Tand Ch Bas Hamaatai Tovkhimol

ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒ

ÒÀÍÄ × ÕÀÌÀÀÒÀÉ

(Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààð ºðãºí îëîí íèéòýä çîðèóëñàí øèíæëýõ óõààíû õÿëáàðøóóëñàí òàéëáàð,

òîâ÷ îéëãîëò)

Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Äàìäèíãèéí Äàãâàäîðæ

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ 2010

Ëóâñàíãèéí Íàöàãäîðæ

ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍ, ÀßËÀË ÆÓÓ×ËÀËÛÍ ßÀÌ

Í¯Á-ûí ÕªÃÆËÈÉÍÕªÒªËÁªÐ

ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒ ÒÀÍÄ × ÕÀÌÀÀÒÀÉ

2

ªÌÍªÕ ¯Ã

Óóð àìüñãàë áèäíèé í¿äýí äýýð ººð÷ëºãäºæ áàéíà. “…Îäîî ÷ öàã ººð áîëæ äýý. Óðüä íàìàéã áàãà áàéõàä ìàíàé ýíä ÷èíü ã¿äèéâýë íîãîî, õîòîéâîë óñ áàéëàà. ªâñ íîãîî äºðºº ø¿ðãýòýë óðãàäàãñàí, îðîé ºâñºí äóíä îðõèñîí óóðãàà ºãëºº îëäîãã¿é áàéëàà…" ãýæ èðýýä ë õºãø÷¿¿ë õººðºëäºõ áîëæ.

"…Ãàí çóäûí äàâòàìæ íýìýãäýæ áàéíà. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé, óñàëãààã¿é ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ õóó÷èí àðãà òåõíîëîãè ÿâàõàà áîëèëîî. Õºäºº àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëëîî..." ãýæ õºäºº àæ àõóé ìýðãýæèëòí¿¿ä òºäèéã¿é Òºð çàñãèéí óäèðäëàãà àì áóëààëäàí ÿðèõ áîëîâ”. Èéì ÿðèà þóíààñ ¿¿äýí ãàðàõ áîëîâ îî?

Ñ¿¿ëèéí àðàâ ãàðóéõàí æèëèéí äîòîð äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò øèíæëýõ óõààíû òààìàãëàëààñ áîäèò ¿íýí áîëæ õóâèðàí, óóð àìüñãàëûí öààøäûí ººð÷ëºëòèéã õÿçãààðëàæ ÷àäàõ ýñýõ, ººð÷ëºãäºæ áàéãàà óóð àìüñãàëûí íºõöºëä çîõèöîí àìüäàð÷ ÷àäàõ ýñýõýýñ àëü íýã óëñ îðíû òºäèéã¿é, õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ë èðãýíøëèéí õóâü çàÿà ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õàìààðàõ áîë÷èõîîä áàéíà.

Ìîíãîë îðîí Òºâ Àçèéí öºëººñ Ñèáèðèéí òàéãàä øèëæèõ çààã íóòàãò áàéãàëèéí îëîí á¿ñèéã äàìíàí îðøèõ ýìçýã ýêîñèñòåìòýé, óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûí õýâøèë íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä íýí ºðòºìòãèé. ¯¿íèé äýýð ìàíàé îðíû ãàçàðç¿éí áàéðøèë íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò èäýâõòýé ÿâàõ áîëîìæòîé íóòàãò õàìààðäàã.

Óóð àìüñãàëûí õóâèðàëò, ººð÷ëºëò áîëîîä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû õàì íºëººãººð ñ¿¿ëèéí äº÷ººäõºí æèëèéí äîòîð Ìîíãîë íóòàãò ãîë óñ äóíäðàõ, áýë÷ýýð äîðîéòîí öºëæèõ ¿éë ÿâö èäýâõæèõ, óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿ðäýë öººðºõ, çýðëýã àí àìüòäûí òàðõàëòûí á¿ñ (àðåàë) õóìèãäàõ, îé, õýýðèéí ò¿éìðèéí äàâòàãäàë íýìýãäýõ çýðãýýð áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë, ãàí, çóäûí äàâòàãäàë îéðòîæ, ýð÷ õ¿÷ íü íýìýãäýæ áàéíà. ¯¿íèé óëìààñ ìàëûí ç¿é áóñ õîðîãäîë íýìýãäýõ, ìàë äàâæààðàõ, öàãèéí ãà÷ààëèéã òýñâýðëýõ ÷àäâàð íü äîðîéòîæ, ìàë ñ¿ðãèéí àøèã øèì áóóðàõ, òýð áàéòóãàé ñ¿ðãèéí á¿òýö ººð÷ëºãäºæ, óëìààð õºäººãèéí õºäºëìºð÷äèéí àìüäðàë àõóéä ñºðãººð íºëººëºõ, óðüä ºìíº ¿çýãäýæ äóóëäààã¿é ºâ÷èí, òàõàë äýãäýæ, íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíä äîðîéòîõ çýðýã íèéãýì ýäèéí çàñãèéí íýí òààã¿é ¿ð äàãàâàð óëàì äààìæèð÷ áàéíà.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã õ¿í á¿ð ìýäýð÷, ñºðºã íºëººëëèéã íü àëñ õÿçãààðûí ìàë÷íààñ ýõëýýä òºð çàñãèéí ýðõ áàðèã÷èä õ¿ðòýë ÿìàð íýã õýìæýýãýýð îéëãîäîã, ÿðüäàã áîëæýý. Òºð, çàñãààñ ñ¿¿ëèéí ¿åä ãàð÷ áàéãàà áîäëîãûí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä ÷ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä çîõèöîí àìüäðàõ ãýñýí ñàíàà òóñàõ áîëîâ. Ãýëýý ãýõäýý äýëõèé íèéòèéã õàìàð÷, îëîí óëñûí òîìîîõîí óóëçàëò, õóðàë çºâëºëãººí äýýð áàéíãà øàõàì ÿðèãääàã, áèäíèé àìüäðàëä óëàì á¿ð ìýäðýãäýýä áàéãàà ýíýõ¿¿ äàÿàðõè àñóóäëûí ìºí ÷àíàðûã îéëãîæ, õàðèó àðãà õýìæýý àâàõ òàëààð ñýòãýæ, õèéæ áàéãàà àæèë áàñ ë õîìñ áàéõ øèã.

Ñàÿõàí Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíààñ îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí äýìæëýãòýéãýýð ”Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿íýëãýýíèé èëòãýë-2009-”-èéã àíãëè õýë äýýð ãàðãàëàà. Ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷èãò óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò äýëõèé äàõèíû áîëîí Ìîíãîë îðíû õýìæýýãýýð ÿìàð øóó áàéäëààð ÿâàãäàæ áàéãàà, áèä óóð


3

àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ÿìàð “õóâü íýìýð” îðóóëæ áàéãàà, ìàíàé îðíû áàéãàëü îð÷èí, íèéãýì, ýäèéí çàñàãò õýðõýí íºëººëæ áàéãàà, Ìîíãîëûí õºäºº àæ àõóé, ÿëàíãóÿà áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ìààíü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä õýð ýìçýã òàëààð ìàíàé ýðäýìòýä, ñóäëàà÷äûí ñ¿¿ëèéí õîðèîä æèëä õèéñýí àæëûã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð íýãòãýí îðóóëñàí áàéíà. . Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààð Ìîíãîëûí óóð àìüñãàë÷ ýðäýìòýä åðýýä îíû äóíäààñ ãîëäóó îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí äýìæëýãýýð ñóäàëãàà õèéæ, îëîí àðâàí á¿òýýë ãàäààä äîòîîäîä õýâë¿¿ëñýí áîëîâ÷ îëîí íèéòýä õ¿ðòýýìæòýé øèíæëýõ óõààíû õÿëáàð÷èëñàí ºã¿¿ëýë, íîì òîâõèìîë òóí õîâîð þì. Áàéãàà ãàíö íýã íü ìºí ë îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí õºðºíãººð õèéãäýæ, öººõºí õóâü õýâëýãäýýä, íèéòýä õ¿ðòýýìæ ìóóòàé áîëñîí áîëîëòîé. ¯¿íýýñ áîëîîä îëîí íèéòèéí äóíä ýëäýâ òàøàà îéëãîëò ãàçàð àâ÷ýý. Èéìýðõ¿¿ ºíãº çºâõºí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë äýýð ÷ òºäèéã¿é, øèíæëýõ óõààíû áóñàä ñàëáàðò ÷ íèéòëýã áàéãàà íü øèíæëýõ óõààíû ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà ìàíàéä íèéòäýý äóòàãäààä áàéãààã õýí õ¿íã¿é ìýäíý äýý.

Õàøààíäàà íîãîî òàðüäàã ýíãèéí èðãýí òºäèéã¿é, òàðèàëàíãèéí òîìîîõîí êîìïàíè ÷ õàâðûí ¿ð ñóóëãàëòàà õýçýý õèéõ, íàìàð õýäèéä õóðààõàà ëàì áàãøààñàà àñóóæ ñóðàõ ÷ ýí¿¿õýíä áîëñîí ãýäýã. Ýíý äîãîëäëûã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð íºõºõ çîðèëãîîð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ãýæ þó áîëîõ, òà áèä ¿¿íä ÿìàð “õóâü íýìýð” îðóóëæ áàéãàà, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ, ººð÷ëºëòèéí õóðäûã íü ñààðóóëàõ, íýãýíò ÿâàãäààä õ¿÷ýý àâààä áàéãàà ýë ¿éë ÿâöàä ÿàæ íèéöýí àìüäðàõ òàëààð àíõàí øàòíû îéëãîëò ºãºõ ¿¿äíýýñ ýíýõ¿¿ õÿëáàðøóóëñàí áàéäëààð Òà á¿õýíä õ¿ðãýæ áàéíà. Àñóóäëûí ìºí ÷àíàð, ¿ð äàãàâàð, õàìðàõ õ¿ðýýã ºðãºí îëîí íèéòýä îéëãîìæòîé áàéäëààð õ¿ðãýõèéí òóëä èðãýäèéí äóíä îëîíòîî òàâèãääàã àñóóëòóóäàä õàðèóëàõ áàéäëààð ýíýõ¿¿ õóðààíãóé òîâõèìîëûã áè÷èâ. Òîâõèìîëûí õýìæýý íýí áàãà ó÷ðààñ áàéãàëü, íèéãýì, ýäèéí çàñàã, îëîí óëñûí õàðèëöààíû á¿õèé ë ñàëáàðûã õàìðàõ áîëñîí ýíýõ¿¿ íàðèéí òºâºãòýé áºãººä øèíæëýõ óõààíû îëîí òàëò ýýäðýýòýé àñóóäëûã òýð á¿ðèé õàìàð÷ ºã¿¿ëýõ áîëîìæ õîìñ áàéñíûã áîëãîîíî áóé çàà.

Çîõèîã÷


4

ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒÈÉÍ ÒÀËÀÀÐ ÃÀÐÄÀÃ ÑÎÍÈÐÕÎËÒÎÉ

ÀÑÓÓËÒÓÓÄ, ÒÝÄÃÝÝÐÒ ªÃªÕ ÕÀÐÈÓËÒ

Òèéì ¿¿? Òàíààñ èõýý õîë, õàìààã¿é àñóóäàë ìýò ñîíñîãäîæ áàéæ ìàãàäã¿é. Ãýõäýý òàíû óíàæ áàéãàà ìàøèí, èäýæ áàéãàà õîîë, ìàëëàæ áàéãàà ìàë ñ¿ðýã, çàðèì òàíñàã õýðýãëýý ÷èíü ë ýíýõ¿¿ äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã áóé áîëãîîä áàéãàà þì ãýäãèéã Òà åð íü ìýäýõ ¿¿? Áàñ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ áîëîîä áèäíèé àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòîæ, èääýã õîîë, óóäàã óñ ìààíü õîìñäîæ áàéãàà, öààøèä ýíý ÿíçààðàà ¿ðãýëæëýýä áàéâàë îäîîãèéí ýíý ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëààñ ÷ èë¿¿ íîöòîé áàéäàë ¿¿ñ÷ ìàãàäã¿é þì ø¿¿.

Õ¿í ãýäýã àìüòíû áóñäààñ ÿëãàãäàõ îíöëîã íü åðäºº ë ººðèéí àìüäðàõ îð÷íîî àÿ òóõòàé áàéëãàæ, èðýýä¿éãýý óõàìñàðòàéãààð òºëºâëºí, èðýýä¿é õîé÷ ¿åäýý áàéãàà á¿õíýý ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýõ ãýñýí ÷èí ýðìýëçëýëòýé áàéäàãò îðøäîã. Òîãòâîðòîé õºãæèë ãýäýã ÷ ¿¿íèéã ë õýëýýä áàéãàà þì. Òýãýõëýýð Òà æààõàí òýâ÷ýýð ãàðãààä ýíýõ¿¿ òîâõèìîëûã àíõààðàëòàé óíøâàë Òàíä îëîí ç¿éë îéëãîìæòîé áîëîõ áîëíî.

Îëîí óëñûí Íîáåëèéí ýíõ òàéâíû 2007 îíû øàãíàëûã Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëààðõè Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí ìýðãýæèëòíèé õîðîî (Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) – ÓÀªÇÕÌÕ), ÀÍÓ-ûí Äýä åðºíõèéëºã÷ áàéñàí Àëüáåðò Ãîð íàðò îëãîñîí íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëààð øèíæëýõ óõààíû òîì íýýëò õèéëýý ãýæ ºãñºí þì áèø (õýðýâ èéì áîë ôèçèêèéí óõààíû ñàëáàðò øàãíàë ºãíº áèç äýý), åðäºº ë äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëûã ¿íýëýí ä¿ãíýæ, äýëõèéí îëîí íèéòýä îéëãóóëàõ òàëààð èõ àæèë õèéëýý ë ãýæ ºãñºí õýðýã þì. Ýíý ÷èíü þó ãýñýí ¿ã âý ãýõëýýð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë õ¿í á¿ðò õàìààòàé, ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä äýëõèéí óëñ á¿ðèéí, õ¿í á¿ðèéí õ¿÷èí ÷àðìàéëò õýðýãòýé ãýäãèéã òºð çàñãèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äàä òºäèéã¿é ºðãºí îëîí íèéòýä îéëãóóëàõ ãýäýã õýð ÷óõàë áîëîõûã õàðóóëæ áàéãàà õýðýã þì. Äàøðàìä äóðäàõàä Ìîíãîëûí ýðäýìòýí Ïóíñàëìààãèéí Áàòèìàà ÓÀªÇÕÌÕ-íîîñ ãàðñàí IV èëòãýëèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõóéí àñóóäëààðõè àæëûí õýñãèéí íýã ãîë çîõèîã÷îîð îðîëöîæ, Ìîíãîëûí õºäºº àæ àõóé óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä õýð ýìçýã áîëîõ òóõàéí àñóóäàë àíõ óäàà îëîí óëñûí ýíýõ¿¿ òîì áàðèìò áè÷èãò ýø òàòàãäàí îðñîíä áèä áàñ ÷ áàõàðõàõ ó÷èðòàé. Ýíý áîë Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû ò¿âøíèé áàñ ë íýã ¿ç¿¿ëýëò ãýæ áè îéëãîæ áàéíà.

