Seminarski Rad-tržište Novca i Kapitala

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE

FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE

Predmet: Tržište novca i kapitala

Tema: Osnovna obilježja i vrste finansijskih tržišta

Profesor: Student:

I.Sarajevo, 2014.godina

SADRŽAJ

Tržište novca i kapitala

1. UVOD..................................................................................................................................................3

2. POJAM FINANSIJSKOG TRŽIŠTA.........................................................................................................4

3. STRUKTURA FINANSIJSKOG TRŽIŠTA.....................................................................................6

4. KARAKTERISTIKE FINANSIJSKOG TRŽIŠTA...........................................................................................6

5. PODJELA FINANSIJSKIH TRŽIŠTA.........................................................................................................7

5.1. Novčano tržište............................................................................................................................7

5.2. Tržište kapitala.............................................................................................................................9

5.3. Devizno tržište...........................................................................................................................11

5.4. Ostale podjele finansijskih tržišta..............................................................................................11

6. ZAKLJUČAK.......................................................................................................................................14

Literatura..............................................................................................................................................15

1. UVOD

Osnovna obilježja i vrste finansijskih tržištaPage 1


Finansijska tržišta predstavljaju najznačajniji i najosjetljiviji segment ukupnog i ekonomskog sistema svake zemlje. Ona omogućavaju normalno i nesmetano funkcionisanje nacionalne ekonomije. Preko finansijskih tržišta privredni subjekti dolaze do sredstava neophodnih za finansiranje svog poslovanja. Finansijska tržišta su ambijent u kome se emituju i prenose finansijska potraživanja i izražava i realizuje ponuda i tražnja za finansijskim instrumentima. Na finansijskim tržištima se odražavaju sva zbivanja u realnim tokovima društvene reprodukcije. Ona predstavljaju jedan od osnovnih postulata tržišne privrede. Ljudi i organizacije koji žele da pozajmljuju novčana sredstva i oni koji imaju višak novčanih sredstava se okupljaju na finansijskim tržištima. Svako tržište se bavi sa nešto drugačijom vrstom finansijskog instrumenta u smislu roka dospijeća instrumenta i imovine koja ga podržava. Takođe, različita tržišta služe različitim vrstama klijenata. Vlade, korporacije i finansijske institucije koje žele da pribave novac na kratko vrijeme izdaju hartije od vrijednosti tržišta novca. Kupci hartija od vrijednosti na tržištu novca uključuju vlade, korporacije i finansijske institucije koje žele da “parkiraju” gotovinski suficit na kratko vrijeme i druge investitore koji žele mogućnost da brzo promijene ili unovče svoje investicije.



2. POJAM FINANSIJSKOG TRŽIŠTA

„Finansijsko tržište je organizovano mjesto i prostor na kome se traže i nude finansijsko-novčana sredstva i na kome se u zavisnosti od ponude i tražnje formira cijena tih sredstava. Cijena novčanih sredstava na finansijskom tržištu je, u stvari, kamatna stopa. Kamata zavisi od iznosa novčanih sredstava i od vremena. Ako je iznos novčanih sredstava veći, kamata je veća i obratno. Isto tako, ako je vremenski period duži i kamata je veća i obratno.“1

Finansijska tržišta se mogu posmatrati u užem i širem smislu. U širem smislu, finansijska tržišta postoje svuda gde se obavljaju finansijske transakcije. U literaturi se susreću različite definicije finansijskih tržišta u užem smislu. U osnovi, sve ove definicije se svode na to da se pod „...finansijskim tržištima podrazumevaju mesta na kojima se trguje finansijskim instrumentima, pa bi se finansijska tržišta mogla definisati kao organizovana mesta na kojima se susreću ponuda i tražnja za različitim oblicima finansijskih instrumenata ili aktive.“2

Preko finansijskih tržišta privredni subjekti dolaze do sredstava neophodnih za finansiranje svog poslovanja. Ona olakšavaju povezivanje subjekata koji raspolažu viškovima finansijskih sredstava i subjekata kojima nedostaju finansijska sredstva, odnosno ona povezuju dvije značajne makro-ekonomske kategorije – štednju i investicije. Na nivou nacionalne ekonomije ukupan obim štednje jednak je ukupnom obimu investicija u određenom vremenskom periodu. Ova pojava se naziva štedno-investicioni ciklus.

