TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLARimg.eba.gov.tr/629/8cd/19e/626/a03/064/5c5/9ba/9d1/2ae/...püskürük, tortul veya magmatik kayaçlardan hangi-sine dahil olduðunu ve eðer var ise alt grubunu

10

Yer kabuðunu oluþturan kayaçlarýn tümünün kökenimagmatikdir. Magma kökenli kayaçlar dýþ kuvvetlerininetkisiyle parçalara ayrýlýp, yeryüzünün çukur yerlerindebirikerek tortul kayaçlarý ya da yüksek sýcaklýk ve basýnçaltýnda deðiþime uðrayarak baþkalaþmýþ kayaçlarý oluþ-turmuþtur.

Yer kabuðundaki kayaçlarýn yaklaþýk oranlarý

Kayaç döngüsü

KAYAÇLAR (TAÞLAR) OLUÞUMUNA GÖRE3’e AYRILIR

Magmatik (püskürük) TaþlarMagma, erimiþ veya yarý erimiþ kayaç malzeme-

sidir. Kimyasal olarak karmaþýk bir yapýya sahiptir vebileþim, sýcaklýk ve uçucu madde miktarlarý farklýlýklargösterir.

Magmatik (katýlaþým) kayaçlar magmanýn yeryüzü-ne çýkarak veya yer kabuðu içinde yükselerek yeryüzüneçýkmadan soðumasý sonucunda oluþmuþtur.

Magmatik kayalar Soðumanýn gerçekleþtiðiortama göre 2’ye ayrýlýr

Ýç püskürük kayaçlar: Yer kabuðu içinde yükselenmagmanýn yeryüzüne ulaþamadan kabuk içinde herhan-gi bir derinliðe yerleþmesi ve yavaþ yavaþ soðuyup katý-laþmasý sonucunda iç püskürük kayaçlar oluþur.

Bu kayaçlarda soðuma derinde ve yavaþ olduðuiçin kayacý oluþturan unsurlar rahatça geliþme imkanýbulmuþtur ve iri unsurludur. Baþlýca iç püskürük kayaçlargranit, siyenit, diyorit ve gabrodur.

Granit Gabro

Dýþ püskürük kayaçlar: Magmanýn yeryüzüne çý-karak soðumasý sonucunda oluþur. Magma hava ile te-mas ettiði için soðuma hýzlý oluþur. Bu yüzden dýþ püskü-rük kayaçlar ince unsurlu ve camsýdýr. Magmanýn sýcak-lýðý yeryüzüne çýkýnca aniden düþtüðü için erime derece-si farklý unsurlar hemen hemen ayný anda ve kýsa aralýk-larla katýlaþmýþ büyüme olanaðý bulamamýþtýr.

Granitlerin fiziksel ve kimyasal aþýnma sonucu ayrýþ-masý sonucu yer yer birbiri üzerinde yer alan irili ufak-lý ve köþeleri yuvarlaklaþtýrýlmýþ bloklardan oluþantopografyaya tor topografyasý denir.

MagmaSoðuma vekatýlaþma

PüskürükKayaç

Çözünme,taþýnmave depolanma

Tortul

MetamorfikKayaç

Tortullarýn normal sýcaklýkve basýnç altýnda üst üstebirikmesi

Metamorfizm(Yüksek sýcaklýkve basýnç)

Levha hareketlerininkayacý tekrar

magmaya taþýmasý

TortulKayaç

Metamorfik% 27.4

Püskürük kayaç% 64.7

Tortul kayaç% 7.9

KAYAÇLAR

Magmatik (Püskürük)Kayaçlar

Tortul (Sedimanter)Kayaçlar

Metamorfik(Baþkalaþmýþ)

Kayaçlar

Ýçpüskürük

Dýþpüskürük

MekanikTortul

OrganikTortul

KimyasalTortul

TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR

11

Baþlýca dýþ püskürük kayaçlar bazalt, obsidyen, an-dezit, süngertaþý, trakittir.

Bazalttan oluþan sütunlar

Obsidyen (Volkan camý) Andezit

Tortul (Sedimanter) kayaçlarEskiden var olan kayalarýn akarsu, buzul, rüzgâr,

dalgalar gibi dýþ kuvvetler tarafýndan aþýndýrýlmasý ve sü-rüklenen maddelerin yeryüzünde veya yeraltýnda normalbasýnç ve sýcaklýk altýnda doðal bir çimento maddesiyardýmýyla birleþmesi sonucu tortul kayaçlar oluþur.

Tortul kayaçlar genellikle tabakalar halinde çökelir.Örneðin, buzullarla beslenen bir akarsu yazýnkuvvetlenir, kýþýn zayýflar. Bu yüzden buzullarlabeslenen bir akarsuyun getirdiði maddeler yazýndaha büyük, kýþýn daha küçük maddelerden oluþantabakalar þeklinde çökelir.

Tortul kayaçlar içerisinde bulunan belirli devirlerdeyaþamýþ ve ortadan kalkmýþ fosiller farklý jeolojikzamanlarý aydýnlatýr. Anahtar fosil olarak adlandý-rýlan bu fosiller jeolojik zamanlarýn çeþitli devrelereayrýlmasýna ve canlýlarýn evrimine ýþýk tutar.

Fosil Fosil

BÖLÜM: 1 TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR

Tortul kayaçlarýn oluþma süreci

12

Tortul taþlar oluþumuna göre 3’e ayrýlýr:a. Mekanik (kýrýntýlý) Tortul taþlar

Akarsu, rüzgâr, buzul gibi dýþ kuvvetlerin aþýndýrdýk-larý maddeleri yeryüzünün çukur yerlerinde biriktirmelerive bu maddelerin arasýna giren doðal bir çimento madde-sinin bu unsurlarý bir araya tutturmasý sonucu oluþurlar.

