Upload
truongcong
View
224
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Projekt „Wiedza, kompetencje i praktyka to pewna przyszłość zawodowa technika.
Kompleksowy Program Rozwojowy dla Technikum nr 1 w Zespole Szkół
Technicznych im. Stanisława Staszica w Rybniku”, współfinansowany przez Unię
Europejską z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu
Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet IX, Działanie 9.2
Skrypt edukacyjny
do zajęć wyrównawczych
z języka polskiego
dla klas IV
Agnieszka Karlak
Projekt „Wiedza, kompetencje i praktyka to pewna przyszłość zawodowa technika.
Kompleksowy Program Rozwojowy dla Technikum nr 1 w Zespole Szkół Technicznych im.
Stanisława Staszica w Rybniku”, współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego
Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet IX,
Działanie 9.2, realizuje:
Katolickie Centrum Edukacji Młodzieży KANA
ul. Górna 13
44-100 Gliwice
www.kana.gliwice.pl
Technikum nr 1 im. Stanisława Staszica w Zespole Szkół Technicznych w Rybniku
ul. Tadeusza Kościuszki 5
44-200 Rybnik
www.zstrybnik.pl
Autorka: Agnieszka Karlak
Redakcja: Robert Młynarz
Zdjęcia na okładce ze zbiorów Zespołu Szkół Technicznych w Rybniku.
Gliwice, wrzesień 2013
Spis treści
WSTĘP ................................................................................................................................ 5
ROZDZIAŁ I ......................................................................................................................... 5
PODSTAWA PROGRAMOWA ............................................................................................... 5 1. Cele edukacyjne: ........................................................................................................ 6 2. Pojęcia kultury: ........................................................................................................... 6 3. Tradycje literackie: ..................................................................................................... 6 4. Proces historyczno - literacki: .................................................................................... 6 5. Tematy, motywy, wątki: ............................................................................................. 6 6. Wartości, kategorie estetyczne i filozoficzne: ............................................................ 6 7. Osiągnięcia: ................................................................................................................ 7 8. Samokształcenie: ........................................................................................................ 8 9. Lektura ........................................................................................................................ 9
ROZDZIAŁ II ...................................................................................................................... 14
GATUNKI LITERACKIE ......................................................................................................... 14 2.1 DRAMAT ............................................................................................................... 16 2.2 LIRYKA ................................................................................................................. 25 2.3 EPIKA .................................................................................................................... 26 2.4 GATUNKI SYNKRETYCZNE ............................................................................. 30
ROZDZIAŁ III ..................................................................................................................... 32
GŁÓWNE PRĄDY FILOZOFICZNE I/LUB ARTYSTYCZNE OD ANTYKU DO MŁODEJ POLSKI .... 32 1. Antyk: ....................................................................................................................... 32 2. Średniowiecze: ......................................................................................................... 33 3. Renesans: .................................................................................................................. 35 4. Barok: ....................................................................................................................... 35 5. Oświecenie: .............................................................................................................. 36 6. Romantyzm: ............................................................................................................. 38 7. Pozytywizm: ............................................................................................................. 43 8. Młoda Polska: ........................................................................................................... 46
ROZDZIAŁ IV ..................................................................................................................... 55
CHARAKTERYSTYKA BOHATERÓW ..................................................................................... 55 4.1 RODZAJE CHARAKTERYSTYK ........................................................................ 55 4.2 KOMPOZYCJA CHARAKTERYSTYKI ............................................................. 55
- 4 -
- 5 -
WSTĘP Niniejszy skrypt będzie opierał się głównie na powtórkach materiału
obejmującego okres od antyku do Młodej Polski, gdyż to wiedza
wymagająca odświeżenia przed egzaminem maturalnym. Literatura
dwudziestolecia międzywojennego i współczesności będzie analizowana
podczas lekcji języka polskiego w klasie czwartej, a więc na bieżąco.
Rozpoczniemy od przeanalizowania podstawy programowej pod kątem
zdobytej wiedzy oraz umiejętności, by realnie ocenić to, co już potrafimy,
a co wymaga uzupełnienia, stąd wskazanie własnych mocnych i słabych
stron. Kolejno nastąpi przypomnienie gatunków literackich i ich cech na
konkretnych przykładach z listy lektur. Później przyjrzymy się
najważniejszym nurtom artystycznym i filozoficznym danych epok, by
odnaleźć ich obecność w wybranych utworach. Ostatni rozdział krótko
przypomni rodzaje charakterystyk, a także przywoła najważniejszych
bohaterów literackich.
ROZDZIAŁ I
PODSTAWA PROGRAMOWA
Rozdział pierwszy będzie przypomnieniem fragmentów podstawy
programowej obowiązującej maturzystów w roku 2013 i 2014
(w technikach), gdyż wyznacza ona zakres materiału stanowiący bazę do
tworzenia arkuszy maturalnych z zakresu podstawowego. Znajdziecie tu
przede wszystkim spis lektur, z których fragmenty pojawić się mogą na
wypracowaniu maturalnym, a także wskazówki do wykorzystania
odpowiednich utworów na prezentacji ustnej. Ponadto określenie celów
edukacyjnych, obowiązujących pojęć i niezbędnych do opanowania
umiejętności pomoże w przygotowaniu się do egzaminów wewnętrznych
i zewnętrznych.
Uwaga: Propozycje lektur w przypadku wyboru zgodne z rozkładem
materiału z języka polskiego realizowanym w ZST w Rybniku – poniżej
zaznaczone jako „np.”.
Ta część skryptu ma stanowić punkt wyjścia do świadomego planowania
pracy własnej. Wykonanie proponowanych ćwiczeń ułatwi autoanalizę
i pomoże usystematyzować działania na najbliższe miesiące.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania
przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół
(fragmenty)
- 6 -
1. Cele edukacyjne:
1) poznanie dzieł literackich wchodzących w skład dziedzictwa polskiej,
europejskiej i światowej kultury,
2) osiąganie dojrzałości intelektualnej, emocjonalnej i moralnej,
3) kształtowanie tożsamości osobowej, narodowej i kulturowej,
4) wzmacnianie wiary w swoje możliwości oraz poczucia odpowiedzialności
za własny rozwój i samodzielne decyzje, dotyczące dalszej nauki i wyboru
zawodu,
5) kształtowanie hierarchii wartości w oparciu o wybitne dzieła kultury.
2. Pojęcia kultury:
1) dzieło literackie i jego wyróżniki,
2) kultura masowa i elitarna; pop-kultura i kultura wysoka,
3) społeczne środki przekazu (prasa, radio, telewizja, Internet),
4) uczestnictwo w kulturze: twórcy i odbiorcy,
5) arcydzieło, kicz.
3. Tradycje literackie:
1) staropolska i oświeceniowa,
2) romantyczna i pozytywistyczna,
3) młodopolska i awangardowa,
4) konteksty biblijne i antyczne,
5) kontynuacje i nawiązania.
4. Proces historyczno - literacki:
1) gatunki i rodzaje literackie,
2) konwencja literacka i typowe dla niej środki artystyczne,
3) konteksty utworu: historyczne i biograficzne,
4) prąd artystyczny,
5) epoka, następstwo epok.
5. Tematy, motywy, wątki:
1) miłość, dom, rodzina, śmierć, droga, wędrówka, pielgrzymka itp.,
2) natura a cywilizacja; motywy franciszkańskie w kulturze.
6. Wartości, kategorie estetyczne i filozoficzne:
1) prawda, dobro, piękno,
2) komizm, humor, ironia, tragizm, patos,
3) sacrum i profanum,
4) wolność, odpowiedzialność, sprawiedliwość, tolerancja,
- 7 -
5) ojczyzna, mała ojczyzna,
6) naród, społeczeństwo.
7. Osiągnięcia:
Słuchanie i mówienie:
1) rozpoznawanie aktów mowy i ich intencji (np. odróżnianie prośby od
rozkazu, pytania od żądania, spostrzeganie ironii, sarkazmu, rubaszności,
prowokacji, aprobaty, negacji); sprawne wypowiadanie się ze
świadomością intencji,
2) stosowanie zabiegów perswazyjnych wraz z rozpoznawaniem ich wartości
(zwłaszcza odróżnianie szczerości od nieszczerości, prawdy od nieprawdy,
podchwytliwości, eufemizmów, agresji, brutalności i wulgaryzmów
w zachowaniach językowych),
3) sprawne i świadome posługiwanie się różnymi odmianami polszczyzny
mówionej (zwłaszcza ogólną i potoczną) w zależności od sytuacji
komunikacyjnej,
4) rozpoznawanie pytań sugestywnych, źle postawionych, podchwytliwych,
retorycznych,
5) operowanie bogatym repertuarem semantycznym i frazeologicznym
w rozmaitych wypowiedziach,
6) skuteczne uczestniczenie w dialogu, dyskusji i negocjacjach.
Czytanie:
1) rozumienie różnych kodów w przekazach kultury masowej,
2) odróżnianie cech swoistych i rozumienie funkcji gatunków
publicystycznych i popularnonaukowych, tekstów prasowych (informacja,
komentarze, artykuły, reportaże, wystąpienia publiczne),
3) umiejętność czytania ze zrozumieniem dzieł literackich.
Odbiór dzieł sztuki:
1) w wymiarze interpretacyjnym:
a) wyraziste czytanie utworów literackich ze zrozumieniem sensu, z troską
o estetykę czytania, właściwą dykcję, akcent, intonację itd.,
b) recytacja z pamięci wybranych tekstów poetyckich,
c) stosowanie podstawowych pojęć z poetyki w analizie utworów literackich;
pojmowanie działań analitycznych jako podstawy interpretacji;
umiejętność przywołania właściwego kontekstu,
d) rozumienie tekstów o różnym stopniu komplikacji; odbiór znaczeń
metaforycznych, rozpoznawanie aluzji literackich, toposów, symboli
kulturowych,
e) odbiór i porównywanie różnych dzieł sztuki, rozumienie korespondencji
sztuk,
2) w wymiarze historycznym:
a) rozpoznawanie stylów w sztuce (np. romański, gotycki, renesansowy,
- 8 -
barokowy, secesyjny i inne),
b) wyjaśnianie powiązań czytanych utworów z historią cywilizacji
(zwłaszcza Polski i Europy),
c) porównywanie utworów literackich (z różnych epok) o podobnych
motywach,
d) dostrzeganie wartości charakterystycznych dla różnych epok,
e) rozpoznawanie przybliżonego czasu powstania utworów na podstawie
obrazu kultury materialnej, obyczaju, konwencji, stylu i języka,
3) w wymiarze aksjologiczno - egzystencjalnym:
a) rozpoznawanie wartości i ich hierarchii w dziełach literackich:
wskazywanie w literaturze i sztuce wartości aprobowanych przez siebie,
b) odróżnianie spontanicznych i osobistych przeżyć literackich od
ponadindywidualnych, utrwalonych w tradycji i krytyce kodów odbioru;
zrozumienie formacyjnych i terapeutycznych wartości czytanych dzieł dla
pojedynczego czytelnika i wspólnoty pokoleniowej czy kulturowej.
Pisanie i redagowanie tekstów:
1) sprawne posługiwanie się różnymi odmianami polszczyzny w odmianie
pisanej (zwłaszcza ogólnej i fachowej) w zależności od sytuacji
komunikacyjnej,
2) komponowanie dłuższych, spójnych wypowiedzi; analiza tematu,
układanie planów i konspektów; nadawanie tytułów i śródtytułów,
3) praca redakcyjna nad tekstem własnym i cudzym, w tym z użyciem
edytora tekstu : poprawianie, adiustacja, podział na części składowe
(rozdziały, paragrafy, akapity), wyróżnienia w tekście,
4) przekształcanie tekstu własnego i cudzego; streszczanie, skracanie,
rozwijanie, cytowanie,
5) eliminowanie niewłaściwego użycia środków powodujących
niejednoznaczność wypowiedzi (homonimie, anakoluty, elipsy,
paradoksy),
6) prowadzenie korespondencji, stosowanie zwrotów adresatywnych,
etykiety językowej; pisanie życiorysu, listu intencyjnego i motywacyjnego,
7) wypowiadanie się w podstawowych (szkolnych) formach gatunkowych:
rozprawka, recenzja, referat, interpretacja utworu literackiego lub
fragmentu.
8. Samokształcenie:
1) syntetyzowanie poznanego materiału: scalanie zebranych informacji
w problemowe całości,
2) korzystanie z literatury fachowej: notowanie, relacjonowanie; opis
bibliograficzny,
3) korzystanie z różnych źródeł informacji (dokumentów, leksykonów,
encyklopedii, słowników, baz danych, nagrań
- 9 -
magnetofonowych i magnetowidowych, Internetu).