„Finansijska tržišta su ambijent u kome se emituju i prenose finansijska potraživanja (obaveze) i izražava i realizuje ponuda i tražnja za finansijskim instrumentima. Preko njih vrši se alokacija akumulacije sa ciljem da se ona najefikasnije upotrebe u proizvodnji. Subjekti koji raspolažu viškovima sredstava putem kredita ili vlasničkih udela stavljaju ih na raspolaganje subjektima koji se bave proizvodnjom.“3

Kao sublimaciju definicija finansijskog tržišta, autori ističu, da bi ono bilo kompletno,moraju se pravila koja su postavljena u oblasti finansijskog poslovanja jednako primjenjivati i poštovati u svim dijelovima, u okviru državnog i društvenog prostora. Takođe, ono što je osnova postojanja kompletnog finansijskog tržišta je da postoje dvije zainteresovane strane, ponuda i tražnja, čija bi standardizovana poslovna aktivnost najvećim dijelom uticala na tržišno formiranje cijena roba, proizvoda i usluga u okviru jednog finansijskog tržišta. Ono što je od odlučujućeg značaja da bi se finansijsko tržište izgradilo na kvalitetnim tržišnim osnovama, potrebno je da Vlada i državna administracija postave i izgrade takav ambijent i globalne osnove, unutar koje bi djelovalo finansijsko tržište, sa minimumom intervencionizma od strane te iste Vlade, a to znači jedno moderno finansijsko tržište, komplementarno liberalnim finansijskim tržištima zapadnih zemalja.

1 dr Jovan Sejmenović, Finansijska tržišta: tržišta novca i kapitala, Univerzitet za poslovne studije, Banja Luka, 2009., str.23 2 Kulić M. Finansijska tržišta, Megatrend univerzitet, Beograd, 2007.3 Vasiljević B. Osnovi finansijskog tržišta, Zavet Beograd, Kultura, 2002.



U stvari, tržište predstavlja susretanje ponude i tražnje roba i usluga, na određenom prostoru i u određeno vrijeme, pri čemu dolazi do formiranja cijene i do razmjene roba i usluga, koje su predmet trgovanja uz tu cijenu. Kao predmeti sa kojima se trguje na tržištu javljaju se: stvarna dobra, usluge, hartije od vrijednosti, valute, devize, krediti i radna snaga. S tim u vezi, uzimajući u obzir predmet razmjene, moguća su tri segmenta tržišta:

1. tržište roba i usluga,

2. tržište radne snage i

3. tržište finansijskih sredstava (finansijsko tržište).

Polazeći od predmeta trgovanja, finansijska tržišta su specifična tržišta u odnosu na druge vrste tržišta. Na njima se trguje specifičnom robom: novcem, kapitalom, harijama od vrijednosti i devizama. Trgovina se vrši na specifičan način i u specifičnim uslovima. Ta specifičnost ogleda se u slijedećem:

Poslovi na finansijskom tržištu moraju biti zaključeni na osnovu određene procedure i u za to određeno vrijeme;

Poslovanje na finansijskom tržištu predmet je kontrole od nekoliko, za to specijalizovanih, organa i institucija;

Na finansijskom tržištu u poslovanju mogu da učestvuju samo članice tržišta; Posredničke poslove na finansijskom tržištu mogu obavljati samo ovlaštena lica, kao

što su: mešetari, dileri, brokeri i drugi; Svaka članica finansijskog tržišta ima svoj račun, na kome raspolaže određenom

sumom novca za vršenje plaćanja i naplaćivanja u vezi sa kupoprodajom; Poslovi na finansijskom tržištu, koji su zaključeni i izvršeni preračunavaju se putem

obračunske i klirinške institucije na tržištu.

Dakle, finansijska tržišta su složenija od drugih tržišta (tržišta roba, usluga, rada, tehnologije, faktora proizvodnje, itd.), jer obuhvataju prenos između različitih subjekata, ne samo finansijske aktive, nego i finansijske pasive.

Glavni elementi su:

Finansijska štednja kao sadržaj-predmet transferisanja, Glavni tokovi transferisanja finansijske štednje, Finansijske institucije ili aktiva, kojima se štednja transferiše, Finansijske institucije koje učestvuju u transferisanju štednje, Finansijska tržišta na kojima se ostvaruje promet instrumentima.

Na finansijskim tržištima obavljaju se mnogi i različiti poslovi. Pod uticajem ponude i tražnje formira se cijena finansijskih sredstava, tj. formira se stopa prinosa čija visina utiče na tokove alokacije kapitala i transfer resursa između pojedinih privrednih sektora. Pri tome proizilaze i sljedeće funkcije:

Utvrđivanje cijena finansijskih instrumenata,



Smanjivanje transakcionih troškova, Pružanje informacija učesnicima na tržištu (informativna funkcija).

