TÜRKİYE EKONOMİSİNDE BÖLGESEL

GELİŞMİŞLİK FARKLILIKLARI, DOĞU

ANADOLUNUN BÖLGESEL GELİŞMEDEKİ

YERİ VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş.

Nisan 2012

ii

Hazırlayanlar: Bayram Ali EŞİYOK – Kıdemli Uzman Faruk SEKMEN – Uzman

EKONOMİK VE SOSYAL ARAŞTIRMALAR MÜDÜRLÜĞÜ

iii

İÇİNDEKİLER

Sayfa No:

1.GİRİŞ................................................................................................................................................................... 1

2. TÜRKİYE EKONOMİSİNDE BÖLGESEL GELİŞMİŞLİK FARKLILIKLARI ..................................... 1

2.1.Gelirin (GSYH) Bölgesel Dağılımı .............................................................................................................. 1

2.2.Kişi Başı GSYH’nin Bölgesel Dağılımı ....................................................................................................... 2

2.3. Gayri Safi Katma Değerin (GSKD) Bölgesel Dağılımı ............................................................................... 6

2.4. Kişibaşına Gayri Safi Katma Değer ............................................................................................................. 9

3. DIŞ TİCARET GÖSTERGELERİ AÇISINDAN ÖNE ÇIKAN KENTLER ............................................ 10

3.1. Dış Ticarette Bölgeler Arası Karşılaştırma ve Doğu Anadolu Bölgesinin Yeri ........................................ 10

3.2. Dış Ticarette İller ve Bölgeler İtibariyle Sektörel Yoğunlaşma Analizi .................................................... 13

4. İMALAT SANAYİİNİN BÖLGESEL DAĞILIMI ...................................................................................... 16

4.1. Bölgesel Tesis Sayısı Payları ..................................................................................................................... 17

4.2. Bölgesel İstihdam Payları .......................................................................................................................... 17

4.3. Bölgesel Katma Değer Payları ................................................................................................................... 18

4.4. İmalat Sanayi Sektörlerinde Mekânsal Yoğunlaşma Analizi: Katma Değer ve İstihdama Göre

Bölgesel/Sektörel Karşılaştırma ....................................................................................................................... 21

5. İMALAT DIŞI GÖSTERGELERE GÖRE BÖLGELERİN KARŞILAŞTIRILMASI ............................ 22

5.1.Organize Sanayi Bölgeleri ve Küçük Sanayi Bölgeleri .............................................................................. 22

5.2.Bankacılık Göstergeleri .............................................................................................................................. 24

5.3.Tarımsal Hasıla ........................................................................................................................................... 25

5.4. Sosyal Göstergeler ..................................................................................................................................... 26

5.4.1. Nüfus ve Şehirleşme ........................................................................................................................... 26

5.4.2.Eğitim ve Sağlık Göstergeleri ............................................................................................................. 27

5.4.2.1.Okullaşma Oranları ....................................................................................................................................... 27

5.4.3.Sağlık Göstergeleri ............................................................................................................................. 28

5.5. Ulaştırma ve Enerji Tüketimi .................................................................................................................... 29

5.5.1. Ulaştırma ........................................................................................................................................... 29

5.5.2. Enerji Tüketimi................................................................................................................................... 30

5.6. Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Endeksi ve İnsani Gelişmişlik Endeksi ....................................................... 31

5.7.İnsani Gelişme Endeksi (İGE) .................................................................................................................... 33

6. BÖLGESEL GELİŞME FARKLILIKLARINI GİDERMEYE YÖNELİK UYGULAMALAR ............. 35

6.1. Doğu Anaolu Projesi (DAP) ...................................................................................................................... 35

iv

6.2. Teşvik Uygulamaları ................................................................................................................................. 36

6.2.1.Yeni Teşvik Sistemi: Yatırımlarda Devlet Yardımı Genel Çerçevesi (5 Nisan 2012) .......................... 40

6.3. Kamu Sabit Yatırımları .............................................................................................................................. 42

7. BÖLGESEL KALKINMAYA İLİŞKİN TESPİTLER VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ .................................. 43

KAYNAKÇA ....................................................................................................................................................... 47

EKLER ................................................................................................................................................................. 48

EK 1: Nace Rev. 1 Sektör Kodları .................................................................................................................... 48

EK 2: Alt Sektörler İtibariyle Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İhracattaki Payları (2010, %) ............................ 49

EK 3: Alt Sektörler İtibariyle Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İthalattaki Payları (2010, %) ............................. 50

EK 4: Düzey 2 Bölgelerinde İstihdama Göre İmalat Sanayiinin Bölgeiçi Dağılımı ......................................... 51

EK 5: İstihdama Göre İmalat Sanayiinin Türkiye İçinde Sektörel Ve Bölgesel Yoğunlaşması ....................... 52

TABLOLAR

Sayfa No:

Tablo 1: Gayri Safi Yurt İçi Hasılanın Bölgesel Dağılımı (1987-2001, %) ............................................................ 2

Tablo 2: Düzey 2 Bölgeleri Kişibaşına GSYH (Cari Fiyatlarla, 2001) ................................................................... 3

Tablo 3: Düzey 1 Bazında Dilimler İtibariyle Gelir Dağılımı ve Gini Katsayısı Değerleri .................................... 4

Tablo 4: Dönemler İtibariyle Düzey 1 Bölgelerinin Gayri Safi Katma Değer Payları (%) ..................................... 7

Tablo 5: Düzey 1 Bazında GSKD’in Sektörel Dağılımı (2008, %) ......................................................................... 8

Tablo 6: Bölgesel GSKD’nin Sektörel Dağılımı (2008) ......................................................................................... 9

Tablo 7: Düzey 2 Bölgeleri İtibariyle Kişi Başına GSKD (2004-2008) ................................................................ 10

Tablo 8: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Dış Ticaret (USD, 2010) ............................................................................ 11

Tablo 9: Doğu Anadolu İllerinin Dış Ticaret Değerleri ve 81 İl İçindeki Sıralamaları (2011) ............................. 12

Tablo 10: Net İhracatçı ve Net İthalatçı Konumundaki İller (2011)...................................................................... 13

Tablo 11: Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İhracatı İçinde İlk 5 Sektör Payı (2010, %) .......................................... 14

Tablo 12: Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İthalatı İçinde İlk 5 Sektör Payı (2010, %) ........................................... 15

Tablo 13: Bölgeler İtibariyle Tesis Sayısındaki Gelişme: Bölge Payları (%) ....................................................... 17

Tablo 14: Bölgeler İtibariyle İmalat Sanayi İstihdamının Dağılımı (%) ............................................................... 18

Tablo 15: Bölgeler İtibariyle İmalat Sanayi Katma Değer Oranları (%) ............................................................... 18

Tablo 16: İmalat Sanayinin Düzey 2 Bölgelerine Göre Dağılımı (2001) .............................................................. 19

Tablo 17: İmalat Sanayi Gelişmişlik Sıralaması ile Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksi Sıralaması ................. 20

Tablo 18: İmalat Sanayide Doğu Anadolu Bölgesi İstihdamının Türkiye İsthdamı İçerisindeki Yeri .................. 21

Tablo 19: Doğu Anadolu Bölgesinde İmalat Sanayi İstihdamının Sektörel Dağılımı ........................................... 22

v

Tablo 20: Organize Sanayi Bölgelerinin (OSB) Dağılımı (2010) ......................................................................... 23

Tablo 21: Küçük Sanayi Sitelerinin (KSS) Bölgesel Dağılımı (2010) .................................................................. 24

Tablo 22: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Bankacılık Göstergeleri (2010) ............................................................ 24

Tablo 23: Tarımsal Üretim Değerlerinin Karşılaştırılması .................................................................................... 25

Tablo 24: Doğu Anadolu Nüfus Göstergeleri ........................................................................................................ 26

Tablo 25: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Ortaöğretimde Okullaşma Oranları (2010) .............................................. 27

Tablo 26: Sağlık Göstergeleri (2010) .................................................................................................................... 28

Tablo 27: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Yol Uzunlukları Ve Kişibaşına Otomobil Sayısı ..................................... 30

Tablo 28: Düzey 1 Bölgelerine Göre Elektrik Tüketimi (2009) ............................................................................ 30

Tablo 29: Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksine Göre Bölgeler (2003) ............................................................. 31

Tablo 30: Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksine Göre Kademli İl Grupları ....................................................... 32

Tablo 31: Seçilmiş Ülkeler Bazında İGE Değerleri ve Ülke Sıralamaları ............................................................ 33

Tablo 32: Düzey 2 Bölgeleri Bazında İnsani Gelişme Endeksi ve GSYH Endeksi .............................................. 34

Tablo 33: 1980-2009 Dönemindeki Yatırım Teşviklerinin Sektörel Dağılımı ...................................................... 37

Tablo 34: Yatırım Teşviklerinin Coğrafi Bölgelere Göre Yüzde Dağılımı (1980-2009) ...................................... 38

Tablo 35: Yatırım Teşviklerinin Coğrafi Bölgelere Göre Dağılımı (2006-2011) .................................................. 39

Tablo 36: Yeni Teşvik Sistemine Göre 6 Bölge ve Kapsadıkları İller .................................................................. 40

Tablo 37: Yeni Teşvik Sistemine Göre Bölgesel Teşviklerin Farklılaşması ......................................................... 41

Tablo 38: 1990-2011 Dönemi İtibariyle Kamu Yatırımlarının Coğrafi Dağılımı (%) .......................................... 43

ŞEKİLLER

Sayfa No:

Şekil 1: SGP’ye Göre Düzey 1 Bölgeleri ve Doğu Anadolu ................................................................................... 5

Şekil 2: AB, Türkiye ve TRA2 Bölgesinin SGP’ye Göre Yakınsaması .................................................................. 6

Şekil 3: Doğu Anadolu Bölgesi İhracatının İllere Göre Dağılımı (2011) (%) ....................................................... 12

Şekil 4: Yeni Teşvik Sistemine Göre Teşvik Unsurları ......................................................................................... 41

1.GİRİŞ

Türkiye ekonomisinin yaşadığı en temel sorunların başında bölgelerarası gelişmişlik farkları gelmektedir. Ülkemizde bölgeler arasında kalkınma farklılıklarını doğuran belli başlı faktörler olarak; bölgelerin içerisinde yer aldığı coğrafi koşullar, yetişmiş insan gücü (beşeri sermaye), uygulanan kalkınma modelleri, alt yapı kapasitesi, pazara ve girdi piyasalarına yakınlık gibi birçok parametrenin etkisi sıralanabilir. Bölgelerarası gelişmişlik farklılıkları sonucunda, görece az gelişmiş bölgeler ülkenin diğer bölgeleri ile entegre olamamakta, bunun sonucunda iç pazarın derinleşmesi ve entegrasyonu gerçekleşmemektedir.

Ülkemizde geçmiş yıllarda bölgesel kalkınma farklılıklarını gidermeye yönelik uygulamalar başarılı olamamış, bölgeler arasında var olan kalkınma farklılıkları artarak devam etmiştir. İthal ikameci dönemde ve 1980 yılı ile birlikte uygulamaya konan ihracata dayalı büyüme modelinde özel kesim kaynak tahsis tercihini başta Marmara bölgesi olmak üzere, ülkemizin gelişmiş Batı bölgeleri lehine kullanmıştır. Böylelikle ülkenin az gelişmiş bölgeleri yatırım tercihlerinin dışında kalmış, bölgeler arasında var olan kalkınma (sanayileşme) farklılıkları daha da artarak, birçok sosyoekonomik soruna kaynaklık etmiştir.

Bu çalışmada bölgesel gelişmişlik farklılıkları üzerinde durulmakta ve Doğu Anadolu’nun bölgesel gelişmişlik düzeyinin nicel olarak ortaya konması amaçlanmaktadır. Bu bağlamda kısa giriş bölümünü izleyen çalışmanın ikinci bölümünde Türkiye ekonomisinde bölgesel gelişmişlik farklılıklarının seçilmiş göstergeler bağlamında ampirik olarak ortaya konması amaçlanmaktadır. Dış ticaret göstergeleri (ihracat ve ithalat parametreleri) açısından öne çıkan kentler üçüncü bölümde çözümlenirken, dördüncü bölümün konusunu ticarete konu olan sektörlerin başında gelen, ekonominin en dinamik sektörünü oluşturan imalat sanayiinin bölgesel dağılımında meydana gelen gelişmeler oluşturmaktadır. İmalat dışı sektörlerde meydana gelen gelişmeler beşinci bölümde çözümlenirken, bölgesel dengesizlikleri gidermeye yönelik kullanılan araçlar (bir bölgesel kalkınma projesi olarak DAP, kamu sabit yatırımları ve teşvikler) altıncı bölümde değerlendirilmektedir. Yedinci ve son bölümde ise bölgesel kalkınmaya ilişkin tespitlere ve çözüm önerilerine yer verilmiştir.

2. TÜRKİYE EKONOMİSİNDE BÖLGESEL GELİŞMİŞLİK FARKLILIKLARI

Türkiye ekonomisinde bölgeler arasındaki gelişmişlik farklarının hangi boyutlarda olduğunun anlaşılabilmesi için bölgelere ilişkin başta gelir düzeyi olmak üzere seçilmiş temel göstergelerin ampirik olarak incelenmesi gerekir. Bu çerçevede aşağıdaki satırlarda Doğu Anadolu bölgesi ekseninde, seçilmiş bazı göstergelerin bölgesel bazda değerlendirilmesi amaçlanmaktadır.

