared in the Islamicworld. In fact, they were considered the only way for the religious traditionto be preserved and kept away from nonscientic, mythological and ideolo-gical interpretations.

However, the vast majority of the former representatives of Islamic know-ledge, as well as the contemporary thinkers of traditional Islam, do not inter-pret their metaphysical and religious doctrines in this way. e reconstructionof Islamic teachings based on cognitive principles of modern science is, intheir thinking, equated with sacricing the deepest and nest spheres of mo-notheistic comprehension of Islamic tradition.

Today, the most common subjects of the islamological debate are thenew Islamic attitudes that are, to a greater or lesser extent, departing fromdened tradition of religious teaching, which was established, analyzed, anddeepened for several centuries prior to the Muslim encounter with modern,Western ways of thinking.

By using the analytical method of literature and resource analysis, thisstudy will try to present the intellectual power and potential of traditionalIslam, e.g. general and indigenous religious thought, which is crucial fordealing equally with all the challenges of cognitive self-alienated modernismand nding permanent solutions to the manifold crises, with which the manis coping today.

In this work we shall reect on the signicant eorts of the leading inhe-ritors of traditional Islam in the contemporary Arabic world that have, bythe power of their devotion to intellectual and intuitive wealth of the cog-nitive stages of Islam, inspired or led dierent social movements in theircountries. ey were, mainly, members of various Su orders, expressing adistinct feeling for social responsibility.

Keywords: contemporary Arab world, modernity, traditional Islam, SheikhAhmad al-Alawi, Senussi Su order

Documents

Seid Halilović: Tradicionalni pokreti u savremenom arapskom svetu