Finansijska tržišta predstavljaju najznačajniji faktor ukupne ekonomije i privrednog sistema u zemljama sa razvijenom tržišnom privredom, jer omogućavaju normalno odvijanje privrednih tokova i odnosa.

3. STRUKTURA FINANSIJSKOG TRŽIŠTA

Razvoj finansijskog tržišta doveo je do snažnih integracionih tendencija svih segmenata finansijskog tržišta, dok je sa druge strane oštra podvojenost određenih segmenata finansijskog tržišta, karakteristika prije svega nerazvijenih finansijskih sistema. Sistemske integracione tendencije segmenata finansijskog tržišta imaju osnovnu posljedicu, a to je ukidanje mogućnosti arbitraže između više tržišta i efikasno korišćenje raspoloživih informacija na tržištu kao cjelini. Važno je istaći da u procesu segmentiranja i izdvajanja osnovnih podtržišta, koji čine ukupnu strukturu finansijskog tržišta, svaki od integracionih podtržišta ima specifične, sebi prilagođene finansijske instrumente. Finansijske institucije koje su osnovni izvor likvidnosti i osnovni nosioci informacija imaju posebne uloge u različitim segmentima finansijskog tržišta. Tradicionalno se u okviru finansijskih tržišta razlikuju segmenti tržišta novca i tržišta kapitala.

4. KARAKTERISTIKE FINANSIJSKOG TRŽIŠTA

Savremena finansijska tržišta su vrlo dinamična. Njihovo bitno obilježje je stalno kreiranje novih finansijskih instrumenata i brisanje granica između nacionalnih tržišta, što predstavlja odgovor finansijskih tržišta na promjene u okruženju. Stvaraju se novi finansijski instrumenti, što naročito važi za hipotekarno tržište i tržište finansijskih derivata. Usavršavaju se telekomunikacioni sistemi i informaciona tehnologija, što omogućava elektronski prenos podataka, koji je pretpostavka za kontinuiranu trgovinu, automatizovano saldiranje operacija i slično. Prisutan je stalan proces usavršavanja postojećih i stvaranja novih institucija na tržištu, kao što su investicione kompanije i slično.

Procesi koji su prisutni na savremenim finansijskim tržištima vode ka njihovoj sve većoj globalizaciji. Nacionalna finansijska tržišta integrisana su u globalno – svjetsko tržište. Kreiraju se novi, internacionalni finansijski instrumenti. Cijene istih hartija od vrijednosti na različitim tržištima su izjednačene.

Osnovne karakteristike i ključni trendovi savremenih finansijskih tržišta su:

„1. Internacionalizacija i globalizacija, koja obuhvata proces integracija nacionalnih finansijskih tržišta u jedinstveno međunarodno tržište, na osnovu čega se pruža mogućnost prikupljanja sredstava i izvan granica dotične zemlje. Postupak se odvija paralelno sa



razvojem međunarodnog tržišta ino-obveznica (Euroobveznica – subjekti iz jedne zemlje njihovom emisijom prikupljaju sredstva koja su im potrebna za finansiranje u nekoj drugoj zemlji, pri čemu poštuju propise hartija od vrijednosti te druge zemlje, pružajući mogućnost emitentu da ih emituje u valutu koja se razlikuje od domaće valute).

2. Pojava i razvoj finansijskih inovacija, čime se doprinosi širenju finansijskih tržišta i poslovima na tim tržištima. Pored toga pojavljuju se novi finansijski centri, enormno raste broj berzanskih transakcija hartija od vrijednosti, kao i robnih transakcija, zaduživanje klasičnim kreditima opada itd.

Za uvođenje finansijskih inovacija pojavljuju se određeni razlozi, kao na primjer:

a) neizvjesnost i nestabilnost u privrednim sistemima nekih zemalja,

b) tehnički i tehnološki razvoj,

c) povećanje nivoa znanja i obrazovanja,

d) sve veća konkurencija između posrednika, i

e) težnja za povećanjem finansijskog blagostanja.

Neke od inovacija posebno su prisutne kod: fjučers ugovora, opcija, obveznica sa promjenljivom kamatnom stopom, svop aranžmana, kreditnih kartica, elektronskog novca, hipotekarnih založnica i sl.

3. Deregulativni tokovi. Naime, nekompatibilnost između nacionalnih pristupa regulative finansijskih tržišta i njihovih učesnika, dovodi do državnih reformi u pravcu deregulacije.“4

5. PODJELA FINANSIJSKIH TRŽIŠTA

Najpouzdaniji i najčešći kriterij za podjelu finansijskih tržišta je rok dospijeća, po kome se, finansijsko tržište dijeli na :

1. novčano tržište,2. tržište kapitala, 3. devizno tržište.