Baþlýca mekanik tortul kayaçlar kiltaþý, Çakýl taþý(konglomera), kum taþý ve breþ’tir.

Breþ Konglomera

b. Organik Tortul Taþlar

Bitkisel ve hayvansal maddelerin yeryüzünün çukuryerlerinde üst üste birikmesi sonucu oluþurlar. Antrasit,taþ kömürü, linyit, turba, mercan kalkeri baþlýca organiktortul kayaçlardandýr.

Antrasit Taþ kömürü

c. Kimyasal Tortul KayaçlarÝçinde erimiþ halde kalker, jips, kayatuzu gibi mad-

deler bulunan sularýn basýnç azalmasý, buharlaþma ya dabir alanda durgunlaþmasý sonucu içlerindeki maddelerinçökelmesiyle oluþurlar.

Kalker (kireç taþý), jips (alçý taþý), kaya tuzu, dolo-mit, kimyasal tortul taþlardýr.

Kireçtaþý Dolomit

Traverten

Sarkýt

Metamorfik (Baþkalaþmýþ) kayaçlarTortul, püskürük veya yine bir metamorfik kayaçla-

rýn yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda kalmasý sonucu ka-yaçlarýn yapýlarýnda kimyasal ve mekanik deðiþikliklerinmeydana gelmesiyle metamorfik kayaçlar oluþur.

Yer kabuðu içinde yükselen magmanýn etkili olduðuyerlerde veya tektonik hareketler sonucunda yer ka-buðunun bir bölümünün derin kýsýmlara doðru alçal-dýðý bölgelerde bulunan kayaçlar hem yüksek sý-caklýk hem yüksek basýnç altýnda kalýnca bu bölge-deki kayaçlarda metamorfizma olaylarý oluþur.

Kayaç Baþkalaþmýþ hali

Granit Gnays

Kalker Mermer

Kuvars Kuvarsit

Kömür Elmas

Sarkýt, dikit, sütun ve travertenler kimyasal tortul olu-þumlardýr.


13


Organik tortul kayaç olan kömür karasal ortamlarda veya kýyýya yakýnbataklýklarda yerinde veya taþýnarak gelmiþ bitkisel malzemenin çökel-mesi sonucu oluþur. En yaþlý ve en çok basýnç etkisinde kalmýþ kömürdamarýnýn kömürleþme derecesi daima daha yüksektir. Kömürleþmeiçin çökelen bitkisel malzemenin havadaki oksijen ile temas etmemesigerekir.

Ýç püskürük kayaçlarýn sürekli yer altýnda bulun-masý gerekmez. Bu kayaçlarý örten katmanlar aþý-narak ortadan kalkýnca iç püskürük kütleleryeryüzüne de çýkabilirler.

Daðlarýn eteklerinde sellerin ve akarsularýn getirdiði maddelerin üstüste birikmesi tortul kayaçlarý oluþturur.

Bir çöl bölgesinde kayaçlara küreye benzer bu þekli rüzgârýn her yön-den taþýdýðý maddelerin çarpmasý vermiþtir.

Volkanik faaliyetler hem iç hem de dýþ püskürük kayaçlarý oluþturur.Ayrýca magmanýn yeryüzüne doðru hareketi sýrasýnda temas ettiði böl-gelerdeki kayaçlar baþkalaþmaya da uðrayabilir.

Metamorfizmaya uðrayan aþaðýdaki kayaç örneklerinin gösterildiði aþaðýdaki fotoðraflarýn altýndaki boþluklarýdoldurunuz.

Yüksek sýcaklýk+

basýnç

Kömür

.......................................................................

Yüksek sýcaklýk+

basýnç

...............................................................

Mermer

Yüksek sýcaklýk+

basýnç

Granit

.......................................................................

14


ETKÝNLÝK

15


Magmanýn, yeryüzüne ka-dar çýkarak veya yer kabu-ðu içinde belli bir yere ka-dar yükselerek orada so-ðumasý sonucu oluþan ka-yaçlara denir.

................................... kayaçlar ................................... kayaçlar ............................... kayaçlar

Baþlýca örnekler........................................................................................................................................................................................................

.....................tortulkayaçlar

Baþlýca örnekler............................................................................................................................................





Eskiden var olan kayaçlarýn akarsular,rüzgârlar, dalgalar gibi dýþ etkenler tara-fýndan aþýndýrýlarak, sürüklenen kýrýntýla-rýn ve diðer çözülme ürünlerinin ya dakimyasal yolla meydana gelen maddele-rin normal basýnç ve sýcaklýk altýnda birik-mesiyle oluþan kayaçlardýr.

Tortul ya da püskürükkayalarýn yüksek sý-caklýk ve basýnç altýndakimyasal ve fizikselözelliklerinin deðiþmesisonucu oluþan kayaç-lardýr.

ETKÝNLÝK

16

ÖLÇME ve DEÐERLENDÝRME TESTÝ

Aþaðýda verilen boþluklarý uygun kelimelerle doldu-runuz.

1. .................... ayrýþmasý sonucu yer yer irili ufaklý veköþeleri yuvarlaklaþtýrýlmýþ bloklardan oluþan tortopografyasý oluþur.

2. Ayný özellikteki iki kayaçtan ..................... yapýyasahip olanda ayrýþma þiddeti artar. Çünkü bu özellikdonma-çözülme olaylarýnýn kayaçtaki etkisini artýrýr.

3. ................ kömürün yüksek sýcaklýk ve basýnç altýn-da baþkalaþým geçirmesi sonucu oluþmuþtur.