Þóí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò!ºíºº, ìàðãààøèéí õîîëîî ÿàÿ ãýæ áàéõàä…1


5

Çà. Þóí ñ¿ðòýé þì. Äýëõèéí óóð àìüñãàë ÷èíü áàéíãà ººð÷ëºãäºæ áàéäàã áèç äýý. 2

Áèäíèé îäîî ÿðèàä áàéãàà óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë áîë õýäõýí àðàâ, íýã õî¸ðõîí çóóí æèëèéí äîòîð ÿðèãäàõ àñóóäàë. Õàðèí äýëõèéí ãåîëîãèéí ò¿¿õýí äýõ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë áîë õýäýí ìÿíãàí, ñàÿ ñàÿ æèëèéí äîòîð áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººãººð ÿâàãäàæ èðñýí ººð÷ëºëò. Ìîíãîëûí ãîâüä îé ìîäòîé áàéñàí ãýõ þì óó, àñàð òîì òýíãèñ áàéñàí àñóóäàë áîë óóð àìüñãàë á¿ðýëäýõ áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éë, þóíû ºìíº äýëõèéí äàëàé, õóóðàé ãàçðûí õóâààðèëàëò îäîîãèéíõîîñ îãò ººð áàéõàä áàéñàí ç¿éë. Äîîðõ çóðàãò îäîîãîîñ 100 ñàÿ æèëèéí ºìíººñ äýëõèéí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð õýðõýí ººð÷ëºãäºæ èðñíèéã á¿ä¿¿â÷ëýí ¿ç¿¿ëýâ.

Ãóðàâäàã÷èéí ãàëàâûí ¿åä îäîîãèéíõîîñ 70Ñ îð÷ìîîð äóëààí áàéñíàà ààæìààð õ¿éòýð÷ ñ¿¿ëèéí 2 ñàÿ æèëèéí äîòîð áóþó ãåîëîã÷äûí ÿðüäàãààð äºðºâäºã÷èéí ýðèíä 100 ìÿíãàí æèëèéí ¿å÷ëýëòýé ìºñòëºã õîîðîíäûí ¿å ÿâàãäñàí áàéõ àæ. Áàñ íýã àíõààðàë òàòàõ ç¿éë áîë äýëõèéí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð 20Ñ-ààñ èë¿¿ ººð÷ëºãäºæ áàéñàí, ìàíàé ãàðèã äýýð ýêîëîãèéí ñ¿éðýë ÷ áîëæ áàéñàí áàéõ þì. Ñ¿¿ë÷èéí ìºñòëºã 12 ìÿíãà îð÷èì æèëèéí ºìíº äóóññàí þì. Ýíý ¿åýñ õîéøõè äýëõèéí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëòèéã Çóðàã 2-ò ¿ç¿¿ëýâ. Ýíä ¿ç¿¿ëñýíýýð äóíäàä çóóíû äóëààðàëò áîëîõîä ýðòíèé Âèêèíã÷¿¿ä Ãðåíëàíäèéí àðàë õ¿ð÷ òýíä ìàë àæ àõóé ýðõýëæ “Íîãîîí òèâ“ ãýõ íýðèéã ºã÷ áàéæ, äàðàà íü 1500-ààä îíîîñ XIX çóóíû ýöýñ áîëòîë õ¿éòðýëò ÿâàãäñàíûã “Áàãà ìºñòëºãèéí ¿å“ ãýõ áà 1880-ààä îíîîñ õîéø åðºíõèéäºº äóëààðàëò ÿâàãäàæ èðñýí áàéõ þì. Ãýõäýý äýëõèéí óóð àìüñãàë ýíä ¿ç¿¿ëñýí øèã æèãäõýí äóëààð÷ õ¿éòýð÷ áàéãààã¿é, æèëýýñ æèëä, çóóíààñ çóóíä èõýýõýí õýëáýëçýæ áàéñàí íü ìýäýýæ.

Çóðàã 1. Äýëõèéí ãàçàð îð÷ìûí àãààðûí òåìïåðàòóðûí ñ¿¿ëèéí 100 ñàÿ æèëèéí ÿâö áà 2100 îí õ¿ðòýëõ õàíäëàãà (ÞÍÅÏ 1997)


6

Ñ¿¿ëèéí 150 ãàðóéõàí æèë áóþó àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàëààñ õîéø äýëõèéí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð ÿàæ ººð÷ëºãäºæ èðñíèéã Çóðàã 3-ò ¿ç¿¿ëýâ.

Ýíä ç¿¿í ãàð òàëûí áîñîî òýíõëýãò äýëõèéí ãàçàð îð÷ìûí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóðûã 1961-1990 îíû äóíäæààñ çºðºõ ÿëãàâðààð, áàðóóí ãàð òàëûí áîñîî òýíõëýãò òåìïåðàòóðûí øóóä óòãûã àâ÷ýý. ªíãèéí øóãàìààð õàíäëàãûã èëýðõèéëñýí áºãººä óëààíààð ñ¿¿ëèéí 150 æèëèéí, ÿãààíààð 100 æèëèéí, áîðîîð 50 æèëèéí, øàðààð 25 æèëèéí òåìïåðàòóðûí ºñºëò, áóóðàëòûí õàíäëàãûã èëýðõèéëñýí áàéíà. ¯¿íýýñ õàðâàë õóãàöàà ºíãºðºõ òóòàì äóëààðàëòûí ºñºëòèéí õóðä íýìýãäýýä áàéãàà àæ. ÷óõàì ýíý ë ñ¿¿ëèéí õýäõýí àðâàí æèëèéí îãöîì äóëààðàëòûã õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ¿¿ñýëòýé îð÷èí ¿åèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ãýæ íýðëýäýã. Ýíýõ¿¿ äóëààðàëòûí áàéãàëü, íèéãýì, ýäèéí çàñàãò íºëººëºõ áàéäëûã øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ ¿íýëæ öýãíýæ ¿çýýä ýíý áàéäàë öààøèä ¿ðãýëæëýýä áàéâàë õ¿ðýýëýí áóé áàéãàëü îð÷èí, ñî¸ë èðãýíøèë îðøèí òîãòíîõîä áýðõ áîëíî ãýæ äýëõèéí íýð õ¿íäòýé ýðäýìòýä, óëñ òºð÷èä ä¿ãíýýä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ àñóóäëûã ºðãºí õýìæýýãýýð òàâèàä áàéãàà þì ø¿¿ äýý.

Çóðàã 3. Äýëõèéí ãàçàð îð÷ìûí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí ÿâö (IPCC-2007)

Çóðàã 2. Äýëõèéí ãàçàð îð÷ìûí àãààðûí òåìïåðàòóðûí ñ¿¿ë÷èéí ìºñòºëãººñ õîéøõè ÿâö áà 2100 îí õ¿ðòýëõ õàíäëàãà (ÞÍÅÏ 1997)


7

Îð÷èí ¿åèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä íºëººëæ áàéãàà áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ãàðàëòàé õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººã äýëõèé-àãààð ìàíäëûí ñèñòåìèéí öàöðàãèéí òýíöýë /áàëàíñ/-ä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà õóâü õýìæýýãýýð íü ¿íýëýõ àæëûã ÓÀªÇÕÌÕ õèéñýí áàéäàã (Çóðàã 4).

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä íºëººëºõ ÿíç á¿ðèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí öàöðàãèéí à÷ààëàë1 /¿éë÷ëýë/ áóþó óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä õ¿ðãýæ áóé õóâèéí æèíã 1750-èàñ 2005 îíû õîîðîíä àâ÷ ¿çâýë ýíý õóãàöààíä íàðíû öàöðàãèéí ýð÷èì îéðîëöîîãîîð 0.12 âò/ì2-ààð íýìýãäñýíèé èõýíõ íü ÕÕ çóóíû ýõíèé õàãàñò òîõèîëäñîí áàéíà. Ýíý áîë ¿íýëãýýíèé III èëòãýëä (2001 îíû) òîîöñîí õýìæýý /0.3 âò/ì2-íèé õàãàñààñ ÷ áàãà áàéãàà þì. 1970-ààä îíîîñ õîéø äýëõèéí õèéìýë äàãóóëààð õèéñýí õýìæèëòýýñ ¿çâýë íàðíû öàöðàãèéí ýð÷èì, íàðíû èäýâõæëèéí 11 æèëèéí ¿å÷ëýëòýé õîëáîãäîí áàãà çýðýã õýëáýëçýí ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Äýëõèéí óóð àìüñãàë íàðíû öàöðàãèéí ýð÷ìèéí ººð÷ëºëòººñ áîëæ ººð÷ëºãäºõ òóõàé òààìàãëàë îäîîõîíäîî îíîëûí õóâüä áîëîîä ïðàêòèê õýìæèëòýýð íîòëîãäîõã¿é áàéíà.

Ýíý áàéäàëä ¿íäýñëýí îð÷èí ¿åèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí 90% íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ãàðàëòàé ãýæ ÿðèàä áàéãàà þì.

Çóðàã 4. Äýëõèéí äóíäàæ öàöðàãèéí à÷ààëàë, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé (CO2),

íàìãèéí õèé (CH4), àçîòûí äóòóó èñëèéí (N

2O) õýìæýý 2005 îíîîð, øèíæëýõ óõààíû îéëãîëòûí

ò¿âøèí, à÷ààëëûí ãàçàðç¿éí òàðõàëò, áóñàä ÷óõàë ìåõàíèçìóóä, ò¿¿í÷ëýí õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýëòýé öàöðàãèéí à÷ààëàë, ò¿¿íèé õýìæýýã ¿ç¿¿ëýâ. Øèíæëýõ óõààíû îéëãîëò òîäîðõîéã¿é òóë áóñàä õ¿÷èí ç¿éëñèéí à÷ààëàë ýíä îðîîã¿é. Ìºí ýíä ãàëò óóëûí ¿íñ, òîîñîíöîðûã áàéãàëèéí à÷ààëàëä íýìæ îðóóëààã¿é. Ò¿¿í÷ëýí ºíäðèéí íèñëýãèéí ÿâöàä ¿¿ñäýã ¿¿ëýí ìºðèéí íºëººã òîîöîîã¿é (IPCC 2007).

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä íºëººëºõ ¿é îëîí õ¿÷èí ç¿éë áàéõàä îäîîãèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí “ãîë áóðóóòàí“ íü õ¿í ãýæ ÿã òîãòîî÷èõñîí þì áàéãàà þì óó?

3

1 Óóð àìüñãàëûí ñèñòåì äýõ öàöðàãèéí à÷ààëàë áóþó ¿éë÷ëýë ãýäýã íü óóð àìüñãàëûí ïîòåíöèàë ººð÷ëºëòèéí ìåõàíèçìèéã òîäðóóëñàí ýíãèéí õýìæèãäýõ¿¿í. “Äýëõèé-àãààð ìàíäëûí ñèñòåì“-èéí ýð÷èì õ¿÷íèé òýíöýëä ãàæèëò îðóóëæ áóé öàöðàãèéí à÷ààëëûã 1 àì ìåòð òàëáàéä îíîãäîõ öàöðàãèéí õýìæýýãýýð ( âò•ì2) èëýðõèéëíý.


8

Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ãàðàëòàé õ¿ëýìæèéí õèéí óóð àìüñãàëûã äóëààðóóëàõ íºëººíèé 80% íü CO

2-èéí íºëºº, 18-19% íü íàìãèéí õèéí íºëºº, ¿ëäýõ 1-2% áóñàä

õèéí¿¿äèéí íºëºº þì. ×óõàì èéì ó÷ðààñ ë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã ñààðóóëàõ àñóóäëûã ÿðèõàä èõýâ÷ëýí CO

2-èéí ÿëãàðàëòûã áàãàñãàõ òóõàé ÿðüäàã.

Äýëõèéí óóð àìüñãàëä õ¿ëýìæèéí ¿çýãäëèéí ¿ç¿¿ëýõ íºëºº õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí ýõ ¿¿ñâýð õààíà áàéãààãààñ ¿ë õàìààðíà. ªºðººð õýëáýë, ÀÍÓ äýëõèé íèéòèéí õýìæýýãýýð õ¿íèé ÿëãàðóóëæ áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí 21%-èéã äàíãààðàà ÿëãàðóóëæ áàéíà ãýõýä ãàíö ÀÍÓ-èéí íóòàã äýâñãýð äýýð áóñ äýëõèéí óóð àìüñãàëä ýíý íü íºëººëíº. Èéì ó÷ðààñ ë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë äýëõèéí õýìæýýíèé àñóóäàë áîëîîä áàéãàà þì. Õ¿ëýìæèéí õèéã àãààð áîõèðäóóëàõ áîäèñ øèã öýâýðëýõ òºõººðºìæèä ø¿¿æ, øèíãýýí àâíà ãýæ áàéõã¿é ó÷èð ÿëãàðóóëàõ ýõ ¿¿ñâýðèéã íü ººð÷ëºõ, þì óó, ýñâýë ãàð÷ áàéãàà ÿëãàðàëòûã íü õàÿãäñàí óóðõàéí í¿õýíä ºíäºð äàðàëòàíä øàõàæ áóëøëàõ àñóóäàë ë ÿðèãääàã.

Äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ò¿¿õýýñ õàðàõàä àãààðò ÑÎ2-èéí àãóóëàìæ áàãà áîëîõîä

õ¿éòðýëò, èõ áîëîõîä äóëààðàëò áîëæ áàéñàí íü (Çóðàã 5) õàðàãääàã.

Ýíäýýñ õàðàõàä àãààðò õ¿ëýìæèéí õèéí¿¿äèéí àãóóëàìæ èõ áîëñîí ¿å, äóëààðàëò áîëñîí ¿å õî¸ð äàíäàà äàâõöààä ÿâñàí áàéãàà áèç. Ãýõäýý ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãààãààð óðüä ºìíºõ ãåîëîãèéí ¿å¿¿äýä ÿìàð íýã øàëòãààíààð (ãîë íü íàðûã òîéðîõ äýëõèéí

Äýëõèéí àãààð ìàíäàë íàðíààñ èðýõ áîãèíî äîëãèîíò öàöðàãèéã áàðàã ñààäã¿é íýâòð¿¿ëäýã àòëàà äýëõèéãýýñ òóÿàðàõ óðò äîëãèîíòîé äóëààíû öàöðàëûí çàðèì õýñãèéã øèíãýýí àâ÷, áóöààí äýëõèéí ãàäàðãà ðóó òóÿàðóóëæ ãàçàð îð÷èìä íýìýëò äóëààðàëò áóé áîëãîæ áàéãààã "õ¿ëýìæèéí ¿çýãäýë" ãýýä áàéãàà þì. Àãààð ìàíäàëä "õ¿ëýìæèéí ¿çýãäýë" ¿ç¿¿ëäýã ãîë õèé íü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé (CO

2), íàìãèéí õèé (CH

4),

àçîòûí äóòóó èñýë (N2O), îçîí (O

3) çýðýã àãààðûí íàéðëàãàä ìàø áàãà

õóâü ýçýëäýã õèéí¿¿ä áàéäàã áºãººä ýäãýýðèéã "Õ¿ëýìæèéí õèéí¿¿ä" ãýæ íýðëýäýã. Àãààð ìàíäàë äàõü óñíû óóð /óñíû õèé ãýæ íýðëýæ áîëîõ/ íü ýäãýýð õèéòýé õàðüöóóëáàë õàðüöàíãóé èõ õýìæýýòýé, Íèéò ýçýëõ¿¿íèé 0-4% -èéã ýçëýíý. Õýðýâ ýäãýýð õèéí¿¿ä áàéãààã¿éñýí áîë äýëõèéí ãàçàð îð÷ìûí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð îäîîãèéíõîîñîî 33.2îÑ-ààð õ¿éòýí áàéõ ìàãàäëàëòàé.