5.1. Novčano tržište

Novčano tržište je dio ukupnog novčanog sistema na kojem se trguje novcem, kratkoročnim vrijednosnim papirima sa rokom dospijeća do godinu dana. Tržište novca je segment finansijskih tržišta za kratkoročne oblike finansijske aktive, odnosno to je mjesto gdje se

4 dr Jovan Sejmenović, Finansijska tržišta: tržišta novca i kapitala, Univerzitet za poslovne studije, Banja Luka, 2009., str.38



trguje žiralnim novcem i hartijama od vrednosti koje imaju rok dospijeća kraći od godinu dana. Osnovni učesnici na ovim tržištima su banke. Ovo tržište obezbjeđuje likvidnost i solventnost privrednim subjektima.

„Tržište novca je skup mesta i radnji, namenjenih trgovanju kratkoročnim tržišnim finansijskim materijalom (gotovinom, zlatom, devizama, čekovima, menicama, komercijalnim zapisima i ostalim kratkoročnim vrednosnim papirima).5

Tržište novca je podsektor tržišta duga. On se sastoji od kratkoročnih dužničkih hartija od vrijednosti koje su veoma utržive. Njihovi emitenti mogu biti različiti– država, njeni organi, organizacije i agencije, lokalni organi vlasti, firme, banke i druge finansijske institucije. Najznačajniji razlozi emisije kratkoročnih hartija od vrijednosti uključuju rješavanje problema likvidnosti i savladavanje gepova u kratkoročnom finansiranju. Kratkoročne hartije od vrijednosti odražavaju dužničko-povjerilačke odnose, što znači da emitent ovih hartija od vrijednosti se nalazi u ulozi dužnika koji ima obavezu da vrati pozajmljena sredstva uz kamatu u predviđenom roku (a to je rok dospijeća emitovane hartije).

Osnovne karakteristike tržišta novca su:- veliki broj učesnika;

- veliki broj finansijskih posrednika;

- veliki broj finasijskih instrumenata;

- prisustvo državne kontrole i intervencije.

Pojam novčanog tržišta podrazumijeva:

a) institucionalno definisan prostor i vrijeme;b) ponudu i tražnju novca, tj. novčanih sredstava u vidu kratkoročnih kredita, te

kratkoročnih hartija od vrijednosti, i c) učesnike, instrumente i „tehnologiju“ rada.

Novčano tržište predstavlja sve kratkoročne novčane transakcije u okviru jedne nacionalne ekonomije.

Novčano tržište se dijeli na:

a) kreditno tržište,b) eskontno tržište,c) lombardno tržište,d) tržište kratkoročnih hartija od vrijednosti, ie) tržište žiralnog novca.

Kreditno tržište je dio novčanog tržišta na kome se trguje kreditnim materijalom, sa rokom dospijeća do jedne godine dana. Na ovom tržištu se susreće ponuda i tražnja za kratkoročnim kreditima. S tim u vezi, formira se njihova cijena u vidu kamate. Stepen tržišnosti se određuje

5 Đukanović, S., ( 2010 ), Uvod u finansijsko poslovanje, Visoka poslovna škola Novi Sad, Novi sad, str. 33



prema sposobnosti pretvaranja imovine u viši likvidniji oblik. Kako se kratkoročni kredit vraća tek po isteku roka dospijeća, to je stepen likvidnosti ovdje najmanji.

Eskontono tržište je takav oblik tržišta gdje se trguje eskontnim materijalom koji se u bilansu vodi kroz poziciju „mjenični portfolio“. Mjenica je hartija od vrijednosti eskontnog tržišta koja vrši funkciju obezbjeđenja instrumenta plaćanja. Cijena eskontnih kredita se izražava preko eskontne kamate, kojoj, kao indikator za kretanje, služi eskontna stopa Centralne banke.

Lombardno tržište je specijalizovano tržište za trgovinu lombardnim materijalom robnog karaktera, gdje spadaju faktura i založnica. Cijena kojom se trguje na lombardnom tržištu je lombardna stopa, koja je kao i eskontna stopa diskontnog karaktera. Po pravilu je veća od eskontne stope, a manja od kreditne.