4. ...................... kayaçlar magmanýn yeryüzüneçýkarak veya yeryüzüne yaklaþtýðý yerlerde soðu-masý sonucu oluþur.

5. Daha önce bulunan kayaçlarýn akarsular, buzullar,rüzgârlar, dalgalar gibi dýþ kuvvetler tarafýndanaþýndýrýlarak oluþan çözülme ürünlerinin ya dakimyasal yolla oluþan maddelerin normal basýnç vesýcaklýk altýnda birikmesiyle ..................(....................) kayaçlar oluþur.

6. Püskürük veya tortul kayaçlarýn yüksek sýcaklýk vebasýnç altýnda kalmalarý sonucu yapýlarýndakimyasal ve mekanik deðiþikliklerin gerçekleþmesisonucunda ................. (..................) kayaçlaroluþur.

7. Aþaðýdaki tabloda verilen kayaçlarýn yanýnapüskürük, tortul veya magmatik kayaçlardan hangi-sine dahil olduðunu ve eðer var ise alt grubunuyazýnýz.

Topoðrafya ve kayaçlar ile ilgili olarak verilmiþ aþa-ðýdaki durumlarý “doðru” (☺) ve “yanlýþ” ( )þeklin-de gruplandýrýnýz.

8. Yer kabuðunda en fazla bulunan kayaçlar püskürükkökenli, en az bulunanlar ise tortul kökenlidir.

☺

9. Gnays, mermer ve kuvarsit kayaçlarý dýþ kuvvetlerinaþýndýrdýklarý maddeleri yeryüzünün çukur yerlerin-de biriktirmesi ve biriken maddelerin arasýna girendoðal çimento maddesinin birikmiþ unsurlarý bir ara-da tutmasý sonucu oluþmuþ mekanik tortul kayaç-lardýr.

☺

10. Bitkisel ve hayvansal maddelerin yeryüzünün çukuralanlarýnda üst üste birikmesi sonucu organik tortulkayaçlar oluþur.

☺

11. Ýç püskürük kayaçlarýn yer kabuðu içinde herhangibir derinlikte yerleþmesi ve yavaþ yavaþ soðuyupkatýlaþmasý, bu kayaçlarýn dýþ püskürük kayaçlaragöre daha iri unsurlu olmasýný saðlamýþtýr.

☺

12. Yeryüzüne doðru yükselen magmanýn etkisiyle yada tektonik hareketler sonucunda yer kabuðununbir bölümünün derin kýsýmlara doðru alçaldýðý böl-gelerde kayaçlar metamorfizmaya uðrar.

☺

Kayaç Türü Kayaç Türü

Taþ kömürü .................... Mermer ....................Konglomera

(Çakýltaþý).................... Granit ....................

Kalker .................... Linyit ....................

Turba .................... Breþ ....................

Kil taþý .................... Elmas ....................

17

BÖLÜM1 TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR

TEST1

1. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisi magmatik köken-li deðildir?

A) Granit B) Bazalt C) ObsidyenD) Andezit E) Kalker

3. Bitkisel ve hayvansal maddelerin yeryüzünün çukuryerlerinde üst üste birikmesi sonucu organik tortulkayaçlar oluþur.

Aþaðýda verilen kayaçlardan hangisi yukarýdaaçýklanan þekilde oluþmamýþtýr?

A) Taþ kömürü B) Linyit C) TurbaD) Konglomera E) Mercan kalkeri

5. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisi, oluþtuðu döne-me ait bitki ve hayvan kalýntýlarýný daha fazla bu-lundurur?

A) Bazalt B) Breþ C) GranitD) Andezit E) Obsidyen

6. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisi, magmanýnyeryüzüne çýkmasýyla oluþan dýþ püskürükkayaçlar arasýnda deðildir?

A) Granit B) Andezit C) BazaltD) Volkan camý E) Volkan tüfü

2. Dört kayaç ve bu kayaçlarýn baþlamýþ hali doðruolarak, bir tanesini yanlýþ olarak verilmiþtir.

Aþaðýdaki kayaçlardan hangisinin baþkalaþmýþhali doðru verilmemiþtir?

Kayaç Baþkalaþmýþ hali———— ———————

A) Granit GnaysB) Kalker MermerC) Bazalt Volkan tüfüD) Kuvars KuvarsitE) Kömür Elmas

4. I. Kayacýn özellikleri

II. Ýklim þartlarý

III. Günlük sýcaklýk farklarý

Tor topoðrafya þekillerinin oluþmasýnda yukarý-dakilerden hangileri etkilidir?

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) I ve IID) II ve III E) I, II ve III

7. I. Kireç taþý

II. Traverten

III. Konglomera

IV. Jips

Sularýn içindeki eriyik malzemelerin çökelme-siyle oluþan kayaçlar arasýnda yukarýdakilerdenhangileri yoktur?

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz IIID) II ve III E) III ve IV

8. I. Bir kayacýn çatlaklý olmasý ayrýþma þiddetini ar-týrýr.

II. Dýþ püskürük kayaçlarda soðuma, iç püskürükkayaçlara göre daha yavaþtýr.

III. Ayný yörede granitin olduðu araziler, jipsin oldu-ðu arazilere göre yüksek ve belirgin yüzey þekil-lerini oluþturur.

Kayaçlarýn özellikleri ile ilgili olarak yukarýda ve-rilenlerden hangileri doðru deðildir?

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz IIID) I ve II E) II ve III

18

TEST: 1 TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLAR

9. Metamorfizma geçirmiþ kayaçlarýn sertlik ve daya-nýklýklarý yüksektir.

Buna göre, aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisi-nin sertlik ve dayanýklýlýk derecesi diðerlerindendaha düþüktür?