2.1.Gelirin (GSYH) Bölgesel Dağılımı

Türkiye’de TÜİK tarafından çeyrek dönemler halinde yayınlanan Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH) verileri bölgeler ve iller bazında en son 2001 yılında yayımlanmıştır. Bu çerçevede bölgelerin gelir paylarını gösteren Tablo 1 verileri incelendiğinde, Marmara bölgesinin 2001 yılı itibariyle tek başına ulusal gelirin %37.2’sini yarattığı, bu bölgemizin ulusal gelirden aldıgı payın 1987-2001 döneminde %35.3’den %37.2’ye yükseldigi anlaşılmaktadır. Marmara bölgesinin 1987-2001 döneminde ulusal gelirden aldığı pay yıllık ortalama %36.7 düzeyinde gerçekleşmiştir. Marmara bölgesinden sonra ulusal gelirden aldığı pay açısından ikinci sırada bulunan Ege bölgesinin milli gelirden aldığı pay 1987-2001 döneminde neredeyse aynı kalırken, yıllık ortalama %16.7 düzeyinde gerçekleşmiştir. Akdeniz bölgesinin payının ele

2

aldığımız dönem boyunca %12’ler düzeyinde salındığı görülmektedir. 1987 yılında %4.1 olan Doğu Anadolu bölgesinin gelir payının zamanla azalarak 2001 yılında %3.5 oranına gerilediği anlaşılmaktadır. 2000 yılı nüfus sayımına göre Türkiye nüfusunun %9.2’sini teşkil eden Doğu Anadolu’nun gelirden yalnızca %3.7 pay alması bölgeler arası bölüşüm dengesizliğinin açık bir göstergesidir. 1987-2001 döneminde Doğu Anadolu, İç Anadolu, ve Karadeniz bölgelerinin bölgesel gelir paylarının aşındığı görülürken, Marmara bölgesinin Türkiye ulusal hasılasından aldığı pay 1987-2001 arasında %35.3 oranından %37.2 oranına yükselmiştir.

Tablo 1: Gayri Safi Yurt İçi Hasılanın Bölgesel Dağılımı (1987-2001, %)

Yıllar Akdeniz Doğu A. Ege G. Doğu İç A. Karadeniz Marmara Türkiye 1987 12.0 4.1 16.6 5.2 16.9 10.0 35.3 100 1988 11.9 4.1 16.8 5.6 16.8 9.8 35.0 100 1989 12.4 4.0 16.6 5.2 15.7 10.1 36.0 100 1990 12.4 4.0 16.5 5.4 16.2 9.7 35.9 100 1991 11.9 3.8 16.2 5.7 16.5 9.7 36.1 100 1992 11.9 3.8 16.4 5.6 16.2 9.8 36.4 100 1993 12.1 3.6 16.6 5.5 16.0 9.2 36.9 100 1994 12.2 3.8 17.2 5.4 16.3 9.4 35.6 100 1995 12.2 3.5 17.2 5.2 16.0 9.1 36.7 100 1996 11.9 3.3 17.1 5.2 15.7 9.3 37.4 100 1997 12.1 3.3 16.8 5.3 15.3 9.0 38.1 100 1998 12.0 3.3 16.7 5.3 15.7 9.2 37.8 100 1999 12.1 3.4 16.5 5.2 15.7 9.3 37.7 100 2000 11.7 3.3 16.8 5.1 16.1 9.1 38.0 100 2001 12.0 3.5 16.7 5.5 15.8 9.2 37.2 100

Kaynak: Eşiyok (2005).

2.2.Kişi Başı GSYH’nin Bölgesel Dağılımı

İBBS düzey 1 bazında kişi başı GSYH değerleri incelendiğinde, 2001 yılında Türkiye’nin kişi başı ortalama geliri 2,146 USD iken, sanayisiyle ön plana çıkan Doğu Marmara 3,268 USD ile en yüksek kişi başı GSYH ’ya sahip bölgemiz olarak dikkat çekmektedir. İkinci sırada yer alan İstanbul bölgesinde kişi başı GSYH ise 3,063 USD olarak tespit edilmiştir. Bu bölgeleri sırasıyla Ege, Batı Marmara ve Batı Anadolu bölgeleri takip etmektedir. 12 düzey 1 bölgesi içinde kişi başı gelirin en yüksek olduğu ilk beş bölge Türkiye’nin batısında yer almaktadır. Bu beş bölge aynı zamanda Türkiye ortalamasının üzerinde olan bölgelerdir. Son sıradaki bölgelerimiz ise Doğu Anadolu’yu temsil eden TRA Kuzey Doğu Anadolu bölgesi ve TRB Ortadoğu Anadolu bölgeleridir. Erzurum, Erzincan, Bayburt, Ağrı, Kars, Iğdır ve Ardahan illerini kapsayan Kuzey Doğu Anadolu’nun 919 USD’lik kişi başı gelir düzeyi, Doğu Marmara Bölgesinin %28’ine ve Türkiye ortalamasının ise %43’üne tekabül etmektedir. Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli, Van, Muş, Bitlis ve Hakkâri illerini kapsayan TRB Ortadoğu Anadolu bölgesinin kişi başı gelir düzeyi ise 1,071 USD’dir. Bu bulgular da açıkça göstermektedir ki, Doğu Anadolu Bölgesi ülkemizin en fakir bölgelerinin başında gelmektedir.

Kişi başı GSYH değerleri Düzey 2 temelinde ele alındığında, bölgeler arası gelir farklılıkları daha da dramatik düzeylere çıkmaktadır. En yüksek kişi başı hasılaya sahip Düzey 2 bölgesi olan TR42 Kocaeli alt bölgesi (4,109 USD) yaklaşık olarak Türkiye ortalamasının 2 katı

3

gelire sahip gözükmektedir. Bölgenin bu yüksek gelir düzeyine sahip olmasının en temel nedeni sanayiinin bu bölgemizde yoğunlaşmasıdır. Kocaeli alt bölgesinin ardından sırasıyla üçü de tek ilden oluşan İzmir, İstanbul ve Ankara alt bölgeleri gelmektedir. En düşük kişi başı gelire sahip bölgeler ise Ağrı (730 USD), Van (749 USD) ve Mardin (993 USD) alt bölgeleridir. Türkiye kişi başı geliri 100 kabul edildiğinde, TR42 Kocaeli bölgesi 192, TR31 İzmir bölgesi 150 değerine sahipken, Doğu Anadolu bölgesinin alt bölgeleri olan TRB1 Malatya 67, TRA1 Erzurum 50, TRB2 Van 35 ve TRA2 Ağrı alt bölgesi ise 34 endeks değerine sahip bulunmaktadır. Ağrı alt bölgesinin kişi başı hasılası, en yüksek gelire sahip Kocaeli alt bölgesinin %18’ine, Türkiye ortalamasının ise %34’üne tekabül etmektedir.

Tablo 2: Düzey 2 Bölgeleri Kişibaşına GSYH (Cari Fiyatlarla, 2001)

BÖLGE ADI USD ($) Türkiye=100

TR Türkiye 2,146 100 TR42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova 4,109 192 TR31 İzmir 3,215 150 TR10 İstanbul 3,063 143 TR51 Ankara 2,752 128 TR21 Tekirdağ, Edirne, Kırklareli 2,733 127 TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik 2,513 117 TR32 Aydın, Denizli, Muğla 2,427 113 TR62 Adana, Mersin 2,393 112 TR81 Zonguldak, Karabük, Bartın 2,324 108 TR22 Balıkesir, Çanakkale 2,105 98 TR61 Antalya, Isparta, Burdur 2,030 95 TR33 Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak 1,891 88 TR71 Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırşehir 1,819 84 TR52 Konya, Karaman 1,599 75 TR63 Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye 1,589 74 TR83 Samsun, Tokat, Çorum, Amasya 1,559 73 TR82 Kastamonu, Çankırı, Sinop 1,497 70 TRB1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli 1,429 67

TR90 Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane 1,428 67 TR72 Kayseri, Sivas, Yozgat 1,422 66 TRC1 Gaziantep, Adıyaman, Kilis 1,398 65 TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır 1,156 54 TRA1 Erzurum, Erzincan, Bayburt 1,081 50

TRC3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt 993 46 TRB2 Van, Muş, Bitlis, Hakkâri 749 35

TRA2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan 730 34

Kaynak: TÜİK veri tabanı ve Eşiyok (2005).

Gelir dağılımı eşitsizliğini değerlendirmede kullanılan en önemli göstergelerden birisi de Gini katsayısıdır. Gini katsayısı, mutlak eşitlik doğrusu ile Lorenz eğrisi arasında kalan alanın mutlak eşitlik doğrusu altında kalan üçgenin alanına oranını ifade etmektedir. Yüzde yüz gelir dağılımı eşitliği halinde Gini katsayısı sıfır değerini almakta, Gini katsayısı bire yaklaştıkça gelir dağılımı eşitsizliği artmaktadır. Aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere TÜİK tarafından 2010 yılına ait eşdeğer hane halkı kullanılabilir gelir istatistiklerine göre Türkiye’de gelir

4

dağılımını gösteren Gini katsayısı 0.402’dir. 2010 yılı verilerine göre; eşdeğer hane halkı kullanılabilir gelirlere göre oluşturulan yüzde 20’lik gruplarda, en yüksek gelire sahip son gruptakilerin toplam gelirden aldığı pay %46.4 iken, en düşük gelire sahip ilk gruptakilerin toplam gelirden aldığı pay %5.8’dir. Buna göre, son yüzde 20’lik grubun toplam gelirden aldığı pay, ilk yüzde 20’lik gruba göre 8 kattır. İstanbul Bölgesi 13,382 TL ile ortalama yıllık eşdeğer hane halkı kullanılabilir geliri en yüksek olan bölge durumundadır. Bunu, 11 bin 116 TL ortalama gelir ile Batı Anadolu Bölgesi izlemektedir. En düşük ortalamaya sahip bölge ise 5 bin 144 TL ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi’dir. Gelir dağılımının adaletsizliğini gösteren en yüksek katsayı değeri Ortadoğu Anadolu (0.417), Güneydoğu Anadolu (0.404) ve Kuzeydoğu Anadolu (0.404) bölgeleridir. Gini katsayısının en düşük olduğu, dolayısıyla gelir dağılımı adaletsizliğinin görece daha düşük düzeyde olduğu bölge ise 0.327 değeriyle Doğu Karadeniz bölgesidir. En gelişmiş bölgelerimizden İstanbul’un Gini katsayı değeri 0.373 iken, Doğu Marmara’nın ise 0.341’dir. Bu sonuçlara göre Türkiye’nin görece az gelişmiş bölgelerindeki gelir dağılımı, ülkenin görece gelişmiş bölgelerine oranla daha adaletsiz bir görünüm arz etmektedir. Gelirden en az pay alan ilk %20’lik dilim Türkiye toplam gelirinden ancak %6 oranında pay almaktadır. Buna karşılık en fazla pay alan son %20’lik dilime dâhil kesim toplam gelirin %46’sını paylaşmaktadır. Gelir bakımından tabandaki dilim ile tavandaki dilim arasındaki gelir farkını bariz şekilde ortaya koyan P80/P20 göstergesi; en yüksek gelir elde eden %20’lik dilimin payının en düşük gelire sahip %20’lik dilimin payına oranını ifade etmektedir. Buna göre bu oran Türkiye genelinde 8 kat iken Doğu Marmara’da 5.5 Kuzeydoğu Anadolu ve Ortadoğu Anadolu’da ise 7.6 kattır.

Tablo 3: Düzey 1 Bazında Dilimler İtibariyle Gelir Dağılımı ve Gini Katsayısı Değerleri

Bölge Adı 2010 Genel* İlk % 20 Son %20 Gini katsayısı

TR Türkiye 9,735 2,841 22,573 0.402

TR Kent 11,076 3,510 25,316 0.389

TR Kır 6,762 2,105 14,983 0.379

TR1 İstanbul 13,382 4,712 30,075 0.373

TR2 Batı Marmara 9,777 3,240 21,093 0.360

TR3 Ege 11,085 3,681 25,323 0.387

TR4 Doğu Marmara 10,147 3,874 21,438 0.341

TR5 Batı Anadolu 11,116 3,681 24,335 0.367

TR6 Akdeniz 9,546 3,137 22,472 0.397

TR7 Orta Anadolu 8,338 2,955 18,305 0.362

TR8 Batı Karadeniz 8,231 2,816 17,284 0.348

TR9 Doğu Karadeniz 8,403 3,171 16,858 0.327

TRA Kuzeydoğu Anadolu 6,429 1,982 15,118 0.404

TRB Ortadoğu Anadolu 6,174 1,987 15,240 0.417

TRC Güneydoğu Anadolu 5,144 1,674 12,298 0.404

Kaynak: TÜİK veritabanı, *: TL

Yukarıdaki tablo bize gelir dağılımın adaletsizliğini bölgesel bazda göstermenin dışında gelir dağılımının bizatihi kendisi hakkında da önemli detaylar vermektedir. Görece en az gelişmiş bölgelerimizden Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki ilk %20’lik dilimin gelirden aldığı pay 5,114 TL, son %20’lik dilimin aldığı gelir ise 12,298 TL’dir. En gelişmiş bölgemiz olan İstanbul’da ise ilk %20’lik dilim 4,712 TL gelire sahipken, son %20’lik dilim 30,075 TL gelir elde etmektedir. Buradan Güneydoğu’daki en yüksek gelir diliminin, İstanbul’daki en yüksek

5

gelir grubunun %41’i kadar gelir elde ettiği sonucunu çıkarabiliriz. Aynı şekilde kentlerde yıllık ortalama hane halkı eş değer kullanılabilir geliri 11,076 TL iken, kırda ise 6,762 TL olduğu dikkat çekmektedir.

GSYH gibi gelir ve yaşam standardını gösteren bir başka gösterge de Satın alma Gücü Paritesidir. Satın alma Gücü Paritesi (SGP)’nin temel amacı, Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla (GSYH) ve bileşenlerinin uluslararası reel karşılaştırmasına yönelik imkân vermesidir. Satın alma Gücü Paritesi, farklı ulusal para birimiyle ifade edilen ekonomik göstergelerin ortak para birimine dönüştürülmesinde kullanılan, ulusal para birimlerinin satın alma gücünü eşitleyen bir değişim oranıdır.