Õ¿ëýìæèéí ¿çýãäëèéíá¿ä¿¿â÷

Çóðàã 5. Àãààð äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí àãóóëàìæ áà äýëõèéí ãàçàð îð÷ìûí àãààðûí òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëò (ºìíºä òóéëûí ìºñºíä ºðºìäëºã õèéæ àâñàí äýýæèíä õèéñýí øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýð, Êîêîðèí 2005-ààñäàì ýø òàòàâ)


9

òîéðîã çàìûí ýëåìåíò¿¿ä ººð÷ëºãäºõ) ýõëýýä àãààðûí òåìïåðàòóð íýìýãäýýä, äàðàà íü ãýðëèéí íèéëýãæ¿¿ëýëòèéí (ôîòîñèíòåçèéí) ïðîöåññûí ¿ð ä¿íä ÷ þì óó, ýñâýë ººð ÿìàð íýã øàëòãààíààð àãààð äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, íàìãèéí õèé èõñýýä áàéñàí áàéäàã. Õàðèí îð÷èí ¿åèéí äóëààðàëòûí íýã îíöëîã íü ýõëýýä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ àãààð äàõü õ¿ëýìæèéí õèéí àãóóëàìæ íü èõñýýä èðýõëýýð ¿¿íèéã íü äàãààä õ¿ëýìæèéí ¿çýãäëèéí íºëººãººð äóëààðàëò áîëñîí ç¿é òîãòîë õàðàãääàã.

Àãààð ìàíäàë äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí àãóóëàìæ 1750-èàä îíîîñ 2008 îíû õîîðîíä 280 ppmv -ýýñ 385.2 ppmv áîëæ 38%-èàð ºñ÷ (Çóðàã 6à) äýëõèéí áàéãàëèéí ò¿¿õèéí ñ¿¿ëèéí 650 ìÿíãàí æèë, ìàãàäã¿é ñ¿¿ëèéí 20 ñàÿ æèëèéí äîòîð ¿çýãäýýã¿é ºíäºð õýìæýýíäýý ºíºº ¿åä õ¿ð÷ýý.

Àãààð äàõü íàìãèéí õèé \ìåòàí\-í àãóóëàìæ 1750 îíîîñ õîéø 715 ppbv-ýýñ 1797 ppbv áóþó 157%-èàð ºññºí íü (Çóðàã 6á) ñ¿¿ëèéí 420 ìÿíãàí æèëèéí òóðø èéì

2Ýíä ppmv ãýñýí íü òóõàéí õèé àãààðûí íýãæ ýçýëõ¿¿íèé ñàÿíû íýã, ppbv íü òýðáóìèéí íýã ãýñýí ¿ã. Á¿ä¿¿â÷ýýð àãààðûí ñàÿ (òýðáóì) ìîëåêóëûí õýä íü òóõàéí õèéí ìîëåêóë áîëîõûã çààíà.

Ìàëòìàë ò¿ëø ãîë áóðóóòàé

Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí 40% íü ãàçðûí òîñíû á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë õýðýãëýýòýé õîëáîîòîé. Äýëõèé äýýð ýõíèé 1 èõ íàÿàä (òðèëëèîí) áàððåëü ãàçðûí òîñûã 125 æèë àøèãëàñàí áîë 2 äàõü èõ íàÿàäûã íü åðäºº ë 30 æèëèéí äîòîð çàðöóóë÷èõñàí áàéäàã. Èðýõ 20 æèëä ãàçðûí òîñíû õýðýãëýý 40%-èàñ èë¿¿ãýýð ºñíº. 2030 îíä äýëõèéí àâòîìàøèíû òîî îäîîãèéíõîîñ 50%-èàð ºñíº. Íèñýõ îíãîöîîð 2500 êì àÿëàõàä 1 çîð÷èã÷îä îíîãäîõ ÿëãàðàõ õ¿ëýìæèéí õèéí õýìæýý íü 1.3 òîíí áîëíî.

Äóëààðàëòûí íýã ãîë "áóðóóòàí"áîëîõ í¿¿ðñíèé íººö èðýõ 200 æèëä õ¿ðýëöýíý. Áàéãàëèéí õèé ÷ ìºí ë ìàëòìàë ò¿ëø. Ãýõäýý 1 êÂò-öàã ýð÷èì õ¿÷ ¿éëîäâýðëýõýä õ¿ðýí í¿¿ðñíýýñ 2 äàõèí áàãà ÑÎ

2 ÿëãàðóóëíà.

Îé ìîä ñ¿éòãýñíýýñ ãàðàõ ÿëãàðàëò õ¿íèé àãààð ìàíäàë öàöàæ áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèéí 20%-èéã ýçëýíý.

Çóðàã 6. Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, íàìãèéí õèé, àçîòûí äóòóó èñëèéí àãààð ìàíäàë äàõü ñ¿¿ëèéí 10000 æèëèéí (òîì çóðàã) áîëîí 1750 îíîîñ õîéøõè àãóóëàìæ (äîòîð òàëûí æèæèã çóðàã). Õýìæèëòèéí öýã¿¿ä íü ìºñòºëèéí ¿å äàâõàðãà (ÿíç á¿ðèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ººð ººð ºíãººð òýìäýãëýâ) áîëîí àãààðààñ øóóä àâñàí äýýæýýñ (óëààí ºíãèéí øóãàì) ãàðãàæ àâñàí ¿ð ä¿í áîëíî. Öýã¿¿äýä õàìààðàõ öàöðàãèéí à÷ààëëûí óòãûã òîì çóðãèéí áàðóóí ãàð òàëûí òýíõëýã äýýð ¿ç¿¿ëýâ.


10

ºíäºð õýìæýýíä õ¿ð÷ áàéñàíã¿é. Àãààð äàõü íàìãèéí õèéí àãóóëàìæèéí æèë òóòìûí ºñºëò 1990-ýýä îíû ¿åä íàÿààä îíû ¿åèéíõýýñýý ÿëèìã¿é óäààøèðñàí áîëîâ÷ õóâèðàë /âàðèàöè/ íü íýìýãäñýí áàéíà. Íàìãèéí õèéí àãààð äàõü àãóóëàìæèéí èõñýëòèéí òàë èë¿¿ õóâü íü îðãàíèê ò¿ëø øàòààõ, ìàë àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà, öàãààí áóäàà òàðèàëàëò, õîã õàÿãäàë áîëîâñðóóëàëò ã.ì õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ãàðàëòàé þì.

Àãààð äàõü àçîòûí äóòóó èñýë (N2O)-èéí àãóóëàìæ 1750 îíä 275 ppbv áàéñíàà 2008

îíä 321.8 ppbv áîëæ 19%-èàð ºññºí (Çóðàã 6â) áºãººä îäîîãèéí àãóóëàìæ íü ñ¿¿ëèéí ìÿíãàí æèëäýý õàìãèéí èõ õýìæýý þì. Àãààð äàõü N

2Î-ûí àãóóëàìæèéí ºñºëòèéí

ãóðàâíû íýã îð÷èì íü õºðñ áîëîâñðóóëàëò, õèìèéí àæ ¿éëäâýðèéí õºãæèëò ã.ì õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ãàðàëòàé.

Ýäãýýð ãîë ãîë õ¿ëýìæèéí õèéí¿¿ä íü äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ñèñòåìä äóëààðóóëàõ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Ñ¿¿ëèéí ¿åä àãààðûí íàéðëàãà äàõü õ¿ëýìæèéí íºëºº ¿ç¿¿ëäýã ¿éë÷èëãýýòýé áàãà õýìæýýíèé õèé áîëîõ õëîðôòîðò íýãäë¿¿ä \ýäãýýð íü äàâõðààò ìàíäëûí îçîíû àãóóëàìæèéã áóóðóóëäàã\-èéí àãààð äàõü àãóóëàìæ òàñðàëòã¿é ºñ÷ áàéíà.

Õ¿ëýìæèéí õèéí àãààð ìàíäàëä õàäãàëàãäàõ õóãàöàà óäààí, õýäýí àðâààñ õýäýí çóóí æèë áîëîõ ó÷ðààñ ë ýäãýýðèéí ÿëãàðàëòûã îäîîõîí áóóðóóëúÿ ãýæ ÿðèàä áàéãàà þì ø¿¿ äýý.

Äýëõèéí óóð àìüñãàëä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ¿ç¿¿ëýõ íºëºº ìýäýýæ ãàíö õ¿ëýìæèéí õèéãýýð õÿçãààðëàãäàõã¿é. Áàñ ãàçàð á¿ðõýâ÷èéí øèíæ ÷àíàðûã ººð÷ëºõ (îé ìîäûã óñòãàõ, öºëæèëò ãýõ çýðýã), àãààðò ýëäýâ óòàà òîðòîã, òîîñ øîðîî çýðýã àýðîçîë (õóìõèéí òîîñ) ãàðãàõ, äýëõèéí äàëàéã áîõèðäóóëàõ, äàâõðààò ìàíäëûã îçîíûã óñòãàõ ãýõ çýðýã ¿é îëîí ç¿éë áàéæ áîëíî.

• 1 êã ìàõ ¿éëäâýðëýõýä 3-4 êã õ¿ëýìæèéí õèé ÿëãàðíà (ýíä ìàë àæ àõóé ýðõëýõýä ÿâàãäàõ á¿õèé ë ïðîöåññûã òîîöñîí).

• Äóíä çýðãèéí àìüäðàëòàé 1 àìåðèê õ¿íèé ¿õðèéí ìàõíû æèëèéí õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä àâòîìàøèíû 2.9 ìÿí. êì çàì òóóëàõàä ÿëãàðàõ õýìæýýíèé õ¿ëýìæèéí õèé ÿëãàðóóëíà.

• 450 ãðàìì ¿õðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýõýä ìàëëàãààíû àðãààñàà õàìààðààä 70-133 ãðàìì íàìãèéí õèé ÿëãàðóóëíà. Ìýäýýæ ñóóðèí ìàëëàãààòàé áîë èõ, áýë÷ýýðèéí áîë àðàé áàãà.

Äýëõèéí á¿õ îéã îãòîëáîë äýëõèéí àãààð ìàíäëûí ñèñòåìèéí öàöðàã îéëãîõ ÷àäâàð /îäîî 35% îð÷èì/ 0.6%-èàð èõñýíý. Äýëõèéí òîìîîõîí öºë¿¿ä, õóóðàé óóð àìüñãàëòàé á¿ñ íóòàãò ìàë áýë÷ýýõ ã.ì ÿìàð íýã øàëòãààíààð ãàäàðãûí àëüáåäî /öàöðàã îéëãîõ ÷àäâàð/ èõ áîëîõîä óã ãàçàð íàðíû ãýðëèéã èõýýð îéëãîõûí çýðýãöýý öàöðàãèéí áàëàíñ íü áóóð÷ öºë ººðºº ººðèéãºº äýìæèõ ¿éë ÿâö áèé áîëäîã ãýñýí òààìàãëàë áàéäàã. Ñóäàí-Ñàõåëèéí öºëººð æèøýýëýí õèéñýí òîîí òóðøèëòààñ ¿çâýë ãàäàðãûí àëüáåäî 14%-èàñ 35% áîëæ ºñºõºä VI-VIII ñàðûí õóð áîðîî áàðàã 2 äàõèí áóóðíà ãýñýí òîîöîî áàéíà. ªìíºä Àìåðèêèéí Àìàçîíêà ìºðíèé ñàâ ãàçðûí øèðýíãýí îéã ñ¿éòãýí ìàëûí áýë÷ýýð áîëãîâîë ýíý ñàâ ãàçàðò óíàõ õóð òóíàäàñíû õýìæýý 20 îð÷èì õóâèàð áóóð÷, àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð õýä õýäýí ãðàäóñààð ºñíº ãýæ ÓÀªÇÕÌÁ-èéí àíõäóãààð èëòãýë /IPCC 1990/-ä òýìäýãëýñýí áàéäàã.


11

Ýíä õýä õýäýí øàëòãààí õýëæ áîëíî.

1. Áàéãàëü, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî òóõàéí ãàçàð îðíûõîî óóð àìüñãàëûí òîäîðõîé íºõöºëä ë çîõèöñîí áàéäàã ó÷ðààñ óóð àìüñãàëûí òîìîîõîí ººð÷ëºëò òºäèéã¿é ò¿¿íèé º÷¿¿õýí áàãà õóâèðàë ÷ ãýñýí íýãýíò õýâøèí òîãòñîí àìüäðàëûí ãîðèìä çîõèñã¿é íºëºº ¿ç¿¿ëíý. Íèéãìèéí áàÿëàãèéí õóðèìòëàë àñàð èõ áîëñîí ºíºº ¿åä óóð àìüñãàëûí õóâèðàë, ººð÷ëºëò, óóð àìüñãàëûí ýðñ îíöãîé (ýêñòðåìàëü) íºõöëººñ íèéãýìä ó÷èðäàã õîõèðîë èõýýõýí íýìýãäýæ áàéíà.

2. Óóð àìüñãàëûí îäîî ÿâàãäàæ áàéãàà ººð÷ëºëò äýëõèéí ò¿¿õýíä òîõèîëäîæ áàéñàí óóð àìüñãàëûí õóâüñàë ìàÿãèéí ººð÷ëºëòòýé æèøèõýä àõàð áîãèíî õóãàöààíä ÿâàãäàæ áàéãàà ó÷ðààñ àìü ìàíäàë /áèîñôåð/-ûí îëîí á¿ðäýë õýñýã ýíý ººð÷ëºëòèéí õóðäûí àðèãèéã òýñâýðëýæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðýõ áóþó "ýêîëîãèéí ñ¿éðýë" õ¿ð÷ áîëçîøã¿é áàéíà.

3. Ñàâ øèì òîãòîëöîîíä óóð àìüñãàëûí íºõöºë õºòëºã÷ ¿¿ðýãòýé. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ óëàìæëààä óñíû íººö, õºðñíèé ¿ðæèë øèì, áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ð, óëìààð ýêîñèñòåì á¿õýëäýý õóâèðàí ººð÷ëºãäºõ áîëíî.

Óóð àìüñãàë äóëààðàõàä þó íü ìóó ãýæ4 ?


12

Ãýõäýý áàñ ñàéí òàë áàéëã¿é ÿàõàâ. ªíäºð ºðãºðºã¿¿äýä äóëààðàëò áîëñíîîð õ¿éòýíòýé õîëáîîòîé îñîë ýíäýãäýë áàãàñíà. Õ¿éòýí á¿ñèéí îðíóóäàä õàëààëòàíä çàðöóóëàõ ýð÷èì õ¿÷ áàãàñíà. Õàëààëòûí õóãàöàà áîãèíî áîëíî. Òýð áàéòóãàé áàéøèí áàðèëãûí õàíûã ÷ íèìãýí áàðèõ áîëîìæ ãàðíà. Äóëààí õóâöàñ õóíàð õýðýãëýõ íü áàãàñ÷, ¿¿íä çàðöóóëàõ ºðõèéí òºñºâ íýëýýä õýìíýãäýæ áîëíî.

Äóíä, äýýä ºðãºðºã¿¿äýä äóëààíû íººö, õóð òóíàäàñ íýìýãäýæ, óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöàà óðòàñ÷, ýíý ÷àíàðààðàà õ¿íñ òýæýýëèéí íººöèéã íýëýýä íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæ íýýãäýíý. Ìàíàéä ÷ ãýñýí Ñýëýíãèéí Åðºº, Õ¿äýðò õóó÷èí õÿðóóíä öîõèóë÷èõààä áàéäàã áàéñàí ãàçàð îäîî ¿ð òàðèà òàðèàä áîëîîä áàéõ øèã.