Tržište kratkoročnih hartija od vrijednosti je tržište na kome se emituju i primarno prodaju hartije od vrijednosti i istovremeno trguje već emitovanim hartijama od vrijednosti kratkoročnog karaktera. Dakle, ono obuhvata primarno i sekundarno tržište, odnosno tzv. prodaju iz prve ruke i naknadnu prodaju. Tržišni materijal ovog tržišta čine hartije od vrijednosti javno-pravnog izdanja, čiji je emitent država ili Centralna banka, i privatnog izdanja, čiji su emitenti banke i privredne organizacije. Cijena na primarnom tržištu se iskazuje emisionim kursom, a na sekundarnom berzanskim kursom. Ovo tržište služi centralnoj banci za politiku otvorenog i zatvorenog tržišta.

Tržište žiralnog novca je najvažniji dio novčanog tržišta. Preko njega monetarna vlast utiče na kretanja na svim ostalim tržištima. Ono je revizor cijene koštanja tržišnog materijala na svim ostalim tržištima. Cijena žiralnog novca izražena u vidu kamatne stope najmanja je u odnosu na sva ostala tržišta, ali je zato osnova za formiranje cijena na tim tržištima.

5.2. Tržište kapitala

„Tržište kapitala je mjesto na kojem se susreću ponuda i tražnja za kapitalom, odnosno za dugoročnim finansijskim instrumentima.“6 To je institucionalno organizovan prostor sa svim potrebnim elementima za njegovo funkcionisanje u tačno određenom vremenu, sa pravilima i uzansama ponašanja učesnika. Osnovna funkcija tržišta kapitala je transfer kapitala od subjekata koji imaju višak ka onima koji imaju manjak.Omogućava i prikupljanje kapitala za obezbjeđivanje privrednog razvoja.

„Tržište kapitala predstavlja specijalizovano tržište na kome se trguje dugoročnim novčanim sredstvima - kapitalom i dugoročnim hartijama od vrijednosti.“7

6 Erić dr Dejan, Finansijska tržišta i instrumenti, Čigoja štampa, 2003., Beograd, str. 467 dr Jovan Sejmenović, Finansijska tržišta: tržišta novca i kapitala, Univerzitet za poslovne studije, Banja Luka, 2009., str.32



Za razliku od tržišta novca tržište kapitala je u svim zemljama institucionalnog karaktera. Na njemu se odvijaju kapitalne transakcije i trguje se dugoročnim hartijama od vrijednosti. Osnovni izvori kapitala u nacionalnoj ekonomiji su:

1. novčana štednja,

2. transformacija novca u kapital.

Novčana štednja je odlaganje potrošnje nacionalnog dohotka i zavisi od zarada, akumulacije, očekivanog prihoda u budućem periodu, razvijenosti instrumenata štednje, funkcionisanja i razvijenosti sekundarnog tržišta hartija od vrijednosti.

Ponudu na tržištu kapitala čine :

- štednja sektora stanovništva,

- štednja privrednog sektora,

- štednja javnog sektora,

- transformacija novca u kapital.

Motivi štednje ovih sektora su različiti: povećanje bogatstva, rast i razvoj, ostvarivanje ekononomskih, socijalnih i društvenih ciljeva itd. Štednja može biti domaća i inostrana (inoakumulacija).

Štednja se ostvaruje putem direktnih investicija u realna dobra i u investicije u finansijske instrumente.Sektori stanovništva, privrede i javni sektor se na tržištu kapitala javljaju i kao investitori i kao korisnici kapitala. Investitori formiraju ponudu, a emitenti tražnju kapitala. Uspješno funkcionisanje tržišta kapitala se ne može zamisliti bez razvijenog bankarskog sektora i tržišnih posrednika.Transformaciju novca u kapital vrši bankarsko-finansijski sektor.

Prerađivačka funkcija podrazumijeva sposobnost da se bilo koji oblik štednje (ne kraći od 12 mjeseci) transformiše u kapital. Finansijske institucije imaju sposobnost transformacije kratkoročnih izvora sredstava u dugoročne plasmane. Primjer su poslovne i investicione banke koje mogu kratkoročne izvore u vidu depozita investirati u dugoročne instrumente tržišta kapitala.

Značaj tržišta kapitala je u tome što razvijeno tržište omogućava da štednja uđe u privredne tokove i na taj način doprinosi razvoju nacionalne ekonomije.

Tržište kapitala se dijeli na:

a) tržište kredita, ib) tržište dugoročnih hartija od vrijednosti.

Tržište kredita se dijeli na:

investiciono, i hipotekarno.



Tržište dugoročnih hartija od vrijednosti se dijeli na:

tržište obveznica, tržište akcija ili dionica, i tržište finansijskih instrumenata.

Između ovih specijalizovanih tržišta vlada čvrsta povezanost i međuzavisnost, tako da se promjene na jednom tržištu pozitivno ili negativno odražavaju na ostala.