A) Jips B) Mermer C) GnaysD) Elmas E) Þist

11. Lavlarýn kristalleþmeye yetecek kadar zaman bula-madan hýzlýca soðumasý sonucu oluþan ve volkancamý olarak adlandýrýlan kayaçtýr. Kýrýldýðýnda býçakgibi keskin köþeler verdiði için, eski çaðlarda ok vemýzrak ucu yapýmýnda kullanýlmýþtýr.

Yukarýda baþlýca özellikleri verilen kayaç aþaðý-dakilerden hangisidir?

A) Mermer B) Gnays C) ObsidyenD) Andezit E) Granit

12. Yeryüzünü oluþturan kayaçlar dýþ kuvvetler tarafýn-dan ufalanýr ve taþýnýr. Taþýnan maddeler akarsu,göl, deniz ve okyanus tabanlarý ile karasal ortamlar-daki çukur alanlarda tabakalar halinde biriktirilir.

Buna göre, yeryüzünün çukur bölgelerindebiriken tabakalarýn zaman içinde normal sýcaklýkve basýnç altýnda sýkýþmasý sonucu oluþankayaçlar arasýnda aþaðýdakilerden hangisi yok-tur?

A) Konglomera B) Jips C) KömürD) Siyenit E) Traverten

10. Türkiye’de Nevþehir-Ürgüp-Göreme yöresindekarakteristik yüzey þekillerinin geliþmesindeaþaðýdaki kayaç gruplarýndan hangisi etkiliolmuþtur?

A) Ýç püskürük kayaçlarB) Dýþ püskürük kayaçlarC) Baþkalaþmýþ kayaçlarD) Kimyasal tortul kayaçlarE) Organik tortul kayaçlar

14. Akdeniz Bölgesi’nde bulunan karstik oluþumlumaðaralarda oluþan sarkýt, dikit ve sütunlar aþa-ðýdaki kayaç gruplarýndan hangisine örnektir?

A) Organik tortul kayaçB) Kimyasal tortul kayaçC) Kýrýntýlý tortul kayaçD) Ýç püskürük kayaçE) Dýþ püskürük kayaç

16. Aþaðýdaki olaylardan hangisinde levha hareket-lerinin etkisi yoktur?

A) Jeotermal bölgelerin oluþmasýndaB) Okyanus dökülen akarsu aðýzlarýnda haliçlerin

oluþmasýndaC) Sýradaðlarýn oluþmasýndaD) Okyanus ortalarýnda volkanik ada yaylarýnýn

oluþmasýndaE) Kýtalar arasýndaki iç denizlerin jeolojik devirler

boyunca yüzölçümlerinin deðiþmesinde

15. I. Granit

II. Gnays

III. Kalker

IV. Jips

Yukarýdaki kayaçlarýn bulunduðu yerlerde sýcak-lýk ve yaðýþ koþullarýnýn ayný olduðu kabul edi-lirse hangilerinin bulunduðu alanda kimyasalçözülme daha fazladýr?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) II ve IV E) III ve IV

13.

Haritada numaralanmýþ yörelerden hangisindedýþ püskürük bir kayaç olan obsidyene rastlan-ma olasýlýðý daha düþüktür?

A) I B) II C) III D) IV E) V

IV

III

I

V

II

19


TEST2

1. Aþaðýdaki yer þekillerinden hangisinin bulundu-ðu yörelerde püskürük kayaçlara rastlamak da-ha kolaydýr?

A) Peribacasý B) Traverten C) VadiD) Polye E) Kanyon vadi

6. Bir yörede aþaðýdaki yer þekillerinden hangisi-nin yaygýn olarak bulunmasý bu yörede kimyasaltortul kayaçlarýn yaygýn olduðunu kanýtlar?

A) Polye B) Delta C) PeribacasýD) Dev kazaný E) Mantar kaya

2. I. Bazý kara ve deniz canlýlarýnýn ölümünden son-ra zýrh ve iskeletlerinin birikmesiyle oluþabilir.

II. Tebeþir, kömür ve mercan kaya organik tortulkayaçlardandýr.

III. Bitkisel kalýntýlarýn kalýn ve geçirimsiz tortul küt-leler altýnda uzun bir süreç kalmasý sonucu or-ganik tortul kayaçlardan kömür oluþur.

IV. Karbon içeren organik tortul kayaçlarýn oluþumuyeryüzündeki farklý bölgelerde ayný þartlar altýn-da gerçekleþir.

Organik tortul kayaçlarla ilgili yukarýdaki bilgi-lerden hangileri doðrudur?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) I, II ve III E) II, III ve IV

3. Tüfler volkanlardan çýkan ince boyutlu malzemelerin(özellikle küllerin) oluþturduðu açýk renkli ve çok ko-lay aþýnan kayaçlardýr.

Türkiye’de volkanik tüfler haritada numaralandý-rýlmýþ yörelerden hangisinde karakteristik yüzeyþekillerinin geliþmesine neden olmuþtur?


IV

III

IV

II

4. Magma, yer kabuðunda zayýf direnç zonlarýný izle-yerek yeryüzüne çýkar.

I. Levhalar arasýndaki sýnýrlar

II. Faylar

III. Paleozoik yaþlý araziler

IV. Derin deniz çukurlarý

Buna göre, yukarýda verilen yerlerden hangilerimagmanýn yeryüzüne daha kolay çýkabileceðiyerlerdir?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) I, II ve IV E) II, III ve IV

5. I. Yer kabuðuna doðru yükselen magmanýn yeryü-züne eriþemeden kabuk içinde herhangi bir de-rinlikte yerleþmesi ve katýlaþmasý ile oluþan ka-yaçlara iç püskürük kayaçlar denir.