Ãýõäýý ë áàéãàëèéí òýíöýë ÿìàð íýã õýìæýýãýýð àëäàãäààä èðýõëýýð þó áîëîõûã óðüä÷èëàí õýëýõýä òºâºãòýé. Íýã ¿ãýýð õýëáýë óóð àìüñãàëûí äóëààðàëòûí óëìààñ ãàðàõ ñºðºã ¿ð äàãàâàð íü ýåðýã òààòàé ¿ð äàãàâàðààñ õàìààã¿é èõ ãýæ ¿çýýä áàéãàà þì. Çàðèì ýðäýìòýä óóð àìüñãàëûí ñèñòåìèéí (àãààð ìàíäàë, óñàí ìàíäàë, àìü ìàíäàë, öýâäýãò ìàíäàë, ãàçàð á¿ðõýâ÷èéã íèéë¿¿ëýýä õýëíý) äîòîîä øóãàìàí áóñ õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí óëìààñ ãýíýòèéí ñàíààíä îðîìã¿é ººð÷ëºëò ãàðàõ áóþó "óóð àìüñãàëûí ñ¿éðýë" áîëæ áîëçîøã¿é ãýæ ¿çäýã. Æèøýý íü: äóëààðàëòûí óëìààñ ºíäºð ºðãºðºãèéí, òóõàéëáàë Ñèáèðèéí èõ òàéãûí ìºíõ öýâäýã õàéëàõààð àãààðò àñàð èõ õýìæýýíèé íàìãèéí õèé ÿëãàð÷ äóëààðàëòûã õýä äàõèí õóðäàñãàæ áîëçîøã¿é.

5 Ñàéí òàë áàéõã¿é ãýæ ¿¿?

Ñèáèðèéí òóíäð, òàéãûí á¿ñèéí ìºíõ öýâäýã ýð÷èìòýé õàéëæ áàéãààãààñ òýíäõèéí õàéëñàí óñíû íóóðûí òàëáàé 1974 îíîîñ õîéø 14.7% íýìýãäýæ, æèë á¿ð 4 ñàÿ òîíí íàìãèéí õèé (àëü 30 ìÿíãàí æèëèéí ºìíº íººöëºãäñºí) àãààðò ÿëãàð÷ áàéíà. Íàìãèéí õèéí ÿëãàðàëò 1974 îíîîñ õîéø 58%-èàð íýìýãäýâ. Ñèáèðèéí ìºíõ öýâäãèéí îðãàíèê áîäèñûí àãóóëàìæ íýëýýä ºíäºð, 2% îð÷èì áàéäàã.(Ýõ ¿¿ñâýð: K. M. Walter, S. A. Zimov, J. P. Chanton, D. Verbyla, F. S. Chapin III. Meth-ane bubbling from Siberian thaw lakes as a positive feedback to climate warming / Nature. 2006


13

Çà äàà. Åð íü îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû õýìæýýíä ë ÿðüæ áàéíà ãýæ îéëãîõ õýðýãòýé. Óóð àìüñãàëûí èðýýä¿éí òºëºâ áàéäëûã óðüä÷èëàí ¿íýëíý ãýäýã ôèçèêèéí íýí òºâºãòýé áîäëîãî. Óóð àìüñãàëûí ñèñòåìèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí ôèçèê ïðîöåññûã ìàòåìàòèêèéí ñèñòåì òýãøèòãýëýýð èëýðõèéëñíèéã óóð àìüñãàëûí çàãâàð ãýæ íýðëýõ áºãººä óóð àìüñãàëûí ñèñòåìä ÿâàãäàõ ïðîöåññûã õýð á¿ðýí, íàðèéí òîîöñîíîîðîî ººð õîîðîíäîî ÿëãàãäàõ õýäýí àðâàí çàãâàðóóä ºíºº ¿åä àøèãëàãäàæ áàéíà. Òýãýõëýýð óóð àìüñãàëûí èðýýä¿éí òºëºâ áàéäëûí ¿íýëãýý /ïðîãíîç/ õèéíý ãýäýã áîë ýõëýýä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ãàðàëòàé öàöðàãèéí íºëººëëèéã óðüä÷èëàí òîîöîîëîõûí òóëä íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õýòèéí õºãæëèéí òºëºâèéã ¿íýëýí òîãòîîõ, ýíý ¿íäñýí äýýðýý õýäèé õýìæýýíèé õ¿ëýìæèéí õèé ÿëãàðàõ, ò¿¿íèé áàéãàëü äàõü ýðãýëòèéã ãàðãàæ àãààð ìàíäàë äàõü àãóóëàìæ íü ÿìàð áàéõûã òîîöîîëîõ, ýöýñò íü óóð àìüñãàëûí çàãâàð àøèãëàí àãààðûí òåìïåðàòóð, õóð òóíàäàñ, öàñàí á¿ðõ¿¿ë ã.ì. óóð àìüñãàëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ÿìàð áàéõûã òîîöîîëîõ ãýñýí ¿å øàòóóäààñ òîãòîíî.

Äýëõèéí õ¿í àìûí òîîã ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðààð 2100 îí ãýõýä 7-15 òýðáóì, äýëõèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéã 2100 îíä ºíºº ¿åèéíõýýñ 10-26 äàõèí ºñíº ãýæ òºñººëæ áàéíà. ¯¿íèéãýý àøèãëààä õ¿ëýìæèéí õèé, ñóëüôàò òîîñîíöîðûí áàéæ áîëîõ ÿëãàðàëòûí 40 îð÷èì õóâèëáàð áîëîâñðóóëæ, òýäíèéãýý íýãòãýí 4 òîì á¿ëýã (À1, À2, Â1, Â2) áîëãîñîí áàéäàã.

Õ¿ñíýãò 1. Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí õóâèëáàðóóä

XXI çóóíä óëàì äóëààðíà. Çàðèì õîò óñàí äîð îðíî ãýýä áàéãàà ÷èíü åð íü õýð ¿íýìøèëòýé þì äýý?

6

ÒîäîðõîéëîëòÕóâèëáàðûíá¿ëýã

À1 Ýäèéí çàñàã õóðäàöòàé ºñºõ, XXI çóóíû ýõíèé õàãàñ ãýõýä õ¿í àìûí ºñºëò îðãèëäîî õ¿ðýõ, á¿ñ íóòãèéí íèéãýì, ñî¸ë, ýäèéí çàñãèéí êîíâåðãåíöè áèé áîëîõ, çàõ çýýëèéí ìåõàíèçì ãîëëîíî. Ýíý á¿ëýã äîòðîî ìàëòìàë ò¿ëø àøèãëàëò ºíäºð õýâýýðýý A1FI, áóñàä ýõ ¿¿ñâýðèéã àøèãëàõ íºëºº èõ áàéõ A1T, á¿õ ýõ ¿¿ñâýðèéã òýíâýðòýé áîëãîõ A1B õóâèëáàð ãýæ õóâààãäàíà.

À2 Á¿ñ íóòãèéí õºãæèë õàäãàëàãäàõ, õ¿í àìûí ºñºëò òàñðàëòã¿é ÿâàãäàõ, á¿ñ íóòãààð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ÿëãàà èõ áàéõ

Â1 Öýâýð, ¿ð àøèãòàé òåõíîëîãè íýâòðýõ, ìàòåðèàë çàðöóóëàëò áóóðàõ, íèéãýì, áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé õºãæèëòýé, õ¿í àìûí ºñºëò çóóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë ÿâàãäàõ

Â2 Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºãæëèéí àñóóäàë îðîí íóòãèéí õýìæýýíä øèéäýãäýõ, õ¿í àìûí òàñðàëòã¿é ºñºëò A2 õóâèëáàðààñ áàãà, õóðäàöòàé òåõíîëîãèéí ººð÷ëºëò íü B1, A1-ýýñ áàãà ãýæ ¿çýõ


14

Èðýýä¿éä ãàð÷ áîëçîøã¿é çàðèì ýðñäýë

• Äýëõèéí ãàçàð îð÷ìûí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð XXI çóóíû ýöýñ ãýõýä ÿëãàðàëò áàãà áàéõ (B1) õóâèëáàðààð 1.8îÑ-ààð äóëààðàõ (áîëçîøã¿é õÿçãààð íü 1.1îÑ-ýýñ 2.9îÑ-ûí õîîðîíä), ÿëãàðàëò èõ áàéõ (À1FI) õóâèëáàðààð 4.0îÑ-ààð äóëààðàõ (áîëçîøã¿é õÿçãààð 2.4îÑ-ýýñ 6.4îÑ õîîðîíä), ººðººð õýëáýë XX çóóíä àæèãëàãäñàí äóëààðàëòûí ýð÷ìýýñ 3 äàõèí èë¿¿ äóëààðàõààð ãàð÷ áàéíà. Ýíý áîë ñ¿¿ëèéí 50 ñàÿ æèëä ¿çýãäýýã¿é õýìæýý áîëíî.

• Óñíû ýðãýëò èäýâõèæèæ, õýò õàëóóí ºäðèéí òîî íýìýãäýõýýñ áîëæ àãààð ìàíäëûí ãàðàëòàé áàéãàëèéí ãàìøãèéí äàâòàãäàë íýìýãäýæ, ýð÷èìæèõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Óðàãàí ñàëõè (õàëóóí á¿ñèéí öèêëîí áóþó äàëàéí õàð ñàëõè ãýäýã)-íû ¿åèéí õóð áîðîîíû ýð÷èì 5-10%-èàð, õóð áîðîîíû õýìæýý 10-30%-èàð èõñýõ áîëîìæòîé.

• Äóëààíû òýëýëò, ºíäºð óóëûí ìºíõ öàñ ìºñíèé õàéëàëòààñ äýëõèéí äàëàéí ò¿âøèí 40-80 ñì-ýýð äýýøëýíý. Ãðåíëàíäè, Áàðóóí Àíòàðêòèêèéí ìºñíèé õàéëàëòààñ äàëàéí ò¿âøíèé ºñºëò á¿ð ¿¿íýýñ èë¿¿ ãàð÷ áîëçîøã¿é.

• XXI Çóóíû II õàãàñò õîéä òóéëûí ìºñºí á¿ðõ¿¿ë çóíäàà á¿ð àëãà áîëæ áîëçîøã¿é.

• Äýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð 2.00Ñ-ààð íýìýãäâýë óðãàìàë, àìüíû íººöèéí 30% íü óñòàõ ìàãàäëàëòàé. Îäîî 10% íü ìºõëèéí èðìýã äýýð èðýýä áàéãàà þì.

• 20-ûí äóëààðàëò áîëîõîä 2050 îí ãýõýä 500 ñàÿ õ¿í, 30Ñ-ààð äóëààðâàë 3 òýðáóì õ¿í, 2075 îí ãýõýä 3-7 òýðáóì õ¿í óñíû áàéíãûí õîìñäîëä îðíî.

• Äàëàéí óñíû òåìïåðàòóð íýìýãäýæ, õ¿÷èëëýã áîëñíû óëìààñ (pH–ûí õýìæýý 0.14-ýýñ 0.35 íýãæýýð áóóðàõ) ø¿ðýí àðëûí ãóðàâíû íýã íü óñòàæ ìýäíý.

• Ãàí ãà÷èãèéí óëìààñ äýëõèéí 6 óëñ òóòìûí íýã íü õ¿íñíèé õîìñäîëä îðæ áîëçîøã¿é. Õàëóóí îðíû ºâ÷ëºë, ºâ÷èí äàìæóóëàã÷èä õîéøîî òàðõàíà.

• Äàëàéí ýðãèéí íàì äîð íóòàã, ãàí öºëæèëòºíä ºðòñºí íóòãààñ 2050 îí ãýõýä 150-200 ñàÿ õ¿í ýêîëîãèéí ä¿ðâýãñýä áîëíî.

ßíç á¿ðèéí õóâèëáàðààð õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ àãààðò ÿëãàð÷ áóé ÑÎ

2-ûí íèéëáýð ÿëãàðàëò

2100 îí ãýõýä 77ÃòÑ-ýýñ 2540 ÃòÑ áîëîõîîð áàéíà. Ãýõäýý õ¿ëýìæèéí õèéí áàéãàëü äàõü ýðãýëò íýí òºâºãòýé, óðüä ºìíº íü áàéãàëèéí íîãîîí óðãàìàë ÑÎ

2-ûã øèíãýýæ èðñýí áîë XXI çóóíû äóíä ¿åýñ

ÿëãàðóóëàã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ìàãàäëàëòàé. Åðºíõèéäºº äýëõèéí äàëàé ÷ ÑÎ

2-ûã øèíãýýõ ÷àäâàð

íü áóóðíà.


15

Þóíû ºìíº óóð àìüñãàëûí äóëààðàëò äýëõèéí äóíäæààñ 3 äàõèí ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéíà. Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýð äýýð æèëèéí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð1940-2008 îíû õîîðîíä 2.140Ñ-ààð äóëààð÷ýý (Çóðàã 7).

Ìîíãîë îðîíä ñ¿¿ëèéí 69 æèëèéí äîòîð õàìãèéí äóëààí 10 æèëèéí 9 íü 1990 îíîîñ õîéø òîõèîëäñîí àæ. Õàëóóí ºäðèéí òîî íýìýãäýæ, õ¿éòýí ºäðèéí òîî öººð÷, óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöàà 2-3 äîëîî õîíîãîîð óðòàñ÷ýý. Èõýíõ íóòãààð õóð òóíàäàñíû õýìæýý áóóð÷, õàðèí ºâºë îðäîã öàñíû õýìæýý íýìýãäýæ áàéõ àæ (Çóðàã 8).

Õóð òóíàäàñíû õýìæýýíèé áóóðàëòûí çýðýãöýý çóíû õóð áîðîîíû ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà ñ¿¿ëèéí ãó÷ààä æèëèéí äîòîð Ìîíãîë Àëòàéí óóëñûí ðàéîí, öºëèéí á¿ñýýñ áóñàä íèéò íóòãààð 50-200 øàõàì öàãààð áóóðñàí áàéíà. Ìîíãîë îðíû óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíû õóð òóíàäàñíû ãîðèìä îðæ áàéãàà áàñ íýã ººð÷ëºëò áîë íèéò õóð áîðîîíû õýìæýýíèé äîòîð ààäàð õóð áîðîîíû õýìæýý çàðèì ìýäýýãýýð 20-èîä õóâèàð íýìýãäñýí ÿâäàë þì.

Óóð àìüñãàë åðºíõèéäºº õóóðàéøèæ öºëæèëò èäýâõæèæ, ãàí, çóäûí äàâòàãäàë õèéãýýä ýð÷èìøèë íýìýãäýæ áàéíà.

Çà äýëõèé ÷ ÿàõàâ.Ìàíàéä áàéäàë ÿìàð áàéíà âý?7

Çóðàã 7. Ìîíãîë îðíû íèéò íóòãààð äóíäæèëñàí æèëèéí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóðûí îëîí æèëèéí ÿâö (1961-1990 îíû íîðìîîñ õàçàéñàí óòãààð)

Çóðàã 8. Æèëèéí äóëààí óëèðëûí õóð òóíàäàñíû îëîí æèëèéí ÿâö

(1961-1990 îíû äóíäæààñ õàçàéõ õàçàéöààð)


16

Áýë÷ýýðèéã ÷èíü ìàë÷èä òàëõëààä, ãîë óñûã ÷èíü àëòíû óóðõàéíóóä øèðãýýãýýä, àí àìüòíûã ÷èíü õóëãàéí àí÷èä óñòãààä áàéãàà þì áèø ¿¿. Øâåéöàðèéí õºãæëèéí àãåíòëàãààñ õèéñýí ñóäàëãààãààð áýë÷ýýðèéí öºëæèëòèéí 87% íü ìàë÷äûí áóðóó ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëñîí ãýñýí áàéäàã. Ìîíãîëä ºíººäºð í¿¿ðëýýä áàéãàà ãàí, öºëæèëò, õóóðàéøëûí ãîë øàëòãààí áîë àãààðûí òåìïåðàòóðûí ºñºëòèéã äàãààä ãàçðûí ãàäàðãûí óóðøóóëàõ ÷àäâàð áóþó óóðøèö (åðºíõèéäºº óñàí ãàäàðãààñ óóðøèõ

õýìæýý ãýæ áîëîõ) ºíãºðñºí çóóíû 60-ààä îíîîñ õîéø 100 ãàðóéõàí ìì-ýýð íýìýãäñýí àòàë õóð òóíàäàñ ¿¿íèéã íü íºõºõ õýìæýýíä õ¿ð÷ íýìýãäýýã¿é, õàðèí ÷ èõýíõ íóòàãò áàãàñ÷èõñàí íü óðãàìëûí ÷èéã õàíãàìæèéí õýâèéí ¿éë ÿâöûã àëäàãäóóëæ áàéíà. Íºãºº òàëààð óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä õýò õàëàëò áîëîõ òîõèîëäîë íýìýãäýæ òàðèìàë áîëîí áýë÷ýýðèéí óðãàìàë õàëóóíû äàðàìòàä îðæ áàéíà. ¯¿íýýñ áîëîîä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ãàðàëòàé áýë÷ýýðèéí òàëõëàãäàëä óóð àìüñãàëûí õóóðàéøèë íýðìýýñ áîëñíîîñ ãàçàð íóòãèéí ìààíü 78.2% ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð öºëæèëòºä ºðòñºí áàéõ þì (À. Õàóëåíáåê íàð 2007).