Tržište dugoročnih hartija od vrijednosti , tzv.efekata, sastoji se od emisionog ili primarnog tržišta i sekundarnog tržišta. Trguje se akcijama, odnosno akcijskim kapitalom i obveznicama, odnosno zajmovnim kapitalom, i to putem berzanskog i vanberzanskog prometa.

Investiciono tržište je segment tržišta kapitala na kome se trguje investicionim materijalom. Ovo tržište je slično kreditnom. Osnovna razlika je u roku dospijeća kredita, koji je ovdje preko jedne godine.

Hipotekarno tržište je specijalizovano tržište kapitala na kome se trguje hipotekarnim založnicama, koje se emituju na osnovu hipoteka, i hipotekarnim kreditima. Svaka založnica ima dvostruko iskazanu vrijednost, u novcu i materijalno iskazanoj hipoteci.

Međuzavisnost tržišta kapitala i novčanog tržišta je od velikog značaja za sve učesnike na finansijskom tržištu, jer omogućava da saglasno svojim očekivanjima, interesima i mogućnostima, izaberu najracionalniji put za realizaciju svoje poslovne strategije.

5.3. Devizno tržište

Devizno tržište obuhvata trgovinu devizama kao kratkoročnim potraživanjima izraženim u stranom novcu, što predstavlja poseban oblik novčane imovine. Cijena kojom se trguje na ovom tržištu izražava se u vidu deviznog kursa koji može biti izražen kroz broj domaćih novčanih jedinica za jedinicu stranog novca ili broj jedinica stranog novca za jedinicu domaćeg novca.

5.4. Ostale podjele finansijskih tržišta

Polazeći od mjesta na kome se transakcije odvijaju i područja koje pokrivaju, finansijska tržišta se mogu podijeliti na: a) lokalna, b) nacionalna (domaća) i c) međunarodna (eksterna). Lokalna tržišta se odnose na uže područje jedne zemlje. Nacionalna tržišta se odnose na cijelu zemlju. Međunarodna tržišta se odnose na više zemalja.

Sa stanovišta prirode prava koja se nalaze u osnovi finansijskih instrumenata, razlikuju se: a) tržišta osnovnih hartija od vrijednosti i b) tržišta izvedenih hartija od vrednosti. Tržišta osnovnih hartija od vrednosti sadrže dva tržišta: 1) tržišta instrumenata duga i 2) tržište



vlasničkih instrumenata. Na tržištu instrumenata duga trguje se instrumentima duga koji predstavljaju oblik hartija od vrijednosti kojima se uobličavaju dužničko povjerilački odnosi, odnosno kreditni odnosi. Tu spadaju različite hartije od vrijednosti, kao što su obveznice, komercijalni zapisi, sertifikati i slično, kojima se vrši kreditiranje poslova emitenta. Emisijom ovih hartija od vrijednosti emitent prikuplja – pozajmljuje sredstva za svoje finansiranje, jer kupci takvih hartija pozajmljuju novčana sredstva emitentu, čime postaju kreditori i nalaze se u ulozi koju ima banka kod direktnog kreditiranja. Emitent ima obavezu i da kupcu ove vrste hartija od vrijednosti plaća kamatu prema rokovima dospijeća, kao i da plati – vrati glavnicu. Kao što se vidi između instrumenata duga i kreditiranja, postoje sličnosti ali i razlike. Na tržištu vlasničkih instrumenata trguje se akcijama i dionicama. Kupci ovih hartija od vrijednosti ne postaju kreditori, kao kod kupovine instrumenata duga, već postaju vlasnici dijela kapitala emitenta i stiču pravo na buduće prihode (dividendu) od emitenta. Tržišta izvedenih hartija od vrijednosti, ili derivativna tržišta, nastala su razvojem izvedenih hartija od vrednosti, odnosno finansijskih derivata. Ove hartije od vrijednosti nazivaju se izvedene zato što njihova vrijednost zavisi od vrijednosti neke druge aktive koja se nalazi u njihovoj osnovi. Ta druga aktiva može biti roba, osnovne hartije od vrijednosti, kamatna stopa, devizni kurs i slično.