II. Eskiden var olan kayaçlarýn akarsular, buzullar,rüzgârlar, dalgalar gibi dýþ etkenler tarafýndanya da kimyasal yolla normal basýnç ve sýcaklýkaltýnda su üstünde veya su altýndaki ortamlardabirikmesi tortul (sedimanter) kayaçlarýn oluþu-munu baþlatýr.

III. Yüksek sýcaklýk ve basýncýn etkisiyle sediman-ter ve magmatik kayaçlarýn kimyasal ve meka-nik deðiþikliklere uðramasý organik tortul kayaç-larý oluþturur.

Kayaçlar ve oluþum özellikleriyle ilgili olarak ve-rilen yukarýdaki ifadelerden hangileri doðru de-ðildir?


20


7. Günlük sýcaklýk farklarýnýn fazla olduðu, fiziksel par-çalanmanýn ön plana çýktýðý yüksek daðlýk sahalar-da yüzey þekilleri keskin kenarlý, köþeli dikliklerdenoluþan sarp bir görünüm alýr.

Buna göre, haritada numaralandýrýlmýþ yöreler-den hangilerinde yüzey þekillerinin keskin ke-narlý, köþeli olma durumu daha fazladýr?


IV

III

I

VII

9. I. Püskürük kayaçlar → Soðuma ve katýlaþma

II. Tortul kayaçlar → Sýkýþma ve çimentolaþma

III. Baþkalaþým kayaçlar → Ayrýþma ve aþýnma

Yukarýda verilen püskürük, tortul ve baþkalaþ-mýþ kayaçlarý oluþturan faktörlerden hangileridoðrudur?


10. I. Genellikle tabakalýdýr.

II. Yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda oluþurlar.

III. Genellikle oluþtuklarý dönemlere ait bitki ve hay-van kalýntýlarý içerirler.

Tortul kayaçlarla ilgili yukarýdakilerden hangilerisöylenemez?

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz IIID) I ve II E) I ve III

11. I. Gnays

II. Kalker

III. Mermer

IV. Elmas

Yukarýdaki kayaç örneklerinden hangileri olu-þum yönünden diðerlerinden farklýdýr?

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz IIID) II ve III E) III ve IV8. Aþaðýda verilenlerden hangisinde bulunan ka-

yaçlarýn birbirine dönüþmesi beklenemez?

Kayaç Dönüþmüþ hali———— ———————

A) Kalker MermerB) Kömür ElmasC) Granit GnaysD) Bazalt AndezitE) Kum taþý Þist

12.

Aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisinin oluþu-munda yukarýdaki durum etkili olmuþtur?

A) Mermer B) Konglomera C) KömürD) Granit E) Tüf

21


16. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisinde oluþduklarýdöneme ait bitki ve hayvan kalýntýlarý olan fosil-lere rastlanma olasýlýðý daha yüksektir?

A) Kum taþý B) Gnays C) MermerD) Andezit E) Bazalt

18. Denizli Pamukkale’deki traverten taraçalarýnýnoluþumunda aþaðýdaki kayaçlardan hangisi etki-li olmuþtur?

A) Kalker B) Granit C) AndezitD) Bazalt E) Jips

19. Bir ülkede aþaðýdaki kayaçlardan hangisininyaygýn olarak bulunmasý bu ülkenin geçmiþindevolkanik olaylarýn yaþandýðýna kanýt olamaz?

A) Andezit B) Obsidyen C) BazaltD) Granit E) Kireç taþý

14. Aþaðýdaki fotoðraf volkanik kayaçlarýn fiziksel vekimyasal ayrýþmaya uðradýklarýnda deðiþik þekil veboyutta bloklara dönüþümünü gösteren tor topoðraf-yasýna aittir.

Tor topoðrafyasýnýn oluþumu aþaðýda verilenkayaçlardan hangisinin fiziksel ve kimyasalayrýþmasýyla oluþur?

A) Tüf B) Granit C) ObsidyenD) Andezit E) Bazalt

17. I. Erime

II. Aþýnma

III. Baþkalaþma

Karstik bölgelerdeki yüzey þekillerinin oluþma-sýnda yukarýdakilerden hangileri etkili olmamýþ-týr?


13. Dýþ kuvvetler tarafýndan taþýnan malzemelerin akar-su, göl, deniz ve okyanus tabanlarý ile çukur alanlar-da tabakalar halinde birikip, zaman içinde sýkýþmasýsonucu oluþan kayaçlardýr.

Buna göre, aþaðýdaki kayaçlardan hangisi yuka-rýda açýklandýðý gibi oluþmuþtur?

A) Kömür B) Granit C) MermerD) Bazalt E) Andezit

15. Püskürük kayaçlar magmanýn soðumasý sonucuoluþurlar. Eðer magmanýn soðumasý yavaþ bir þekil-de olursa, oluþan kayaçlar iri unsurlu olur.

Buna göre, aþaðýdaki kayaçlardan hangisi iri un-surludur?

A) Andezit B) Tüf C) ObsidyenD) Granit E) Bazalt

22


TEST3

1.

Yukarýdaki þekilde verilen oluþumun yaygýn ol-duðu bir yöre için aþaðýdakilerden hangisi söy-lenebilir?

A) Karstik bir alandýr.B) Karbonlu organik tortullarca oluþturulmuþtur.C) Tor topoðrafyasýnýn yaygýn olduðu bir yöredir.D) Günlük sýcaklýk farklarýnýn fazla olduðu alanlarda

oluþur.E) Sýcaklýk ve basýnç kayaçlarý baþkalaþmaya

uðratmýþtýr.