Äýëõèéí õèéìýë äàãóóëààñ àâñàí ìýäýýãýýð 1982 îíîîñ 2006 îíû õîîðîíä óðãàìàëã¿é í¿öãýí ãàçðûí õýìæýý 3 äàõèí èõñýæ, îéòîé òàëáàé ãóðàâíû íýãýýñ èë¿¿ãýýð õîðîãäñîí áàéíà. Ìàëûí õºëººñ õàøèæ õàìãààëñàí òàëáàé äýýð æàðààä îíû äóíä ¿åýñ õîéø òàñðàòã¿é õèéñýí 10 õîíîã òóòìûí õýìæèëòýýð ºíäºð óóëûí á¿ñ, öºëèéí á¿ñýýñ áóñàä áàðàã á¿õ íóòàãò áýë÷ýýðèéí çóíû èõ óðãàö 20-30%-èàð áóóð÷ýý (Áîëîðöýöýã íàð 2004). Áýë÷ýýðèéí óðãàöûí áóóðàëòûí òàë îð÷èì õóâü íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí, òàë îð÷èì õóâü íü ìàëûí õºëººð áýë÷ýýð òàëõëàãäàõ ¿éë ÿâöûí íºëºº áàéíà (Íàöàãäîðæ 2004).

Çóðàã 9. Áýë÷ýýðèéí ººð÷ëºëò (www.msrm.mn ñàéòààñ)

Äóëààðàëòààñ áîëîîä Õàðõèðàà, Ò¿ðãýí, Ìºíõõàéðõàí, Öàìáàãàðàâ, Ñàéð óóëñûí ìºñòëèéí òàëáàé 1992 îíîîñ 2002 îíû õîîðîíä 30 îð÷èì õóâèàð áàãàñ÷ýý (Kadota áà Davaa, 2003, Davaa áîëîí áóñàä, 2005).

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áèäíèé àìüäðàëä åð íü ÿàæ íºëººëººä áàéãàà þì áý? Õàðèí ÷ ìàë ñ¿ðýã ºñººä óëàì ñàéõàí áîëîîä áàéãàà þì áèø ¿¿.

8


17

Ìºíõ öýâäýã ýëýãäýæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 30 ãàðóé æèëä öýâäýãòýé íóòãèéí óë õºðñíèé óëèðëûí ãýñýëòèéí äàâõàðãà Õýíòèé, Õàíãàéí óóëàðõàã íóòàãò äóíäæààð 0.1-0.6 ñì, Õºâñãºëèéí óóëàðõàã íóòàãò 0.6-1.6 ñì-ýýð íýìýãäæýý. Ìîíãîëûí äîðíîä õýñãèéí óë õºðñíèé óëèðëûí õºëäºëòèéí äàâõàðãà ñ¿¿ëèéí 30 æèëä 10-20 ñì-ýýð áàãàññàí áàéíà. Îëîí æèëèéí áººðãèéí îðîé ãýñýí äîîø ñóóæ, õîíõîð ¿¿ñýæ, áººðãèéí ìºñ õàéëæ, õîíõîðò íü íóóð òîãòîõ, ìºñºðõºã öýâäýãòýé óë õºðñ ãýñ÷, òåðìîêàðñòûí íóóð ¿¿ñýõ çýðýã ¿çýãäýë Äàðõàäûí õîòãîð, ÷óëóóò ãîëûí õºíäèéä àæèãëàãäàæ áàéíà ãýæ öýâäýã ñóäëàà÷ Òºìºðáààòàð àãñàí òýìäýãëýñýí áàéäàã.

Ãàäàðãûí óñíû 2003, 2007 îíû òîîëëîãûí ä¿íãýýñ õàðâàë õýäýí çóóí ãîë ãîðõè, íóóð öººðºì, áóëàã øàíä øèðãýñýí áàéíà. ªâëèéí öàñàí á¿ðõ¿¿ë æàðààä îíû ¿åýñýý áàðàã ñàðûí ºìíº õàíçàðäàã áîëæ. Ãîë ìºðºí, íóóðûí ºâëèéí ìºñºí á¿ðõ¿¿ë íèìãýðýí, ìºñºí á¿ðõ¿¿ëòýé áàéõ õóãàöàà íü áîãèíîñîæ áàéíà.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººãººð çóíû ààãèì õàëóóí ºäðèéí òîî íýìýãäýæ õîíèíû áýë÷ýýðëýëò 3 öàãààñ èë¿¿ õóãàöààãààð ñààòñàí ºäðèéí òîî 1980-2001 îíû õîîðîíä 7 õîíîãîîð íýìýãäæýý. Íýãýíò áýë÷ýýðëýõ õóãàöàà íü áîãèíîñîæ áàéãààãààñ ìàë ñ¿ðýã çóí-íàìàðòàà õàíãàëòòàé òàðãà õ¿÷ àâ÷ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ ºâºë õàâðûí öàãèéí õàòóóã äàâàõ ÷àäâàð íü äîðîéòîæ áàéíà. 1980-2001 îíä îéò õýýðèéí á¿ñýä îðøèõ Õºâñãºë àéìãèéí Öýöýðëýã, Áóëãàí àéìãèéí Îðõîí ñóìûí ìàë àæ àõóéí öàã óóðûí õàðóóëä õèéñýí ýì õîíèíû æèíãèéí àðàâ õîíîã á¿ðèéí õýìæèëòèéí 21 æèëèéí àæèãëàëòûí ìýäýýãýýð îéò õýýðèéí á¿ñ äýõ õîíèíû àìüäûí æèí äóíäæààð 4 êã-ààð, ýì ÿìààíû æèí äóíäæààð 2 êã-ààð, ¿íýýíèé àìüäûí æèí 13 êã-ààð áóóðñàí áàéíà. 2000-ààä îíû ýõýýð 3 æèë äàðààëàí ¿ðãýëæèëñýí çóäûí óëìààñ 10 ãàðóé ñàÿ ìàë õîðîãäñîí íü áýë÷ýýð äîðîéòñîí, ìàë äàâæààð÷ öàãèéí õàòóóã òýñâýðëýõ ÷àäâàð íü ìóóäñàíòàé õîëáîîòîé. Õóóðàéøëûí óëìààñ îé õýýðèéí ò¿éìðèéí äàâòàãäàë ÷ ºñ÷ áàéãàà áàðèìò áàéíà.

Çóðàã 10. Òàâàíáîãä óóëñûí Ïîòàíèí áà Àëåêñàíäðûí ìºñºí ãîëûí ¿ç¿¿ðèéí îãøèëò (Ã. Äàâàà 2009)


18

Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí èðýýä¿éí õàíäëàãûã äýëõèéí ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäàä áîëîâñðóóëñàí óóð àìüñãàëûí çàãâàðóóäûí òîîöîîíû ¿ð ä¿íã á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä áóóëãàí øèíæèëæ ¿çâýë äóëààðàëò çóíû óëèðàëä ºâëèéíõèéã áîäâîë õàðüöàíãóé ýð÷èìòýé àæèãëàãäàõ áóþó 2011-2030 îíû ¿åä 1.1-1.40C, 2046-2065 îíû ¿åä 2.7-3.60C, 2080-2099 îíû ¿åä 3.7-6.30C òóñ òóñ íýìýãäýõ òºëºâòýé. Õàðèí ºâëèéí óëèðàëä äýýð äóðäñàí ¿å¿äýä õàðãàëçàí 0.2-0.70C, 1.6-2.50C, 3.0-3.80C íýìýãäýõýýð áàéíà.

Õóð òóíàäàñ åðºíõèéäºº íýìýãäýõ õýäèé ÷ çóíû óëèðàëä A2, A1B õóâèëáàðò 2011-2030 îíû ¿åä áàãàõàí õýìæýýãýýð áóóðàõààð áàéíà. Õóð òóíàäàñíû ººð÷ëºëòèéã õóâèàð èëýðõèéëýí àâ÷ ¿çâýë çóí 2011-2030 îíû ¿åä -2-4% áóóðàõ, 2046-2065 îíû ¿åä 0-4%, 2080-2099 îíû ¿åä 7-11% òóñ òóñ íýìýãäýõýýð, õàðèí ºâºë äýýðõè ¿å¿äýä õàðãàëçàí 0-14%, 14-23%, 32-55% òóñ òóñ íýìýãäýõýýð áàéíà.

Åðºíõèéä íü ä¿ãíýâýë Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººãººð ºâëèéí õ¿éòýí çººëºð÷, öàñ àõèó îðîõ, õàðèí çóíû õàëóóí ýð÷èìæèõ, õóð òóíàäàñ áàãà õýìæýýãýýð íýìýãäýõ õýäèé ÷ õóóðàéøèõ ä¿ð çóðàã áóóæ áàéíà (Çóðàã 11).

Óóð àìüñãàëûí èðýýä¿éí òºëºâ áàéäëààñ õàðàõàä ºâºë ìàíàé îðíû ç¿¿í á¿ñ íóòàã àðàé èë¿¿ ýð÷èìòýé äóëààðàõ, õàðèí çóí áîë ýñðýãýýð áàðóóí á¿ñ íóòàã õàðüöàíãóé ýð÷èìòýé äóëààðàõààð áàéíà. Õóð òóíàäàñíû ººð÷ëºëòèéí ãàçàð ç¿éí òàðõàëòûã ¿çýõýä ºâºë òºâ áîëîí ç¿¿í á¿ñ íóòàã, çóí ç¿¿í áîëîí ç¿¿í ºìíºä á¿ñ íóòàãò íýìýãäýæ, õàðèí áàðóóí á¿ñ íóòàãò õóð òóíàäàñ ýíý çóóíû ñ¿¿ëýýð 10% õ¿ðòýë áóóðàõ òºëºâòýé.

Öààøèä Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëä ÿìàð ººð÷ëºëò ãàðíà ãýæ òºñººëæ áàéíà âý?9

10 Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä õàìãèéí ýðñäýëòýé íóòàã õààíà áàéíà âý?

Çóðàã 11. Çóíû óëèðëûí õóð òóíàäàñíû ººð÷ëºëò, 2046-2065 îíû äóíäæààð, 1980-1999 îíû äóíäæààñ õàçàéõ õàçàéëòûã õóâèàð èëýðõèéëñýí

áàéäàë, Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí À2 õóâèëáàð àøèãëàñàí òîõèîëäîëä


19

11 Ýíý ººð÷ëºëò áèäýíä ÿàæ íºëººëºõ âý?

Íèéòýä íü àâ÷ ¿çâýë îäîî ÿâàãäàæ áàéãàà íºëººëëèéí õàíäëàãà ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð ¿ðãýëæèëíý. Þóíû ºìíº áàéãàëèéí á¿ñèéí øèëæèëò ¿ðãýëæëýí ÿâàãäàæ, ãîâü, öºëèéí á¿ñ õîéøëîí îäîîãèéí õýýðèéí á¿ñ, îéò õýýðèéí á¿ñèéã øàõàí ò¿ðíý. Îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñýíä áýë÷ýýðèéí óðãàö ýíý çóóíû äóíä ¿å ãýõýä 30-40 îð÷èì õóâèàð XX çóóíû åðýýä îíû õýìæýýíýýñýý áóóðíà. Õàðèí ºíäºð óóëûí áîëîí ãîâü, öºëèéí á¿ñýíä óðãàöûí áóóðàëò áàãà, öºëèéí á¿ñ, ãîâèéí ºìíºä õýñãýýð õàðèí ÷ íýìýãäýæ ìàãàäã¿é.

Ìºíõ öýâäãèéã õàäãàëæ áàéãàà õºðñíèé ã¿íèé òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëòèéã òîîöîîä ¿çýõýä îäîî ìàíàé îðíû íóòãèéí 63%-ä òàðõñàí ìºíõ öýâäãèéí ýçëýõ òàëáàé ýíý çóóíû äóíä ãýõýä 33%, çóóíû òºãñãºëä 20% áîëæ áóóðàõ òºëºâòýé. Ãýõäýý ýíý áîë õýäýí çóóí ìåòð çóçààí öýâäýã òýð ÷èãòýý àëãà áîë÷èõíî ãýñýí ¿ã õàðààõàí áóñ, öýâäãèéã õàäãàëæ áàéõ óóð àìüñãàëûí õ¿éòíèé íººö áàéõã¿é áîëíî ë ãýñýí ¿ã. Ýíý íü öýâäýãòýé ãàçàð áàðüñàí áàðèëãà áàéãóóëàìæ ãàæèõ, ýâäðýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõèéí äýýð èéì ãàçàð çàì òàâèõ, áàðèëãà áàðèõàä õ¿íäðýë ó÷ðóóëíà.

Ìºíõ öýâäãèéí õàéëàëò, ºíäºð óóëûí ìºíõ öàñ, ìºñíèé õàéëàëòûí óëìààñ ãîë ìºðíèé óðñàö ýõýí ¿åäýý îíö áàãàñãàõã¿é áàéõ ìàãàäëàëòàé ÷ äóëààðàëòûí óëìààñ èë çàäãàé óñàí ãàäàðãûí óóðøèö óëàì íýìýãäýæ íóóð öººðºì, áóëàã øàíä ¿ðãýëæëýí øèðãýíý. Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëã¿é ñàâ ãàçðûí ãîë ìºðíèé óñíû íººö 2050-èàä îí õ¿ðòýë ìºíõ öàñ ìºñíèé õàéëàëòààñ íýìýãäýýä öààøèä ýðñ áàãàñíà. Åð íü ìàíàé áàðóóí á¿ñ íóòàãò õóð òóíàäàñ áóóðàõ òóë Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí óñíû íººö XXI çóóíû äóíä ¿åýñ õîéø èõýýõýí ýðñäýëòýé áîëîõ áîëîâ óó. Ýðäýìòýäèéí õèéñýí íýëýýä á¿ä¿¿â÷ òîîöîîãîîð Öàìáàãàðàâ óóëàíä 50 ì çóçààí ìºñòºë 2040 îíû ¿åä, 100 ì çóçààí ìºñòºë 2050-2060 îíû ¿åä 200 ì çóçààí ìºñòºë 2070-2080, 300 ì çóçààí ìºñòºë 2090 îíû îð÷èìä òóñ òóñ õàéëæ äóóñàõ òºëºâòýé.