Polazeći od vremena plaćanja i isporuke finansijske aktive razlikuju se: a) „promptna finansijska tržišta – ona na kojima se obaveze po zaključenom kupoprodajnom ugovoru izvršavaju odmah ili najkasnije u roku od dva do pet dana od zaključenja ugovora; b) terminska finansijska tržišta – ona na kojima se obaveze po zaključenom kupoprodajnom ugovoru izvršavaju u vremenskom period koji je duži od prometnog perioda.“8

Polazeći od emisije hartija od vrijednosti, odnosno od prirode transakcije, razlikuju se a) primarna i b) sekundarna tržišta. Podjela finansijskih tržišta na primarna i sekundarna izvršena je prema tome da li se na njima vrši prva kupovina i prodaja finansijskih instrumenata koje su kreirale eficitarne ekonomske jedinice, ili dalja kupoprodaja. Ova podjela ima smisla samo kada se radi o finansijskim instrumentima koji se mogu dalje prodavati. Primarna tržišta su ona na kojima se vrši primarna emisija pojedinih hartija od vrijednosti. Na njima se obavlja prva transakcija hartija od vrijednosti, odnosno, na njima se uvode nove hartije na tržište. I na ovim, kao i na drugim tržištima, postoje dvije kategorije subjekata – kupci i prodavci. Kupci kupuju novo emitovane hartije od vrijednosti i ujedno postaju njihovi prvi vlasnici. U pitanju je prva kupovina tek emitovane akcije. Kupac u ovom slučaju ima položaj investitora, jer kupovina za njega znači investiciju, s obzirom na to da od kupljene hartije od vrijednosti očekuje prihode veće od ulaganja koje je imao pri kupovini hartije od vrednosti. Prodavci novoemitovanih hartija od vrijednosti imaju ulogu emitenta koji preko primarnog tržišta dolaze do sredstava za svoje finansiranje. Sekundarna tržišta su ona na kojima se trguje već emitovanim hartijama od vrednosti. Na njima se obavlja preprodaja, odnosno, druga i naredna transakcija hartijama od vrijednosti. Ova tržišta omogućavaju preprodaju finansijske aktive, da bi se došlo do likvidnih finansijskih sredstava, jer ova tržišta obezbjeđuju likvidnost finansijske aktive, a to znači da obezbjeđuju likvidnost privrednim subjektima. Jedna od bitnih funkcija sekundarnih tržišta je da ona određuju cijenu finansijske 8 Radović, M., (2009 ), Finansijsko tržište, institucije i instrumenti, Novi Sad, str. 9



aktive, čime se postiže efikasnost poslovanja i upravljanja. Na berzama se odvijaju, po pravilu, samo sekundarne finansijske operacije. Ovo znači da su berze finansijske institucije sekundarnih finansijskih tržišta. Međutim, neke specijalizovane finansijske organizacije više su orijentisane na primarna finansijska tržišta, pošto preuzimaju prodaju novoemitovanih hartija. Sekundarna tržišta postoje za skoro sve vrste hartija od vrednosti – obveznice, akcije, opcije, fjučerse.

Sa stanovišta prometa, razlikuju se: a) berzanski promet i tržišta i b) vanberzanski promet i tržišta. Berzanski promet proističe iz poslova i transakcija koji se obavljaju na za to posebno određenom i organizovanom mjestu – berzi. Berze su mjesta na kojima se vrše kupovine i prodaje različitih oblika finansijske aktive po unaprijed određenim pravilima i postupcima, preko ovlašćenih subjekata – brokera i dilera. Postojanje vanberzanskog prometa znači da se transakcije mogu obavljati i na drugim mjestima osim berze.

Imajući u vidu organizacionu strukturu, finansijska tržišta mogu biti: a) aukciona, b) posrednička i c) preko šaltera. Aukciona finansijska tržišta su ona koja posluju na principima aukcije, odnosno kupac postaje onaj subjekat koji ponudi najvišu cijenu. Posrednička finansijska tržišta su ona tržišta na kojima se poslovi i transakcije obavljaju preko posebnih, ovlašćenih posrednika, najčešće brokera i dilera. Poseban oblik finansijskog tržišta se organizuje preko šaltera, što predstavlja vid vanberzanskog prometa u kome se transakcije obavljaju putem uparivanja ponude i tražnje preko informacione i kompjuterske tehnologije. Zainteresovani kupci i prodavci podnose svoje naloge na šalterima banaka ili ovlašćenih agenata.