2. Kimyasal tortul kayaçlarla ilgili aþaðýdakilerdenhangisi doðru deðildir?

A) Sulardaki eriyik tuzlarýn ve minerallerin kimyasalsüreçler sonucunda çökelmesiyle oluþur.

B) Traverten kimyasal tortul kayaçlardandýr.C) CaCO3 bakýmýndan zengin yer altý sularýnýn yer-

yüzüne çýkmasý buharlaþma, basýnç azalmasý veCO2 ‘in uçmasýna neden olarak kimyasal tortulkayaçlarý oluþturur.

D) Yuvarlaklaþmýþ çakýllarý birbirine baðlayan doðalçimentoyla oluþan konglomeralar daha çok akar-su yataklarý çevresinde görülen kimyasal tortulkayaçlardandýr.

E) Kimyasal tortul kayaçlardan jips, kireç taþýna gö-re daha kolay çözünür.

3. Her tarafta ayný olan basýnca “hidrostatik basýnç”denir. Belli bir yönde daha þiddetli olan basýnca yön-lü basýnç denir. Yönlü basýnç daha çok yeryüzüneyakýn kýsýmlarda söz konusudur ve derine doðru inil-dikçe azalýr. Buna karþýlýk derinlere doðru inildikçehidrostatik basýnç egemen olur.

Buna göre, aþaðýdaki kayaçlarýn oluþum ortam-larý dikkate alýnýrsa hangisinin oluþtuðu ortamdadaha çok hidrostatik basýnç etkisinde kalmakta-dýr?

A) Andezit B) Bazalt C) ObsidyenD) Granit E) Tüf

4.

I II

III

Bir bölgede yukarýdaki oluþumlardan hangileri-nin yaygýn olmasý bu bölgede tortul kayaçlarýnyaygýn olduðunu kanýtlar?

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz IIID) I ve III E) II ve III

23


7. Eriyebilen kayaçlarýn geniþ yer tuttuðu alanlardaoluþan yer þekillerine karstik þekiller denir.

Buna göre, aþaðýdaki yeryüzü þekillerinden han-gisinin oluþmasý için eriyebilen kayaçlar gerek-mez?

A) Lapya B) Dolin C) PeribacasýD) Uvala E) Polye

8. Konglomera Andezit

I II

Obsidyen

III

Yukarýda fotoðraflarý verilen kayaçlardan hangi-leri magmanýn yeryüzüne çýkýp soðumasý sonu-cu oluþmuþtur?


5. Magmanýn yeryüzüne kadar çýkarak soðumasý so-nucu oluþan kayaçlara dýþ püskürük kayaçlar denir.

Yukarýdaki haritada numaralandýrýlmýþ yöreler-den hangilerinde dýþ püskürük kayaçlar dahayaygýn görülür?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) II ve IV E) III ve IV

IV

III

I II

6. Geçmiþ jeolojik dönemlerde yaþamýþ bitki ve hay-vanlarýn kayaçlar içinde korunmuþ kalýntýlarýna fosildenir. Fosilleþme olabilmesi için ölen canlýnýn hava-sýz bir ortamda ve basýnç altýnda kalmasý gerekir.

Aþaðýda verilen kayaç türlerinden hangisinde fo-sil bulunma olasýlýðý daha yüksektir?

A) Mermer B) Gnays C) GranitD) Andezit E) Tebeþir

9. Aþaðýdaki haritada yeryüzündeki baþlýca aktif vol-kanlarýn bulunduðu alanlar noktalarla gösterilmiþtir.

Bu alanlarla aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisiparalellik taþýmaz?

A) Granit B) Andezit C) BazaltD) Obsidyen E) Jips

24


11. Bir bölgedeki volkanik faaliyetlerin aþaðýdakile-rin hangisine yol açmasý beklenemez?

A) Kayaçlarda metamorfizmayaB) Gayzerlerin oluþumunaC) DepremlereD) Tarýmsal verimliliðin artmasýnaE) Kömür yataklarýnýn oluþumuna

8.

I II

III IV

Bir yörede yukarýdaki yapý türleri veya yer þekil-lerinden hangilerinin olmasý bu yörenin deprem-sellik derecesini artýrýr?


15. Aþaðýdaki haritada, yeryüzündeki volkanlarýn daðýlý-þý gösterilmiþtir.

Buna göre, aþaðýdaki ülkelerden hangisinde vol-kanik etkinlikler görülmez?

A) Japonya B) Endonezya C) ÝtalyaD) Norveç E) Þili

10. I. Petrol

II. Kömür

III. Jeotermal enerji

IV. Doðal gaz

Yukarýda verilen enerji kaynaklarýndan hangileriorganik tortulanma yoluyla oluþmamýþtýr?


14. I. Ayný canlýya ait fosilin sadece Güney Afrika’nýnbatý kýyýlarý ile Brezilya kýyýlarýnda görülmesi

II. Grönland Adasý’nda palmiye aðaçlarýna ait fosil-lerin bulunmasý

III. Amazon ve Kongo havzalarýnda görülen iklimþartlarýnýn benzer olmasý

Yukarýda verilen durumlardan hangileri levhala-rýn hareket ettiðine kanýttýr?


13. Bir bölgede aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisi-nin yaygýn olarak bulunmasý bu bölgedeki aktifveya sönmüþ volkanik faaliyetlerin varlýðýna ka-nýt olamaz?

A) Granit B) Andezit C) BazaltD) Gabro E) Tebeþir

25


TEST4

1. Aþaðýdaki fotoðrafta granitlerin fiziksel ve kimyasalolaylar sonucu ayrýþmasý sonucu yer yer birbiriüzerinde yer alan irili ufaklý ve köþeleri yuvarlak-laþtýrýlmýþ bloklardan oluþan bir yöreye ait fotoðrafverilmiþtir.