Íýãýíò äóëààðàëò áîëæ õàëóóí ºäðèéí òîî öààøèä íýìýãäýõýä çóí-íàìðûí óëèðàëä ìàë õýâèéí áýë÷ýýðëýõ õóãàöàà áîãèíîñîõ áà áýë÷ýýð äîðîéòîõòîé õàâñðààä ìàëûí àìüäûí æèí áóóðàõ ¿éë ÿâö îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñýíä óëàì èäýâõæèíý. Õàðèí ºíäºð óóëûí áîëîîä ãîâü öºëèéí á¿ñýíä ìàëûí òàðãà õ¿÷ àâàëòûí áóóðàëò áàãà, çàðèì òàëààð ñàéæèð÷ áîëçîøã¿é.

Ìàëûí òàðãà õ¿÷ àâàëò ìóóäàæ, äýýð íü ãàíãèéí ýð÷èìøèë íýìýãäýæ, îðäîã öàñíûõ íü õýìæýý ºñººä èðýõëýýð çóäààð ìàë ç¿é áóñ õîðîãäîõ íü áàéæ áîëîõ åðäèéí õýìæýýíýýñ èõýýõýí äàâæ ìàãàäã¿é ãýñýí òîîöîî ÷ áàéäàã. Åðºíõèéäºº Ìîíãîë íóòàãò õóó÷èí àðãààðàà áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã õºòëºí ÿâóóëàõ áàéãàëèéí íºõöºë íýí õóìèãäàæ áîëçîøã¿é.

Ãàçàð òàðèàëàíãèéí òºâ á¿ñýíä çóñàõ óëààí áóóäàéí óðãàö 2011-2030 îíû ò¿âøèíä äóíäæààð 15%-èàð áóóðàõ áàéõ. Öààøèä àãààð äàõü ÑÎ

2-èéí õýìæýý èõñýýä áàéõëààð

óëààí áóóäàé ìýò ôîòîíèéëýãèéí ïðîöåññ ÿâóóëäàã óðãàìëûí óðãàöûí áóóðàëò ñààðàõ áîëíî.

Ìîíãîë îðîíä óðüä ºìíº àæèãëàãäàæ áàéãààã¿é óðãàìàë, àìüòíû øèíý øèíý ºâ÷èí, äóëààí îðíû ºâ÷èí äàìæóóëàã÷èä ò¿ðýí èðýõ ìàãàäëàëòàé.


20

Çàðèì õ¿í àëü 200-300 æèëèéí ºìíººñ í¿¿ðñýý ò¿ëýýä, ìîäîî õºðººäººä áàéñààð èðñýí. Îäîîãèéí ýíý ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä ãîë áóðóóòàí áîëîõîîð òýäíýýñ ë òåõíèê òåõíîëîãè, ñàíõ¿¿ãèéí èõýýõýí äýìæëýã àâ÷ áàéæ òýñ÷ ãàðàõ ̧ ñòîé ãýæ ÿðüäàã.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ àðãà õýìæýý íü õî¸ð òàëòàé áàéæ áîëíî. Þóíû ºìíº õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòàà ýðñ áóóðóóëàõ, øèíãýýëòèéã íü óëàì ñàéæðóóëàõ, ¿ã¿é ÿäàæ îé ìîä, íîãîîí óðãàìàë, ãàçðàà ñ¿éòãýõã¿é áàéõ õýðýãòýé þì. Èéì ó÷ðààñ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí áîäëîãûí ãîë àñóóäàë áîë äàÿí äýëõèéí õýìæýýãýýð õàìãèéí áîãèíî õóãàöààíû äîòîð "íîãîîí" ýäèéí çàñàãò (í¿¿ðñòºðºã÷ áàãàòàé ýäèéí çàñàã ãýæ ÿðèíà) øèëæèõ àñóóäàë òàâèãäàæ áàéíà.

Õî¸ðäàõü ¿íäñýí àñóóäàë íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò îäîî íýãýíòýý ÿâàãäààä ýõýë÷èõñýí, ò¿¿íèé áàéãàëü, íèéãìèéí òîãòîëöîîíä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ñºðºã ¿ð äàãâàð íýëýýä íîöòîé õýìæýýíä àæèãëàãäààä áàéãàà, öààøèä õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòàà ýðñ áóóðóóë÷èõëàà ÷ ãýñýí îéðûí õýäýí àðàâ, ìàãàäã¿é çóóí æèëäýý äýëõèéí äóëààðàëò õàäãàëàãäàõ, ìàãàäã¿é óëàì íýìýãäýõ òºëºâòýé áàéãàà èéì íºõöºëä áèäíèé õèéæ ÷àäàõ, áàñ õèéõ øààðäëàãàòàé íýã ãîë àæèë áîë ººð÷ëºãäºí õóâüñàæ áàéãàà øèíý íºõöºëä íèéöýí àìüäðàõ, ººðººð õýëáýë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã õàìãèéí õîõèðîë áàãàòàé äàâàí òóóëàõ ÿâäàë þì. ¿¿íèéã óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõóéí áîäëîãî ãýæ òîìú¸îëäîã.

Ýíý áîë àñàð ºíäºð çàðäàëòàé, àìàðã¿é àæèë. Èéìýýñ ÷ Êèîòîãèéí ïðîòîêîëîîð ºíººãèéí õ¿ëýìæèéí õèéí õóðèìòëàëûí èõýíõèéã ãàðãàñàí ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäàä ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýñýí, òýä ººðñäºº õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòàà áóóðóóëàõûí çýðýãöýý õºãæèæ áàéãàà îðíóóäàä òåõíîëîãè äàìæóóëàõ, öýâýð ¿éëäâýðëýëèéã íü äýìæèõ çýðãýýð òîìîîõîí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàéäàã. ¿¿íèéã ïðîòîêîëûí ñàíõ¿¿ãèéí óÿí õàòàí ìåõàíèçìóóäààð çîõèöóóëñàí áàéäàã. Îäîî ÷ 2013 îíîîñ ýõëýí õýðýãæèõ Êèîòîãèéí ïðîòîêîëûí äàðàà÷èéí îëîí óëñûí øèíý ãýðýýíèé ÿíç á¿ðèéí òºñë¿¿äýýð ìºí ë ýäãýýð îðíóóä òîìîîõîí ¿¿ðýã õ¿ëýýõ íü òîäîðõîé. Ãýõäýý õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí ºñºëòèéí õóðäààðàà çàðèì òîìîîõîí õºãæèæ áàéãàà îðíóóä õýäèéí òýðã¿¿ëýõ áîëæ íèéò ÿëãàðàëòààðàà ÁÍÕÀÓ á¿ð ÀÍÓ-èéí ºìíº ãàð÷èõëàà ø¿¿ äýý. Òýãýýä Ýíýòõýã, Áðàçèëè ãýýä òîìîîõîí ¿éëäâýðëýã÷ áîëæ áàéãàà îðíóóä îëîí áîëëîî. Èéìýýñ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ ¿¿ðãèéã õàìòààðàà õ¿ëýýå ãýñýí ¿çýë ñàíàà äàâàìãàéëàõ áîëñîí. Á¿ð á¿õ îðíóóä ÿëãàðàëòàà áóóðóóëàõ, òàòâàð òºëºõ àñóóäàë ÷ ãàð÷ èðæ áàéíà. Ãýõäýý óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ àñóóäëûã óëñ îðíû õºãæëèéí õóðäûã ñààðóóëàõã¿é, ýäèéí çàñàãò íü èõ äàðàìò áîëãîõã¿é, íèéòýýðýý ÿäóóðàë, ºëñãºëºíòýé òýìöýõ, Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ, áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë, áîõèðäëûã áóóðóóëàõ àñóóäàëòàé çºâ õîñëóóëàí øèéäâýðëýõ ¸ñòîé ãýäýãò íèéòýýð ñàíàë íýãäìýë áàéãàà þì.

12 Åð íü ë õýö¿¿ áîëîõ íü ýý äýý.Áèä ÿàõ ¸ñòîé þì áîë.

Äýëõèéí ýêîëîãèéí ñ¿éðýëä õ¿ðãýõã¿éí òóëä àãààðûí òåìïåðàòóðûí äýëõèéí äóíäàæ ºñºëòèéã 20Ñ-èéí äîòîð áàðèõ õýðýãòýé. ¯¿íèé òóëä 1 õ¿íä îíîãäîõ õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã 1.3 òí-ä õ¿ðòýë áóóðóóëàõ øààðäëàãàòàé ãýñýí òîîöîî áàéäàã. Ýíý íü õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí äàäàë çóðøëûã ººð÷ëºõ, ¿éëäâýðëýëèéí øèíý, ºíäºð òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ çàìààð õ¿ðíý. Òåõíîëîãèéí õóâüä ºíººäºð ÷ èéì áîëîìæ áàéãàà þì.

Íýã õ¿íä îíîãäîõ íèéò õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí õýìæýý


21

13 Óëñ îðíóóä þó õèéõ ̧ ñòîéã ÷ áàãöààëæ ë áàéíà ë äàà. Òàíû õýëäýãýýð “íîãîîí õºãæèë” áèç.

ßã ¿íýí. Óëñ îðíóóä õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòàà áóóðóóëàõûí òóëä ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòèéí çàð÷ìûã òóóøòàé õýðýãæ¿¿ëýõ, ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ àøèãëàõ çýðãýýð õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòàà 2050 îí ãýõýä íèéòýýðýý îäîîãèéíõîîñ äîð õàÿæ òàë õóâèàð áóóðóóëàõ çîðèëò òàâüæ áàéíà. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ çàð÷ìûã òóóøòàé áàðèìòàëäàã "íîãîîíòíóóä" áîë ¿¿íýýñ ÷ èõýýð áóóðóóëàõ øààðäëàãà òàâüæ áàéãàà þì.

Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí àãààð äàõü àãóóëàìæèéã áóóðóóëàõûí òóëä þóíû ºìíº îé ìîä, íîãîîí óðãàìàë çýðýã øèíãýýã÷èéí ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ, ººðººð õýëáýë "äýëõèéí óóøèã" ãýãääýã õàëóóí á¿ñèéí îéã ñ¿éòãýõýý çîãñîîõ àñóóäàë òýðã¿¿í ýýëæèíä òàâèãäàíà. Çà, òýãýýä öåìåíò ¿éëäâýðëýë, öàãààí áóäàà òàðèàëàëò, àæ ¿éëäâýðèéí ÿíç á¿ðèéí ïðîöåññóóäààñ àãààðò ÿëãàðàõ õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð áàéãàëü áîëîí óóð àìüñãàëä ýýëòýé ºíäºð òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ àñóóäàë ÿðèãäàíà. Ýíý áîë Ìîíãîëä ÷ õàìààòàé àñóóäàë. Ìàíàéõ õýäèéãýýð áàéãàëèéí áàÿëàãàà àøèãëàõ, õºãæèõ, àðä ò¿ìíèéõýý àìüæèðãààã ñàéæðóóëàõ ýðõòýé áîëîâ÷ äýëõèéí æèøãýýñ õîéø íü ñóóëã¿é, çàðèì ýäèéí çàñàã÷äûí ÿðüäàãààð "óãòàí õºãæèõ" ÷èã áàðèìæààãààð ÿâàõ ¸ñòîé áîëíî. Øèâýý Îâîîä Õÿòàäóóäòàé õàìòàð÷ áàðèõ ãýæ ÿðèãäààä áàéãàà ºíäºð õ¿÷èí ÷àäëûí öàõèëãààí ñòàíöûã àøèãëàëòàíä îðóóëëàà ãýõýä ìàíàé óëñûí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò 3 äàõèí íýìýãäýíý ãýñýí òîîöîî áàéäàã.

Áèä Ñîëîíãîñ, ßïîíû õóó÷èí àâòîìàøèíû öóãëóóëãà áîëñîí øèãýý äýëõèéí õîöðîãäñîí òåõíîëîãèéí öóãëóóëãà áîëæ áîëîõã¿é áèç äýý. "Íîãîîí õºãæèë" ãýäýã ìààíü íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõýä çàðöóóëàõ ýð÷èì õ¿÷, ò¿¿õèé ýä, õºäºëìºð çàðöóóëàëòûã õàìãèéí áàãà áàéëãàæ, ýíý ÷àíàðààðàà õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ãàðàõ õàÿãäëûã, òýð äóíäàà õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã õàìãèéí áàãà áàéëãàæ ÷àäàõ òèéì ë ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëæ õýðýãæ¿¿ëíý ãýñýí ¿ã ø¿¿ äýý. Ýíý ¿çýë ñàíàà "¿íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî"-ä ÷ îëèãòîé ñóóæ ºãººã¿é, åðäºº ë áàÿëàãàà óõàæ çàðààä ìºíãºòýé áîëîõûã ìºðººäººä áàéãàà óëñ þì øèã ë õàðàãäààä áàéãàà þì.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõóéí õóâüä Ìîíãîë óëñ ìàø èõ þì õèéõ ¸ñòîé íü ìýäýýæ. Áýë÷ýýð, óñíû íººö, îé, ºíäºð óóëûí ìºíõ öàñ ìºñ, ìºíõ öýâäýã ãýõ ìýò÷ëýí áàéãàëèéí íººö, áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä ãýõ ìýò÷èëýí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí îëîí ñàëáàð ìààíü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä íýí ýìçýã áîëîõîîð èäýõ õîîë, óóäàã óñ, ºìñºõ õóâöàñòàéãàà ¿ëäýå ãýâýë ººð÷ëºãäºí õóâèð÷ áàéãàà îð÷èí íºõöºëäºº íèéöýí àìüäðàõààñ ººð àðãàã¿é.


22

• þóíû ºìíº îëîí óëñûí ò¿âøèíä óÿëäóóëàí çîõèöóóëñàí áîäëîãî õýðýãòýé. Ýõíèé ýýëæèíä 2012 îíä õóãàöàà íü äóóñàõ ãýæ áàéãàà Êèîòîãèéí ïðîòîêîëûí äàðààãèéí îëîí óëñûí ãýðýýã ÿàðàëòàé áàéãóóëàõàä õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàõ,

• ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëèéí 80% íü ìàëòìàë ò¿ëø øàòààæ, 15%-èéã ìîä, óðãàìëûí ¿ëäýãäýë, äºíãºæ 5%-èéã ñýðãýýãäýõ ýõ ¿¿ñâýðýýñ õàíãàæ áàéãàà îäîîãèéí ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí õàðüöààã ýðã¿¿ëýí òàâèõ, ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýëä ãààëü, òàòâàð, òºñâèéí òàòààñ ºãºõ çýðãýýð òºðºë á¿ðèéí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ,

• óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ, åð íü "íîãîîí õºãæèë"-ä õ¿ðýõ ýðõç¿éí çîõèöóóëàëòûã áóé áîëãîõ, þóíû ºìíº ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ, îé ìîä, íîãîîí áàéãóóëàìæèéã ñýðãýýõ, õàìãààëàõ àæëûã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ, ¿ã¿é ÿäàæ ë äýëõèéí õàìãèéí õ¿éòýí íèéñëýëä àìüäàðäàãèéí õóâüä áàéøèí áàðèëãàà ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ òàëààñ íü òºëºâëºæ áàðüäàã áîëîõ,

• ýð÷èì õ¿÷íèé íýãäñýí ñ¿ëæýýíýýñ àëü áîëîõ òàòãàëçàõ, àéë á¿ð, áàéøèí á¿ð, ñóóðèí á¿ðèéã îð÷èíä õàëã¿é áèå äààñàí ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëãîõ ÷èã áàðèõ,

• í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí ÿëãàðàëò áàãàòàé þì óó, îãò ÿëãàðàëòã¿é òýýâðèéí õýðýãñýëä øèëæèõ çàìààð òýýâðèéí ñàëáàðûí õóâüñãàë õèéõ,

• ýðõç¿éí çîõèöóóëàëòûã òîðãîíî, õààíà ãýñýí îäîîãèéí õóóðàé õóóëèéí çàð÷ìààð áóñ çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä íèéöñýí áàéäëààð õèéõ íü ç¿éòýé ñàíàãäàíà.