9. Lektura
LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE, LICEUM PROFILOWANE
I TECHNIKUM
KSZTAŁCENIE W ZAKRESIE PODSTAWOWYM
JĘZYK POLSKI
Literatura polska:
(konteksty biblijne, antyczne i inne; kontynuacje i nawiązania)
1. Bogurodzica w kontekście poezji średniowiecznej,
2. J. Kochanowski - pieśni i treny (wybór – np.: Pieśń V, Pieśń IX, Tren IX,
Tren X, Tren XI, Tren XIX,
3. poezja baroku (wybór – np.: J. A. Morsztyn: Niestatek, W. Potocki:
Zbytki polskie, D. Naborowski: Krótkość żywota, Marność,
4. I. Krasicki - satyry i liryki (wybór – np.: Do króla Świat zepsuty, Hymn do
miłości ojczyzny,
5. A. Mickiewicz: Pan Tadeusz, Dziady cz. III,
6. wybrane sceny z dramatów romantycznych (J. Słowackiego: Kordian,
Z. Krasińskiego: Nie – Boska komedia),
7. wybór poezji romantycznej (w tym: A. Mickiewicza, np.: Oda do
młodości, Romantyczność, Świteź, Sonety krymskie: Bakczysaraj w nocy,
Ajudah, Pielgrzym, Liryki lozańskie:[Gdy tu mój trup…], [ Polały się łzy
me czyste, rzęsiste…], J. Słowackiego, np.: Grób Agamemnona,
C.K. Norwida, np.: Bema pamięci żałobny, Fortepian Szopena ),
8. B. Prus: Lalka,
9. E. Orzeszkowa: Nad Niemnem (fragmenty),
10. wybór nowel pozytywistycznych, np.:
B. Prus: Kamizelka, Omyłka,
M. Konopnicka: Mendel Gdański, Miłosierdzie gminy,
E. Orzeszkowa: Gloria victis,
11. H. Sienkiewicz - wybrana powieść, np.: Potop ,
12. wybór poezji młodopolskiej,
np.: K. Przerwa – Tetmajer: Nie wierzę w nic, Koniec wieku XIX,
Melodia mgieł nocnych, Evviva l’arte, Ja, kiedy usta…,
J. Kasprowicz: Z chałupy XV, XVI, Krzak dzikiej róży w ciemnych
smreczynach, Dies irae, Przeprosiny Boga,
L. Staff: Deszcz jesienny, Kowal, Przedśpiew.
13. S. Wyspiański: Wesele;
14. W. Reymont: Chłopi, t. 1: Jesień,
15. S. Żeromski: Ludzie bezdomni, Przedwiośnie,
16. W. Gombrowicz - fragmenty prozy, np.: Ferdydurke,
- 10 -
17. wybrany utwór z prozy polskiej XX w., np.: Z. Nałkowska: Granica,
18. wybrany dramat XX wieku, np.: S. Mrożek: Tango,
19. T. Borowski - wybrane opowiadania, np.: Pożegnanie z Marią, U nas,
w Auschwitzu, Proszę państwa do gazu, Bitwa pod Grunwaldem,
20. G. Herling – Grudziński: Inny świat,
21. wybór poezji polskiej XX w., np.:
B. Leśmian: [W malinowym chruśniaku], Pan Błyszczyński,
L. Staff: Wysokie drzewa, Ars poetica,
J. Tuwim: Wiosna, Bal w operze (fragmenty)
M. Pawlikowska – Jasnorzewska: Zanurzcie mnie w niego, Miłość,
Fotografia,
Cz. Miłosz: Campo di Fiori, Piosenka o porcelanie, Poeta,
K.K. Baczyński: Pokolenie, Historia, Ten czas, [Niebo złote ci
otworzę…],
T. Różewicz: Ocalony, Drzewo, Zostawcie nas,
Z. Herbert: Dlaczego klasycy, Przesłanie Pana Cogito,
M. Białoszewski: Szare eminencje zachwytu, Podłogo, błogosław!,
W. Szymborska: Dwie małpy Brueghla ,Nic darowane, Negatyw,
S. Barańczak: Daję ci słowo, że nie ma mowy, Garden party, Widokówka
z tego świata,
J. Twardowski: Mrówko ważko biedronko, Oda do rozpaczy, Litania do
uśmiechu,
22. wybrane fragmenty prozy dokumentalnej, np.: H. Krall: Zdążyć przed
Panem Bogiem, S. Wyszyński: Zapiski więzienne (fragmenty),
Jan Paweł II: Pamięć i tożsamość (fragmenty), R. Kapuściński: Cesarz
(fragmenty).
Literatura powszechna:
1. wybrany klasyczny dramat starożytnej Grecji, np.: Sofokles: Król Edyp,
2. Horacy - wybór pieśni, np.: Exegi monumentum, Do Apollina,
3. W. Szekspir - wybrany dramat, np.: Makbet,
4. Molier -wybrana komedia, np.: Świętoszek,
5. W. Goethe : Cierpienia młodego Wertera,
6. wybrana europejska powieść XIX wieku, np.: F. Dostojewski: Zbrodnia
i kara,
7. J. Conrad - wybrany utwór, np.: Jądro ciemności,
8. wybrana powieść XX wieku, np.: G. Orwell: Folwark zwierzęcy.
Przykład 1.1
Poniższy przykład obrazuje, jak konstruktywnie wykorzystać elementy
podstawy programowej przy analizie własnych umiejętności.
- 11 -
Czytając podstawę programową można zastanowić się nad swoim stanem
wiedzy, wypisując mocne i słabe strony.
MOCNE STRONY:
- sprawnie i świadomie posługuję się różnymi odmianami polszczyzny
w mowie i piśmie,
- dostrzegam wartości charakterystyczne dla różnych epok,
- poprawne formułuję pytania i odpowiedzi.
SŁABE STRONY:
- mam kłopoty z porównywaniem utworów literackich (z różnych epok)
o podobnych motywach,
- trudność sprawia mi komponowanie dłuższych, spójnych wypowiedzi
- słabo wypadam w odbiorze i porównywaniu różnych dzieł sztuki,
w rozumieniu korespondencji sztuk.
Ćwiczenie 1.1
Praca indywidualna (45 min.)
Przeczytaj uważnie powyższe fragmenty podstawy programowej. Zwróć
szczególną uwagę na pkt. 7 – osiągnięcia. Zastanów się, co już osiągnąłeś,
a co jeszcze wymaga doskonalenia i ćwiczeń. W ten sposób świadomie
przegotujesz się do matury, wiedząc, ile umiesz, a ile jeszcze przed Tobą.
Zapisz wyniki przemyśleń poniżej w formie analizy „Moje mocne i słabe
strony”.
MOCNE STRONY:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
SŁABE STRONY:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- 12 -
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Ćwiczenie 1.2
Praca w parach ( 20 min.)
Celem tego ćwiczenia jest przypomnienie sobie lektur obowiązkowych oraz
ich umiejscowienie ich w odpowiednim okresie historyczno – literackim.
Przeczytajcie listę lektur obowiązkowych, spróbujcie przyporządkować je do
epok literackich,
np.: Bogurodzica – średniowiecze,
J. Kochanowski: Pieśń V - renesans,
I. Krasicki: Do króla - ………………………………………………………...
A. Mickiewicz: Pan Tadeusz- ………………………………………………...
J. Słowacki: Kordian - ………………………………………………………...
Z. Krasińskiego: Nie – Boska komedia - ……………………………………..
C.K. Norwid: Fortepian Szopena - …………………………………………...
B. Prus: Lalka - ……………………………………………………………….
E. Orzeszkowa: Nad Niemnem - ………………………………………….......
B. Prus: Kamizelka -…………………………………………………………...
M. Konopnicka: Mendel Gdański - …………………………………………..
E. Orzeszkowa: Gloria victis - ………………………………………………..
H. Sienkiewicz: Potop - ……………………………………………………….
K. Przerwa – Tetmajer: Koniec wieku XIX - …………………………………
J. Kasprowicz: Dies irae - …………………………………………………….
L. Staff: Kowal - ………………………………………………………………
S. Wyspiański: Wesele - ………………………………………………………
W. Reymont: Chłopi - ………………………………………………………...
S. Żeromski: Ludzie bezdomni - ……………………………………………...
S. Żeromski: Przedwiośnie - ………………………………………………….
W. Gombrowicz Ferdydurke - ………………………………………………..
Z. Nałkowska: Granica - ……………………………………………………...
S. Mrożek: Tango - …………………………………………………………...
T. Borowski: Pożegnanie z Marią - …………………………………………..
G. Herling – Grudziński: Inny świat - ………………………………………...
- 13 -
B. Leśmian: [W malinowym chruśniaku]- …………………………………...
L. Staff: Wysokie drzewa - ……………………………………………………
J. Tuwim: Wiosna - …………………………………………………………...
M. Pawlikowska – Jasnorzewska: Zanurzcie mnie w niego - ………………..
Cz. Miłosz: Campo di Fiori - …………………………………………………
K.K. Baczyński: Pokolenie - ………………………………………………….
T. Różewicz: Ocalony - ……………………………………………………….
Z. Herbert: Przesłanie Pana Cogito - ………………………………………...
M. Białoszewski: Szare eminencje zachwytu - ……………………………….
W. Szymborska: Nic darowane - ……………………………………………..
S. Barańczak: Daję ci słowo, że nie ma mowy - ………………………………
J. Twardowski: Mrówko ważko biedronko - ………………………………….
H. Krall: Zdążyć przed Panem Bogiem - ……………………………………..
Literatura powszechna:
Sofokles: Król Edyp - …………………………………………………………
Horacy: Exegi monumentum - ……………………………………………….
W. Szekspir: Makbet - ………………………………………………………...
Molier: Świętoszek - …………………………………………………………..
W. Goethe : Cierpienia młodego Wertera - …………………………………..
F. Dostojewski: Zbrodnia i kara - …………………………………………….
J. Conrad : Jądro ciemności - ………………………………………………...
G. Orwell: Folwark zwierzęcy - ………………………………………………
Ćwiczenie 1.3
Praca indywidualna ( 45 min.)
Spójrz na powyższą listę lektur i szczerze odpowiedz na pytanie, które
pamiętasz bardzo dobrze, a które ledwie kojarzysz. Rzetelne wykonanie tego
zadania pozwoli na przygotowanie planu prac powtórkowych na najbliższe
miesiące.
Na osobnej kartce rozpisz miesiące od września do marca, typ pracy do
wykonania, zakres materiału, czas na realizację. Powieś plan pracy
w widocznym miejscu i staraj się systematycznie go realizować.
Przykład 1.2
Przykładowa tabela planowania pracy:
- 14 -
miesiąc lektura zakres prac czas zatwierdzenie
IX Szekspir:
Makbet
- przypomnienie
treści,
- charakterystyka
głównych
bohaterów,
- cechy dramatu
elżbietańskiego
- 1 dzień
(data)
- 1 dzień
- 1 dzień
+ / -
X Molier:
Świętoszek
- przypomnienie
treści,
- przypomnienie
typów komizmu,
- 1 dzień
- 1 dzień
ROZDZIAŁ II
GATUNKI LITERACKIE
Ten rozdział poświęcony będzie powtórzeniu gatunków literackich
reprezentowanych przez lektury z podstawy programowej. Pomoże to
w usystematyzowaniu wiedzy i poćwiczeniu umiejętności związanych
z podstawowymi pojęciami z zakresu teorii literatury.
Ćwiczenie 2.1
Praca indywidualna (20 min.)
Określ rodzaj i gatunek literacki poniższych lektur obowiązkowych (lista
znana z wcześniejszego ćwiczenia):
np.: Bogurodzica – rodzaj – LIRYKA, gatunek - PIEŚŃ
J. Kochanowski: Pieśń V - …………………………………………………...
I. Krasicki: Hymn do miłości ojczyzny - ……………………………………...
I. Krasicki: Do króla - ………………………………………………………...
A. Mickiewicz: Oda do młodości - …………………………………………...
A. Mickiewicz: Pan Tadeusz- ………………………………………………...
J. Słowacki: Kordian - ………………………………………………………...
Z. Krasińskiego: Nie – Boska komedia - ……………………………………..
C.K. Norwid: Fortepian Szopena - …………………………………………...
B. Prus: Lalka - ……………………………………………………………….
E. Orzeszkowa: Nad Niemnem - ………………………………………….......
B. Prus: Kamizelka -…………………………………………………………...
- 15 -
M. Konopnicka: Mendel Gdański - …………………………………………..
E. Orzeszkowa: Gloria victis - ………………………………………………..
H. Sienkiewicz: Potop - ……………………………………………………….
K. Przerwa – Tetmajer: Koniec wieku XIX - …………………………………
J. Kasprowicz: Dies irae - …………………………………………………….
L. Staff: Kowal - ………………………………………………………………
S. Wyspiański: Wesele - ………………………………………………………
W. Reymont: Chłopi - ………………………………………………………...
S. Żeromski: Ludzie bezdomni - ……………………………………………...
S. Żeromski: Przedwiośnie - ………………………………………………….
W. Gombrowicz Ferdydurke - ………………………………………………..
Z. Nałkowska: Granica - ……………………………………………………...
S. Mrożek: Tango - …………………………………………………………...
T. Borowski: Pożegnanie z Marią - …………………………………………..
G. Herling – Grudziński: Inny świat - ………………………………………...
B. Leśmian: [W malinowym chruśniaku]- …………………………………...
L. Staff: Wysokie drzewa - ……………………………………………………
J. Tuwim: Wiosna - …………………………………………………………...
M. Pawlikowska – Jasnorzewska: Zanurzcie mnie w niego - ………………..
Cz. Miłosz: Campo di Fiori - …………………………………………………
K.K. Baczyński: Pokolenie - ………………………………………………….
T. Różewicz: Ocalony - ……………………………………………………….
Z. Herbert: Przesłanie Pana Cogito - ………………………………………...
M. Białoszewski: Szare eminencje zachwytu - ……………………………….
W. Szymborska: Nic darowane - ……………………………………………..
S. Barańczak: Daję ci słowo, że nie ma mowy - ………………………………
J. Twardowski: Mrówko ważko biedronko - ………………………………….
H. Krall: Zdążyć przed Panem Bogiem - ……………………………………..
Literatura powszechna:
Sofokles: Król Edyp - …………………………………………………………
Horacy: Exegi monumentum - ……………………………………………….
W. Szekspir: Makbet - ………………………………………………………...
Molier: Świętoszek - …………………………………………………………..