2006 yılı satın alma gücü paritesine göre hesaplanan GSYH rakamları incelendiğinde; Türkiye GSYH’nin 10,500 USD olduğu görülürken, en yüksek kişi başı gelirin 17,200 USD ile İstanbul ve 15,200 USD ile Doğu Marmara bölgesinde olduğu ve en düşük kişi başı gelire sahip bölgenin de 4,600 USD ile Ortadoğu Anadolu olduğu görülmektedir. Kişi başına hacim endeksinde Türkiye 100 kabul edildiğinde ise, İstanbul bölgesi 164 endeks değeri ile en yüksek GSYH endeks değerini almaktadır. Doğu Marmara bölgesi (145), Batı Anadolu (113), Batı Marmara (110) ve Ege bölgeleri (107) Türkiye ortalamasının üzerinde endeks değerine sahiptir. En düşük endeks ise Ortadoğu Anadolu bölgesi 44 endeks değerine sahipken, Doğu Anadolu bölgesinin diğer düzey 1 bölgesi olan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi de 47 değerine sahiptir. Sonuç olarak Doğu Anadolu bölgesi illeri Türkiye ortalamasının yarısının da altında kişi başı gelire sahip gözükmektedirler.

Satın alma gücüne göre Milli gelirin AB, Türkiye, TR10 (İstanbul) ve TRA2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) bazında, 1997-2006 dönemine ilişkin yapılan yakınsama çalışmasına ait grafik incelendiğinde, bölgeler arasındaki gelir farklılıkları ve yıllar itibariyle seyrinde bir

Şekil 1: SGP’ye Göre Düzey 1 Bölgeleri ve Doğu Anadolu

6

yakınsama olmadığı dikkat çekmektedir. İstanbul ve Ağrı alt bölgeleri arasındaki gelir uçurumu son derece çarpıcıdır. AB/Türkiye oranı, 1997’de 3.2 iken, 2006 itibariyle 2.3’e gerilemiştir. Yani Türkiye (özellikle de TRA2 alt bölgesi) ile AB arasındaki gelir farkında bir düşüş görülmektedir.

Yukarıda ele alınan veriler ve yapılan ampirik çalışmalar göz önüne alındığında, bölgeler itibariyle gelir düzeylerinin bir birine yakınlaşmadığı söylenebilir. Başka bir anlatımla, Neoklasik büyüme modelinin temel varsayımı olan yakınsama hipotezinin Türkiye için geçerli olmadığı, kişi başına düşen geliri nispeten düşük olan bölgelerin (Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, Karadeniz ve İç Anadolu bölgesi) kişi başına düşen geliri nispeten yüksek olan bölgeler (Marmara, Akdeniz ve Ege bölgesi) ile aralarındaki farkın kapatılabilmesi için aktif bölgesel gelişme politikalarının uygulanması gerektiğini ortaya koymaktadır.

2.3. Gayri Safi Katma Değerin (GSKD) Bölgesel Dağılımı

Bir üretim sürecinde ortaya çıkan çıktı ile kullanılan girdi arasındaki fark kısaca ‘‘Katma Değer’’ olarak ifade edilmektedir. Başka bir ifadeyle katma değer, üretilen çıktı değerinden, o değerin üretilmesi için kullanılan girdilerin düşülmesiyle elde edilen değer olarak tanımlanmaktadır. Gayrisafi Katma Değer (GSKD) ise bir bölgede yerleşik ekonomik birimlerin belli bir dönemde, bu bölgedeki ekonomik faaliyetleri sonucunda ürettikleri mal ve hizmetlerin (çıktı) üretim değerinden, bu üretimde bulunabilmek için kullandıkları mal ve hizmetler (ara tüketim) değerinin çıkarılması sonucu elde edilen değerdir.

GSKD (temel fiyatlarla) = Çıktı (temel fiyatlarla) - Ara Tüketim (alıcı fiyatlarıyla)

Gayrisafi katma değere ürünler üzerindeki vergiler eklenmesi ve sübvansiyonların çıkarılması sonucunda GSYH’ya ulaşılmaktadır.

Şekil 2: AB, Türkiye ve TRA2 Bölgesinin SGP’ye Göre Yakınsaması

7

GSYH = GSKD + (ürünler üzerindeki vergiler-sübvansiyonlar)

Bölgelerimize ilişkin 1980, 2000 ve 2008 yıllarına ait bölgesel katma değerleri incelendiğinde, katma değerin ülkemizde dengeli dağılmadığı görülmektedir. 2008 yılı itibariyle, Düzey 1 sınıflaması bazında en yüksek katma değer üreten bölgemiz %27.7 pay oranına sahip İstanbul’dur. İstanbul’u sırasıyla %13.7 ve %10.5 oranlarıyla Ege ve Akdeniz bölgeleri takip etmektedir. GSKD olarak en düşük pay alan bölgelerimiz ise Doğu Anadolu bölgesini teşkil eden Kuzeydoğu Anadolu (%1.5) ve Ortadoğu Anadolu (%2.3) bölgeleridir. 1980, 2000 ve 2008 yıllarına ait katma değer payları incelenirken dikkat çeken en önemli nokta ise, bölgelerarası dengesizliğin ele alınan tüm yıllarda görülmekle beraber, aradaki uçurumun giderek arttığı şeklindedir. Nitekim İstanbul bölgesinin Türkiye toplam GSKD içindeki payı 1980 yılında %19.4 iken, 2008 yılında 8.3 puan artarak %27.7’ye yükseldiği dikkati çekmektedir. Katma değer payını artıran diğer bölgelerimiz ise Doğu Marmara (2.3 puan) ve Batı Anadolu’dur (0.7 puan). Diğer bölgelerimiz Türkiye toplam GSKD içindeki paylarını artıramamışlar, GSKD payları aşınmıştır. Örneğin, Batı Karadeniz Bölgesi 3.5 puan gerileyerek en yüksek düşüşü göstermiştir. Yine Ortadoğu Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu Bölgelerinin zaten düşük düzeyde olan katma değer payları bu dönem zarfında toplam bir puan düşüş kaydetmiştir. Doğu Anadolu bölgesinin GSKD payı 1980’de %4.9 iken, 2008 yılına gelindiğinde %3.8’e düşmüştür. Sonuç olarak, katma değer oranlarından bölgesel dengesizliğin giderek arttığı, aradaki makasın açıldığı görülmektedir. En yüksek katma değere sahip İstanbul bölgesi ile en düşük katma değer üreten Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi arasında 18 kat fark olması, üretimin ülke bazında dengesiz dağıldığının en temel kanıtlarından birisidir.

Tablo 4: Dönemler İtibariyle Düzey 1 Bölgelerinin Gayri Safi Katma Değer Payları (%)

Düzey 1 Bölgeleri 1980 2000 2008

Türkiye 100.0 100.0 100.0 İstanbul 19.4 23.3 27.7 Ege 16.4 15.3 13.7 Akdeniz 11.8 12.0 10.5 Doğu Marmara 10.5 12.6 12.8 Batı Anadolu 10.2 10.6 10.9 Batı Karadeniz 8.3 5.7 4.8 Batı Marmara 5.8 4.9 4.9 Orta Anadolu 4.5 4.3 3.8 Güneydoğu Anadolu 4.3 4.9 4.4 Doğu Karadeniz 3.9 2.8 2.6 Ortadoğu Anadolu 2.9 2.4 2.3

Kuzeydoğu Anadolu 2.0 1.4 1.5

Kaynak: TÜSİAD (2008).

Bölgesel GSKD’in sektörel içeriğini İBBS düzey 1 sınıflamasına göre incelediğimizde ise, 12 bölge içinde İstanbul Bölgesinin sanayi ve hizmetler sektöründe aldığı payın diğer bölgelerden önemli ölçüde ayrıştığı göze çarpmaktadır. Sanayi sektöründe İstanbul, Doğu Marmara ve Ege sırasıyla %27, %19 ve %13.6’lık payları ile Türkiye sanayi katma değerinin %60’nı oluşturmaktadırlar. Sanayi sektörü en düşük katma değere sahip olan Doğu Anadolu bölgesinde (Ortadoğu Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu toplamı) ise sadece %2.4’dür. Burada tarım sektörüne yönelik dikkat çeken iki noktaya vurgulamak gerekir. Birincisi, tarım sektöründe yaratılan katma değerin sanayi ve hizmetler sektörüne göre daha normal dağılım

8

göstermesi, diğeri ise Ege ve Akdeniz bölgelerinin tarım sektöründe yüksek oranda katma değer yaratmalarıdır. Batı Karadeniz ve Batı Marmara Bölgeleri de yaklaşık %9 pay ile tarımda önemli bir yere sahiptir. Güneydoğu Anadolu’nun da tarımda aşama kaydettiği ve Türkiye ortalamasına yakın bir değer (%8) aldığı görülmektedir. Tarımsal katma değer açısından Doğu Anadolu’nun, (Ortadoğu Anadolu %4.8 ve Kuzeydoğu Anadolu %3.6) katma değer payı ise %8.4 oranında tespit edilmiştir.

Hizmetler sektöründe de yine İstanbul ve Ege başta olmak üzere, yurdumuzun batı bölgeleri toplam katma değerin büyük bölümünü almaktadır. İstanbul tek başına %31’lik paya sahipken, Ege %13, Batı Anadolu %12, Doğu Marmara %11 ve Akdeniz %10’luk oranlarıyla hizmetler sektöründeki ön plana çıkan bölgelerimizdir. Doğu Anadolu bölgesinin hizmetler sektörü payı sadece %3.9 iken toplam GSKD payı ise %3.8 olarak dikkat çekmektedir.

Tablo 5: Düzey 1 Bazında GSKD’in Sektörel Dağılımı (2008, %)

Bölge Adı GSKD Tarım Sanayi Hizmetler

TR Türkiye 100.0 100.0 100.0 100.0

TR1 İstanbul 27.7 0.7 27.1 31.4

TR3 Ege 13.7 18.3 13.6 13.3

TR4 Doğu Marmara 12.8 8.7 19.0 10.7

TR5 Batı Anadolu 10.9 8.2 9.7 11.7

TR6 Akdeniz 10.5 18.6 8.2 10.3

TR2 Batı Marmara 4.9 8.8 5.4 4.1

TR8 Batı Karadeniz 4.8 9.0 4.6 4.5

TRC Güneydoğu Anadolu 4.4 7.9 4.1 4.0

TR7 Orta Anadolu 3.8 7.0 4.0 3.4

TR9 Doğu Karadeniz 2.6 4.5 2.0 2.7

TRB Ortadoğu Anadolu 2.3 4.8 1.6 2.4

TRA Kuzeydoğu Anadolu 1.5 3.6 0.8 1.5

Kaynak: TÜİK veri tabanından hareketle kendi hesaplamamız.

Bölgelerin ürettiği katma değerlerin sektörel dağılımları incelendiğinde ise dikkat çeken ilk husus hizmetler sektörünün çok büyük bir paya sahip olduğudur. Hizmetler sektörünün toplam katma değer içindeki payı Türkiye ortalaması için %64 oranında tespit edilirken, İstanbul için %73 oranında tespit edilmiştir. Türkiye’de her 100 birim katma değerin %64’ü hizmetler sektöründe, %27’si sanayi ve %8.5’i de tarım sektöründe üretilmektedir. En gelişmiş bölge olarak İstanbul’un hizmetler sektöründeki payı %73 iken, sanayinin payı %26.7 ve tarımın payı ise neredeyse yok sayılacak düzeydedir. Doğu Anadolu bölgesinde hizmetler sektörünün payı ortalama %64 civarındayken, sanayinin payı %16, tarımın payı ise %19 oranında bulunmaktadır.

Bölgesel GSKD üretiminde sanayi sektörünün ön plana çıktığı bölgeler ise TR41 Bursa, Kocaeli, Zonguldak ve Tekirdağ alt bölgeleri ile “Anadolu Kaplanları” olarak ifade edilen Kayseri, Gaziantap ve Manisa alt bölgeleridir. Tarım sektörünün katma değeri yüksek olan bölgelerimiz Ağrı, Van, Şanlıurfa gibi yurdumuzun doğusunda kalan alt bölgeler ile Ege’de yer alan Balıkesir ve Manisa alt bölgeleridir.

9

Tablo 6: Bölgesel GSKD’nin Sektörel Dağılımı (2008)

Bölgeler Tarım Sanayi Hizmetler

TR Türkiye 8.5 27.2 64.3

TR10 İstanbul 0.2 26.7 73.1

TR21 Tekirdağ, Edirne, Kırklareli 11.5 35.6 52.9

TR22 Balıkesir, Çanakkale 20.1 22.6 57.4

TR31 İzmir 4.8 26.7 68.4

TR32 Aydın, Denizli, Muğla 14.4 21.8 63.8

TR33 Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak 19.8 32.3 47.9

TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik 5.5 42.1 52.4

TR42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova 6.1 38.3 55.6

TR51 Ankara 2.6 24.9 72.5

TR52 Konya, Karaman 20.0 22.3 57.7

TR61 Antalya, Isparta, Burdur 14.4 14.7 70.9

TR62 Adana, Mersin 15.4 23.6 61.0

TR63 Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye 15.5 27.3 57.2

TR71 Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırşehir 19.6 25.1 55.4

TR72 Kayseri, Sivas, Yozgat 12.5 30.0 57.5

TR81 Zonguldak, Karabük, Bartın 5.5 38.2 56.3

TR82 Kastamonu, Çankırı, Sinop 21.8 19.3 58.9

TR83 Samsun, Tokat, Çorum, Amasya 18.6 21.6 59.8

TR90 Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane 14.4 20.9 64.7

TRA1 Erzurum, Erzincan, Bayburt 16.8 16.9 66.4

TRA2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan 24.6 12.6 62.8

TRB1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli 13.7 19.5 66.8

TRB2 Van, Muş, Bitlis, Hakkâri 21.3 15.8 62.9

TRC1 Gaziantep, Adıyaman, Kilis 10.4 30.5 59.1

TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır 21.5 16.6 61.9

TRC3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt 13.0 31.2 55.8

Kaynak: TÜİK veri tabanından hareketle tarafımızdan oluşturuldu.