Ãýõäýý îëîí óëñûí ãýðýý õýëýëöýýð, òºð çàñàã àñóóäëûã äàíãààðàà á¿ðýí øèéäýæ ìýäýýæ ÷àäàõã¿é. Èðãýí òàíû îðîëöîî ãàçàð ñàéã¿é äóòíà ãýäãèéã îíöãîé àíõààðàõ íü ç¿éòýé ñàíàãäàíà.

Ãàçàð ñàéã¿é ÿâàã÷ òîì ãàðûí æèéï, ýñâýë ãàíãàí ëèìóçè 3000 õ¿ðýõã¿é êì çàìä 1.3 òí. ÑÎ

2 ÿëãàðóóëäàã áîë æèðèéí æèæèã òýðýã èéì õýìæýýíèé ÑÎ

2-èéã 18000 êì ÿâæ áàéæ

ãàðãàíà. Ýíý õýìæýýíèé ÑÎ2-èéã Áàíãëàäåøèéí æèðèéí íýã àéë á¿òýí æèëä ë ÿëãàðóóëäàã

ãýíý ø¿¿. Òàíàéõ, òàíàé äàðãà æèéïòýé þó?


23

Óëñ ãýäýã ÷èíü èðãýíýýñ á¿ðääýã áèç äýý. Ìàíàéä åð íü íýã á¿õ þì àà óëñàä äààòãà÷èõààä áîäîõ þìã¿é àìàð ñàéõàí ÿâæ áàéõ ãýñýí ñýòãýëãýý áàéäàã ë äàà. Õóâèéí ñàëáàðò ÷ ÿëãààã¿é ÷ ýçýí ìºíãº îëîõ àðãàà áîäíî áèç. Áè àæëàà ë õèéæ ÿâúÿ ãýñýí íýã áîäîë áàéäàã. Æèíõýíý àæëàà ìýääýã æèðèéí àëáàí õààã÷, àæèë÷èí õ¿í áîë õààíà þó áîëîõã¿é áàéãààã äàðãà, çàõèðàë íàðààñ èë¿¿ ìýäíý ø¿¿ äýý. ßïîíû õºãæëèéí íýã íóóö ÷èíü àæèë÷èí õ¿íýý ÿàæ àâ÷ ÿâàõàà ýçýí ìýäíý. Àæèë÷èí íü áîëîõîîîð ýíý êîìïàíèé àæèë áîë ìèíèé àìüäðàë, ìèíèé èðýýä¿é ãýñýí îéëãîëòòîé áàéäàã ãýäýã áèç äýý. Øèíý þì õèéõ, øèíý òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ àæèë ãýäýã ÷èíü ¿éëäâýðèéí àæèë÷èä, èíæåíåð¿¿äýýñ ë õàìààðäàã. Ìàíàéä ÷ ãýñýí 1990-ýýä îíä öàõèëãààí ñòàíöûí çóóõûã ìàçóòã¿é ãàëëàõ ñàíàà÷ëàãûã ýðäýìòýä áèø, àæèë÷èä íü, èíæåíåð¿¿ä íü ãàðãàñàí áàéäàã. 1980-ààä îíä çººëºí ñàâõè õèéõ àæëûã ¿éëäâýðèéí èíæåíåð¿¿ä íü ë õèéñýí þì ø¿¿ äýý. Èéìýýñ ë áè àæëàà ìýääýã õ¿íýýñ ë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ, äàñàí çîõèöîõ ñàíàà÷ëàãà ãàðíà ãýæ õýëýýä áàéãàà þì. Ìýäýýæ òºð, çàñãèéí áîäëîãî çîõèöóóëàëò õýðýãòýé áàéëã¿é ÿàõàâ. Ìàíàéä îäîî ÷ ôåðìåðèéí àæ àõóéã ¿¿ñãýí õºãæ¿¿ëýõ ñàíàà÷ëàãà æèðèéí, ãýõäýý þì áîääîã, àðàé áîëîâñðîëòîé ìàë÷äààñ ë ãàð÷ áàéíà ø¿¿ äýý. Íýã ¿ãýýð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëëòýé òýìöýõ àæèë èðãýí òàíààñ øàëòãààëíà.

14 Ýíãèéí íýã èðãýí ÁÈ þó õèéæ ÷àäàõ âý äýý.Ýíý ÷èíü òºð, çàñãèéí õèéõ àæèë áàéíà ø¿¿ äýý.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ àæëûã ÿã ºíººäºð õèéå ãýõýä äýëõèéí äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºãèéí 1%-òàé òýíöýõ õýìæýýíèé çàðäàë ãàðàõààð áàéãàà áîë þó ÷ õèéõã¿é 10 áà ¿¿íýýñ èë¿¿ óäààí æèë õ¿ëýýâýë ãàðàõ çàðäàë íü ¿¿íýýñ 20 äàõèí ºñíº ãýæ Àíãëèéí íýðò ýäèéí çàñàã÷ Íèêîëàñ Ñòåðí òîîöîîëñîí áàéäàã. ̄ éëäâýðëýã÷èä õèéãýýä óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàã÷èä, õóâü õ¿í ýíý àæëûã õèéõèéí òóëä:

• àñóóäëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí îéëãîæ óõàìñàðëàõ,• ãýð îðíîîñîî ýõëýýä àìüäðàëûí äàäàë, õýâøëýý ººð÷ëºõ,• íèéãìèéí èäýâõòýé áàéõ,• ãýð á¿ë äîòðîîñîî ýõëýýä õàìò îëîí, àæëûí ãàçàð, ñóì áàã, àéë õîòëîîðîî õàìòðàí àæèëëàõ,• óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýíý ãýäýã áîë áàéãàëü îð÷íîî, àìüäðàõ îð÷íîî õàìãààëíà

ãýñýí ¿ã ãýæ õàòóó îéëãîñîí áàéõ ÿâäàë ÷óõàë.

Èðýýä¿éí õîò ÿìàð áàéõ áîë?

Èðýýä¿éí õîò ýð÷èì õ¿÷ õýðýãëýã÷ òºäèéã¿é ¿éëäâýðëýã÷ áàéõ áîëíî. Òºâëºðñºí áóñ ýð÷èì õ¿÷íèé õàíãàìæòàé, áàéøèí á¿ðòýý íàðíû êîëëåêòîðòîé, íàð, ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷ àøèãëàäàã, èõýíõ íü äóëààí àëäàãäàë áàãàòàé áàðèëãààñ á¿ðäýíý. • òàíû áàéøèíãèéí äýýâýð äýýðõ íàðíû ïàíåëü æèëäýý 1000-2500 êÂò-öàã ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýíý,• íàðíû êîëëåêòîð òàíû õàëóóí óñíû õýðýãöýýã õàíãàíà,• ãàçðûí ã¿íèé äóëààí îëîí ãàçàðò ýð÷èì õ¿÷íèé àñóóäëûã øèéäýýä ºãíº,• õóó÷èí áàéøèíãóóäûã íýìæ äóëààëàõ íü ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã 50-80% áóóðóóëàõ áîëîìæ

îëãîíî. • Õîò ñóóðèí ãàçðûí àìüäðàõ òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä íîãîîí áàéãóóëàìæèéã îëîí óëñûí

ñòàíäàðòàä õ¿ðòýë ºðãºæ¿¿ëíý. 1 ìîä æèëäýý 6 êã ÑÎ2 øèíãýýõ áóþó 40 æèë óðãàõäàà 250 êã CO

2-

èéã øèíãýýíý.


24

Ýð÷èì õ¿÷íèé àëäàãäàë ÿìàð áàéãààãàà õàðàõûí òóëä íýë óëààí òóÿàíû çóðàã àâàëòûã (øºíèéí äóðàí ãýñýí ¿ã) õîòäîî õèéæ áîëíî. Ýíý çóðãàí äýýð ýð÷èì õ¿÷ õýìíýëòýýð íýëýýä äýýã¿¿ðò îðîõ Íîðâåãè óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí îðäíû äóëààíû çóðãèéã ¿ç¿¿ëæýý. Ìàíàé III õîðîîëëûí áàéð ÷ á¿ð õà÷èí þì áàéãàà äàà.(Ýõ ¿¿ñâýð: Òèìóð Èäðèñîâ: Èçìåíåíèå êëèìàòà-ïðàêòè÷åñêèå ðåøåíèÿ-Äóøàíáå, 2006 òîâõèìîë)

Ýð÷èì õ¿÷ õýìíýëòèéã îðîí áàéðíààñàà ýõýë.(Òýâíèéí ÷èíýý í¿õýýð òýìýýí ÷èíýý æàâàð)

Óëààíáààòàðò äóëààí-öàõèëãààíû øèíý ñòàíö áàðèõ óó?, ýð÷èì õ¿÷ õýìíýëòèéí ãîðèìä îðñîí íü äýýð ¿¿? Áèä ÷èíü ºâºë åð íü áàéøèí ñàâàà õàëààäàã óëñ óó? ãóäàìæàà õàëààäàã óëñ óó?

• îð÷èí ¿åèéí äóëààí òóñãààðëàã÷ ìàòåðèàë áàéøèí áàðèëãûí äóëààíû çàðöóóëàëòûã 40%-èàð õýìíýõ áîëîìæ îëãîíî. Ýíä õýìíýãäýæ áàéãàà 7000 ïåòà Äæ ýð÷èì õ¿÷ ãýäýã ÷èíü ÀÍÓ-ûí æèëèéí õýðýãëýýã õýìíýëýý ãýñýí ¿ã,

• õàíà, òààç, õààëãà, öîíõîî äóëààëæ, äóëààí, ñàëõèäóóðûã òîõèðóóëàí õýðýãëýñíýýð îðîí ñóóöíûõàà äóëààí çàðöóóëàëòûã 50-75% õýìíýõ áîëîìæòîé,

• îð÷èí ¿åèéí öîíõíû øèë íàðíû ãýðëèéã ñààäã¿é íýâòð¿¿ëýýä, ºðººí äîòðîîñ àëäàãäàõ äóëààíûã (íýë óëààí òóÿà ãýñýí ¿ã ø¿¿ äýý) ñààòóóëäàã, ýíý ÷àíàðààðàà ºðººíèé äóëààí àëäàãäëûã 60-70% áàãàñãàõ áîëîìæ îëãîíî. ªðººíèé äóëààí àëäàëòûí 40% íü öîíõîîð àëäàãääàã,

• 10 –õàí ñì íîîñ äóëààí áàðèõ ÷àäâàðààðàà 4 ì çóçààí áåòîíîí õàíàòàé òýíö¿¿,

• Õàëààëòûí áàòàðåé (ïàð ãýäýã äýý)-ãàà ýëäâýýð ãî¸æ íààãóóð íü õààëò, õàéðöàã õèéãýýä õýðýãã¿é. ªðººíä äóëààí àãààð á¿ðýí ýðãýëò õèéæ áàéã. Õóó÷èí áóäãèéã íü àðèëãàæ áàðààâòàð ºíãººð íèìãýí, æèãä áóäâàë äóëààí ºãººæ íü 5-10% äýýøëýíý. Õàíàí òàëä íü äóëààí îéëãîã÷ õèé. Äóëààí îéëãîã÷ îëäîõã¿é áîë ñàðàìïàé (ôàíåð)–ä õºíãºí öàãààí ÿëòàñ íààãààä öààãóóð íü õèé.

• äóëààëàãàã¿é ìîíãîë ãýðèéí 1ì2 òàëáàéã õàëààõàä 668 êÂò ýð÷èì õ¿÷ õýðýãòýé áîë ñàéí äóëààëñàí ãýðò 283 êÂò ýð÷èì õýðýãëýãäýíý ãýæ ìàíàé èíæåíåð¿¿ä òîîöæýý (Ìºíõáàÿð, Íàðàíöàöðàë 2008).

• Àìèíû ñóóöíûõàà çîõèîìæèéã íàðíû ãýðëèéã àëü áîëîõ èõ àâàõààð áàðü.


25

ãýðýýñýý ÷ ãàðàëã¿é óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýæ áîëíî

Äýëõèé íèéòýýð ýð÷èì õ¿÷ õýìíýëòòýé ãýðýëò¿¿ëýã õýðýãëýñíýýð äýëõèé í¿¿ðñýýð àæèëëàäàã äóíä çýðãèéí 85 öàõèëãààí ñòàíöûã õààæ 500 ñàÿ òîíí ÑÎ

2-èéã àãààðò öàöàõàà áîëèõ áîëîìæ îëãîíî. Ýíý

áîë Êàíàä óëñûí æèëä ÿëãàðóóëäàã í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí õýìæýýòýé òýíöýíý. (Äýëõèéí íîãîîíòíû õºäºëãººíèé "Ýð÷èì õ¿÷íèé õóâüñãàë" èëòãýëýýñ),

• Îð÷èí ¿åèéí ñ¿¿í ãýðýë (ôëóîðèñöåíöèéí ëàìï) åðäèéí óëàéñàõ ÷èéäýíãýýñ 10 äàõèí óäààí ýäýëãýýòýé, 4-5 äàõèí áàãà öàõèëãààí çàðöóóëíà. Ãýõäýý ýíý ÷èéäýí äîòîð ìºíãºí óñ áàéäàã ó÷ðààñ õàãàëæ òîãëîð áîëîõã¿é ø¿¿.

• ªðºº ÷èíü öàãààí õàíàòàé áîë ãýðëèéí 80%-èéã îéëãîõ áà õàð áàðààí ºíãºòýé áîë åðäºº ë 9-15%-èéã îéëãîíî.

• ×èéäýíãýý ñàéí öýâýðëýæ áàé. Òîîñòîé áîõèð áîë ãýðýë íü 10-15% áóóðíà.

• Ãýð àõóéí öàõèëãààí õýðýãñýë ÷èíü àëü áîëîõ õýìíýëòòýé, îð÷èí ¿åèéí áàéâàë ç¿ãýýð. Çóðàãò 300êâò/öàã, õºðãºã÷ 450 êâò/öàã, öàõèëãààí ïëèòêà 1000-ààñ èë¿¿ êâò/öàã ýð÷èì õ¿÷ æèëäýý çàðöóóëíà. Òýãýõëýýð õýìíýëòèéí ãîë íººö ÷èíü ïëèòêýíäýý áàéíàà äàà. ¨ðîîë íü õîíõ ̧ íõ áîë÷èõñîí äàíõ ñàâ òýãø ̧ ðîîëòî ñàâûã áîäâîë 40-50% èë¿¿ öàõèëãààí çàðöóóëíà ø¿¿.

• Îð÷èí ¿åèéí óãààëãûí ìàøèí æèëäýý 45 êâò/öàã îð÷èì ýð÷èì õ¿÷ çàðöóóëíà. Ýíý íü õóó÷èí 20-30 æèëèéí ºìíºõ óãààëãûí ìàøèíààñ 40% áàãà öàõèëãààí çàðæ áàéíà ãýñýí ¿ã.

• Ãàð óòàñ öýíýãëýã÷ýý çàëãóóðààñ íü áàéíãà ñàëãàæ áàé. Åð íü çóðàãò, êîìïüþòåð ãýõ çýðýã "òàéâàí" ãîðèìîí (1âò-ààñ áàãà çàðöóóëàëòòàé ãîðèì ãýæ ÿðèíà) äýýðýý òàâèàä îðõèæ áîëîõ á¿õ öàõèãààí õýðýãñýë ÷èíü ýð÷èì õ¿÷ "èäýæ" ë áàéäàã þì ø¿¿.