Buna göre, baþlýca özellikleri açýklanan butopoðrafya aþaðýdakilerden hangisidir?

A) Tor topoðrafyasýB) Karstik topoðrafyaC) Akarsu topoðrafyasýD) Buzul topoðrafyasýE) Badlands topoðrafyasý

2. Aþaðýdaki tortul taþ çeþitlerinden hangisi diðer-lerinden farklý bir oluþuma sahiptir?

A) Konglomera B) Breþ C) TurbaD) Kil taþý E) Kum taþý

5. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisi fosil örneklerinidaha fazla barýndýrmasýndan dolayý jeolojik za-manlarýn çeþitli devrelere ayrýlmasýna ve canlýla-rýn evrimine ýþýk tutmaktadýr?

A) Granit B) Kil taþý C) BazaltD) Andezit E) Obsidyen

3.

Yer kabuðundaki kayaçlarýn yaklaþýk oranlarýnýgösteren daire grafikte numaralanmýþ yerleresýrasýyla aþaðýdakilerden hangisi gelmelidir?

I II III————— ————— —————

A) Püskürük Tortul MetamorfikB) Püskürük Metamorfik TortulC) Metamorfik Püskürük TortulD) Metamorfik Tortul PüskürükE) Tortul Püskürük Metamorfik

IIIIII

4. Eskiden bulunan kayaçlarýn akarsu, buzul, dalgalargibi dýþ kuvvetler tarafýndan aþýndýrýlmasý ve sürük-lenen maddelerin yeryüzünde veya yer altýnda nor-mal sýcaklýk ve basýnç altýnda doðal bir çimentomaddesi yardýmýyla birleþmesi sonucu tortul kayaç-lar oluþur.

Aþaðýdaki ülkelerden hangisinde buzul aþýndýr-masý ve sürüklemesi sonucu oluþmuþ tortul ka-yaçlara daha fazla rastlanabilir?

A) Norveç B) Ýtalya C) MýsýrD) Brezilya E) Fransa

26


6. Yer kabuðu içinde yükselen magmanýn etkili ol-duðu yerlerde veya tektonik hareket sonucundayer kabuðunun bir kýsmýnýn Yer’in derin kýsýmla-rýna doðru alçaldýðý bölgelerde bulunan kayaçla-rýn hem yüksek sýcaklýk, hem yüksek basýnç al-týnda kalmalarý aþaðýdakilerden hangisine yolaçar?

A) TortullaþmayaB) Fosil oluþumunaC) MetamorfizmayaD) Sedimanter kayaç oluþumunaE) Tor topoðrafyasý oluþumuna

8. Türkiye’de aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisi-nin yaygýn olarak bulunmasý ülkenin önemli bö-lümünün genç oluþumlu olduðunun kanýtýdýr?

A) Kalker B) Linyit C) BazaltD) Andezit E) Granit

11. Aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisi sularda eri-yik tuzlarýn ve minerallerin kimyasal süreçler so-nucunda çökelmesiyle oluþmaktadýr?

A) Kalker B) Bazalt C) KonglomeraD) Taþ kömürü E) Tebeþir

7.

Yukarýda fotoðrafý verilen kayacýn adý ve oluþu-muna göre bulunduðu grup aþaðýdakilerdenhangisinde verilmiþtir?

Kayacýn adý Oluþumuna göre grubu—————– ——————————–

A) Gnays MetamorfikB) Granit MagmatikC) Bazalt MagmatikD) Traverten SedimanterE) Konglomera Sedimanter

9. Aþaðýdaki fotoðrafta bir kayaç üzerinde lapya olu-þumlarý görülmektedir.

Akdeniz Bölgesi’nde lapya, dolin, uvala, polye,düden gibi yeryüzü þekillerinin yaygýn olduðuTeke ve Taþeli platolarýnda aþaðýdaki kayaç tür-lerinden hangileri yaygýn olarak bulunur?

A) Kalker B) Bazalt C) TüfD) Andezit E) Granit

10. Tortul taþlar; fiziksel tortul, kimyasal tortul ve organiktortul taþlar olmak üzere 3’e ayrýlýr.

Aþaðýdaki seçeneklerden hangisinde üç tortultaþ grubuna ait örnekler vardýr?

A) Kil taþý - Kum taþý - KalkerB) Kum taþý - Kalker - TebeþirC) Kalker - Jips - LinyitD) Linyit - Tebeþir - Alçý taþýE) Tebeþir - Kaya tuzu - Kalker

27


15. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisinin oluþumundayüksek sýcaklýk ve yüksek basýnç etkili olmamýþ-týr?

A) Kaya tuzu B) Mermer C) GnaysD) Þist E) Elmas

13. Kayaçlarýn sertlik ve dayanýklýlýklarýnýn yüksek ol-masý genel olarak aþýnmaya karþý dirençlerini artýra-caðý için bu tür kayaçlarýn bulunduðu alanlar çevre-sine göre yüksek ve belirgin yeryüzü þekilleri mey-dana getirir.

Buna göre, aþaðýdaki kayaçlardan hangisininbulunduðu alanlarda çevresine göre yükseltisidaha fazla yeryüzü þekilleri oluþabilir?

A) Kalker B) Tüf C) TebeþirD) Jips E) Gnays

12. Aþaðýdaki fotoðrafta daðlýk alandan etek düzlüðüneulaþan sel sularýnýn oluþturduðu bir yerþekli görül-mektedir.

Bu yer þeklinin oluþtuðu alanda normal sýcaklýkve basýnç altýnda aþaðýdaki kayaç türlerindenhangisi yaygýn olarak bulunur?