2.4. Kişibaşına Gayri Safi Katma Değer

Kişibaşına GSKD, bölgesel katma değerin nüfusa bölünmesiyle elde edilen bir göstergedir. TÜİK tarafından yayınlanan veriler incelendiğinde, 2004-2008 döneminde Türkiye kişibaşı GSKD ortalamasının %84 oranında arttığı görülmektedir. 2004’te 5,103 USD olan Türkiye kişibaşı katma değeri, 2008 itibariyle 9,384 USD düzeyine yükselmiştir. 2008 yılı itibariyle 26 Düzey 2 bölgesi içinde TR10 İstanbul Bölgesi 14,591 USD’lik kişibaşı katma değeri ile ilk sırada yer almaktadır. İkinci sırada ise 13,265 USD ile TR42 Kocaeli alt bölgesi, üçüncü ve dördüncü olarak da Bursa (13,USD) ve Ankara (12,600 USD) alt bölgeleri gelmektedir. Doğu Anadolu bölgesindeki alt bölgelerden TRA1 Erzurum bölgesi 26 düzey iki bölgesi içinde 20’nci, TRB1 Malatya 21’nci, TRA2 Ağrı 25’nci ve TRB2 Van alt bölgesi 26’ıncı sırada yer almaktadır. Doğu Anadolu bölgesi kişibaşı katma değerde de Güneydoğu Anadolu bölgesi ile birlikte son sırada yer almaktadır. 3,419 USD ile en az kişibaşı GSKD yaratan Van alt bölgesinin kişi başı katma değeri birinci sıradaki İstanbul alt bölgesinin %23’üne, Türkiye ortalamasının ise %36’sına eşdeğerdir.

10

Tablo 7: Düzey 2 Bölgeleri İtibariyle Kişi Başına GSKD (2004-2008)

Bölge Adı Kişi başına GSKD (USD)

2004 Sıra 2008 Sıra TR Türkiye 5,103 - 9,384 - TR10 İstanbul 7,943 1 14,591 1 TR42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova 7,183 2 13,265 2 TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik 6,930 4 12,983 3 TR51 Ankara 6,978 3 12,598 4 TR21 Tekirdağ, Edirne, Kırklareli 6,300 6 12,243 5 TR31 İzmir 6,598 5 11,568 6 TR61 Antalya, Isparta, Burdur 6,048 7 10,334 7 TR32 Aydın, Denizli, Muğla 5,320 8 9,076 8 TR22 Balıkesir, Çanakkale 4,515 10 9,000 9 TR81 Zonguldak, Karabük, Bartın 5,209 9 8,734 10 TR33 Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak 4,042 13 8,256 11 TR62 Adana, Mersin 4,065 12 7,363 12 TR52 Konya, Karaman 3,887 14 7,213 13 TR90 Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane 3,545 18 7,059 14 TR83 Samsun, Tokat, Çorum, Amasya 3,549 17 6,914 15 TR72 Kayseri, Sivas, Yozgat 3,635 16 6,813 16 TR71 Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırşehir 3,674 15 6,789 17 TR82 Kastamonu, Çankırı, Sinop 4,178 11 6,676 18 TR63 Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye 3,155 19 5,937 19 TRA1 Erzurum, Erzincan, Bayburt 2,975 21 5,520 20

TRB1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli 3,017 20 5,517 21

TRC1 Gaziantep, Adıyaman, Kilis 2,678 22 4,597 22 TRC3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt 1,853 26 3,812 23 TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır 2,377 23 3,724 24 TRA2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan 2,048 24 3,601 25

TRB2 Van, Muş, Bitlis, Hakkâri 1,877 25 3,419 26

Kaynak: TÜİK veri tabanından hareketle tarafımızdan düzenlendi.

3. DIŞ TİCARET GÖSTERGELERİ AÇISINDAN ÖNE ÇIKAN KENTLER

Bu bölümün konusunu seçilmiş dış ticaret göstergeleri (ihracat, ithalat ve dış ticaret dengesi gibi parametreler göz önüne alınarak) açısından kentlerin göreli konumlarının çözümlenmesi amaçlanmaktadır. Başka bir anlatımla, D. Anadolu’da yer alan kentler başta olmak üzere, net ithalatçı ve net ihracatçı kentlerin ortaya konması hedeflenmektedir.

3.1. Dış Ticarette Bölgeler Arası Karşılaştırma ve Doğu Anadolu Bölgesinin Yeri

Bölgesel gelişme ve gelir düzeyi hakkında fikir veren bir diğer gösterge de bölgesel dış ticaret göstergesidir. Ülkemiz dış ticaret hacmi; ihracatı ve ithalatı sürekli artış kaydetmektedir. İhracattaki artışlar oldukça olumlu karşılanırken, ithalattaki dolayısıyla dış ticaret açığındaki artışlar ise cari açık nedeniyle endişe ile izlenmektedir. Bölgesel bazda gerçekleştirilen dış ticaret rakamları incelendiğinde, İstanbul’un tek başına Türkiye ihracatının %47’sini, ithalatının ise %53’ünü yaptığı anlaşılmaktadır. Sahip olduğu jeopolitik konum, tarihi, nüfusu ve limanları ile İstanbul ekonominin ve dış ticaretin çekim merkezi konumundadır. Sanayinin en çok geliştiği bölgemiz olan Doğu Marmara da üretimden kaynaklanan mal ihracatı ve aramalı ithalatının yoğunluğu nedeniyle toplam ihracatın %20’sini ve toplam ithalatın ise

11

%12’sini gerçekleştirmektedir. Hem ihracatta hem de ithalatta sırasıyla %12 ve %7’lik payıyla 12 Düzey 1 bölgesi içinde üçüncü olan bölge ise Ege Bölgesi’dir. Türkiye ihracatında ve ithalatında %1 ve altında katkı sağlayan bölgelerimiz ise Orta Anadolu, Batı Karadeniz, Ortadoğu Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu bölgelerimiz gelmektedir.

Tablo 8: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Dış Ticaret (USD, 2010)

Bölge Adı İhracat (Milyon

USD) Kişi başı ihracat

İthalat (Milyon USD) Kişi başı ithalat

TR Türkiye 113,883 (%100) 1,545 185,544 (%100) 2,517

TR1 İstanbul 53,134 (%47) 4,008 98,437 (%53) 7,426

TR4 Doğu Marmara 22,686 (%20) 3,316 22,265 (%12) 3,254

TR3 Ege 13,467 (%12) 1,389 13,768 (%7) 1,420

TR5 Batı Anadolu 6,776 (%6) 965 9,945 (%5) 1,417

TR6 Akdeniz 6,024 (%5) 639 8,481 (%5) 900

TRC G. Doğu Anadolu 5,178 (%5) 682 4,018 (%2) 529

TR9 Doğu Karadeniz 1,915 (%2) 761 249 (%0.1) 99

TR7 Orta Anadolu 1,573 (%1) 409 1,832 (%1) 476

TR2 Batı Marmara 1,234 (%1) 390 1,305 (%0.7) 412

TR8 Batı Karadeniz 969 (%1) 214 2,662 (%1) 589

TRB Ortadoğu Anadolu 668 (%0.6) 183 208 (%0.1) 57

TRA K. Doğu Anadolu 225 (%0.2) 102 105 (%0.1) 48

Kaynak: TÜİK veritabanı

Kişi başı ihracat ve kişi başı ithalat da bölgesel ihracat tutarıyla doğru orantılı olarak gerçekleşmektedir. Türkiye kişi başı ihracat tutarı 1,545 USD iken, İstanbul 4,008 USD ve Doğu Marmara 3,316 USD ile Türkiye ortalamasının üzerinde seyretmektedir. Diğer 10 bölge ise Türkiye ortalamasının altında değere sahiptir. Kişi başı ithalat değerlerinde de bu iki bölgemiz Türkiye ortalamasının üzerinde, diğer on bölge ise altında bir değer sahiptir. Doğu Anadolu Bölgesi hem toplam dış ticaret göstergelerinde hem de kişi başı dış ticaret göstergelerinde Türkiye’nin en geri bölgesi konumundadır.

Klasik coğrafi bölgeler ayrımına göre de baktığımızda ihracatın çok büyük oranda (%67 pay ile) Marmara bölgesinde yoğunlaştığını görmekteyiz. Marmara Bölgesini Ege (%12) ve İç Anadolu Bölgesi (%8) takip etmektedir. Akdeniz Bölgesi %5 pay alırken Karadeniz ise ülke ihracatının %3’ünü gerçekleştirmektedir. Güneydoğu Anadolu’nun ihracattaki payı %4 iken Doğu Anadolu Bölgesinin payı ise sadece %1’dir. Doğu Anadolu’nun ihracat payının son derece düşük olması, bu bölgemizin sanayi üretim tabanının zayıf olduğunun diğer kanıtıdır.

Türkiye toplam ihracatında bölgeler arası dağılımı dengeli olmadığı gibi aynı bölge içinde de homojen bir dağılım göstermediği izlenmektedir. Nitekim Marmara Bölgesinde toplam ihracatın %70’ini tek başına İstanbul gerçekleştirirken, %14’ünü Bursa ve %12’sini de Kocaeli gerçekleştirmektedir. Bu üç şehir Marmara Bölgesi toplam ihracatının %96’sını, başka bir ifadeyle, neredeyse tamamını oluşturmaktır. Ege Bölgesinin toplam ihracatının %92’sinin üç kent tarafından yapıldığı görülmektedir: İzmir (%50), Manisa (%26) ve Denizli (%16). İç Anadolu Bölgesinde de Ankara (%62), Kayseri (%13) ve Konya (%11)’nın bölgenin toplam ihracatının %86’sını oluşturdukları görülmektedir. Günaydoğu Anadolu Bölgesinde Gaziantep tek başına bölge ihracatının %68’sini gerçekleştirirken, Doğu Anadolu

12

Bölgesinde Hakkari ve Malatya bölge ihracatının %66’sını gerçekleştirmektedir. Karadeniz’de Trabzon ili ön plana çıkarken, Akdeniz Bölgesinde Hatay, Adana ve Mersin bölge ihracatının %70’ini karşılamaktadırlar.

Şekil 3: Doğu Anadolu Bölgesi İhracatının İllere Göre Dağılımı (2011) (%)

Kaynak: TÜİK veri tabanından hareketle kendi hesaplamamız.

Aşağıda tablo 9’da, 2011 verileri dikkate alınarak, Doğu Anadolu bölgesinde yer alan kentlere ilişkin ihracat, ithalat ve net ihracatçı ve net ithalatçı kentlerin konumu belirlenmiştir.

Tablo 9: Doğu Anadolu İllerinin Dış Ticaret Değerleri ve 81 İl İçindeki Sıralamaları (2011)

İl İhracat Sırası İthalat Sırası Dış Ticaret Dengesi

Türkiye 134,971,545 - 240,838,000 - -105,869,000 Hakkâri 339,081 28 32,976 57 306,105 Malatya 280,381 30 105,930 40 174,451 Iğdır 98,089 46 8,329 72 89,760 Ağrı 77,609 50 70,995 47 6,614 Elazığ 42,540 61 57,677 50 -15,137 Erzurum 22,895 67 49,828 54 -26,933 Van 20,126 69 38,543 56 -18,417 Muş 7,873 71 2,715 76 5,158 Bingöl 4,917 74 933 78 3,984 Bayburt 3,240 75 3,461 75 -221 Bitlis 2,224 76 8,658 71 -6,434 Erzincan 2,209 77 25,426 62 -23,217 Ardahan 1,595 78 248 79 1,347 Kars 1,094 79 1,800 77 -706 Tunceli - 81 - 81 - Doğu Anadolu 904,130 - 407,546 - 496,584

Kaynak ve Notlar: Kendi hesaplamamız. İhracat, ithalat değerleri bin dolardır.

13

Tablo incelendiğinde, açıkça görüleceği üzere, Doğu Anadolu bölgesi illeri dış ticaret göstergeleri açısından genellikle son sırada yer almaktadır. Ancak Hakkari ve Malatya gibi görece yüksek ihracat performansı gösteren kentlerimiz Türkiye’de 81 kent içerisinde orta sıralarda bulunmaktadırlar.

Doğu Anadolu bölgesine ilişkin net ihracatçı ve net ithalatçı illerin yapısı incelendiğinde, bu bölgemizde yer alan kentlerimizden Erzurum 2010 yılı itibariyle yaklaşık 27 milyon dolar net ithalatçı iken, bu ilimizi Erzincan, Van, Elazığ ve Bitlis izlemektedir. D. Anadolu bölgemizde net ihracatçı kentler olarak da Hakkari, Malatya, Iğdır, Ağrı, Muş ve Bingöl kentleri öne çıkmaktadır.

Tablo 10: Net İhracatçı ve Net İthalatçı Konumundaki İller (2011)

Net İthalatçı İller Sıralaması

(Bin USD) Net İhracatçı İller Sıralaması

(Bin USD)

Türkiye - 71,661,113 Hakkâri 306,105 Erzurum -26,933 Malatya 174,451 Erzincan -23,217 Iğdır 89,760 Van -18,417 Ağrı 6,614 Elazığ -15,137 Muş 5,158 Bitlis -6,434 Bingöl 3,984

Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle kendi hesaplamamız.

Sonuç olarak, D. Anadolu bölgesinin gerek ihracat ve gerekse de ithalat değerlerine göre Türkiye dış ticareti içerisindeki payı son derece düşük olup, marjinal düzeyde kalmaktadır. Başka bir anlatımla, D. Anadolu’da yer alan kentlerimizin sanayi tabanı son derece cılız olduğundan ihracat kapasitesi zayıf kalmıştır. İhracata dayalı büyüme modelinin uygulanması ile birlikte birçok Anadolu kenti (Denizli, Kayseri, Çorum, Edirne, G. Antep, Konya) sanayi üretiminde ve ihracatta önemli gelişmeler gösterirken D. Anadolu bölgesinde yer alan kentlerimiz bu sürecin dışında kalmıştır. Bu bağlamda bu bölgemizde yer alan kentlerin sanayi üretim yapılarını güçlendirecek, deyim yerindeyse bu kentlerimize yönelik bir sanayileşme seferberliğinin başlatılması (hazırlanacak bölgesel kalkınma planları ve sanayileşme politikaları çerçevesinde) gelinen bu aşamada kaçınılmaz gözükmektedir.