S obzirom na to da postoje direktni i intermedijarni finansijski tokovi, postoji i podela finansijskih tržišta na: a) direktna i b) intermedijarna finansijska tržišta.Na direktnim finansijskim tržištima obavljaju se kupovina i prodaja, kako primarna tako i sekundarna, samo finansijskih instrumenata koje su izdale deficitne ekonomske jedinice, bez obzira na to da li su uključeni dileri ili brokeri. Drugim riječima, u direktna finansijska tržišta spadaju i primarna i sekundarna kupoprodaja akcija privrednih društava ili obveznica privrednih društava i države, komercijalnih zapisa privrednih društava i slično. Na intermedijarnim tržištima kupuju se i prodaju finansijski instrumenti koje su izdale intermedijarne finansijske institucije – banke, penzioni fondovi, osiguravajuća društva, investicione kompanije i fondovi. Ovo znači da u intermedijarna tržišta spadaju kupoprodaja depozita, depozitnih certifikata i blagajničkih zapisa banaka, polisa osiguranja, obveznica i akcija institucionalnih investitora.

U zavisnosti od stepena organizovanosti mjesta na kojima se finansijsko-tržišne operacije ostvaruju razlikuju se: a) organizovana (institucionalizovana) i b) slobodna (neinstitucionalizovana) tržišta. Organizovana tržišta postoje kada se finansijsko-tržišne operacije ostvaruju na organizovanim mjestima i po strogo propisanoj proceduri, uz fizičko prisustvo aktera ili njihovih posrednika. Slobodna tržišta postoje kada se finansijski instrumenti kupuju i prodaju po mnogo manje formalizovanoj proceduri i na manje organizovanim mjestima.



Pored opšte globalne podjele finansijskih tržišta, postoji dalja njihova segmentacija na specijalizovana tržišta – devizno i hipotekarno. Devizno tržište na specifičan način prožima i novčano tržište i tržište kapitala, zbog čega se ono i tretira kao sastavni dio i jednog i drugog. Međutim, ono ima i dovoljno specifičnosti da ga treba tretirati kao posebno finansijsko tržište. Na hipotekarnom tržištu trguje se hipotekarnim kreditima i hartijama od vrijednosti na bazi hipoteke. Ovi poslovi su postali privlačni jer se kao njihovo osiguranje javlja hipoteka na realna pokretna dobra – zemljište, zgrade i druge nepokretnosti.



6. ZAKLJUČAK

Tržište novca obuhvata trgovanje novcem i kratkoročnim hartijama od vrijednosti, zatim kratkoročne kredite, kao i institucije i organizacije koje osiguravaju ta sredstva. Tržište novca čini dio finansijskog tržišta, i kao njegov važan segment, predstavlja visokospecijalizovani oblik kupovine i prodaje novca, ostalih likvidnih sredstava i kratkoročnih hartija od vrijednosti. Tržište novca trguje dnevnim, terminskim novcem i kratkoročnim hartijama od vrijednosti, u zavisnosti od nacina i uslova poslovanja razlikujemo primarno i sekundarno tržište novca.

Novac je društveni odnos, što znaci da postoji samo u okviru grupe ljudi kao sredstvo prihvaćeno od svih članova. Novac služi kao regulator ekonomske aktivnosti i novčani oblici su odraz određene organizacije ekonomske aktivnosti putem robne privrede.

Na tržištu novca predmet kuporodaje su hartije od vrijednosti, emitovane od strane Centralne banke ili drugih subjekata kojima pozitivno pravo daje takvu mogućnost. Na razvijenom tržištu u razvijenim privredama koriste se razni instrumenti u trgovini hartijama od vrijednosti: međubankarska kupoprodaja novca, kratkorocne hartije od vrijednosti i međubankarska trgovina viškovima obaveznih rezervi.

Bez razvoja tržišta novca i tržišta kapitala nemoguće je očekivati privredni razvoj jedne zemlje. Samo preko ovih tržišta moguć je transfer novčanih sredstava od suficitnih ka deficitnim subjektima u privredi, pa samim tim i njihova adekvatna alokacija. Finansijski sistem povezuje štednju i investicije, odnosno on je ,,most'' koji omogućava spajanje i povezivanje ovih subjekata. Značaj tržišta novca i tržišta kapitala je u tome što razvijeno tržište omogućava da štednja uđe u privredne tokove i na taj način doprinosi razvoju nacionalne ekonomije.



Literatura

Dr Jovan Sejmenović, Finansijska tržišta: tržišta novca i kapitala, Univerzitet za poslovne studije, Banja Luka, 2009.

Kulić M. Finansijska tržišta, Megatrend univerzitet, Beograd, 2007.

Vasiljević B. Osnovi finansijskog tržišta, Zavet Beograd, Kultura, 2002.

Erić dr Dejan, Finansijska tržišta i instrumenti, Čigoja štampa, 2003., Beograd

Radović, M., (2009 ), Finansijsko tržište, institucije i instrumenti, Novi Sad


Documents

Seminarski Rad-tržište Novca i Kapitala