W. Goethe : Cierpienia młodego Wertera - …………………………………..
F. Dostojewski: Zbrodnia i kara - …………………………………………….
J. Conrad : Jądro ciemności - ………………………………………………...
G. Orwell: Folwark zwierzęcy - ………………………………………………
Kolejnym etapem w tym rozdziale będzie krótkie przypomnienie specyfiki
poszczególnych gatunków literackich i próba analizy dzieł pod kątem cech
gatunkowych.
- 16 -
2.1 DRAMAT
W podstawie programowej występuje kilka rodzajów dramatu: dramat
antyczny, elżbietański, romantyczny, symboliczny, współczesny oraz
komedia charakteru.
Poniżej znajdziecie przypomnienie najważniejszych cech owych gatunków,
po czym wykonacie ćwiczenia w oparciu o fragmenty lektur i znajomość
całości utworów wymaganych w podstawie programowej, toteż przed
każdym spotkaniem prowadzący zaznaczy, treść której lektury należy sobie
odświeżyć.
DRAMAT ANTYCZNY
– „KRÓL EDYP” SOFOKLESA
CECHY GATUNKOWE
1.Zasada trzech jedności: miejsca, czasu, akcji (jedno, konkretne miejsce
akcji, czas trwania od wschodu do zachodu słońca – najwyżej jedna doba,
jednowątkowość akcji).
2.Zasada mimesis – prawdopodobieństwa zdarzeń (brak postaci i wydarzeń
fantastycznych).
3.Obecność bohatera tragicznego, którego każdy z wyborów prowadzi do
klęski – konflikt tragiczny.
4.Fatum – los ciążący nad bohaterem.
5.Hamartia – nieświadoma wina bohatera prowadząca do zguby.
6.Hybris - duma bohatera tragicznego, który przekonany jest, że może
zmienić swój los.
7. Ironia tragiczna – im dalej bohater usiłuje uciec przed przeznaczeniem,
tym bardziej je wypełnia.
8.Katharsis – oczyszczenie wewnętrzne widza na skutek oglądanej tragedii.
9.Decorum – odpowiedniość stylu – tragedia musiała być napisana stylem
patetycznym (podniosłym).
10.Brak scen zbiorowych – jednocześnie na scenie mogły znajdować się trzy
osoby.
11.Obecność chóru komentującego wydarzenia.
Ćwiczenie 2.2
Praca w parach (30 min.)
Na podstawie znajomości całego dramatu Sofoklesa wskaz w kreacji Edypa
następujące cechy:
- przeżywanie konfliktu tragicznego:
- 17 -
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- fatum:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- hamartia:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- hybris:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- ironia tragiczna:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Ćwiczenie 2.3
Praca indywidualna (10 min.)
Udowodnij, że w „Królu Edypie” występuje zasada trzech jedności:
- jedność miejsca:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- jedność czasu:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- jedność akcji:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Ćwiczenie 2.4
Praca indywidualna (30 min.)
Na podstawie poniższego fragmentu wypisz cechy Edypa jako władcy, określ
emocje bohaterów podczas rozmowy, wskaż, jaką prawdę wyjawia wróżbita.
Edyp
Nie trzeba było popuścić bezkarnie
Śmierci przedniego człowieka i króla,
Lecz rzecz wyśledzić. Że ja teraz dzierżę
Rządy te, które on niegdyś sprawował,
- 18 -
Łoże i wspólną z nim dzielę niewiastę;
Że moje dzieci byłyby rodzeństwem
Jego potomstwa, gdyby on ojcostwem
Mógł się był cieszyć; że grom weń ugodził,
Przeto ja jakby za własnym rodzicem
Wystąpię za nim, wszystkiego dokonam,
Aby przychwytać tego, co uśmiercił [Lajosa] […]
Wchodzi Tyrezjasz.
Edyp
O Tyrezjaszu, co sprawy przenikasz
Jasne i tajne, na ziemi i niebie!
Chociaż ty ślepym, nie uszło twej wiedzy,
Jako choruje gród ten, przeto w tobie
Upatrzyliśmy zbawcę i lekarza.
Bo Febus, jak ci już może donieśli,
Po wieściach naszych tę wróżbę obwieścił,
Że wyzwolenie li wtedy nastąpi,
Skoro odkrywszy morderców Lajosa
Na śmierć ich albo wygnanie skażemy.[…]
Tyrezjasz
Biada, o biada tej wiedzy, co szkodę
Niesie wiedzącym; znam ja to zbyt dobrze
I pomny na to nie byłbym tu stanął.[…]
Edyp
Miastu, któregoś dzieckiem, służyć radą
Jest obowiązkiem miłości i prawa.[…]
Tyrezjasz
Ani ja ciebie, ni siebie nie zmartwię.
Próżno mnie kusisz, nie rzeknę już słowa.[…[
Upór mój ganisz, a w sobie nie widząc
Obłędów gniewu, nade mną się znęcasz.
Edyp
Któż by na takie nie uniósł się słowa,
Którymi nasze znieważasz ty miasto?
- 19 -
Tyrezjasz
Zejdzie to samo, choć milcząc się zaprę.[…]
Edyp
A więc wypowiem, co mi w błyskach gniewu
Już świta; wiedz ty, iż w moim mniemaniu
Tyś ową zbrodnię podżegł i zgotował
Aż po sam zamach; a nie byłbyś ślepym,
To i za czyny bym ciebie winował[..].
Tyrezjasz
Którego szukasz, ty jesteś mordercą.
Edyp
Nie ujdziesz kary za wtórą obelgę.
Tyrezjasz
Mam mówić więcej, by gniew twój zaostrzyć?
Edyp
Mów, co chcesz, słowa twe na wiatr ulecą.
Tyrezjasz
Rzeknę, iż z tymi, co tobie najbliżsi,
W sromie obcując, nie widzisz twej hańby.
- cechy Edypa :
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- emocje Edypa:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- emocje Tyrezjasza:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- prawda wyjawiona przez Tyrezjasza:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- 20 -
DRAMAT ELŻBIETAŃSKI
– „MAKBET” W. SZEKSPIRA
CECHY GATUNKOWE
1.Złamanie zasady trzech jedności: czasu, miejsca akcji.
2.Brak bohatera tragicznego w rozumieniu antycznym – nie ciąży nad nim
fatum.
3.Zmienność charakteru bohatera.
4.Wprowadzenie scen zbiorowych.
5.Złamanie zasady mimesis – wprowadzenie postaci i scen fantastycznych.
6.Złamanie zasady decorum – wprowadzenie języka potocznego, mieszanie
tragizmu z komizmem.
Ćwiczenie 2.5
Praca w parach (15 min.)
Na podstawie znajomości treści „Makbeta” udowodnijcie, że złamana została
zasada trzech jedności:
- jedność miejsca:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- jedność czasu:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- jedność akcji:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Ćwiczenie 2.6 Praca indywidualna (10 min.)
Jakie cechy dramatu elżbietańskiego występuje w poniższym fragmencie?
Odpowiedź uzasadnij przykładami z tekstu:
PIERWSZA CZAROWNICA
Gdzieś była, siostro?
DRUGA CZAROWNICA
Wieprzem rżnęła.
TRZECIA CZAROWNICA
A ty gdzie? Opisz swoje dzieła.
PIERWSZA CZAROWNICA
Żona jednego kupca wełny
- 21 -
Kasztanów miała rańtuch pełny
I złote łuszczyła z nich jądro.
"Daj mi je ", rzekłam, a ta kukła
Ze wzgardą na mnie fukła:
"Precz, stary czopie, precz, ty flądro! "
Poczekaj no, pomyślałam, ptaszku,
Pokażę ja ci, czym ja czop!
Mąż jej popłynął do Damaszku,
Na sicie śmignę za nim w trop
I w spodzie okrętu skurczona
Przycupnę jak szczur bez ogona;
Za babę odpowie mi chłop.
- cecha -………………………………………………………………………..
- potwierdzenie :
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- cecha - ………………………………………………………………………
- potwierdzenie:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Ćwiczenie 2.6
Praca indywidualna (20 min.)
Na podstawie poniższego fragmentu wypisz argumenty przemawiające
przeciw zabiciu króla Dunkana, świadczące o wahaniu Makbeta:
MAKBET - AKT I
[…]
DUNKAN
Podaj mi rękę, nadobna milady;
Zaprowadź mię do gospodarza domu:
Wielce kochamy go i nie przestaniem
Nadal go o tym przekonywać. Pozwól.
Scena siódma
Pokój w pałacu. Odgłos obojów. Pochodnie pozapalane. Krajczy nadworny,
a za nim kilku sług z półmiskami i różnym przyrządem przechodzą przez
scenę. Po niejakiej chwili wchodzi Makbet.
MAKBET
Jeśli to, co się ma stać, stać się musi,
Niechby przynajmniej stało się niezwłocznie.
- 22 -
Gdyby ten straszny cios mógł przeciąć wszelkie
Dalsze następstwa, gdyby ten czyn mógł być
Sam w sobie wszystkim i końcem wszystkiego
Tylko tu, na tej doczesnej mieliźnie,
O przyszłe życie bym nie stał. Lecz zwykle
W podobnych razach tu już kaźń nas czeka.
Krwawa nauka, którą dajem, spada
Na własną naszą głowę, sprawiedliwość
Zwraca podaną przez nas czarę jadu
Do własnych naszych ust. Z podwójnych względów
Należy mu się u mnie bezpieczeństwo:
Jestem i krewnym jego, i wasalem.
To samo zbyt już przeważnie potępia
Taki postępek - lecz jestem, co więcej,
I gospodarzem jego, który winien
Drzwi zamknąć jego zabójcy, nie, owszem,
Sam mu do piersi zbójczy nóż przykładać.
A potem - Dunkan tak skromnie piastował
Swą godność, tak był nieskalanie czystym
W pełnieniu swego wielkiego urzędu,
Że cnoty jego, jak anioły nieba,
Piorunującym głosem świadczyć będą
Przeciw wyrodnym sprawcom jego śmierci,[…]
Jeden, wyłącznie jeden tylko bodziec
Podżega we mnie tę pokusę, to jest
Ambicja, która przeskakując siebie
Spada po drugiej stronie.
- argumenty przeciw zabiciu króla:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
DRAMAT ROMANTYCZNY
- „DZIADY” A. MICKIEWICZA
- „KORDIAN” J. SŁOWACKIEGO
- „NIE – BOSKA KOMEDIA” Z. KRASIŃSKIEGO
- 23 -
CECHY GATUNKOWE
1.Złamanie zasady trzech jedności: czasu, miejsca, akcji.
2.Wprowadzenie bohatera romantycznego – indywidualista, wyalienowany,
nieszczęśliwie zakochany, podejmujący próbę samobójczą, przechodzący
metamorfozę, poświęcający się dla ogółu w imię uczuć patriotycznych.
3.Wprowadzenie scen i postaci fantastycznych.
4.Epizodyczność – luźna kompozycja, fragmentaryczność.
5.Synkretyzm rodzajowy, np. występowanie elementów lirycznych -
„Wielka Improwizacja” w „Dziadach cz. III”.
6.Kompozycja otwarta – brak jednoznacznego zakończenia.
Przykład 2.1
Cechy Gustawa – Konrada jako bohatera romantycznego:
- samotny, wyalienowany – Pustelnik w cz. IV, samotnik – „Wielka
Improwizacja”,
- nieszczęśliwie zakochany – Gustaw zakochany w Maryli – cz. IV,
- samobójstwo z miłości – Gustaw – duch w cz. IV ( samobójstwo duchowe),
- metamorfoza – scena w celi więziennej (cz. III) – Gustaw – Konrad,
- poświęcenie się dla ogółu – prometeizm Konrada – „Wielka Improwizacja”.
Ćwiczenie 2.7 Praca w parach (20 min.)
Na podstawie znajomości treści utworu wypiszcie cechy Kordiana jako
bohatera romantycznego, wzorując się na przykładzie 2.1:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Ćwiczenie 2.8
Praca w grupach (30 min.)
Każda z grup w oparciu o treść wylosowanego dramatu romantycznego
(„Dziady”, „Kordian”, „Nie – Boska komedia”) uzasadni przykładami
złamanie zasady trzech jedności. Efekty pracy prezentowane są na forum.
DRAMAT SYMBOLICZNY
– „WESELE” S. WYSPIAŃSKIEGO
CECHY GATUNKOWE
1.Wykorzystanie symboli – symbolizm.
2.Zbudowanie nastroju tajemniczości.
- 24 -
3.Kreacja bohaterów realistycznych i symbolicznych.
4.Luźny związek pomiędzy scenami.
5.Rezygnacja z jednoznaczności, na rzecz sugerowania znaczeń
i wieloznaczności.
6.Synkretyzm (współwystępowanie) rodzajowy i gatunkowy: muzyka,
malarstwo, ludowość, fantastyka, historia, legenda.
7.Antyrealizm: poetyckość, wizyjność, oniryzm (technika snu w literaturze).
8.Świat przedstawiony to subiektywna wizja postaci, projekcja ich psychiki.
Ćwiczenie 2.9
Praca w grupach (45 min.)
Podzielcie się na dwie grupy pracujące na podstawie tekstu „Wesela”
S. Wyspiańskiego. Jedna grupa przygotowuje krótka charakterystykę postaci
fantastycznych, druga analizuje symbole. Efekty pracy prezentujecie na
forum.
GRUPA I:
Chochoł -………………………………………………………………………
Widmo kochanka - ……………………………………………………………
Stańczyk - ……………………………………………………………………..
Rycerz - ……………………………………………………………………….