3.2. Dış Ticarette İller ve Bölgeler İtibariyle Sektörel Yoğunlaşma Analizi

Dış ticarette hem bölgesel hem sektörel yoğunlaşma birlikte değerlendirildiğinde, oldukça dikkat çekici sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Her bir düzey 2 bölgesinin ihracatında ve ithalatında öne çıkan ilk beş sektör bulunup, bölgenin dış ticaretindeki payları ve bu beş sektörün toplamının bölge içindeki yoğunlaşması hesaplanmıştır. Buna göre düzey 2 bölgelerinin ihracatında ve ithalatında en önemli katkıyı yapan sektörler NACE REV. 1’e göre Tablo 11’de gösterilmiştir *.

* Nace Rev. 1 kodları için bkz EK 1.

14

Türkiye toplam ihracatında öne çıkan sektörler sırasıyla, 34 kodlu motorlu kara taşıtları ve römorklar (%13), 27 kodlu ana metal sanayi (%12.7), 17 kodlu tekstil ürünleri (%9.6), 18 kodlu giyim eşyası (%9.3) ve 29 kodlu bys makine ve teçhizat (%7.9) sektörüdür. İhracatta en yüksek değere sahip TR10 (İstanbul bölgesi) ihracatında ise, tekstil, giyim eşyası, bys makine ve teçhizat, ana metal ve kimyasal madde ve ürünler sektörü en yüksek paya sahiptir. İstanbul bölgesinin Türkiye ihracatı ile oldukça paralel bir sektörel dağılım izlediğini görmekteyiz. Doğu Anadolu bölgesinin ihracat profiline baktığımızda ise; TRA1 Erzurum alt bölgesinde 25 kodlu plastik ve kauçuk ürünleri imalatı ile 26 kodlu metalik olmayan mineral ürünlerin imalatı sektörlerinin ön plana çıktığı görülmektedir. TRA2 Ağrı alt bölgesi ihracatında, metalik olmayan mineral ürünler, gıda ve tekstil ürünleri imalatı sektörleri önde görülürken, TRB1 Malatya bölgesinde gıda sektörü çok büyük oranda öne çıkmakta, tarım sektörü de ikinci sırada gelmektedir. TRB2 Van bölgesi ihracatında ise ana metal sanayii ve tekstil ürünleri imalatı ile makine ve teçhizat imalatı önemli yer tutmaktadır.

Tablo 11: Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İhracatı İçinde İlk 5 Sektör Payı (2010, %)

Bölgeler İhracatta İlk 5 sektör İlk 5 sektör payı

TR Türkiye 17 (%9.6) 18 (%9.3) 27 (%12.7) 29 (%7.9) 34 (%13) 52.6% TR10 İstanbul 17 (%10.4) 18 (%15.9) 24 (%5.8) 27 (%18.6) 29 (%8.6) 59.2% TR21 Tekirdağ 15 (%12.1) 17 (%16.6) 18 (12.1) 25 (%9.4) 29 (%14.9) 65.1% TR22 Balıkesir 14 (%8.4) 15 (%23.7) 17 (%13) 26 (%15.6) 31 (%9.8) 70.6% TR31 İzmir 1 (%10.9) 15 (%11.3) 18 (13.5) 24 (%9.9) 29 (%8.1) 53.7% TR32 Aydın 17 (%29.1) 18 (%12.7) 27 (%14.4) 28 (%5.6) 31 (%7.8) 69.6% TR33 Manisa 15 (%9.5) 28 (%6.7) 29 (%17.4) 31 (%10.9) 32 (%35.1) 79.6% TR41 Bursa 17 (%9.7) 29 (%5) 34 (%60) - - 74.7% TR42 Kocaeli 23 (%25.5) 25 (%5.3) 29 (%4.5) 31 (%5.8) 34 (%40.9) 82.0% TR51 Ankara 24 (%12.4) 27 (%8.2) 28 (%11.7) 29 (%17.5) 34 (%6.8) 56.6% TR52 Konya 15 (%27) 27 (%10.6 28 (%4.6) 29 (%20.4) 34 (%16.3) 78.9% TR61 Antalya 1 (%37.6) 14 (%6.7) 17 (%3.7) 20 (%6.2) 26 (%21.5) 75.7% TR62 Adana 1 (%27.6) 15 (%12.1) 17 (%10.1) 24 (%11.1) 26 (%5.5) 66.4% TR63 Hatay 1 (%25.7) 15 (%4.4) 17 (%18) 27 (%35) 29 (%3.4) 86.5% TR71 Kırıkkale 15 (%8.8) 17 (%9.3) 25 (%34.4) 28 (%7.9) 29 (%11.2) 71.6% TR72 Kayseri 17 (%21.4) 28 (%8.3) 29 (%10.9) 31 (%8.7) 36 (%21.6) 70.9% TR81 Zonguldak 26 (%9.5) 27 (%70.1) 28 (%3.8) 29 (%5.2) - 88.6% TR82 Kastamonu 1 (%35.1) 13 (%3.5) 14 (%3.7) 15 (%42.1) 33 (%3.8) 88.2% TR83 Samsun 1 (%9.9) 15 (%24.9) 18 (%8.5) 27 (%12.8) 29 (%16.7) 72.8% TR90 Trabzon 1 (%48.3) 13 (%13.5) 15 (%25.1) - - 87.4% TRA1 Erzurum 18 (%6) 20 (%5.8) 24 (%7.1) 25 (%45.7) 26 (%10.9) 75.6% TRA2 Ağrı 15 (%15.5) 17 (%15.5) 18 (%8.8) 26 (%11.8) 29 (%10) 61.5% TRB1 Malatya 1 (%9.4) 14 (%5.2) 15 (%65.4) 17 (%3.8) 26 (%5.7) 89.5% TRB2 Van 17 (%9) 24 (%7.4) 26 (%6.5) 27 (%37) 29 (%8.1) 67.9% TRC1 Gaziantep 15 (%20.2) 17 (%43.3) 24 (%5.1) 25 (%8.3) 27 (%5.7) 82.6% TRC2 Şanlıurfa 14 (%12.5) 15 (%19.3) 26 (%25.4) 27 (%9) 31 (%10.3) 76.5% TRC3 Mardin 15 (%21.4) 18 (%6.3) 26 (%21.6) 27 (%30.8) - 80.2%

Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle kendi hesaplamamız.

Tablodan çıkarılan bir başka önemli sonuç ise, sanayileşmede daha önde olan Kocaeli, Bursa, Zonguldak ve İstanbul gibi alt bölgelerde ana metal sanayi, makine ve teçhizat ve motorlu kara taşıtları temel sektörler olarak öne çıkmaktadır. Malatya, Gaziantep, Mardin, Ağrı ve Şanlıurfa gibi Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerimizde yer alan kentlerde ise gıda, tekstil, giyim eşyası, metalik olmayan diğer mineral ürünler sektörlerinin öne çıktıkları görülmektedir. Dikkat çeken diğer bir nokta ise, sanayileşmiş veya daha gelişmiş olan bölgeler ihracatta sektörel olarak daha fazla çeşitlilik arz ederken, görece geri olan bölgeler

15

sektörel çeşitlilikten ziyade, birkaç sektörde yoğunlaşmışlardır. Ekonomi Bakanlığı’nın da üzerinde önemle durduğu bir gösterge olan çeşitlilik; bir ilde ihracata konu olan ürünleri değil ilde üretilip ihraç edilen ürünleri esas almaktadır (Ekonomi Bakanlığı, 2012). Çeşitliliği yüksek olan bir ilde var olan beceriler çok sayıda ürünün rekabetçi avantajla üretilmesi ve ihraç edilmesi için uygundur. Aynı şekilde, çeşitliliği düşük olan bir ilde ise az sayıda ihracata konu ürün üretilmektedir. Buna göre çeşitlilik performansı hesaplanan illerimizden, ihracata konu malların üretiminde en çok çeşitliliğe sahip ilk on il sırasıyla İstanbul, İzmir, Ankara, Konya, Adana, Mersin, Kocaeli, Tekirdağ, Antalya ve Kayseri’dir. Doğu Anadolu bölgesi illeri ise genellikle en az çeşitlilik gösteren iller konumundadırlar.

Düzey 2 bölgeleri ithalatındaki sektörel yoğunlaşmada ise şu bulgulara ulaşmaktayız: Türkiye ithalatında en yüksek paya sahip olan sektörler sırasıyla, 24 kodlu kimyasal madde ve ürünler, 11 kodlu ham petrol ve doğalgaz, 27 kodlu ana metal sanayi, 34 kodlu motorlu kara taşıtı ve römorklar ve 29 kodlu bys makine ve teçhizat sektörüdür. Doğu Anadolu Bölgesi ithalatında tarım ve hayvancılık sektörü, kimyasal madde ve ürünler sektörü ile bys makine ve teçhizatı imalatı, elektrikli makine ve cihazların imalatı ile kara taşıtları sektörü ithalatı toplam bölge ithalatı içinde öne çıkmaktadır.

Tablo 12: Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İthalatı İçinde İlk 5 Sektör Payı (2010, %)

Bölgeler İthalatta İlk 5 sektör İlk 5 sektör payı TR Türkiye 11 (%11.6) 24 (%14.6) 27 (%10.1) 29 (%8.4) 34 (%8.5) 53.1% TR10 İstanbul 23 (%9.3) 24 (%18) 27 (%10.6) 29 (%8.4) 34(%8.1) 54.5% TR21 Tekirdağ 1 (%16.9) 15 (%11.2) 24 (%15.1) 27 (%10.5) 29 (%13.5) 67.2% TR22 Balıkesir 1 (%16.8) 15 (%18.5) 24 (%16.5) 27 (%7.3) 29 (%12.5) 71.6% TR31 İzmir 23 (%12.2) 24 (%15.2) 29 (%7.3) 34 (%12.2) 51 (%9.2) 56.1% TR32 Aydın 1 (%4.7) 17 (%15.7) 24 (%5.8) 27 (%54.2) 29 (%6.4) 86.9% TR33 Manisa 24 (%11.1) 27 (%9.3) 29 (%10.8) 31 (%43.9) 32 (%8.1) 83.2% TR41 Bursa 17 (%7.1) 24 (%13.0) 27 (%14.5) 29 (%11.3) 34 (%28.6) 74.5% TR42 Kocaeli 11 (%40.4) 23 (%11) 24 (%7.2) 27 (%8.4) 34 (%12.1) 79.2% TR51 Ankara 11 (%52.8) 24 (%4.3) 27 (%4.4) 29 (%9.6) 35 (%5.3) 76.4% TR52 Konya 1 (%15.3) 15 (%10.2) 24 (%21.9) 27 (%11.2) 29 (%13.9) 72.4% TR61 Antalya 1 (%9.2) 24 (%16.4) 25 (%6) 29 (%8.7) 35 (%31.5) 71.9% TR62 Adana 1 (%20.6) 23 (%10.1) 24 (%20.9) 29 (%9.5) 36 (%7) 68.0% TR63 Hatay 1 (%12.6) 10 (%19.4) 27 (%10.6) 29 (%8.4) 51 (%28) 79.0% TR71 Kırıkkale 1 (%25.2) 17 (%9.1) 24 (%29.5) 27 (%8.6) 29 (%10.3) 82.7% TR72 Kayseri 1 (%7.8) 17 (%3.8) 24 (%15.3) 27 (%43.8) 29 (%7.7) 78.5% TR81 Zonguldak 10 (%32.1) 13 (%34.2) 27 (%18.4) 29 (%4.3) 51 (%5.9) 94.9% TR82 Kastamonu 1 (%8.1) 2 (%10.4) 15 (%8.8) 23 (%7.4) 29 (%32.2) 66.9% TR83 Samsun 1 (%21.7) 10 (%19) 29 (%6.6) 35 (%6.4) 51 (%22.7) 76.4% TR90 Trabzon 2 (%4.6) 10 (%39.2) 21 (%5.3) 24 (%8.6) 29 (%10.4) 68.2% TRA1 Erzurum 10 (%32.2) 17 (%7.1) 26 (%6.3) 29 (%16.4) 31 (%19.4) 81.3%

TRA2 Ağrı 1 (%32.5) 15 (%8.8) 20 (%8.4) 26 (%10.6) 36 (%10.3) 70.7%

TRB1 Malatya 1 (%16) 23 (%15.7) 24 (%13.6) 29 (%22.6) 31 (%15) 82.8%

TRB2 Van 20 (%5.2) 23 (%31.8) 29 (%14.3) 32 (%5.4) 36 (%31.8) 88.6%

TRC1 Gaziantep 1 (%15.4) 15 (%4.7) 17 (%7.6) 24 (%46.4) 29 (%14) 88.0% TRC2 Şanlıurfa 1 (%44.6) 24 (%11) 26 (%5.7) 29 (%5.3) 36 (%10.7) 77.3% TRC3 Mardin 1 (%22.5) 23 (%23) 24 (%4.8) 29 (%28.4) 31 (%4.2) 20.9%

Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle kendi hesaplamamız.

Tabloda dikkat çeken önemli bir nokta da, tarım ve hayvancılık sektörü ithalatının 16 alt bölgede ilk beş sektör içinde olmasıdır. Geniş tarım arazileri ve tarımsal nüfus düşünüldüğünde, Türkiye’nin tarım ve hayvancılık sektöründe ithalatın daha düşük

16

seviyelerde olması beklenebilirdi. Petrol ve petrol türevleri de (ithalatta dışa bağımlı olmamız nedeniyle) hemen hemen tüm bölgelerimizin ithalatında önemli bir yer tutmaktadır.