A) Metamorfik kayaçlarB) Fiziksel tortul kayaçlarC) Dýþ püskürük kayaçlarD) Organik tortul kayaçlarE) Kimyasal tortul kayaçlar

14. Aþaðýdaki fotoðrafta Akdeniz Bölgesi’nde yaygýnolarak bulunan karstik maðaralardan Dim Maðarasýgörülmektedir.

Karstik maðaralarda oluþan sarkýt, dikit, sütun,maðara incileri, maðara þelaleleri aþaðýdakikayaç gruplarýndan hangilerine örnektir?

A) Organik tortul kayaçB) Fiziksel tortul kayaçC) Kimyasal tortul kayaçD) Ýç püskürük kayaçE) Metamorfik kayaç

16. I. Van Gölü kuzeyi

II. Tuz Gölü kuzeyi

III. Taþeli Platosu

IV. Menteþe yöresi

V. Kapadokya yöresi

Yukarýdaki yörelerden hangilerinde dýþ püskü-rük kayaçlara daha fazla rastlanýr?

A) I ve II B) II ve III C) I ve VD) III ve IV E) IV ve V

28

Aþaðýdaki ifadelerde boþluk býrakýlan yerlere uy-gun kelimeleri yazýnýz.

1. ...................... geçirmiþ olan kayaçlarýn sertlikleri vedayanýklýlýklarý yüksektir.

2. ....................... dýþ püskürük kayaçlar içinde kolayaþýnabilenlerdendir.

3. Granitlerin ayrýþmasý sonucu yer yer birbiri üzerindeirili ufaklý ve köþeleri yuvarlaklaþtýrýlmýþ bloklardanoluþan topoðrafyaya ......................... topoðrafyasýdenir.

4. ....................... kayaçlarýn en önemli özelliði, oluþ-tuklarý dönemlere ait bitki ve hayvan kalýntýlarýnasahip olmasýdýr.

5. Granit, andezit ve bazalt gibi kayaçlar .....................sonucu oluþmuþtur.

Aþaðýdaki ifadeleri “doðru” (☺☺) ya da “yanlýþ”( ) olarak belirleyiniz.

6. Tortul kayaçlar genellikle tabakalýdýr.

☺

7. Bir kayacýn çatlaklý olmasý ayrýþma þiddetini artýrýr.

☺

8. Polyeler, karstik bölgelerde görülen tor topoðrafya-sýna ait karakteristik bir yüzey þekillerindendir.

☺

9. Bir yöredeki kayaç türlerini klimatoloji haritalarýndanfaydalanarak bulabiliriz.

☺

10. Kömür, organik tortullarýn en tipik örneðini oluþturur.

☺

11. Kömürün metamorfizmaya uðramasý sonucuaþaðýdaki kayaçlardan hangisi oluþur?

A) Mermer B) Elmas C) GnaysD) Granit E) Kalker

12.

Kireç taþlarýnýn çözülmesi sonucu oluþankarstik maðaralar haritada numaralandýrýlmýþyörelerden hangilerinde yaygýn olarak görülür?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) II ve IV E) IV ve V

13. Magmanýn; yer kabuðunun farklý derinliklerinde-ki tabakalarýn arasýnda yavaþ yavaþ soðumasýy-la aþaðýdaki kayaçlardan hangisi oluþur?

A) Andezit B) Bazalt C) ObsidyenD) Volkan tüfü E) Granit

IV

IIII II

V

........................ ANADOLU LÝSESÝ 2010-2011 EÐÝTÝM-ÖÐRETÝM YILI

10. SINIFLAR 1. DÖNEM 2. YAZILI SINAVI SORULARI

ADI SOYADI :...........................................................

SINIF-NO :...........................................................

29

14. Sarkýt ve dikitlerin oluþumu ile aþaðýdaki yüzeyþekillerinden hangisinin oluþumu benzerdir?

A) TravertenlerinB) PeribacalarýnýnC) Tüf platolarýnýnD) Delta ovalarýnýnE) Tor topoðrafyasýnýn

15. Bir bölgede aþaðýdaki kayaçlardan hangisininyaygýn olmasý bu bölgede volkanik faaliyetsonucu yeryüzüne madde çýkýþý olduðunu kanýt-lar?

A) Granit B) Siyenit C) ObsidyenD) Gabro E) Diorit

16. Tor topoðrafyasýný oluþturan þekiller günlük sýcaklýkfarklarýnýn fazla olduðu, fiziksel parçalanmanýn önplana çýktýðý daðlýk sahalarda kesin kenarlý, köþelidikliklerden oluþan sarp bir görünümler meydanagetirir.

Buna göre, haritada numaralandýrýlmýþ yöreler-den hangisinde yukarýda açýklanan oluþum gös-terilmiþtir?


17. Tortul kayaçlarýn oluþtuðu ortamlar arasýndaaþaðýdakilerden hangisi söylemek daha zordur?

A) Akarsu vadileriB) Göl tabanlarýC) Okyanus tabanlarýD) Tektonik ovalarE) Sýrtlar

NOT BAREMÝ

1-10 arasý sorular : 5 puan

11. soru : 4 puan

12 - 17 arasý sorular : 6 puan

Sýnav süresi 20 dakikadýr.

Coðrafya Öðretmeni

Veysel Boynueðri

V

III

I

II

IV


Documents

TOPOÐRAFYA ve KAYAÇLARimg.eba.gov.tr/629/8cd/19e/626/a03/064/5c5/9ba/9d1/2ae/...püskürük, tortul veya magmatik kayaçlardan hangi-sine dahil olduðunu ve eðer var ise alt grubunu