Hetman - ………………………………………………………………………
Upiór - …………………………………………………………………………
Wernyhora - …………………………………………………………………...
GRUPA II:
Złoty róg - ……………………………………………………………………..
Czapka z pawimi piórami - ……………………………………………………
Sznur - …………………………………………………………………………
Złota podkowa - ……………………………………………………………….
Chata w Bronowicach - ……………………………………………………….
Chocholi taniec - ………………………………………………………………
Ćwiczenie 2.10
Praca w parach (20 min.)
Odwołując się do aktu I dramatu, scharakteryzujcie bohaterów
realistycznych.
Ćwiczenie 2.11
Praca w parach ( 20 min.)
W akcie I dramatu odnajdźcie dialogi potwierdzające chłopomanię
(powierzchowne zainteresowanie inteligencji wsią, zachwyt przyrodą
i folklorem, bez pogłębionej analizy rzeczywistych problemów chłopów).
Odczytajcie odpowiednie fragmenty z podziałem na role.
- 25 -
DRAMAT WSPÓŁCZESNY
-„TANGO” S. MROŻKA
CECHY GATUNKOWE
1.Rozbudowane didaskalia (tekst poboczny, odautorski) wprowadzające
czytelnika w świat utworu, ukazujące przestrzeń, w której toczy się akcja
dramatu.
2.Kompozycja złożona z kluczowych scen pozwalająca w skrócie
przedstawić losy bohatera.
3.Kreacja bohatera:
- antybohater -(everyman), postać bierna bez określonego wieku, imienia,
pozycji społecznej, przeciętny lub jednostka nietypowa, działająca
sprzecznie z powszechnie uznanymi normami, symbol buntu.
4.Groteskowość i deformacja świata przedstawionego.
5.Antyrealizm, brak ciągu przyczynowo – skutkowego.
Podane tu zostały jedynie cechy, gdyż analiza i ćwiczenia nie obejmowałyby
powtórek, lecz materiał bieżący realizowany na lekcjach języka polskiego
w klasie IV, czyli czytanie „Tanga” dopiero przed Wami.
2.2 LIRYKA
Najważniejsze gatunki liryczne to:
1.pieśń - najstarszy i niezwykle popularny gatunek liryczny, o jego związku
z muzyką świadczy rytmiczność utworów, regularność strof, częste
powtórzenia,
2.oda - utwór uroczysty, o patetycznym nastroju, sławiącym jakąś postać lub
ideę,
3.hymn – podobnie jak oda utwór utrzymany w podniosłym nastroju,
uroczysty, pochwalny, najczęściej o tematyce religijnej lub patriotycznej,
poświęcone bohaterom, ideom, szanowanym wartościom,
4.tren - utwór wyrażający ból po czyjejś śmierci i wychwalający zalety
zmarłego,
5.elegia - smutny, żałobny utwór, wyrażający cierpienie i ból podmiotu
lirycznego,
6.fraszka- krótki utwór wierszowany poruszający różnorodną tematykę,
zakończony puentą (dowcipnym podsumowaniem).
7.sonet – utwór złożony z dwóch opisowych zwrotek czterowersowych
i dwóch zwrotek trzywersowych zawierających refleksje,
8.wiersz biały - bezrymowy, pozbawiony wyrazistego związania wersów,
rymów,
- 26 -
9.wiersz wolny – dominujący we współczesnej poezji, najbardziej
nowoczesna forma organizacji wewnętrznej wiersza, o swobodnym (choć
celowym) układzie wersów, często o kontrastowo różnej nieregularnej
liczbie sylab w poszczególnych wersach,
10.epigramat - krótki wierszowany utwór, dawniej przeznaczony do wyrycia
na kamieniu, jego zwięzła treść jest na ogół oparta na zaskakującym
pomyśle (koncepcie).
Szczegółowej analizie wierszy poświęcony był rozdział „Skryptu
edukacyjnego dla klas II”, stąd tutaj tylko krótkie ćwiczenie powtórzeniowe.
Ćwiczenie 2.12
Praca w parach (15min.)
Do powyższych gatunków dopiszcie po dwa przykłady utworów wraz
z autorami (niekoniecznie z podstawy programowej). Efekty pracy
zaprezentujcie na forum.
2.3 EPIKA
Ta część poświęcona będzie gatunkom epickim, typom narracji
i narratora. Na początku przypomnicie sobie elementy niezbędnej teorii, po
czym wykonacie kilka ćwiczeń powtórzeniowych.
Najważniejsze GATUNKI EPICKIE:
1.nowela - utwór krótki, jednowątkowy, z małą ilością bohaterów
i punktem kulminacyjnym znajdującym się w zakończeniu,
2.opowiadanie - utwór niewielki, tematycznie ograniczony do jednego
wątku, różniący się od noweli brakiem wyraźnej konstrukcji, luźnym
układem akcji często wzbogacanej epizodami,
3.powieść - utwór pisany prozą, obszerny, wielowątkowy, o dużej ilości
bohaterów; występuje kilka rodzajów powieści, np. historyczna, polityczna,
przygodowa, sensacyjna, społeczno-obyczajowa, psychologiczna,
biograficzna, fantastyczno-naukowa, fantasy, kryminalna itp.,
4.bajka - epicka opowiastka prozą w formie przypowieści, zawierająca
naukę moralną bądź dydaktyczną, posługująca się typowymi cechami
(charakterami), niekiedy upostaciowanymi w zwierzętach, roślinach,
przedmiotach,
5.baśń - utwór opowiadający dzieje bohaterów z reguły fantastycznych,
nieposiadający określonego miejsca oraz czasu (dawno, dawno temu za
górami za lasami),
6.mit - opowieść o stałej warstwie fabularnej, wyrażającej wierzenia danej
społeczności o otaczającym świecie, opisująca historię bogów, demonów,
- 27 -
legendarnych bohaterów oraz historię stworzenia świata i człowieka,
7.legenda(podanie) - opowieść, posługująca się elementami niezwykłości
oraz cudowności, związanej z życiem świętych i męczenników,
informująca o powstaniu jakiegoś miasta lub państwa, zawierająca
zdarzenia historyczne, często osnuta na wątkach ludowych
i apokryficznych,
8.epopeja (epos) - rozbudowany utwór wierszowany przedstawiający dzieje
mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń
przełomowych dla danej społeczności,
9.przypowieść (parabola) - gatunek literatury moralistyczno-dydaktycznej,
którego cechy formalne (schematyzm fabuły, uproszczona konstrukcja
postaci, obiektywny narrator, selekcja realiów) służą właściwemu
odczytaniu alegorycznego lub symbolicznego znaczenia świata
przedstawionego, przekazaniu prawdy moralnej.
10.proza dokumentalna – cel : wiarygodna relacja na temat autentycznych
wydarzeń, np. reportaż- publicystyczno-literacki, przedstawiający
rzeczywiste zdarzenie i towarzyszące mu okoliczności, autor reportażu
opowiada o zdarzeniach, których był świadkiem lub których przebieg zna
z relacji świadków, dokumentów lub innych źródeł.
RODZAJE NARRACJI:
1.trzecioosobowa (inaczej: autorska) - narrator nie należy do świata
przedstawionego:
- auktorialna - narrator często ujawnia swoje istnienie, ocenia i komentuje
wydarzenia, pozwala sobie na dygresje bezpośrednio niezwiązane
z treścią utworu, może wyprzedzać bieg wydarzeń,
- personalna - narrator nie ujawnia swojego istnienia, nie ocenia i nie
komentuje wydarzeń, narracja jest prowadzona z punktu widzenia postaci
należących do świata przedstawionego, za którymi ukrywa się narrator;
charakterystyczna cecha: stosowanie mowy pozornie zależnej (mamy
wrażenie, że narrator cytuje myśli ),
2.pierwszoosobowa (inaczej: narracja pamiętnikarska) - narrator należy do
świata przedstawionego, opowiada o wydarzeniach, których był
świadkiem, lub w których sam uczestniczył.
RODZAJE NARRATORA:
1.narrator autorski - nie posiada konkretnych cech, dzięki którym nie
można by go utożsamić z autorem dzieła,
2.narrator fikcyjny - nie można utożsamić go z autorem dzieła,
3.narrator jawny - zaznacza swoją obecność, np. poprzez prowadzenie
narracji w 1. osobie czy zwroty do czytelnika,
- 28 -
4.narrator ukryty - narrator nie ujawnia swojego istnienia,
5.narrator wszechwiedzący - zna wszystkie wydarzenia, zarówno
z przeszłości jak i z przyszłości, oraz psychikę bohaterów, sam nie
uczestniczy w akcji utworu,
6.narrator świadek - jego wiedza jest ograniczona, opowiada
o wydarzeniach w takiej formie, w jakiej mógłby zrobić to naoczny
świadek,
7.narrator bezpośredni - należy do świata przedstawionego, często jest
najważniejszą postacią utworu, prowadzi narrację pierwszoosobową.
Poniżej przypomnimy lektury z podstawy programowej należące do epiki:
1. A. Mickiewicz: Pan Tadeusz,
2. B. Prus: Lalka,
3. E. Orzeszkowa: Nad Niemnem (fragmenty),
4. wybór nowel pozytywistycznych, np.:
B. Prus: Kamizelka, Omyłka,
M. Konopnicka: Mendel Gdański, Miłosierdzie gminy,
E. Orzeszkowa: Gloria victis,
5. H. Sienkiewicz - wybrana powieść, np.: Potop ,
6. S. Wyspiański: Wesele,
7. W. Reymont: Chłopi, t. 1: Jesień,
8. S. Żeromski: Ludzie bezdomni, Przedwiośnie,
9. W. Gombrowicz - fragmenty prozy, np.: Ferdydurke,
10. wybrany utwór z prozy polskiej XX w., np.: Z. Nałkowska: Granica,
11. T. Borowski - wybrane opowiadania, np.: Pożegnanie z Marią, U nas,
w Auschwitzu, Proszę państwa do gazu, Bitwa pod Grunwaldem,
12. G. Herling – Grudziński: Inny świat,
13. wybrane fragmenty prozy dokumentalnej, np.: H. Krall: Zdążyć przed
Panem Bogiem, S. Wyszyński: Zapiski więzienne (fragmenty),
Jan Paweł II: Pamięć i tożsamość (fragmenty), R. Kapuściński: Cesarz
(fragmenty).
Literatura powszechna:
1. W. Goethe : Cierpienia młodego Wertera,
2. wybrana europejska powieść XIX wieku, np.: F. Dostojewski: Zbrodnia
i kara,
3. J. Conrad - wybrany utwór, np.: Jądro ciemności,
4. wybrana powieść XX wieku, np.: G. Orwell: Folwark zwierzęcy.
Ćwiczenie 2.13
Praca indywidualna (30 min.)
Przeczytaj uważnie poniższe fragmenty. Określ rodzaj narracji i narratora.
Podkreśl słowa potwierdzające Twój wybór.
- 29 -
a)A. Mickiewicz: Pan Tadeusz
KSIĘGA I - GOSPODARSTWO
Podróżny długo w oknie stał patrząc, dumając,
Wonnymi powiewami kwiatów oddychając,
Oblicze aż na krzaki fijołkowe skłonił,
Oczyma ciekawymi po drożynach gonił
I znowu je na drobnych śladach zatrzymywał,
Myślał o nich i, czyje były, odgadywał.
typ narracji - …………………………………………………………………
rodzaj narratora - ……………………………………………………………...
b)B. Prus: Lalka
ROZDZIAŁ ÓSMY - MEDYTACJE
Znalazłszy się na ulicy Wokulski stanął na chodniku, jakby namyślając się,
dokąd iść. Nie ciągnęło go nic w żadną stronę. Dopiero gdy przypadkiem
spojrzał w prawo, na swój nowo wykończony sklep, przed którym już
zatrzymywali się ludzie, odwrócił się ze wstrętem i poszedł w lewo.
"Dziwna rzecz, jak mnie to wszystko mało obchodzi" - rzekł do siebie. Potem
myślał o tych kilkunastu ludziach, którym już daje zajęcie, i o tych
kilkudziesięciu, którzy od pierwszego maja mieli dostać u niego zajęcie,
o tych setkach, dla których w ciągu roku miał stworzyć nowe źródła pracy,
i o tych tysiącach, którzy dzięki jego tanim towarom mogliby sobie poprawić
nędzny byt - i - czuł, że ci wszyscy ludzie i ich rodziny nic go w tej chwili
nie interesują.
"Sklep odstąpię, nie zawiążę spółki i wyjadę za granicę" - myślał.
typ narracji - …………………………………………………………………..
rodzaj narratora - ……………………………………………………………...
c)E. Orzeszkowa: Gloria victis
- Jak się masz? - zadmuchał wesoło. Las w odpowiedź zaszumiał:
- Witaj, miły latawcze!
I wleciał wiatr do lasu uradowany, zwinny, przelatywał wśród świerków,
brzóz, olch, dębów, ramionami owijając pnie starych przyjaciół i skrzydłami
na ich konarach składając pocałunki przywitalne.
- 30 -
- Jak się macie? - szemrał i szeptał. - Coście przez czas ten widziały,
słyszały? Co się tu u was, dokoła was, działo, stawało?[…]
typ narracji - …………………………………………………………………..
rodzaj narratora - ……………………………………………………………...
d)Tadeusz Borowski : U nas w Auschwitzu...