Yukarıdaki satırlarda düzey 2 bölgelerinin toplam ihracatında ve toplam ithalatında öne çıkan sektörleri inceledik. Aşağıdaki satırlarda ise tarım ve hayvancılık sektörü ile imalat sanayi sektörlerinin ihracat ve ithalat parametrelerine göre düzey 2 bölgelerinin payının incelenmesi amaçlanmaktadır. Bu defa sektörler bazında bölgesel yoğunlaşmaya odaklanacağız †. Alt sektörler itibariyle düzey 2 bölgelerinin toplam ihracat payları incelendiğinde, ilk dikkat çeken husus İstanbul’un tek başına tarım ve hayvancılık sektörü, rafine edilmiş petrol ürünleri ile kara taşıtları sektörleri hariç tüm sektörlerde Türkiye ihracatının çok büyük kısmını gerçekleştirmesinde izlenmektedir. Başka bir anlatımla, İstanbul, imalat sanayi ihracatında da monopolleşmiş bir yapı göstermektedir.

7 düzey 2 bölgesini barındıran (24 il) Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgeleri toplam ihracatının Türkiye toplam ihracatı içindeki payı %5.4’tür. Bu iki bölgenin Türkiye toplam ihracatından göreli olarak önemli pay aldığı sektörler; gıda ürünleri ve içecek imalatı (%19), tekstil ürünleri imalatı (%15), kâğıt ve kâğıt ürünleri (%16), plastik ve kauçuk ürünleri (%8), tabaklanmış deri, bavul, el çantası, saraciye ve ayakkabı sektörü (%9) ile metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatıdır (%12). Diğer sektörlerin ise %5’in altında paya sahip oldukları görülmektedir.

Alt sektörler itibariyle düzey 2 bölgelerinin toplam ithalat payları incelendiğinde ‡, İstanbul bölgesinin, Türkiye toplam ithalatının %53’ünü gerçekleştirmekle birlikte, hemen hemen bütün sektörlerde ithalatta ilk sırada yer aldığı izlenmektedir. Kocaeli ve Ankara alt bölgeleri de ithalatta ikinci ve üçüncü sırayı paylaşmaktadırlar.

Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgelerinin toplam ithalatının Türkiye toplam ithalatı içindeki payı %2.3’tür. Bu iki bölgenin Türkiye toplam ithalatından göreli olarak önemli pay aldığı sektörler; tarım ve hayvancılık (%12.2), gıda ürünleri ve içecek imalatı (%5.4) ile kimyasal madde ve ürünler (%6.4) sektörleridir. Başka bir ifadeyle, kimyasal madde ve ürünler sektörü istisna kabul edilirse, bu bölgelerimizin ağırlıklı olarak emek yoğun sektörlerde uzmanlaştığı görülmektedir. Kuşkusuz bu yapı orta ve uzun dönemde sürdürülebilir bir bölgesel kalkınma için son derece olumsuz öğeler taşımaktadır. Zira düşük katma değer üreten sektörlere dayalı bir bölgesel uzmanlaşma zamanla bölgenin diğer bölgeler karşısında fakirleşmesine yol açacaktır.

4. İMALAT SANAYİİNİN BÖLGESEL DAĞILIMI

Bu bölümde tarihsel açıdan bölgesel sanayileşmenin genel bir çözümlenmesi amaçlanmaktadır. Bu çerçevede imalat sanayine ilişkin kullanacağımız göstergeler; tesis

sayısı, istihdam ve katma değerdir. Çalışmada kullandığımız veriler TÜİK’in sanayi sayımlarına ve imalat sanayi istatistiklerine dayanmaktadır.

† Düzey 2 bölgeleri bazında ihracatın sektörel dağılımı tablosu için bkz EK 2. ‡ Düzey 2 bölgeleri bazında ithalatın sektörel dağılımı tablosu için bkz EK 3.

17

4.1. Bölgesel Tesis Sayısı Payları

Bölgeler itibariyle tesis sayısı paylarını gösteren Tablo verileri incelendiğinde, 1927 yıllarında imalat sanayi tesislerinin 2000’li yıllara göre daha dengeli dağıldığı söylenebilir. 1927 yılında Marmara bölgesinin imalat sanayi tesis payı %29.4 iken, izleyen yıllarda hızla artmaya başlamış, 2000 yılında %50.4’e, 2001 yılında ise %52.4’e yükselmiştir. Günümüzde bölgesel sanayileşme düzeyi açısından en geri konumda bulunan Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin imalat sanayi tesis payı sırasıyla %5.1 ve %7.4 olarak tespit edilmiştir. 2000’li yıllara gelindiğinde sanayileşme açısından en geri konumda bulunan Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin tesis payı 1927 yılına göre sırasıyla 3.9 ve 4.6 puan aşınmış gözükmektedir. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Doğu Anadolu bölgesinin, görece daha iyi bir konumda olduğu görülmektedir. Bu iki bölgemiz ile birlikte, tesis sayısı payı azalan diğer bölgelerimiz Ege, Karadeniz ve İç Anadolu bölgesidir.

Tabloda dikkat çeken bulgulardan birisi de, Marmara bölgesinin tek başına Türkiye imalat sanayi tesislerinin yarıdan fazlasına sahip olmasıdır. Kuşkusuz bu bulgu bile tek başına ülkemizde sanayinin Marmara bölgesinde kutuplaştığını, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerimiz başta olmak üzere Karadeniz ve Akdeniz bölgelerimizde imalat sanayi tesislerinin sınırlı kaldığını göstermektedir.

Tablo 13: Bölgeler İtibariyle Tesis Sayısındaki Gelişme: Bölge Payları (%)

Bölgeler 1927 1964 1973 1981 1996 2000 2001

Marmara 29.4 56.1 54.7 57.9 49.7 50.4 52.4

Ege 19.1 14.0 15.0 14.9 19.9 17.7 17.4

İç Anadolu 13.6 11.6 12.6 11.6 12.6 14.6 14.1

Karadeniz 17.5 8.2 7.8 6.8 7.1 6.8 6.3

Akdeniz 7.9 6.4 6.6 5.5 5.7 5.9 5.8

Güneydoğu Anadolu 7.4 1.7 2.1 2.0 3.6 3.2 2.8

Doğu Anadolu 5.1 1.6 1.2 1.4 1.3 1.3 1.2 Kaynak: 1927-1996 verileri Eşiyok’tan (2003) alınmıştır. 2000 ve 2001 verileri ise TÜİK imalat sanayi verilerinden hareketle tarafımızdan hesaplandı.

4.2. Bölgesel İstihdam Payları

Bölgeler itibariyle istihdam paylarını gösteren Tablo 14 verileri incelendiğinde, istihdam payı göstergesine göre de Marmara bölgesinin belirleyici karakteri öne çıkmaktadır. 1927 yılında %30 olan Marmara bölgesinin istihdam payı, 1964’lı yıllar ile birlikte artmaya başlamış, 2001 yılında %53.3 oranına yükselmiştir. 1927-2001 döneminde Marmara ve İç Anadolu bölgelerinin dışında diğer tüm bölgelerin istihdam payında düşüş gerçekleşirken, istihdam payı dramatik düzeyde düşen bölgelerimizin başında Karadeniz, Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerimiz gelmektedir. Buna göre Karadeniz bölgesinin 1927 yılında %15.7 olan istihdam payı, 2001 yılında %6.5’e, Güneydoğu’nun payı %7.1’den %2.5’e gerilerken, aynı yıllar arasında Doğu Anadolu bölgesinin zaten oldukça düşük olan istihdam payı %3.2 oranından %1.5’e düşmüştür.

18

Tablo 14: Bölgeler İtibariyle İmalat Sanayi İstihdamının Dağılımı (%)

Bölgeler 1927 1964 1973 1981 1996 2000 2001

Marmara 30.0 46.7 49.3 48.1 50.9 51.8 53.3

Ege 22.7 16.3 14.4 13.9 17.4 16.6 16.7

İç Anadolu 10.6 15.0 13.0 12.4 12.1 13.1 12.9

Karadeniz 15.7 8.2 11.1 10.8 7.3 7.1 6.5

Akdeniz 9.5 8.8 8.1 10.4 7.7 6.9 6.5

Güneydoğu Anadolu 7.1 1.2 1.5 2.1 2.7 2.8 2.5

Doğu Anadolu 3.2 3.8 2.4 2.3 1.9 1.7 1.5

Kaynak ve Notlar: 1927-1996 verileri Eşiyok’tan (2003) alınmıştır. 2000 ve 2001 verileri ise kendi hesaplamamız.

4.3. Bölgesel Katma Değer Payları

Bölgeler itibariyle katma değer verilerini gösteren Tablo 15 incelendiğinde, Marmara bölgesinin imalat sanayinden yaratılan katma değerin %50’den fazlasını tek başına yarattığı izlenmektedir. Bölgesel katma değer payı sıralamasına göre öne çıkan diğer bir bölgemiz Ege’dir. Ege bölgesi 1973 verilerine göre Türkiye imalat sanayi katma değerinin %13.3’ünü karşılarken, 2001 itibariyle ise %20.2’sini üretmektedir. Karadeniz ve Akdeniz bölgeleri ise katma değer bakımından önemli gerileme kaydetmişlerdir. Nitekim Karadeniz bölgesi 1973’de %9.6 paya sahipken 2001 itibariyle %4.3’e, Akdeniz bölgesi ise %11’den %7.1’e gerilemiştir. Görece geri bölgelerimizin başında gelen Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerimizin imalat sanayi katma değer paylarının son derece yetersiz olduğu görülmektedir. Doğu Anadolu bölgesinin 1973 yılında %1.7 olan imalat sanayi katma değer payı, zamanla azalarak 2001 yılında %0.9 oranına gerilemiştir.

Tablo 15: Bölgeler İtibariyle İmalat Sanayi Katma Değer Oranları (%)

Bölgeler 1973 1981 1996 2000 2001

Marmara 55.8 52.2 54.5 55.1 54.0 Ege 13.3 14.7 18.2 17.1 20.2

İç Anadolu 6.7 8.8 11.1 12.3 11.1 Karadeniz 9.6 9.8 5.1 4.6 4.3

Akdeniz 11.0 9.5 9.0 8.0 7.1

Güneydoğu Anadolu 1.8 3.0 1.3 2.0 2.3

Doğu Anadolu 1.7 2.1 0.8 0.9 0.9

Kaynak ve Notlar: 1973-1996 verileri Eşiyok’tan (2003) alınmıştır. 2000 ve 2001 verileri ise kendi hesaplamamız

İmalat sanayinin coğrafi bölge ayrıma göre ayrıntılı incelemesini yaptıktan sonra son olarak da İBBS sınıflamasına göre karşılaştırma yapmak, yeni bölge anlayışı açısından faydalı olacaktır. TÜİK tarafından 2001 yılında kapsamlı şekilde yayınlanan imalat sanayi verileri bu tarihten sonra katma değer olmaksızın açıklanmaktadır. Bu nedenle katma değer verilerinin güncel dağılımı yerine 2001 yılı verilerini kullanmak durumundayız. İstanbul, 2001 yılında imalat sanayi toplam işyeri sayısının %25’ini, istihdamın %33’ünü ve katma değerin %23’ünü oluştururken, 2008 yılında ise istihdam oranı aynı kalırken, işyeri sayısı oranının %33 düzeyine yükseldiği görülmektedir. İstanbul alt bölgesinden sonra işyeri sayısı açısından Ankara ve İzmir bölgeleri %6’şar pay ile ikinci ve üçüncü sırada bulunurken, Bursa alt

19

bölgesi dördüncü, Aydın alt bölgesi de beşinci sırada yer almaktadır. Bu beş bölge, imalat sanayii genelindeki işyeri sayısının %55’ini oluştururken, ilk on bölge bazında bu oran %73’e çıkmaktadır. İstihdam açısından da İzmir ve Ankara gibi geleneksel bölge merkezleri ön plana çıkarken, geleneksel bölge merkezlerinden özellikle İstanbul’a komşu olan art bölge illerinin oluşturduğu bölgelerin de istihdamda önemli yer tuttuğu görülmektedir. Bu bölgelerden Bursa alt bölgesi toplam istihdam içinde %10’luk bir paya sahipken, Kocaeli alt bölgesi %7.5’lik bir oranı temsil etmektedir. İlk beş bölge, imalat sanayi genelindeki istihdamın %63’ünü karşılarken, bu oran ilk on bölgede %79’a yükselmektedir.

Doğu Anadolu bölgesini teşkil eden TRA1 Erzurum, TRA2 Ağrı, TRB1 Malatya ve TRB2 Van alt bölgelerinin toplamı, 2001’de Türkiye işyeri sayısının %3’ünü teşkil ederken 2008’de %3.2’sini oluşturmaktadır. Yine istihdam bakımından 2001’de %1.6 olan payı 2008 itibariyle %1.9 olarak gerçekleşmiştir. Doğu Anadolu bölgesinin 2008 yılında imalat sanayi verilerinde az da olsa daha iyi konumda olduğu görülmektedir. En son 2001 yılında yayınlanan imalat sanayi katma değer rakamlarına göre ise Türkiye toplam katma değerinin ancak %1.1’i Doğu Anadolu’da üretilmektedir.