Õî¸ðäîã÷ ò¿¿õèé ýä – õ¿ëýìæèéí õèéã áóóðóóëàõ èõ íººö

Õîã õàÿãäëûã àíãèëæ òóøààí, ¿éëäâýðò äàõèí áîëîâñðóóëàëò õèéñíýýð õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã èõýýõýí áóóðóóëæ áîëíî.• Åâðîïûí õîëáîîíû õóâüä õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí 3% íü

îðãàíèê ãàðàëòàé õîã õàÿãäëààñ ãàðäàã.• 1 êã õºíãºí öàãààíû õàÿãäëûã äàõèí áîëîâñðóóëàõàä öýâýð

õ¿äýð áîëîâñðóóëàõòàé õàðüöóóëáàë ýð÷èì õ¿÷èéã 90% õýìíýõèéí äýýð 9 êã ÑÎ

2-èéí ÿëãàðàëòûã õýìíýíý.

• 1 êã õóâàíöàðûã äàõèí áîëîâñðóóëñíààð 1.5 êã ÑÎ2, 1 êã øèë-

300ãðàìì ÑÎ2, 1êã öààñ- 900 ãðàìì ÑÎ

2-èéí ÿëãàðàëòûã

õýìíýæ ÷àäíà.

Áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé áàðàà, ¿éë÷èëãýý ñîíãî

Áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé, ººðººð õýëáýë ¿éëäâýðëýë õèéãýýä àøèãëàëòûí ÿâöàä í¿¿ðñòºðºã÷ õàìãèéí áàãà ÿëãàðóóëàõ, òýãñýí õýðíýý ÷àíàðòàé, ýäýëãýý óðòòàé, òèéì á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé áóþó ýêîëîãèéí òýìäýãòýé (ìàðêòàé) ãýæ ÿðèíà. Åâðîïûí õîëáîîíû èéì áàðààíû ìýäýýëëèéã http://ec.europa.eu/environment/ecolabel/index_en.htm ñàéòààñ õàðæ áîëíî. Ýíä “À“ þì óó “À+“ ãýñýí íü õàìãèéí ÷àíàðòàé áàéíà.


26

Òèéì îéëãîëò òºðæ áàéíà óó. Ñàÿõàí áîëòîë äýëõèé äýýð ÷ óóð àìüñãàëûí äóëààðàëòûí ãîë áóðóóòàí íü ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýë, òýýâýð, öåìåíò ¿éëäâýðëýë ãýýä áàéñàí òàë áàéãàà ë äàà. Áàñ ãàçàð àøèãëàëòûí ñàëáàðààñ ãàð÷ áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò ÷ àñàð ºíäºð áàéãàà þì. Ãýõäýý õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí á¿õ ¿éë àæèëëàãààã òîîöâîë õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò òèéì ÷ áàãà õóâü ýçëýõã¿é ø¿¿. Òýð äóíäàà ìàë àæ àõóéí ñàëáàð.

Äýëõèéí õ¿íñ õºäºº àæ àõóé áàéãóóëëàãà (FAO)-ààñ 2006 îíä ìàë àæ àõóé áà õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû òàëààð ãîë íü ìàõ ¿éëäâýðëýëòýé õîëáîãäóóëàí ãàðãàñàí èëòãýëä ýíý ñàëáàðààñ ãàðàõ õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò íü öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëèéí ë äàðàà îðîõîîð ºíäºð þì ãýñýí áàéäàã. Ýíý òîîöîîã ãàðãàõûí òóëä ìàõ ¿éëäâýðëýëèéí áàðàã á¿õ øàò äàìæëàãûã òîîöñîí áàéíà. Òóõàéëáàë ¿õðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýë ãýõýä ÿëãàðàõ õ¿ëýìæèéí õèéí 32% íü ìàëûí àìüäðàëûí ¿éë àæèëëàãààíààñ, 40% íü áàéãàëèéí óðãàìëûã óñòãàæ òàðèìàë òýæýýë òàðèàëàõ ¿éë àæèëëàãààíààñ, 14% íü òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ ÿâöàä õýðýãëýõ ÿíç á¿ðèéí áîðäîî ¿éëäâýðëýëýýñ, 14% íü õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëãîõ ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ òóñ òóñ ãàðíà ãýæýý.

Ìàíàé Ìîíãîë óëñûí õóâüä õ¿ëýìæèéí õèéí íèéò ÿëãàðàëòûí äîòîð õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí ýçëýõ õóâü 1990 îíä 34.1% áàéñàí áîë ìàëûí òîî òîëãîé èõ áîë÷èõñîí 2006 îíä 41.4% áîëñîí áàéõ þì. Ãýõäýý ýíä Äýëõèéí õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãûí õèéñýí øèã íàðèéí òîîöîî õèéãäýýã¿é ãýäãèéã áîäîëöîõ õýðýãòýé. Èíãýõëýýð õºäººãèéõíèé, òýð äóíäàà ìàë÷èí òàíû äýëõèéí óóð àìüñãàëûí äóëààðàëòàíä îðóóëæ áàéãàà "õóâü íýìýð" ñàíàñíûã áîäâîë áàãà áóñ áàéãàà áèç.

15 Òýãâýë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ ÷èíü õîòûõíû àñóóäàë ë áàéíà ø¿¿ äýý.

Çóðàã 12. Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò (ñàëáàðààð)

Çóðàã 13. Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò (ñàëáàðààð, FAO 2006)


27

Îäîî äýëõèéí õ¿í àì, õ¿íñ òýæýýëèéí õýðýãëýýíèé ò¿ðãýí ÿâöòàé ºñºëòººñ áîëîîä ìàõíû ¿éëäâýðëýë æèë òóòàì 1%-èàð íýìýãäýæ áàéíà. Ýíý õóðäààðàà áîë 2030 îí ãýõýä ìàõ ¿éëäâýðëýëýýñ ãàðàõ õ¿ëýìæèéí õèéí íèéò ÿëãàðàëò ÑÎ

2-èéí ýêâèâàëåíòààð

(íèéò õ¿ëýìæèéí õèéí äóëààðóóëàõ ÷àäàâõèéã íü òîîöîîä í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéä øèëæ¿¿ëñíèéã ÑÎ

2-ýêâ. ãýæ áè÷äýã) 26 òýðáóì òîíí áîëíî. Ýíý õýð èõ òîî âý?.

Îäîî õ¿íèé ¿éë àæèëäëàãààíû óëìààñ ÿëãàðóóëæ áàéãàà íèéò õ¿ëýìæèéí õèé ÷èíü åðäºº ë 36 òýðáóì òí. ÑÎ

2-ýêâ. áàéãàà þì ø¿¿ äýý. Òýãýõëýýð íîãîîíòíóóä, øàøíû

áàéãóóëëàãûíõàíû "Öàãààí õîîëòîí" ãýäýã õºäºëãººí áàñ ÷ ¿íäýñã¿é þì áèø áàéãàà áèç. Çºâõºí ìàë ÷ áóñ, õ¿íñ òýæýýëèéí áóñàä á¿õ ¿éëäâýðëýë õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò, øèíãýýëòýíä çîõèõ õóâü íýìýð îðóóëíà.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ìàë÷èí òàíû îðóóëæ áàéãàà áàñ íýã "õóâü íýìýð" áîë áýë÷ýýðèéí òàëõëàãäàë áóþó áýë÷ýýðèéã ñ¿éòãýí öºëæ¿¿ëæ áàéãàà ¿éëäýë ÷èíü þì. Ãàçðûí õºðñ èõ õýìæýýíèé í¿¿ðñòºðºã÷ àãóóëíà. Õºðñèéã í¿öãýëýýä þì óó, õàãàëààä õàÿ÷èõëààð òýð í¿¿ðñòºðºã÷ íü àãààðò äýãäýí ãàðíà. Õºðñ ÷èíü àìüñãàëæ áàéäàã "àìüä áèåò". Õºðñíèé ¿ðæèë øèìò õýñýãò ¿é îëîí áè÷èë áèåòýí îðøèæ, àìüäàð÷ áàéäàã. Íºãºº òàëààð óðãàìàë á¿ðõýâ÷ ãýðëèéí íèéëýãèéí ¿çýãäëèéí ÿâöàä àãààð äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã øèíãýýæ, õ¿÷èëòºðºã÷ "¿éëäâýðëýæ" áàéäàã "íîãîîí ôàáðèê" ãýäýã. Óðãàìëûã ñ¿éòãýýä, òà÷èðäóóëààä áàéõëààð þóí ÑÎ

2-èéã øèíãýýõ áîëíî ø¿¿ äýý.

Èéìä Òà óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýå ãýâýë ìàëûíõàà òîî òîëãîéã öººëºõ, áýë÷ýýðýý òàëõëàõã¿é àøèãëàõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Òýãýýä áàñ îäîî ÷èíü ìàëàà áàðàã ìîòîöèêëýýð õàðèóëäàã, íóòàã ñýëãýõäýý ïîðòåðîîð í¿¿äýã áîëñîí áîëîõîîð õºäººíèéõíèé óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ñºðºã íºëººëºë òóí èõ áîë÷èõñîí ãýñýí ¿ã.

Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõýä ÿìàð õýìæýýíèé õ¿ëýìæèéí õèé ÿëãàðàõ âý?

225 ãðàìì õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõýä ÿëãàðóóëàõ ÑÎ2-ýêâ.-èéã àâààä ¿çâýë:

• Òºìñ - 58.5 ãð. ÑÎ2-ýêâ áóþó àâòîìàøèíààð 270 ì ÿâàõàä ãàðàõ õýìæýýòýé èæèë,

• Àëèì - 67.5ãð. ÑÎ2-ýêâ áóþó àâòîìàøèíààð 320 ì ÿâàõàä ãàðàõ õýìæýýòýé èæèë,

• Òàõèàíû ìàõ - 247.5 ãð. ÑÎ2-ýêâ áóþó àâòîìàøèíààð 1êì 170 ì ÿâàõàä ãàðàõ õýìæýýòýé

èæèë,• Ãàõàéí ìàõ - 855 ãð. ÑÎ

2-ýêâ áóþó àâòîìàøèíààð 4 êì 05 ì ÿâàõàä ãàðàõ õýìæýýòýé

èæèë,• ¿õðèéí ìàõ - 3 êã 300 ãð. ÑÎ

2-ýêâ áóþó àâòîìàøèíààð 15.78 êì ÿâàõàä ãàðàõ õýìæýýòýé

èæèë

Áýë÷ýýðýý ñ¿éòãýýä, öºëæ¿¿ëýýä ë áàéâàë òàíàé íóòàã óëàì õóóðàé áîëíî!

Áèä ãîâèéí á¿ñèéã öºë áîëíî, õóóðàé õýýðèéí á¿ñèéã ãîâü áîëæ õóâèðíà ãýæ ¿çýýä çóíû õóð òóíàäàñ, àãààðûí òåìïåðàòóð, íèéëáýð óóðøèë, õºðñíèé ÷èéãøèë õýðõýí ººð÷ëºãäºõèéã òîîöîîëæ ¿çýõýä çóíû õóð òóíàäàñ äóíäæààð 40 ìì îð÷ìîîð, ò¿¿íèé äîòîð îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñèéí çààãààð 92-140 ìì-ýýð áóóð÷, ãîâü, õýýðèéí á¿ñèéí çààãààð çóíû äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð 2-30Ñ-ýýð íýìýãäýõýýð ãàðñàí áàéíà./Ýõ ñóðâàëæ: Ë.Íàöàãäîðæ, Ãîìáîë¿¿äýâ 2005/.


28

Ýø òàòñàí çîõèîëóóä

• Áîëîðöýöýã, Á., Ýðäýíýöýöýã, Á., Áàò-Îþóí: Ö. 2002. Áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí ¿å øàò óðãàöûí ñ¿¿ëèéí 40 æèëèéí ººð÷ëºëò, ÓÖÓÕ-ûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë 124, õ. 108-114

• Èçìåíåíèå êëèìàòà: – ïðàêòè÷åñêèå ðåøåíèÿ: Ýêîëîãè÷åñêàÿ îðãàíèçàöèÿ "Ðàäè Çåìëè" Äóøàíáå, 2006, 27ñ.

• Êàê ïîìî÷ü ïðèðîäå Ñòàíü ó÷àñòíèêîì Ýíåðãåòè÷åñêîé ðåâîëþöèè: Ãðèíïèñ Ðîññèè: [email protected] ñàéòààñ

• Íàöàãäîðæ Ë., Áàÿñãàëàí Ã., Ãîìáîë¿¿äýâ Ï.: Ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýðõ óóð àìüñãàëûí øèíýõýí ººð÷ëºëòèéí òóõàéä- ØÓÀ-èéí ìýäýý, 2005, 14, áîòü 178, õ.23-44-

• Íàöàãäîðæ Ë., Áàòèìà Ï.: Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò: ÓÁ., Óðëàõ ýðäýì õýâëýëèéí ãàçàð, 2002, 84 òàë

• Íàöàãäîðæ Ë. Ãîìáîë¿¿äýâ Ï.: Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëä öºëæèëòèéí ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë, ò¿¿íèéã á¿ñ íóòãèéí óóð àìüñãàëûí çàãâàð /RegCM3/ àøèãëàí ñóäàëñàí òîîí òóðøèëò - ÓÖÓÕ-èéí ÝØÁ /Òóñãàé äóãààð/, 2006, õ. 65-74

• Íàöàãäîðæ Ë., Ãîìáîë¿¿äýâ Ï.: Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, ò¿¿íèé öààøäûí õàíäëàãà: Óá., Ýäìîí õýâëýëèéí ãàçàð, 2005, 86 òàë

• Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò 2007 (¿íýëãýýíèé IV èëòãýë) /Øèéäâýð ãàðãàã÷äàä çîðèóëñàí õóðààíãóé/; - ÓÁ., 2007, 140 òàë

• Õàìòûí á¿òýýë Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëàëò, áýë÷ýýð, ìàë àæ àõóé,- Óá., 2003

• Õàìòûí á¿òýýë: Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººëºë:- ÓÁ., Ýäìîí õýâëýëèéí ãàçàð, 2005, 150 òàë,

• Õàìòûí á¿òýýë: Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ìàë àæ àõóéí ºðòºõ áàéäàë: ÓÁ., Ýäìîí õýâëýëèéí ãàçàð, 2005, 120 òàë

• Õàìòûí á¿òýýë: Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõóé: ÓÁ., Ýäìîí õýâëýëèéí ãàçàð, 2005, 89 òàë

• Batima P. Natsagdorj L. Batnasan N. Vulnerablity of Mongolia's pastoralists to climate-extremes and changes-"Climate Change and Vulnerability", edited by Neil Leary, Cecilia Cande, Jaoti Kulkarni, Anthany Nyong and Juan Pulhin, London, 2007, pp. 67-87

• Climate change and its impacts in Mongolia – UB, JEMR publishing, Mongolia, 2000, 199 p,

• Climate Change 2007: The Physical Science Basis, Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Solomon, S., D. Qin, M. Manning, Z. Chen, M. Marquis, K.B. Averyt, M. Tignor and H.L. Miller (eds.). Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, 996 pp.

• Livestock's Long Shadow: Environmental Issues and Options. H. Steinfeld, P. Gerber, T. Was-senaar, V.Castel, M.Rosales and C. de Haan. United Nations Food and Agriculture Organiza-tion, 2006

MONGOLIA: Assessment peport kn climate change 2009, MARCC 2009, editors by D. Dag-vadorjm B. khuldorj, Z. Rojelio: UB., 2009

• Natsagdorj L. and Gomboluudev P.: Evaluation of natural forcing leading to desertification in Mongolia, - Mongolian geoscientist, 2005, pp.7-18

Documents

Tand Ch Bas Hamaatai Tovkhimol