...a więc jestem już na kursach sanitarnych. Wybrano nas kilkunastu z całego
Birkenau i będą uczyć prawie na doktorów. Mamy wiedzieć, ile kości ma
człowiek, jak krąży krew, co to jest otrzewna, jak się zwalcza gronkowce,
a jak paciorkowce, jak się sterylnie przeprowadza operację ślepej kiszki i po
co jest odma. Mamy posłannictwo bardzo wzniosłe: będziemy leczyć
kolegów, których „zły los” gnębi chorobą, apatią lub zniechęceniem do
życia. Mamy — właśnie my, kilkunastu ludzi na dwadzieścia tysięcy
mężczyzn w Birkenau, zmniejszyć śmiertelność w obozie i podnieść ducha
więźniów.
typ narracji - …………………………………………………………………..
rodzaj narratora - ……………………………………………………………...
2.4 GATUNKI SYNKRETYCZNE
Gatunki synkretyczne to przykłady utworów łączących w sobie kilka
rodzajów i gatunków literackich. Te, które nas interesują powstały
w romantyzmie jako wyraz buntu przeciwko klasycznym kanonom tworzenia
literatury:
a) dramat romantyczny – scharakteryzowany w podrozdziale 2.1,
b) ballada romantyczna – gatunek wywodzący się z kultury ludowej,
utrzymany w nastroju tajemnicy i grozy, łączący realizm z fantastyką,
czyniący z natury nie tylko tło wydarzeń, lecz także równoprawnego
bohatera, zawierający przesłanie moralne;
- elementy epickie: akcja, narrator, bohaterowie (najczęściej pochodzący
z ludu),
- elementy liryczne: pisana wierszem, nastrojowość,
- elementy dramatu: występowanie dialogu.
c) powieść poetycka - dłuższy utwór wierszowany, o charakterze
narracyjnym, którego, luźna, fragmentaryczna i zagadkowa fabuła obfituje
w momenty dramatyczne, a częstymi są w nim także opisy liryczne,
odznaczające się silnym zsubiektywizowaniem i poetyckością
obrazowania; pierwszoplanowe znaczenie ma w powieści poetyckiej
główny bohater – buntownik, skłócony ze światem, którego losy umieszcza
- 31 -
twórca w nastrojowej scenerii historycznej lub egzotycznej
– przykład A. Mickiewicz Konrad Wallenrod (poza podstawą
programową).
Przykład 2.3 Na przykładzie ballady „Świteź” Adama Mickiewicza wskażemy cechy
gatunkowe utworu:
- utwór nastrojowy, pisany wierszem,
- elementy ludowości – legendy na temat jeziora,
- tajemniczość i groza – dziwne dźwięki i zjawiska słyszane oraz
obserwowane w pobliżu jeziora,
- postać fantastyczna – mieszkanka jeziora – Świtezianka,
- narrator pierwszoosobowy opowiadający o spotkaniu z postacią
fantastyczną, Świtezianka opowiadająca historię jeziora,
- cytowane dialogi, np. Świtezianki z jej ojcem,
- natura wymierzająca sprawiedliwość zgodnie z przekonaniem, że nie ma
zbrodni bez kary – zabójcza moc kwiatów carów.
Ćwiczenie 2.14
Praca w parach (20 min.)
Korzystając z tekstu wybranej ballady Adama Mickiewicza, dokonajcie
analizy pod kątem cech gatunkowych utworu (patrz przykład 2.3)
Ćwiczenie 2.15
Praca indywidualna (20 min.)
Na podstawie fragmentu ballady „Świteź” wskaż środki poetyckie budujące
nastrój tajemnicy i grozy:
Adam Mickiewicz: Świteź (fragment)
Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie,
Do Płużyn ciemnego boru
Wjechawszy, pomnij zatrzymać twe konie,
Byś się przypatrzył jezioru.[…]
Tak w noc, pogodną jeśli służy pora,
Wzrok się przyjemnie ułudzi;
Lecz żeby w nocy jechać do jeziora,
Trzeba być najśmielszym z ludzi.
- 32 -
Bo jakie szatan wyprawia tam harce!
Jakie się larwy szamocą!
Drżę cały, kiedy bają o tym starce,
I strach wspominać przed nocą.
Nieraz śród wody gwar jakoby w mieście,
Ogień i dym bucha gęsty,
I zgiełk walczących, i wrzaski niewieście,
I dzwonów gwałt, i zbrój chrzęsty.[…]
- środek artystyczny – nazwa – przykład
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
ROZDZIAŁ III
GŁÓWNE PRĄDY FILOZOFICZNE I/LUB ARTYSTYCZNE OD ANTYKU DO MŁODEJ POLSKI
Ostatni rozdział skryptu będzie krótkim powtórzeniem głównych
prądów literackich występujących od antyku do Młodej Polski, gdyż wiedza
na temat tych właśnie epok obejmuje powtórki do matury. Rozpoczniemy od
krótkich charakterystyk nurtów, po czym przejdziemy do działań
praktycznych.
1. Antyk:
- XIX wiek p.n.e. do V wieku n.e.,
- kultura grecko – rzymska – mityczna,
- kultura chrześcijańska – biblijna
- stoicyzm - ogół poglądów filozoficznych , wypracowanych przez Zenona
z Kition; głosił on , że szczęście uwarunkowane jest wewnętrznym spokojem,
harmonią ducha i odrzuceniem skrajnym emocji – „stoicki spokój”, „złoty
środek” - epikureizm - szkoła filozoficzna stworzona przez Epikura, który za cel
życia uznawał rozważne dążenie do przyjemności i szczęścia; radość życia,
korzystanie z uciech i piękna świata, uwolnienie ciała od bólu i ducha od
- 33 -
niepokoju - to zasadnicze zalecenia tej filozofii. – „Carpe diem” - chwytaj
dzień, ciesz się chwilą.
Ćwiczenie 3.1
Praca indywidualna (10 min.)
Potwierdź fragmentami z tekstu obecność stoicyzmu w utworze Horacego.
Horacy: Do Apollina
O co poeta prosi Apollina
gdy młode wino rozlewa z patery?
O co się modli w ten dzień dedykacji?
O nie o zbiory na żyznej Sardynii
ani o stada mnożące się w żarach
Kalabrii ani nie prosi o złoto
czy kość indyjską czy grunty zwilżane
po cichu nurtem spokojnym Lirysu
Łozy kaleńskie niech nożem okrzesa
kto panem winnic i kubku ze złota
bogaty kupiec niechaj pije wino
dobrze płacone syryjskim towarem
on z łaski nieba Atlantyckie wody
bezkarnie wita trzy razy do roku
albo i cztery mnie do życia starczą
oliwki lekkie ślazy i cykoria
Synu Latony pozwól mi się cieszyć
tym co jest moje zdrowiem i nietkniętą
władzą umysłu pozwól niech się za mną
nie wlecze starość brzydka i bez lutni.
2. Średniowiecze:
- Polska: X – XV wiek,
- teocentryzm (z gr. Θεός, theos – bóg i z łac. centrum – środek) –
uznawanie Boga za stwórcę świata stojącego ponad i poza nim, ma On też
wpływ na kształt życia na ziemi,
- scholastyka - podstawa teologii średniowiecznej i sposób myślenia
przyjmujący za sprawy nadrzędne dogmaty religijne, które starano się
uzasadniać i wyjaśniać racjonalnie,
- 34 -
- augustynizm - doktryna filozoficzna świętego Augustyna (354-430). Za
Platonem zakładał on wewnętrzny podział człowieka na ciało i duszę
( dualizm wewnętrzny); ciało dąży do zaspokajania pierwotnych potrzeb, co
powoduje upadek moralny, dusza zaś jest bytem wyższym noszącym obraz
Boga,
- franciszkanizm - system filozoficzny świętego Franciszka z Asyżu (1181-
1226) opierający się na wskazaniach Nowego Testamentu i zasadzie miłości
bliźniego, wyzbycia się potrzeb materialnych; wszystkie stworzenia
traktował jako braci;. postawa franciszkańska to pochwała ubóstwa, pokory
wobec Boga, radości i miłości do świata
- tomizm - System filozoficzny wymyślony przez św. Tomasza z Akwinu
(1225-1274), teologa uznanego za Wielkiego Doktora Kościoła; twierdził on
między innymi, iż świat został stworzony hierarchicznie i każde stworzenie
zajmuje w nim odpowiednie miejsce, np.: najwyżej stoi Bóg, potem
aniołowie, człowiek i zwierzęta; życie ludzkie zostało zaplanowane przez
Boga.
Ćwiczenie 3.2
Praca na forum (15 min.)
Jedna osoba głośno odczytuje tekst „Bogurodzicy”, po czym kolejno
podajecie powody kultu maryjnego w średniowieczu i jego związek
z teocentryzmem.
Bogurodzica
Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja!
U twego syna, Gospodzina, matko zwolena Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kirielejson.
Twego dziela Krzciciela, bożyce,
Usłysz głosy, napełni myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy,
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kirielejson.
Ćwiczenie 3.3
Praca w parach (10 min.)
Wypiszcie z tekstu „Bogurodzicy” cechy Maryi. To kreacja boska czy
ludzka?
- 35 -
cechy:…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
3. Renesans:
- Polska: XV – XVII w.,
- humanizm / antropocentryzm – prąd umysłowy renesansu, którego
hasłem było powiedzenie Terencjusza „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie,
nie jest mi obce”; stawianie człowieka i spraw doczesnych w centrum
zainteresowania,
- reformacja - prąd i ruch społeczny renesansu, dla którego znamienne było
wystąpienie wielkich reformatorów z Lutrem, Kalwinem i Husem na czele;
Luter (1517, Wittenberga) głównie przeciwstawił się w swoich tezach
o odpustach demoralizacji Kościoła, który uzurpował sobie prawo do
nieomylności, a nawet poprzez hojne datki gwarantował ludziom wstęp do
biblijnego raju.
- powrót do antycznego stoicyzmu i epikureizmu.
Ćwiczenie 3.4
Praca w grupach ( 30 min.)
Na podstawie wybranej pieśni Jana Kochanowskiego ( np. „Pieśń IX”, Księgi
pierwsze)
Scharakteryzujcie postawę podmiotu lirycznego jako renesansowego
humanisty. Efekty pracy zaprezentujcie na forum na zasadzie - każda grupa
kolejno podaję cechę popartą cytatem:
np.- wyznający filozofię stoicką :
„A nigdy nie zabłądzi,
Kto tak umysł narządzi,
Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić,
Temu mężnie wytrzymać, w owem się nie wznosić”
4. Barok:
- Polska: cały XVII w. – połowa XVIII w.
- kontrreformacja - prąd umysłowy i ruch społeczny baroku; rozpoczął się
po soborze trydenckim (1545-1563), na którym Kościół opracował strategię
walki z reformacją,
- sarmatyzm - był ideologią wytworzoną przez polską szlachtę w baroku;
przypisała ona sobie pochodzenie od starożytnego plemienia Sarmatów, ludu
niezwykle walecznego i dzielnego,
- 36 -
- marinizm - zbieżny z barokowym konceptyzmem kierunek lub sposób
pisania dzieła w oparciu o koncept, czyli jakiś oryginalny pomysł; chodziło
o olśniewanie czytelnika bogactwem formy, a nie treścią.
Ćwiczenie 3.5
Praca indywidualna ( 20 min.)
Na podstawie poniższego wiersza Jana Andrzeja Morsztyna „Niestatek”
określ, na czym polegał koncept ( niebanalny pomysł) w tekście. W tym celu
wskaż zastosowane środki artystyczne:
Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni
Jan Andrzej Morsztyn: Niestatek
Słonecznych drobne kąski wżenie do kieszeni,
Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,
Prędzej zamknie w garść świat ten, tak wielki, jak stoi,
Prędzej pięścią bez swojej obrazy ogniowi
Dobije, prędzej w sieci obłoki połowi,
Prędzej płacząc nad Etną łzami ją zaleje,
Prędzej niemy zaśpiewa, i ten, co szaleje,
Co mądrego przemówi; prędzej stała będzie
Fortuna, i śmierć z śmiechem w jednym domu siędzie,
Prędzej prawdę poeta powie i sen płonny,
Prędzej i aniołowi płacz nie będzie plonny,
Prędzej słońce na nocleg skryje się w jaskini,
W więzieniu będzie pokój, ludzie na pustyni,
Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa,
Niźli będzie stateczna która białogłowa.
- zastosowane środki artystyczne :
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
5. Oświecenie:
- Polska: lata 1764 – 1822
- racjonalizm - główny nurt ideowy oświecenia a polegający na odrzucaniu
w procesie dochodzenia prawdy wszystkiego, czego nie da się wyjaśnić
rozumem (z łac. ratio- rozum), to znaczy: tylko to jest prawdziwe, co
możemy racjonalnie uzasadnić za pomocą nauki i rozumu; racjonaliści
przeciwstawili się dogmatom kościelnym i fanatyzmowi religijnemu; od nich
wywodzą się światopoglądy zwane deizmem i ateizmem; pierwszy zakłada,
- 37 -
iż Bóg jest stwórcą świata, lecz nie wpływa na losy ludzkie, drugi odrzuca
istnienie Boga w ogóle,
- empiryzm – kierunek filozoficzny w oświeceniu opierający teorię poznania
na doświadczeniach naukowych,
- sensualizm - pogląd filozoficzny zamykający się w twierdzeniu, iż wiedza
ludzka pochodzi z wrażeń zmysłowych, sensu – gr. zmysł; słowem to, co
wiemy o świecie, który nas otacza, wiemy z analizy bodźców, jakie
przekazują do rozumu zmysły,
- klasycyzm - (łac. classicus – doskonałość, pierwowzór)– kierunek literacki
w oświeceniu, który był rozumiany w kategoriach użytecznej społecznie roli
całego piśmiennictwa, a zatem literatura powinna spełniać funkcję
nauczyciela, winna być dydaktyczna i moralizatorska; nawiązanie do
dorobku antyku nazywanego klasycyzmem- pierwowzorem, doskonałością,
- sentymentalizm - kierunek literacki oświecenia, który nawiązywał do
tradycji folkloru, ukazywał człowieka z jego wewnętrznymi przeżyciami,
uczuciami, na nich skupiał swoją uwagę,
- rokoko - kierunek w literaturze i sztuce w oświeceniu, kontynuacja stylu
barokowego.