Tablo 16: İmalat Sanayinin Düzey 2 Bölgelerine Göre Dağılımı (2001)

Düzey 2 Bölgeleri

İşyeri Sayısı (%) İstihdam (%) Katma Değer (%)

2001 2008 2001 2008 2001

TR10 İstanbul 24.9 32.5 33.0 32.8 22.9 TR21 Tekirdağ 2.0 1.7 4.3 4.1 5.1 TR22 Balıkesir 2.6 2.0 1.6 1.6 1.8 TR31 İzmir 6.9 6.2 7.1 6.8 14.7 TR32 Aydın 5.5 4.2 4.5 3.5 2.1 TR33 Manisa 4.6 3.8 3.4 3.5 3.1 TR41 Bursa 6.6 5.9 9.7 10.2 9.1 TR42 Kocaeli 3.8 3.9 5.8 7.5 17.1 TR51 Ankara 6.9 6.1 5.3 5.8 3.9 TR52 Konya 3.7 3.6 2.4 2.6 1.2 TR61 Antalya 3.5 3.1 1.7 1.8 0.7 TR62 Adana 4.6 4.4 3.4 2.6 5.5 TR63 Hatay 3.1 3.0 2.1 2.3 0.8 TR71 Kırıkkale 1.7 1.3 1.1 1.1 2.8 TR72 Kayseri 2.5 2.5 2.4 2.6 1.7 TR81 Zonguldak 1.3 0.9 1.4 1.3 1.7 TR82 Kastamonu 1.2 0.9 0.6 0.6 0.2 TR83 Samsun 3.5 3.1 2.0 2.0 1.3 TR90 Trabzon 3.0 2.6 2.3 1.6 0.8 TRA1 Erzurum 0.7 0.5 0.3 0.3 0.1 TRA2 Ağrı 0.4 0.6 0.2 0.2 0.1 TRB1 Malatya 1.3 1.4 0.8 1.0 0.8 TRB2 Van 0.6 0.8 0.3 0.4 0.1 TRC1 Gaziantep 3.0 3.2 2.8 2.5 2.1 TRC2 Şanlıurfa 1.7 1.3 0.9 0.8 0.1 TRC3 Mardin 0.5 0.5 0.2 0.3 0.2 Toplam 100 0 100 0 100 0 100 0 100.0

Kaynak: TÜİK veri tabanından hareketle hesaplamamız.

Sonuç olarak, 1920’li yıllarda bölgesel sanayileşmede Marmara bölgesinin baskın karakteri öne çıkmakla birlikte, 2000’li yıllarla kıyaslandığında görece daha az belirgindir. Kuşkusuz bunun temel nedenlerinden birisi, 1920’li yıllarda modern anlamda bir sanayileşmeden söz

20

edilemeyeceği gerçeğidir. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e bakiye kalan sanayi birikimi son derece cılız ve temel olarak el zanaatlarına dayalı atölye biçiminde küçük ölçekli işletmelerdir. Türkiye’nin modern anlamda sanayi tesislerine kavuşması ve sanayileşme süreci 1930’lu yıllarda hazırlanan sanayi planları sayesinde gerçekleşmiş, hayata geçirilen Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı sayesinde Cumhuriyet’in ilk modern tesisleri kurulmuştur. 1930’lu yıllarda sanayi tesislerinin kuruluş yeri belirlenirken bölgesel gelişme farklılıkları göz önüne alınarak da bazı sanayi tesislerinin görece az gelişmiş bölgelerimize kurulması yoluna gidilmiştir. Ülkemizde özel sermaye birikimine dayalı sanayileşme süreci ile birlikte bölgesel sanayileşme farklıkları daha da belirginleşmeye başlamıştır. Pazara ve girdi piyasalarına yakınlık, işgücü temininde karşılaşılan güçlükler ve taşıma maliyetlerinin sağladığı avantajlardan dolayı sanayi tesisleri giderek Marmara ve Ege bölgelerimizde yoğunlaşmaya başlamış, bu gelişme var olan sanayileşme farklılıklarının daha da artması ile sonuçlanmıştır. 1980’li yıllarla birlikte Denizli, Kayseri, Edirne, Konya ve Çorum gibi bazı kentlerde (yeni gelişen sanayi odaklarında) hızlı bir sanayileşme görülmekle birlikte, bu gelişme görece az gelişmiş bölgelerimizde yer alan kentlerde gerçekleşmemiş, bu çerçevede bu gelişmenin bölgeler arasında var olan sanayileşme farklılıklarının azaltılmasına katkısı sınırlı olmuştur.

İmalat sanayiine fazla vurgu yapmamız tesadüfi değildir. Çünkü bir ülke ya da yörenin sürdürülebilir kalkınması için imalat sanayi hayati önem taşımaktadır. İmalat sanayiye sahip şehirlerin kalkınması diğerlerine göre daha hızlı olmaktadır. Benzer şekilde DPT’nin yaptığı Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksi bölge sıralaması, imalat sanayi bölge sıralaması ile birebir örtüşmektedir. Bu da bize bölgesel kalkınma için sanayinin ne kadar önemli olduğu hakkında çarpıcı bir bulgu sunmaktadır. Her iki endekste de birinci sırada Marmara, ikinci sırada Ege bölgesi gelirken, son sırayı ise Doğu Anadolu bölgesi almaktadır.

Tablo 17: İmalat Sanayi Gelişmişlik Sıralaması ile Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksi Sıralaması

Bölgeler İmalat Sanayi

Gelişmişlik Endeksi İmalat Sanayi

Gelişmişlik Sırası Genel Gelişmişlik

Sırası Marmara 1.93 1 1

Ege 0.47 2 2

İç Anadolu 0.09 3 3

Akdeniz -0.19 4 4

Karadeniz -0.38 5 5

Güneydoğu Anadolu -0.86 6 6

Doğu Anadolu -1.07 7 7

Kaynak: Eşiyok (2005).

Aynı şekilde imalat sanayi gelişmişlik endeksi sırası ve sosyoekonomik gelişmişlik sıraları Düzey 2 bazında karşılaştırıldığında da benzer bir sonuç çıkmaktadır. Eşiyok’un çalışmasına göre, imalat sanayi gelişmişlik sıralaması ile genel gelişmişlik sıralaması arasında oldukça yüksek bir korelasyon gözlenmektedir. Çıplak gözle görülen bu ilişki sıra korelasyon katsayısı yöntemi ile test edildiğinde, bu iki değişken arasındaki korelasyon katsayısının %77 gibi yüksek bir oranda gerçekleştiği saptanmaktadır (Eşiyok, 2005). Başka bir ifadeyle, genel gelişmişlik düzeyi ile imalat sanayi gelişmişlik düzeyi arasında yüksek sayılabilecek bir korelasyon mevcuttur.

21

4.4. İmalat Sanayi Sektörlerinde Mekânsal Yoğunlaşma Analizi: Katma Değer ve

İstihdama Göre Bölgesel/Sektörel Karşılaştırma

Bu alt bölümde illerin ve bölgelerin imalat sanayiinde uzmanlaştıkları sektörlerin tespiti için iller düzeyinde sektörel yoğunlaşmanın incelenmesi amaçlanmaktadır. Bu konuda ilk olarak Eşiyok’un (2005) çalışmasından yararlanacağız. Bu sıralamanın yapılması için, 2000 yılı imalat sanayi verileri kullanılarak, her ilin ilgili sektörde imalat sanayi katma değeri içerisindeki payları hesaplanmış ve %1’in üzerinde bulunan değerler sıralamaya alınmıştır (Eşiyok, 2005). Doğu Anadolu bölgesi illerinden sadece Malatya, gıda sektöründe %1’in üzerinde katma değer sahip bulunmaktadır. Yani Doğu Anadolu bölgesinde Malatya hariç hiçbir il Türkiye’de %1’in üzerinde bir katma değer payına sahip değildir. İmalat sanayi sektörlerinin düzey 2 bölgelerinde ve Türkiye’de ne oranda yoğunlaştığını incelemenin bir başka yöntemi de istihdam verileri odaklı yoğunlaşma analizidir.

2008 yılı hane halkı iş gücü istatistikleri kullanılarak, istihdam verilerine göre imalat sanayi sektörlerinin hem ülke geneli hem de 26 düzey 2 bölgesi içinde ne oranda yoğunlaştığı hesaplandığında§ şu bulgulara ulaşılmaktadır: İstanbul, İzmir, Kocaeli ve Ankara olmak üzere dört büyük sanayi merkezinin Türkiye imalat sanayi içindeki istihdam oranlarına bakıldığında, bu illerde önemli ölçüde kümelenme olduğu görülmektedir. Örneğin, bu dört merkezin toplam istihdam içindeki payı; gıda sektöründe %34, giyim eşyası sektöründe %69, deri imalatında %70, basım yayın sektöründe %74, plastik ürünlerde %57, metal eşya %60, büro malzemeleri %83, bys elektrikli makina ve teçhizatlarda %70, tıbbi cihazlarda %75 ve tadyo-tv sektöründe %64 olarak hesaplanmıştır.

Doğu Anadolu bölgesinin imalat sanayi istihdamı bakımından Türkiye istihdamı içinde %2 ve üstü pay alabildiği sektörler ve oranları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre gıda ve içecek sektöründe %5, kâğıt ve kâğıt ürünlerinde %5.2, metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı sektöründe %3.1 ve tıbbi aletlerin imalatında %3.1 paya sahiptir. Motorlu kara taşıtlarında %4 ve tekstil ürünleri imalatında %1.9 paya sahip olan bölge, diğer sektörlerde %1 ve altında pay alabilmektedir.

Tablo 18: İmalat Sanayide Doğu Anadolu Bölgesi İstihdamının Türkiye İsthdamı İçerisindeki Yeri

Bölgeler/Sektörler 15 17 20 21 26 33 34

TRA1-Erzurum 1.2 0.0 0.5 0.0 0.5 0.3 0.0

TRA2-Ağrı 0.9 0.0 0.9 0.0 0.7 0.0 0.0

TRB1-Malatya 1.6 1.8 2.6 5.2 1.3 2.8 0.1

TRB2-Van 1.3 0.1 1.0 0.0 0.6 0.0 2.3

Doğu Anadolu 5,0 1,9 5,0 5,2 3.1 3.1 2.4 Kaynak: TÜİK veri tabanından hareketle kendi hesaplamamız.

Doğu Anadolu bölgesine ilişkin imalat sanayi istihdamı alt bölgeler bazında incelendiğinde, Erzurum, Ağrı ve Van alt bölgesinde istihdamın büyük bölümü gıda ve içecek sektöründe

§ İmalat sanayi sektörlerinin Türkiye içinde mekânsal yoğunlaşma tablosu için bkz EK 4

22

yoğunlaştığı görülmektedir**. Malatya da ise birinci sıradaki sektör tekstil ürünleri imalatı iken gıda ve içecek imalatı ikinci sırada bulunmaktadır. Doğu Anadolu bölgesinde, istihdamın yoğun olduğu diğer sektörler 26 kodlu metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı sektörü, metal eşya sanayi, 18 kodlu giyim eşyası imalatı ve 20 kodlu ağaç ve mantar ürünleri imalatıdır. Van alt bölgesinde 34 kodlu motorlu kara taşıtları ve römork imalatı ile mobilya imalatı da öne çıkmaktadır.

Tablo 19: Doğu Anadolu Bölgesinde İmalat Sanayi İstihdamının Sektörel Dağılımı

Bölge/Sektörler 15 17 18 20 21 22 25 26 28 29 31 34 36 Toplam

TRA1-Erzurum 50.8 0.8 4.9 4.4 0.0 2.2 5.6 11.4 7.1 1.1 3.9 0.8 4.1 100

TRA2-Ağrı 41.7 0.4 2.9 9.5 0.0 4.3 2.9 18.5 6.3 7.9 0.1 0.0 4.0 100

TRB1-Malatya 17.9 23.5 10.3 6.3 7.7 1.2 3.3 8.2 8.6 2.6 1.4 0.4 3.6 100

TRB2-Van 35.2 1.8 4.8 6.0 0.2 2.0 2.9 8.9 3.7 3.8 0.1 26.4 3.4 100 Kaynak: TÜİK veri tabanından hareketle kendi hesaplamamız.

Ülkemizin görece daha az gelişmiş olan bölgelerinde, bölge içi yoğunlaşmanın geleneksel/emek yoğun sektörler ağırlıklı olduğu, bununla birlikte hemen hemen hiçbir sektörde ülke çapında yüksek bir orana ulaşamadığı görülmektedir. Buna göre, düşük ve orta-düşük teknolojiye sahip olmalarından dolayı, gıda, giyim, tekstil ve metal eşya sektörleri görece az gelişmiş bölgelerimizde yoğunlaşmıştır. Ancak bu bölgelerin ülke toplamı içindeki oranları %1’ler seviyesinde kalmaktadır. Örneğin, gıda ve içecek sektörü istihdamının Trabzon, Samsun, Erzurum ve Van alt bölgeleri toplam istihdamı içindeki oranları sırasıyla %48, %27, %51 ve %35 gibi oldukça yüksek düzeylerdedir. Ancak bu alt bölgelerin Türkiye gıda sektörü istihdamı ise sırasıyla %7, %5, %1.2 ve %1.3 gibi düşük seviyelerde kalmaktadır. Bununla birlikte İstanbul’un toplam istihdamı içinde gıda ve içecek sektörünün payı sadece %5 iken, Türkiye toplam gıda sektörü istihdamı içindeki payı ise %15’tir.

5. İMALAT DIŞI GÖSTERGELERE GÖRE BÖLGELERİN KARŞILAŞTIRILMASI

Bu bölümde daha önce yaptığımız analizlere ek olarak, OSB, küçük sanayi siteleri, bankacılık göstergeleri, enerji ve tarımsal hâsıla gibi göstergelerden hareketle bölgesel analizi daha da geliştirmeyi amaçlıyoruz.

5.1.Organize Sanayi Bölgeleri ve Küçük Sanayi Bölgeleri

Organize sanayi bölgeleri, ‘ulaşım, enerji ve diğer kamu hizmetleri gibi altyapı imkânlarının, sanayilerin büyümesini kolaylaştırmak ve çevre üzerindeki etkilerini en az seviyeye indirmek amacıyla sunulduğu, endüstriyel faaliyetler için tasarlanmış özel alanlar’ olarak tanımlanmaktadır. Sanayi bölgeleri, fabrika atığı sıvıların işlem görmesi; katı ve zehirli atıkların toplanması, işleme tabi tutulması ve elden çıkarılması; hava kirliliği ve bunun izlenmesi; kirliliği önlemeye yönelik teknik hizmetler kalite yönetimi (kalite teminatı ve kontrolü); ve laboratuvar hizmetlerini de içerebilir.