Ćwiczenie 3.6
Praca w parach (20 min.)
Na podstawie fragmentów utworu Franciszka Karpińskiego „Laura
i Filon ”określcie, który z nurtów oświeceniowych jest realizowany i jakie
fragmenty to potwierdzają.
Franciszek Karpiński : Laura i Filon (fragmenty)
Laura
Już miesiąc zeszedł, psy się uśpiły,
I coś tam klaszcze za borem.
Pewnie mnie czeka mój Filon miły
Pod umówionym jaworem.[…]
Prowadź mię teraz, miłości śmiała!
Gdybyś mi skrzydła przypięła!
Żebym najprędzej bór przeleciała,
Potem Filona ścisnęła!
Oto już jawor... Nie masz miłego!
Widzę, że jestem zdradzona!
On z przywiązania żartuje mego,
Kocham zmiennika Filona.[…]
- 38 -
Och, nie! on zdrajca, on u Dorydy,
On może teraz bez miary
Na sprośne z nią się wydał niewstydy..
A ja mu daję ofiary...[…]
Filon
O, popędliwa!... O, ja niebaczny!...
Lauro!... poczekaj... dwa słowa!...
Może występek mój nie tak znaczny,
Może zbyt kara surowa.[…]
- nurt artystyczny - …………………………………………………………….
6. Romantyzm:
- Polska: 1822r. – 1863r.
- mistycyzm - światopogląd wyjaśniający, iż w dochodzeniu do prawdy
o życiu najważniejsze są intuicja, wiara i religia, a kontemplacja i modlitwa
to sposób kontaktu z Bogiem,
- mesjanizm – w XIX wieku niektórzy polscy romantycy wierzyli, iż naród
polski jest zbawcą narodów i cierpiąc pod zaborami, da wolność innym
narodom uciśnionym niczym Chrystus,
- irracjonalizm - rodzaj postawy i działania pozbawionego elementu
rozumowania, racjonalizmu; irracjonalny to nierealny, zaskakujący,
nieracjonalny, intuicyjny, instynktowny, spontaniczny, wymyślony,
pozbawiony podstaw logicznych i naukowych,
- prometeizm - od imienia greckiego tytana Prometeusza, który ukradł ogień
z Olimpu i dał go ludziom, postawa godna naśladowania, sławiąca ludzi
poświęcających się dla dobra ogółu,
- orientalizm - występująca w kulturze wielu epok literackich Europy
(średniowiecza, oświecenia, romantyzmu, modernizmu) fascynacja kulturą
Wschodu (Azji).
- historyzm - postawa filozoficzna i metodologiczna, światopogląd
analizujący świat poprzez pryzmat historii, czyli zjawisk zachodzących
w przeszłości i mających wpływ na relacje społeczne i wydarzenia, które się
odbyły i dzieją.
- prowidencjalizm - (łac. providentia - opatrzność) - pogląd historiozoficzny
uznający Opatrzność za siłę kierującą losami ludzi i świata; przekonanie
o istnieniu Opatrzności, która czuwa nad światem i dziejami.
Ćwiczenie 3.7
Praca na forum (20 min.)
- 39 -
Na podstawie „Króla elfów” J. W. Goethego odpowiedzcie na pytanie, czym
różni się postawa racjonalna od irracjonalnej. Spostrzeżenia zapiszcie
w tabeli.
Johann Wolfgang Goethe: Król elfów
Kto jedzie tak późno wśród nocnej zamieci?
To ojciec z dziecięciem, jak gdyby wiatr, leci;
Chłopczynę na ręku piastując najczulej,
Ogrzewa oddechem, do piersi go tuli.
— Mój synu, dlaczego twarz kryjesz we dłoni?
— Czy widzisz, mój ojcze? król olszyn w tej stronie.
Król olszyn w koronie, z ogonem jak żmija!
— To tylko, mój synu, mgła nocna się zwija.
— Chodź do mnie, chłopczyno, zapraszam najmilej,
Pięknemi zabawki będziem się bawili,
Chodź na brzeg, tu kwiatki kraśnieją i płoną,
A moja ci mama da suknię złoconą.
— Mój ojcze! mój ojcze! czy widzisz te dziwa?
Król olszyn do siebie zaprasza i wzywa!
— Nie bój się, mój synu! skąd tobie te dreszcze?
To tylko wiatr cichy po liściach szeleszcze.
— Chodź do mnie, chłopczyno, poigrasz z rozkoszą,
Mam córki, co ciebie czekają i proszą,
Czekają na ciebie z biesiady nocnemi,
Zaśpiewasz, potańczysz, zabawisz się z niemi.
— Mój ojcze! mój ojcze! ach, patrzaj... gdzie ciemno...
Król olszyn ma córki, chcą bawić się ze mną. —
— Nie bój się, mój synu, ja widzę to zdala,
To wierzba swe stare gałęzie rozwala. —
— Chodź do mnie, mój chłopcze, dopóki masz porę:
Gdy chętnie nie przyjdziesz, to-ć gwałtem zabiorę.
— Mój ojcze! mój ojcze! ratujcie dziecinę!
Król olszyn mię dusi... mnie słabo... ja ginę...
- 40 -
Ojcowi bolesno... on pędzi, jak strzała,
Na rękach mu jęczy dziecina omdlała.
Dolata na dworzec... lecz próżna otucha!
Na ręku ojcowskich już dziecię bez ducha.
Racjonalista - ojciec Irracjonalista - syn
- mgły nocne - król elfów
Ćwiczenie 3.8 Praca w grupach (40 min.)
Każda z grup pracuje na tym samym tekście – „Widzenie ks. Piotra”
(fragmenty) z „Dziadów cz. III”. W formie mapy mentalnej rozrysujcie
znaczenie słowa mesjanizm.
WIDZENIE
Tyran wstał - Herod! - Panie, cała Polska młoda
Wydana w ręce Heroda.
Co widzę? - długie, białe, dróg krzyżowych biegi,
Drogi długie - nie dojrzeć - przez puszcze, przez śniegi
Wszystkie na północ! - tam, tam w kraj daleki,
Płyną jak rzeki.[…]
Nie! lud wycierpi. - Widzę ten motłoch - tyrany,
Zbójce - biegą - porwali - mój Naród związany
Cała Europa wlecze, nad nim się urąga -
"Na trybunał!" - Tam zgraja niewinnego wciąga.
- 41 -
Na trybunale gęby, bez serc, bez rąk; sędzie -
To jego sędzie!
Krzyczą: "Gal, Gal sądzić będzie!"
Gal w nim winy nie znalazł i - umywa ręce,
A króle krzyczą: "Potęp i wydaj go męce;[…]
Gal wydał - już porwali - już niewinne skronie
Zakrwawione, w szyderskiej, cierniowej koronie,
Podnieśli przed świat cały - i ludy się zbiegły;
Gal krzyczy: „Oto naród wolny, niepodległy!"[…]
Ach, Panie, już widzę krzyż - ach, jak długo, długo
Musi go nosić - Panie, zlituj się nad sługą.
Daj mu siły, bo w drodze upadnie i skona -
Krzyż ma długie, na całą Europę ramiona,
Z trzech wyschłych ludów, jak z trzech twardych drzew ukuty. -
Już wleką; już mój Naród na tronie pokuty -
Rzekł: "Pragnę" - Rakus octem, Borus żółcią poi,
A matka Wolność u nóg zapłakana stoi.[…]
Mój kochanek! już głowę konającą spuścił,
Wołając: "Panie, Panie, za coś mię opuścił!"
On skonał!
- 42 -
(Słychać chóry aniołów - daleki śpiew wielkanocne pieśni - na końcu
słychać; "Alleluja! Alleluja")
Ku niebu, on ku niebu, ku niebu ulata!
I od stóp jego wionęła
Biała jak śnieg szata -
Spadła, - szeroko - cały świat się w nią obwinął.
Ćwiczenie 3.9
Praca na forum (40 min.)
Przeczytajcie wspólnie „Wielką Improwizację” i przypomnijcie, na czym
polegała postawa prometejska Konrada. Wypiszcie najważniejsze cytaty
wraz z komentarzem:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Ćwiczenie 3.10
Praca w parach (15 min.)
Każda para wybierze jeden z „Sonetów krymskich” i wskaże elementy
orientalizmu w tekście.
Ćwiczenie 3.11
Praca na forum (20 min.)
Przypomnijcie treść „Nie – Boskiej komedii”. W kontekście zakończenia
zdefiniujcie pojęcie prowidencjalizmu.
LEONARD
Oprzyj się na mnie. -
PANKRACY
Daj mi choć odrobinę ciemności! -
- 43 -
LEONARD
O mistrzu mój! -
PANKRACY
Ciemności - ciemności! -
LEONARD
Hej! obywatele - hej! bracia - demokraty, na pomoc!- Hej! ratunku - pomocy
- ratunku! -
PANKRACY
Galilae vicisti! (Galilejczyku zwyciężyłeś)
Stacza się w objęcia Leonarda i kona.
- prowidencjalizm –
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
7. Pozytywizm:
- Polska: 1863r. – 1892r.
- scjentyzm - kult nauki i wiedzy, odrzucanie metafizyki i takich pojęć z nią
związanych, jak duch, bóg, przeznaczenie, a na ich miejsce wprowadzenie
umysłu, natury, przyczyny,
- ewolucjonizm - postawa głosząca koncepcję społecznego organizmu,
stopniowego dążenia do rozwoju i osiągania coraz wyższego poziomu
ekonomicznego,
- utylitaryzm - zasada użyteczności społecznej każdego człowieka, który ma
dążyć do uszczęśliwiania własnego społeczeństwa, a potem i całej ludzkości,
- praca u podstaw - to hasło i postulat młodego pokolenia pozytywistów
pragnących szerzenia oświaty wśród najuboższej warstwy społecznej, aby
wykształcić świadomy postępu ekonomicznego naród,
- praca organiczna - hasło pozytywistów dążących do tego, aby postrzegać
społeczeństwo jako jeden organizm; by był zdrowy, wszystkie jego części –
klasy powinny być „zdrowe”- chodziło o pomoc w rozwoju najuboższym
i zaniedbanym grupom społecznym,
- realizm - realizm to kierunek w sztuce i literaturze pozytywizmu, który
polegał na wiernym oddawaniu obrazu rzeczywistego w dziele (także
literackim), na przedstawianiu świata realnie istniejącego pod kątem
typowych zjawisk społecznych (np. praca, różnice klasowe) przez literaturę,
- naturalizm postulował gromadzenie w dziele literackim wielu
drobiazgowych nawet informacji (tzw. dokumentalizm), które odpowiednio
- 44 -
zestawione, ukazałyby świat i jego prawa; ciążyła na nim fizjologiczno-
deterministyczna koncepcja człowieka, przygniecionego, a nawet
zniewolonego bezwzględnymi prawami przyrody i środowiska społecznego,
brutalnie i bezwzględnie walczącego o przetrwanie, jak w świecie zwierząt;
naturaliści stworzyli także nowatorski sposób ekspresji; często stosowali
bardzo brutalne obrazowanie, a nawet drastyczne słownictwo.
Ćwiczenie 3.12
Praca na forum ( 40 min.)
Przypomnijcie treść wybranych nowel pozytywistycznych (zgodnie z listą
lektur) i wskażcie w nich obecność nurtów pozytywistycznych.
Ćwiczenie 3.13
Praca indywidualna (30 min.)
Przeczytaj poniższy fragment „Lalki” Bolesława Prusa i wskaż cechy
romantyczne (mistycyzm, irracjonalizm) i pozytywistyczne (scjentyzm).
Bolesław Prus: Lalka (fragment)
Wokulski przypatrywał się jej cały czas. Zrobiła na nim szczególne wrażenie.
Zdawało mu się, że już kiedyś ją widział i że ją dobrze zna. […]
" Tyżeś to czy nie ty?..." - pytał się w duchu, nie mogąc od niej oczu
oderwać.
Odtąd mało pamiętał o sklepie i o swoich książkach, lecz ciągle szukał okazji
do widywania panny Izabeli w teatrze, na koncertach lub na odczytach.
Uczuć swoich nie nazwałby miłością i w ogóle nie był pewny, czy dla
oznaczenia ich istnieje w ludzkim języku odpowiedni wyraz. Czuł tylko, że
stała się ona jakimś mistycznym punktem, w którym zbiegają się wszystkie
jego wspomnienia, pragnienia i nadzieje, ogniskiem, bez którego życie nie
miałoby stylu, a nawet sensu. Służba w sklepie kolonialnym, uniwersytet,
Syberia, ożenienie się z wdową po Minclu, a w końcu mimowolne pójście do
teatru, gdy wcale nie miał chęci - wszystko to były ścieżki i etapy, którymi
los prowadził go do zobaczenia panny Izabeli.
Od tej pory czas miał dla niego dwie fazy. Kiedy patrzył na pannę Izabelę,
czuł się absolutnie spokojnym i jakby większym; nie widząc - myślał o niej
i tęsknił. Niekiedy zdawało mu się, że w jego uczuciach tkwi jakaś omyłka
i że panna Izabela nie jest żadnym środkiem jego duszy, ale zwykłą, a może
nawet bardzo pospolitą panną na wydaniu. A wówczas przychodził mu do
głowy dziwaczny projekt:
" Zapoznam się z nią i wprost zapytam: czy ty jesteś tym, na co przez całe
życie czekałem?... Jeżeli nie jesteś, odejdę bez pretensji i żalu..."
- 45 -
- cechy romantyczne:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- cechy pozytywistyczne:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Ćwiczenie 3.14
Praca w parach ( 20 min.)
Na podstawie poniższych fragmentów „Lalki” wskażcie elementy nurtu
realistycznego i naturalistycznego:
Bolesław Prus: „Lalka”
1.Równie jak pokój, nie zmieniły się od ćwierć wieku zwyczaje pana
Ignacego.
Rano budził się zawsze o szóstej; przez chwilę słuchał, czy idzie leżący na
krześle zegarek, i spoglądał na skazówki, które tworzyły jedną linię prostą.
Chciał wstać spokojnie, bez awantur; ale że chłodne nogi i nieco
zesztywniałe ręce nie okazywały się dość uległymi jego woli, więc zrywał się
nagle, wyskakiwał na środek pokoju i rzuciwszy na łóżko szlafmycę, biegł
pod piec do wielkiej miednicy, w której mył się od stóp do głów, rżąc
i parskając jak wiekowy rumak szlachetnej krwi, któremu przypomniał się
wyścig.
- nurt: ………………………………………………………………………….
- cechy:………………………………………………………………………...
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
2.Szedł, przez brudne szyby zaglądał do mieszkań i nasycał się widokiem
szaf bez drzwi, krzeseł na trzech nogach, kanap z wydartym siedzeniem,
zegarów o jednej skazówce, z porozbijanymi cyferblatami. Szedł i cicho
śmiał się na widok wyrobników wiecznie czekających na robotę,
rzemieślników, którzy trudnią się tylko łataniem starej odzieży, przekupek,
których całym majątkiem jest kosz zeschłych ciastek - na widok obdartych
mężczyzn, mizernych dzieci i kobiet niezwykle brudnych.
" Oto miniatura kraju - myślał - w którym wszystko dąży do spodlenia
i wytępienia rasy. Jedni giną z niedostatku, drudzy z rozpusty. Praca
- 46 -
odejmuje sobie od ust, ażeby karmić niedołęgów; miłosierdzie hoduje
bezczelnych próżniaków, a ubóstwo nie mogące zdobyć się na sprzęty otacza
się wiecznie głodnymi dziećmi, których największą zaletą jest wczesna
śmierć.
- nurt:…………………………………………………………………………..
- cechy:………………………………………………………………………...
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
8. Młoda Polska:
- Polska: 1892r. – 1918r.
- dekadentyzm - pojęcie określające światopogląd w końcowej fazie wieku
XIX i początkach XX w., polegał on na pesymizmie w odniesieniu do losu
człowieka skazanego na choroby i cierpienia; z powodu niemożliwości
osiągnięcia szczęścia człowiek oddawał się nirwanie oraz używkom,
ponieważ żadne działanie nie przynosiło pożądanych efektów; negowanie
wszelkich wartości,
- nietzscheanizm - termin pochodzący od niemieckiego filozofa Fryderyka
Nietzschego (1844-1900), który negował pesymizm życiowy
i głosił kult życia w przeciwieństwie do modernistycznego dekadentyzmu;
dzielił ludzi na słabych (zwykłych zjadaczy chleba) i rasę panów (nadludzi)
zdolnych do kreowania świata i działania poza obrębem wytyczonych praw,
ponadto wychwalał rolę zdrowia i tężyzny fizycznej,
- bergsonizm - prąd literacki modernizmu powstały pod wpływem filozofii
Henri Bergsona (1859-1941) twórcy intuicjonizmu; cechował się
irracjonalizmem i ważną rolą intuicji w procesie poznania i tworzenia,
wpłynął na powstałą później w literaturze technikę strumienia świadomości,
- impresjonizm - kierunek ukształtowany we Francji w II połowie
XIX w. głównie w sztukach plastycznych; w literaturze przejawiał się
koncentracją na świadomości bohatera dzieła, ukazywał świat widziany
poprzez jego psychikę i zajmował się uchwyceniem ważnego moment w jego
życiu;
istotnym elementem stała się nastrojowość i muzyczność dzieła
przybliżającego go do muzyki oraz malarstwa,
- ekspresjonizm - kierunek w sztuce modernistycznej i międzywojennej
charakteryzujący się dążeniem do przeciwstawiania subiektywnych przeżyć,
nadawanie dziełu silnego napięcia emocjonalnego, ekspresji,
- symbolizm - prąd literacki ukształtowany we Francji i w Belgii w ostatnim
piętnastoleciu XIX w., symbol miał być w sztuce jednostką nadrzędną, dzięki
której twórca i odbiorca mogą dotrzeć do sfer nieosiągalnych dla
racjonalnego poznania; symbolizm zakładał, iż pojęcia mają kilka poziomów
znaczeniowych i tymi poziomami miał operować.
- 47 -
Ćwiczenie 3.15
Praca indywidualna ( 20 min.)
We fragmencie wiersza „Deszcz jesienny” Leopolda Staffa:
a) wskaż cechy dekadenckie:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
b) wypisz epitety utrzymane w nurcie impresjonistycznym:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Leopold Staff : Deszcz jesienny (fragment)
To w szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny
I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny,
Dżdżu krople padają i tłuką w me okno...
Jęk szklany... płacz szklany... a szyby w mgle mokną
I światła szarego blask sączy się senny...
O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...
Ktoś dziś mnie opuścił w ten chmurny dzień słotny...
Kto? Nie wiem... Ktoś odszedł i jestem samotny...
Ktoś umarł... Kto? Próżno w pamięci swej grzebię...
Ktoś drogi... wszak byłem na jakimś pogrzebie...
Tak... Szczęście przyjść chciało, lecz mroków się zlękło.
Ktoś chciał mnie ukochać, lecz serce mu pękło,
Gdy poznał, że we mnie skrę roztlić chce próżno...
Zmarł nędzarz, nim ludzie go wsparli jałmużną...
Gdzieś pożar spopielił zagrodę wieśniaczą...
Spaliły się dzieci... Jak ludzie w krąg płaczą...
Ćwiczenie 3.16
Praca w parach (20 min.)
Z wiersza Jana Kasprowicza „Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach”
wypiszcie:
a) fragmenty impresjonistyczne:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- 48 -
b) fragmenty ekspresjonistyczne:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
c) symbole i omówcie ich znaczenie:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Ćwiczenie 3.17
Praca indywidualna (20 min.)
Opowiedz, jaki nurt filozoficzny reprezentuje poniższy utwór. Co o tym
świadczy?
Leopold Staff: Kowal
Całą bezkształtną masę kruszców drogocennych,
Które zaległy piersi mej głąb nieodgadłą,
Jak wulkan z swych otchłani wyrzucam bezdennych
I ciskam ją na twarde, stalowe kowadło.
Grzmotem młota w nią walę w radosnej otusze,
Bo wykonać mi trzeba dzieło wielkie, pilne,
Bo z tych kruszców dla siebie serce wykuć muszę,
Serce hartowne, mężne, serce dumne, silne.
Lecz gdy ulegniesz, serce, pod młota żelazem,
Gdy pękniesz, przeciw ciosom stali nieodporne:
W pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne!
Bo lepiej giń, zmiażdżone cyklopowym razem,
Niżbyś żyć miało własną słabością przeklęte,
Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte.
- nurt: …………………………………………………………………………
- potwierdzenie:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- 49 -
Ćwiczenie 3.18
Praca w grupach (20 min.)
Pracujecie na tekście Kazimierza Przerwy – Tetmajera „Melodia mgieł
nocnych”. Każda z 5 grup poświęca uwagę jednemu zmysłowi i wypisuje
epitety oddziałujące na niego – oto impresjonistyczny sposób uchwycenia
chwili w poezji.
Po 10 minutach wypiszcie efekty pracy na tablicy. Wskażcie synestezję,
czyli przenikanie się doznań zmysłowych (np. „pijmy woń” - smak i węch).
- zmysł wzroku:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- zmysł słuchu:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- zmysł smaku:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………............................................................................................................
- zmysł węchu:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- zmysł dotyku:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- synestezja:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Kazimierz Przerwa – Tetmajer: Melodia mgieł nocnych
Cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody w kotlinie,
lekko z wiatrem pląsajmy po przestworów głębinie...
Okręcajmy się wstęgą naokoło księżyca,
co nam ciała przezrocze tęczą blasków nasyca,
i wchłaniajmy potoków szmer, co toną w jeziorze,
i limb szumy powiewne, i w smrekowym szept borze,
pijmy kwiatów woń rzeźwą, co na zboczach gór kwitną,
dźwięczne, barwne i wonne, w głąb wzlatujmy błękitną.
Cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody w kotlinie,
- 50 -
lekko z wiatrem pląsajmy po przestworów głębinie...
Oto gwiazdę, co spada, lećmy chwycić w ramiona,
lećmy, lećmy ją żegnać, zanim spadnie i skona,
puchem mlecza się bawmy i ćmy błoną przezrocza,
i sów pierzem puszystym, co w powietrzu krąg toczą,
nietoperza ścigajmy, co po cichu tak leci,
jak my same, i w nikłe oplatajmy go sieci,
z szczytu na szczyt przerzućmy się jak mosty wiszące,
gwiazd promienie przybiją do skał mostów tych końce,
a wiatr na nich na chwilę uciszony odpocznie,
nim je zerwie i w pląsy pogoni nas skocznie...
Ćwiczenie 3.19
Praca indywidualna (20 min.)
W tekście Jana Kasprowicza „Dies irae” wskaż elementy obrazowania
ekspresjonistycznego:
- obrazowanie ekspresjonistyczne:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Jan Kasprowicz: Dies irae (fragmenty)
Trąba dziwny dźwięk rozsieje,
ogień skrzepnie, blask ściemnieje,
w proch powrócą światów dzieje.
Z drzew wieczności spadną liście
na Sędziego straszne przyjście,
by świadectwo dać Psalmiście...
A ty, psalmisto Pański, nastrój harfę swoją
już na ostatni ton!
Grzech krwią czarną duszę plami...
Bez obrońcy staniem sami —
któż zlituje się nad nami?
Kyrie elejson!...
O Boże! Ty bądź naszą łaską i obroną!
Kyrie elejson![…]
- 51 -
Pańskiego gniewu dzień,
w którym w pożarach spokojnego słońca
szatańskim chichotem płoną
świeże, niezwiędłe róże
grzechu i winy!
Na ich purpurze
osiadł posępny i siny
tej Konieczności cień,
z której przepastnej głębiny,
z łona, pełnego niweczących tchnień,
nad boskiej woli złomem
wyrosły zabójcze kwiaty
w Pańskiego gniewu nieskończony dzień...
A Ewa jasnowłosa, matka gwiazd i ziemi,
upaja się ich wonią, schylona nad niemi.
Kyrie elejson!
Ćwiczenie 3.20
Praca w parach lub grupach na tym samym tekście (40 min.)
Na podstawie fragmentu „Chłopów” wykonajcie zadania:
a) przedstawcie występujących bohaterów:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
b) określcie okoliczności zdarzenia (przyczyny, skutki)
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………........
c) wskażcie rodzaj obrazowania (realizm, ekspresjonizm, naturalizm)
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Władysław Stanisław Reymont: Chłopi (fragmenty)
– Wszystkie! Jak na sąd jaki!
- 52 -
– Nie na sąd, ino do was przyślim z proszeniem – rzekła nieśmiało
kowalowa.[…]
– Czego chcecie, mówcie! – zawołał ostro, zniecierpliwiony milczeniem.
– A to... mów, Antek... a to przyślim wedle tego zapisu... – jąkała kowalowa.
– Zapis zrobiłem, a ślub w niedzielę... to wam rzeknę[…]
Zapisaliście całe sześć morgów!
– Bom tak chciał, a zechcę, to w ten mig zapiszę wszystko...
– Jak wszystko będzie wasze, to zapiszecie! – powiedział Antek.[…]
– Głupiś jak ten baran! Grunt jest mój i zrobię z nim , co mi się spodoba![…]
– A ukrzywdzić się nie damy! – wrzasnęła Hanka podnosząc się na nogi.
– A ty czego? Trzy morgi piachu wniesła i starą płachtę, a będzie tu pysk
wywierała?
– Wyście i tyla Antkowi nie dali, nawet tych jego morgów matczynych,
a robimy wam za parobków, jak te woły.
– Sprzątacie za to z trzech morgów.
– A odrabiamy wam za dwadzieścia abo i więcej!
– Jak wam krzywda, idźcie se poszukać lepiej!
– Nie pójdziem szukać, bo tu jest nasze! Nasze po dziadach pradziadach! –
zawołał mocno Antek.[…]I jęli się już kłócić, przyskakiwać do się, grozić,
bić pięściami w stół, wykrzykiwać a wypominać wszystkie swoje żale
i krzywdy. Antek tak się zapamiętał i tak rozsrożył, że wściekłość buchała
z niego i raz w raz już starego chwytał to za ramię, to za orzydle i gotów był
bić... […] stary, rozwścieklony już teraz do ostatka, trzasnął go tak w pysk,
aż rymnął łbem na oszkloną szafkę i z nią razem zwalił się na ziemię...
Porwał się rychło okrwawiony i runął na ojca.
Ćwiczenie 3.21
Praca indywidualna (30 min.)
Przeanalizuj poniższe fragmenty „Ludzi bezdomnych” Stefana Żeromskiego
i korzystając z wiedzy powtórzonej na podstawie wszystkich rozdziałów
skryptu, wykonaj zadania:
a) określ rodzaj i gatunek literacki:……………………………………………
…………………………………………………………………………………
b) określ rodzaj narracji:……………………………………………………….
…………………………………………………………………………………
c) omów kreację narratora:………………………………………………….....
…………………………………………………………………………………
d) wskaż wraz z potwierdzeniem obecność nurtów artystycznych:
impresjonizmu, ekspresjonizmu, symbolizmu, naturalizmu, realizmu.
- 53 -
Stefan Żeromski: Ludzie bezdomni (fragmenty)
1. – Zna pan „Rybaka” Puvis de Chavannes'a? – rzekła panna Podborska.
– „Rybaka”? nie przypominam sobie...[…]
Tak, pamiętał... Chudy człowiek, a właściwie nie człowiek, lecz antropoid
z przedmieścia wielkiej stolicy, obrosły kłakami, w koszuli, która się na nim
ze starości rozlazła, w portkach wiszących na spiczastych kościach bioder,
stał znowu przed nim ze swą podrywką zanurzoną w wodę. Oczy jego
spoczywają niby to na pałąkach trzymających siatkę, a jednak widzą każdego
człowieka, który przechodzi. Nie szukają współczucia, którego nie ma. Ani
się żalą, ani płaczą. „Oto jest pożytek wasz ze wszystkich sił moich, z ducha
mojego...” - mówią doły jego oczu zapadłych.
- nurt-…………………………………………………………………………
- potwierdzenie:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
2. Na pierwszym piętrze ukazała się duża sala, formalnie wypełniona przez
tłum kobiet złożony z jakich stu osób, pochylonych nad długimi a wąskimi
stołami. Kobiety te, rozebrane w sposób jak najbardziej niepretensjonalny,
zwijały cygara prędkimi ruchami, które na pierwszy rzut oka czyniły
wrażenie jakichś kurczów bolesnych. Jedne z nich schylały głowy i trzęsły
ramionami jak kucharki wałkujące ciasto. Te zajęte były zwijaniem grubo
siekanego tytoniu w liście, które poprzednio zostały szybko a misternie
przykrojone. Inne kładły zwinięte cygara w prasy drewniane. Duszące
powietrze, pełne smrodu ciał pracujących w upale, w miejscu niskim
i ciasnym, przeładowane pyłem starego tytoniu, zdawało się rozdzierać
tkanki, żarło gardziel i oczy.
- nurt-………………………………………………………………………......
- potwierdzenie:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
3. Niezgrabnie, potykając się na dywanach, zawadzając o meble, przyszedł
wreszcie, prowadzony przez Czernisza, do kozetki, z której podnosiła się
śliczna kobieta. Miała może lat trzydzieści. Była ubrana bez elegancji, ale
z takim wdziękiem obłóczyły ją te proste suknie, że Judym uczuł zaraz swoją
wrodzoną szewską strachliwość i wprowadził w czyn niemniej szewskie
ukłony oraz maniery.
- nurt-…………………………………………………………………………..
- potwierdzenie:
- 54 -
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
4. Słońce rozlewało ciepło łagodne i blask jeszcze jasny, ale już odchodzący
za dziewiątą górę, za dziesiątą rzekę.[…] W dali, spomiędzy koron kulistych
jeszcze, wysuwały się gałęzie bez liści jak smutny jakiś drogowskaz. […]
Błękit niebieski rozciągniony nad tą wąską smugą przestrzeni był już nikły,
zasnuty przędziwem chmurek zwianych i płynących wiotkimi pasmami w dal
niedościgłą dla oka.
- nurt-…………………………………………………………………………..
- potwierdzenie:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
5. – No, i cóż pan na to, panie reformatorze?
– Ja nic na to, stary ośle! – rzekł Judym spokojnie.
Krzywosąd przez chwilę patrzał w niego wlepionymi oczyma. Wtem zbladł
i, wznosząc pięść, o krok się posunął. Judym dostrzegł ten ruch i stracił świat
z oczu. Jednym susem przypadł do Krzywosąda, chwycił go za gardziel,
targnął nim z dziesięć razy, a potem pchnął go od siebie. Administrator stał
tyłem do stawu. Rzucony przez Judyma, zleciał z grobli, runął w szlam
i zanurzył się w rzadkie bagno, tak że ledwo go było widać. Chłopi cisnęli
rydle i pospieszyli mu z pomocą.
Judym nie widział, co było dalej. Oczy mu zaszły wściekłością, jak bielmem.
Szedł drogą klnąc głośno, ordynarnie...
- nurt-…………………………………………………………………………..
- potwierdzenie:
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
- 55 -
ROZDZIAŁ IV
CHARAKTERYSTYKA BOHATERÓW
Ostatni rozdział poświęcimy przypomnieniu bohaterów z lektur
objętych podstawą programową. Nie będzie to jednak kolejny „bryk”, lecz
praca indywidualna mająca na celu odświeżenie wiadomości i umiejętności.
4.1 RODZAJE CHARAKTERYSTYK
Wyróżnia się kilka rodzajów charakterystyk stosowanych w utworach:
a)charakterystyka indywidualna - przedstawienie jednej postaci;
szczególną formą charakterystyki indywidualnej jest autocharakterystyka,
w której opisuje się samego siebie (powieści autobiograficzne),
b)charakterystyka porównawcza - przedstawienie więcej niż jednej postaci,
mające na celu pokazanie różnic i podobieństw między nimi,
c)charakterystyka zbiorowa - przedstawienie grupy ludzi,
d)charakterystyka bezpośrednia - cechy postaci nazywane są wprost,
e)charakterystyka pośrednia - nie nazywa się cech postaci, czytelnik
z opisu zachowania bohatera musi wywnioskować, jaki on jest,
f)charakterystyka zewnętrzna - zajmuje się ukazaniem tego, co widać
(wygląd postaci, jej funkcjonowanie w świecie przedstawionym),
g)charakterystyka wewnętrzna - zajmuje się ukazaniem tego, czego
bezpośrednio nie widać (przeżycia psychiczne postaci),
h)charakterystyka statyczna - charakteryzujemy postać w określonym
momencie życia,
i)charakterystyka dynamiczna - charakteryzowana postać zmienia się
(przez jakieś wydarzenie, upływ czasu...).
4.2 KOMPOZYCJA CHARAKTERYSTYKI
na podstawie wybranej lektury.
1. WSTĘP - krótkie przedstawienie postaci:
tutaj podajemy najważniejsze informacje dotyczące charakteryzowanego
bohatera, takie jak np.:
- imię i nazwisko,
- skąd znamy postać?
- ile ma lat?
- czym się zajmuje?
- gdzie mieszka?
- 56 -
- jaka jest jego sytuacja rodzinna?
Wyrażenia, przydatne w tej części:
Bohaterem mojej charakterystyki jest....,
Pragnę przedstawić postać...,
X jest głównym bohaterem książki...,
Chcę przedstawić sylwetkę...,
Wśród wielu bohaterów literackich, jakich poznałem, jednym z moich
ulubionych jest...,
Przykład: Charakterystyka Raskolnikowa (fragment):
Rodion Romanowicz Raskolnikow to główny bohater powieści
Fiodora Dostojewskiego „Zbrodnia i kara". 23-letni młodzieniec studiował
prawo, jednak z powodu kłopotów finansowych nie może kontynuować
nauki. Mieszka w Petersburgu, w wynajmowanym skromnym pokoiku. Nie
pracuje, pozostaje na utrzymaniu matki, Pulcherii Aleksandrowny.
2. ROZWINIĘCIE
Wygląd zewnętrzny: np.:
- wzrost (niski / średni / wysoki),
- sylwetka (gruby / chudy / muskularny / wysportowany / wyprostowany /
zgarbiony),
- twarz (kwadratowa / owalna / podłużna / promienna / opalona / pokryta
zmarszczkami / piegowata),
- włosy (jasne / ciemne / krótkie / długie / kręcone / proste / zawsze
starannie uczesane / w nieładzie),
- oczy (duże / małe / niebieskie / brązowe / zielone / wiecznie zamyślone /
ukryte za okularami),
- nos (duży / mały / krzywy / orli / haczykowaty),
- usta (małe, duże, wykrzywione w grymas),
- ubranie (eleganckie / sportowe / zadbane / bogate),
- dodatki (kapelusz / parasol / torebka).
Wyrażenia przydatne w tej części:
- Wyróżniał się... wzrostem, Był najwyższym chłopcem w klasie,
- Uprawiany w młodości sport sprawił, że mimo podeszłego już wieku wciąż
zachował wysportowaną i wyprostowaną sylwetkę, X zawsze był
przeraźliwie chudy,
- 57 -
- Zmęczona, pokryta zmarszczkami twarz świadczyła o tym, że X nie miał
lekkiego życia, Na twarzy X zawsze gościł uśmiech,
- Ubranie X zawsze było czyste i eleganckie, X uwielbiał kosztowne stroje,
sprowadzane specjalnie dla niego z odległych krajów,
- Nigdy nie rozstawał się z ulubionym czarnym kapeluszem, Niezależnie od
pogody zawsze miał przy sobie parasol.
Usposobienie:
tutaj piszemy o tym, jak postać zachowuje się względem innych ludzi.
Mogą tu pojawić się takie określenia jak: sympatyczny / miły / koleżeński /
pogodny / uprzejmy / życzliwy / pomocny / optymistyczny / wesoły / radosny
/energiczny / łagodny / spokojny / wyniosły / dziecinny / nerwowy /
gwałtowny / wybuchowy / kłótliwy / oschły / drażliwy / nietowarzyski.
Umysłowość:
tutaj piszemy o zdolnościach, umiejętnościach i zainteresowaniach postaci.
Mogą tu pojawić się takie określenia jak: mądry / zdolny / pojętny /
mający kłopoty w nauce / obdarzony znakomitą pamięcią / utalentowany /
geniusz / spostrzegawczy / błyskotliwy / uwielbiający czytać książki /
wirtuoz gry na pianinie.
Charakter:
tutaj piszemy o wewnętrznych cechach bohatera.
Mogą tu pojawić się takie określenia jak: pracowity / rzetelny / dokładny /
precyzyjny / leniwy / odpowiedzialny / punktualny / troskliwy / życzliwy /
tolerancyjny / wyrozumiały / poważny / roztrzepany / tchórzliwy / idealista /
naiwny / sentymentalny.
3. ZAKOŃCZENIE - ocena postaci:
tutaj piszemy, co myślimy o danym bohaterze. Czy wywołał w nas sympatię?
A może przeciwnie - nie budzi sympatii? Czy uważamy go za osobę godną
naśladowania? Czy chcielibyśmy, żeby bohater został naszym przyjacielem?
Wyrażenia przydatne w tej części:
X imponuje mi, ponieważ...,
Chciałbym umieć w podobnej sytuacji zachować się tak jak X,
Moim zdaniem, X jest za bardzo...,
- 58 -
W X nie podoba mi się najbardziej,
Szkoda, że teraz nie ma już takich ludzi...,
Ciężko ocenić X. Z jednej strony...., ale z drugiej...,
Postępowanie X zasługuje, moim zdaniem, na potępienie,
Nie jestem w stanie znaleźć usprawiedliwienia dla...,
Nic nie może usprawiedliwić X,
Jest to postać bardzo mi bliska, ponieważ..
Przykład: charakterystyka Edypa (fragment):
Ciężko ocenić Edypa. Jako bohater tragiczny musiał dokonać wyboru
pomiędzy dwiema równorzędnymi wartościami, a każdy wybór prowadził do
klęski. Uważam, że nie powinniśmy go potępiać. Wręcz przeciwnie -
powinniśmy docenić jego konsekwencję i chęć uchronienia Teb przed
epidemią…
Ćwiczenie 4.1
Praca w grupach (40 min.)
Przyporządkujcie bohaterów do lektur, podając tytuł , autora oraz epokę.
Z poniższej listy w drodze losowania wybierzcie, których bohaterów
będziecie przedstawiać.
Na osobnych kartkach przygotujcie przedstawienie postaci.
1. Edyp -……………………………………………………………………….
2. Makbet - …………………………………………………………………….
3. Tartuffe - ……………………………………………………………………
4. Werter - ……………………………………………………………………..
5. Gustaw – Konrad -…………………………………………………………..
6. Jacek Soplica - ……………………………………………………………...
7. Kordian - ……………………………………………………………………
8. Hrabia Henryk - …………………………………………………………….
9. Stanisław Wokulski - ……………………………………………………….
10. Andrzej Kmicic - ………………………………………………………….
11. Jagmin - …………………………………………………………………...
12. Jan Bohatyrowicz - ………………………………………………………..
13. Pan Młody - ……………………………………………………………….
14. Maciej Boryna - …………………………………………………………...
15. Tomasz Judym - …………………………………………………………...
Ćwiczenie 4.2
Praca w grupach (10 min.)
Do powyższych bohaterów dopiszcie związane z nimi postaci kobiece.
Wybierzcie po jednej bohaterce i prezentując usposobienie, charakter,
umysłowość, wskażcie ich wpływ na postawy bohaterów.
- 59 -
Ćwiczenie 4.3
Praca indywidualna (30 min.)
Z powyższej listy wybierz jednego bohatera, którego oceniasz pozytywnie
oraz jednego budzącego kontrowersje lub zasługującego na ocenę
negatywną. Uzasadnij wybór, pisząc w pięciu zdaniach ocenę postaci (każda
pięć zdań).