** İmalat sanayi sektörlerinin düzey 2 bazında bölge içi yoğunlaşma tablosu için bkz EK 5

23

Tablo 20: Organize Sanayi Bölgelerinin (OSB) Dağılımı (2010)

% %

Hektar Hektar

MARMARA (11 İL) 22 5,438 19.92 7 816 8.94

EGE (8 İL) 21 3,998 14.65 13 2,021 22.14

AKDENİZ (8 İL) 16 3,453 12.65 4 250 2.74

İÇ ANADOLU (13 İL) 28 5,116 18.74 8 1,784 19.54

KARADENİZ (18 İL) 29 3,066 11.23 16 1,108 12.14

DOĞU ANADOLU (14 İL) 13 2,132 7.81 13 1,946 21.31

G.DOĞU ANADOLU (9 İL) 14 4,095 15.00 11 1,205 13.20

TÜRKİYE TOPLAMI (81 İL) 143 27,298 100.00 72 9,130 100

ALAN (Ha)ALAN (Ha)

ADET (**)

ADET

BÖLGE ADI

2010 SONU İTİBARİYLE TAMAMLANANLAR

2011 YILI YATIRIM PROGRAMINDA OLANLAR

Kaynak: Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı

Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere Türkiye’de mevcut 143 OSB’ye ilave olarak yatırım programında 72 OSB bulunmaktadır. OSB’lerin en üst verimlilikte çalıştığı bölge olan Marmara bölgemiz, alan olarak birinci sırada yer alırken OSB sayısı olarak ikinci sırada gelmektedir. Doğu Anadolu Bölgesi ise OSB sayısı ve alanı bakımından en son sıradaki bölgemizdir. Halen 13 OSB çalışırken, 13 OSB’nin daha yapılması planlanan bölgede yeni OSB’lerin devreye girmesiyle, istihdamın ve üretimin önemli ölçüde artış kaydedeceği açıktır.

Küçük Sanayi Siteleri (KSS); “Kent içinde dağınık şekilde yerleşmiş ve elverişsiz çalışma koşulları altında çalışan yapımcı ve onarımcı küçük sanayicileri çağdaş ve düzenli birer işyerine kavuşturmak, onların çalışma koşullarını iyileştirip aralarında dayanışma ve organizasyonu geliştirerek, ihtiyaçlarının daha kolay ve ekonomik olarak karşılanabilmesini ve işyerlerine yeni teknolojilerin sokulmasını sağlayarak ana sanayi/yan sanayi ilişkilerinin geliştirilmesini teminen benzer iş kollarında çalışan küçük işletmeleri aynı yerde toplayan siteler” olarak tanımlanmaktadır. Türkiye’de Küçük Sanayi Sitelerinin nispeten daha homojen bir dağılım gösterdiğini söylemek mümkündür. İç Anadolu ve Karadeniz bölgeleri hem KSS sayısında hem de işyeri bazında ilk sıralarda yer almaktadırlar. Hem KSS sayısı hem de işyeri sayısı açısından son iki sırada ise Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri yer almaktadırlar. Doğu Anadolu bölgesinde 47 KSS bulunurken, yaklaşık 8,000 işyeri mevcuttur. 2011 yatırım programında bölgeye 16 KSS daha yapılması hedeflenmiştir.

24

Tablo 21: Küçük Sanayi Sitelerinin (KSS) Bölgesel Dağılımı (2010)

Bölge Adı

Tamamlanan Projeler 2010 Sonu

2011 Yılı Yatırım

Programında Olan

İşyeri Oranı İşyeri Oranı Adet Sayısı % Adet Sayısı %

Marmara ( 11 il ) 65 13,848 14.95 0 0 0.00

Ege ( 8 il ) 67 14,774 15.95 2 131 3.52

Akdeniz ( 8 il ) 49 12,713 13.73 9 863 23.19

İç Anadolu ( 13 il ) 91 18,375 19.84 5 328 8.81

Karadeniz ( 18 il ) 89 15,717 16.97 6 611 16.42

Doğu Anadolu (14 il) 47 7,949 8.58 16 1,145 30.76

Güney Doğu Anadolu ( 9 il ) 33 9,247 9.98 6 644 17.30

Türkiye Toplamı (81 il) 441 92,623 100.00 44 3,722 100.00

Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı.

5.2.Bankacılık Göstergeleri

Bölgelerimiz “mevduat” ve “kredi” oranları açısından karşılaştırıldığında, bölgeler arasında dengesizlik olduğu açıktır. Türkiye toplamı 100 olarak endekslendiğinde, toplam mevduatın %46’sı, kredilerin ise %43’ü İstanbul’da toplanmıştır. Resmi kuruluşların büyük bölümü Ankara’da olmasına karşın İstanbul finans piyasasının merkezi konumundadır. Ankara’nın içinde olduğu TR5 Batı Anadolu ise mevduatın %19’una, kredilerin ise %13’üne sahiptir. Toplam mevduatta Doğu Anadolu bölgesini teşkil eden bölgelerimizden TRB Ortadoğu Anadolu %1 ve TRA Kuzeydoğu Anadolu %0.7 paya sahiplerdir. Toplam Krediler içindeki pay sıralamasında da son iki sırada olan bu bölgelerimizin krediler içindeki payı sırasıyla %1.2 ve %0.8’dir. Tabloya bakıldığında Doğu, Kuzeydoğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde finans piyasalarının yeteri kadar gelişmediği görülmektedir.

Tablo 22: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Bankacılık Göstergeleri (2010)

Bölge Adı Mevduat (%) Kredi (%)

TR Türkiye 100.00 100.00 TR1 İstanbul 45.6 43.3 TR5 Batı Anadolu 18.5 12.6 TR3 Ege 10.5 11.1 TR6 Akdeniz 7.1 9.6 TR4 Doğu Marmara 5.8 7.4

TR2 Batı Marmara 2.7 2.9 TR8 Batı Karadeniz 2.7 3.3 TR7 Orta Anadolu 2.3 2.7 TRC Güneydoğu Anadolu 1.7 3.4 TR9 Doğu Karadeniz 1.4 1.8

TRB Ortadoğu Anadolu 1.0 1.2 TRA Kuzeydoğu Anadolu 0.7 0.8

Kaynak: TÜİK veritabanından hareketle tarafımızdan oluşturuldu.

25

5.3.Tarımsal Hasıla

Tarım sektöründe üretilen toplam ürün değerini bitkisel ve hayvansal üretim olarak incelemek mümkündür. Bitkisel üretim değerinde Türkiye’nin 80 milyar TL’lik toplam üretim değerinin %26’sını, büyük ve verimli araziye sahip Çukurova yöresini barındıran Akdeniz Bölgesi (21 milyar TL) karşılamaktadır. En yüksek bitkisel üretim sıralamasında %17 pay ve 14 milyar TL ile Ege Bölgesi ikinci sırada ve %11 pay ve 9 milyar TL ile Güneydoğu Bölgesi üçüncü sırada gelmektedir. Bitkisel üretimde en fakir bölgemiz ise şehirleşmenin en yüksek seviyede olduğu İstanbul bölgesidir. İstanbul gerek bitkisel üretimde, gerek hayvansal üretimde gerekse canlı hayvan değerinde 12 bölge içinde en geride bulunmaktadır. Bunda İstanbul’un daha ziyade sanayi ve hizmetler sektöründe yoğunlaşması ve uygun tarımsal alan sıkıntısı etkin olmaktadır. İstanbul tarımsal ve hayvansal ürünlerin üretim yeri olmamakla beraber, yüksek düzeydeki talebi ile en önemli pazar konumundadır. Doğu Anadolu bölgesi ise bitkisel üretimden %3.8 oranında pay ile sondan ikinci sırada gelmektedir.

Ülkemizdeki 39 milyar TL’lik toplam hayvansal ürünler değerinin bölgeler itibariyle dağılımına baktığımızda en önemli paya sahip bölgelerin başında Ege (%18.5), Doğu Marmara (%13) ve Batı Marmara (%11) bölgeleri gelmektedir. Bu bölgelerimizde büyük ölçekli entegre tesislerde büyük baş hayvancılığa dayalı hayvansal üretim büyük revaç görmektedir. Batı Karadeniz ve Kuzeydoğu Anadolu da engebeli tarımsal arazisi nedeniyle tarımsal üretimde kısıtlarla karşı karşıya olduklarından, hayvansal üretime yönelmişlerdir. Doğu Anadolu bölgesi hayvansal ürünler değerinin %15 gibi önemli bir paya sahiptir. Yurdumuzda toplam 46 milyar TL olan canlı hayvan değeri, genelde daha dengeli bir dağılım göstermektedir. Doğu Anadolu Bölgesi canlı hayvan değerinin %20.7’sini karşılarken, Türkiye hayvan yetiştiriciliği için büyük önem taşımaktadır.

Tablo 23: Tarımsal Üretim Değerlerinin Karşılaştırılması

Bölge Adı Bitkisel üretim

değeri (Mil. TL ,%) Canlı hayvanlar

değeri (Mil. TL, %) Hayvansal ürünler

değeri (Mil. TL, %) TR Türkiye 80,083 (%100) 46,873 (%100) 38,873 (%100)

TR6 Akdeniz 20,904 (%26.1) 4,301 (%9.2) 3,338 (%8.8)

TR3 Ege 13,592 (%17.0) 7,645 (%16.3) 7,042 (%18.5)

TRC Güneydoğu Anadolu 8,655 (%10.8) 3,966 (%8.5) 2,246 (%5.9)

TR8 Batı Karadeniz 6,471 (%8.1) 4,307 (%9.2) 3,466 (%9.1)

TR2 Batı Marmara 6,346 (%7.9) 4,534 (%9.7) 4,041 (%10.6)

TR5 Batı Anadolu 6,022 (%7.5) 3,373 (%7.2) 2,427 (%6.4)

TR4 Doğu Marmara 5,818 (%7.3) 3,276 (%7.0) 5,041 (%13.2)

TR7 Orta Anadolu 5,631 (%7.0) 4,199 (%9.0) 3,141 (%8.2)

TR9 Doğu Karadeniz 3,226 (%4.0) 1,237 (%2.6) 1,412 (%3.7)

TRB Ortadoğu Anadolu 1,958 (%2.4) 4,617 (%9.8) 2,435 (%6.4)

TRA Kuzeydoğu Anadolu 1,153 (%1.4) 5,098 (%10.9) 3,270 (%8.6)

TR1 İstanbul 262 (%0.3) 321 (%0.7) 267 (%0.7)

Kaynak: TÜİK veritabanından hareketle kendi hesaplamamız.

26

5.4. Sosyal Göstergeler

5.4.1. Nüfus ve Şehirleşme

Türkiye geniş bir coğrafyaya ve birbirinden farklı özellikler taşıyan bölgelere sahiptir. Nüfusumuz da ülkemizin her yanına orantılı dağılmamıştır. Kimi bölgelerde büyük metropollere büyük bir yığılma görülürken, kimi geniş alanlarımızda da düşük bir nüfus yoğunluğu bulunmaktadır. 2011 yılı adrese dayalı nüfus kayıt sistemine (ADNKS) göre Türkiye’nin nüfusu yaklaşık 74.7 milyondur. Nüfus yoğunluğu (kişi/km2) 97, şehir nüfusunun toplam nüfusa oranı ise %77’dir. Nüfusumuzun yapısı ve yaş dağılımı göz önüne alındığında, Avrupa ve birçok gelişmiş/gelişmekte olan ülkeye nispeten avantajlı bir durum sözkonusudur. Çünkü Avrupa ve gelişmiş ülkelerdeki orta yaşlı nüfusa karşılık genç nüfus yapımız, özellikle önümüzdeki 10 yıllar boyunca ekonomimiz açısından oldukça olumlu sonuçlar doğuracaktır. Ancak sahip olduğumuz genç nüfusun önümüzdeki 10 yıllar boyunca korunması da çok önemlidir. Nitekim dünya nüfusunun giderek yaşlandığı bir durumda, üretim gücü açısından emek piyasasının dinamizmi hayati öneme sahiptir.

İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflamasına (İBBS) göre Doğu Anadolu bölgesinin toplam nüfusu 5.9 milyon olup, Türkiye nüfusunun yaklaşık %8’ini oluşturmaktadır. Doğu Anadolu Bölgesini teşkil eden Ortadoğu Anadolu (48 kişi/km2) ve Kuzeydoğu Anadolu (32 kişi/km2) nüfus yoğunluğunun en düşük olduğu bölgeleridir. Türkiye’de şehir nüfusunun oranı %77 civarındayken, dağınık bir yerleşim yapısına sahip olan Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgesi illeri şehirleşme bakımından en geri yöreler olarak öne çıkmaktadır.

Tablo 24: Doğu Anadolu Nüfus Göstergeleri

Bölge Adı Nüfus

Yoğunluğu Toplam Nüfus

Şehir Nüfusu Oranı

Net Göç Net Göç Hızı (‰)

Nüfus artış Hızı (‰)

TR Türkiye 97 74,724,269 76.80 - - 13.49

TRA Kuzeydoğu A. 32 2,230,394 55.05 - - 12.76

TRA11 Erzurum 31 780,847 64.71 -5,880 -7.50 15.18

TRA12 Erzincan 19 215,277 58.22 -2,695 -12.44 -43.95

TRA13 Bayburt 21 76,724 52.60 -573 -7.44 30.6

TRA21 Ağrı 48 555,479 52.37 -9,674 -17.27 24.52

TRA22 Kars 30 305,755 42.21 -5,722 -18.54 13.13

TRA23 Iğdır 53 188,857 52.71 -1,664 -8.77 23.79

TRA24 Ardahan 22 107,455 34.83 -1,765 -16.29 18.8

TRB Ortadoğu A. 48 3,709,838 57.25 - - 16.94

TRB11 Malatya 64 757,930 65.78 3,410 4.51 23.07

TRB12 Elazığ 66 558,556 73.52 -3,192 -5.70 10.64

TRB13 Bingöl 32 262,263 56.08 -1,490 -5.67 27.42

TRB14 Tunceli 11 85,062 65.97 -232 -2.72 103.49

TRB21 Van 53 1,022,532 51.51 -48,858 -46.67 -12.52

TRB22 Muş 51 414,706 36.67 -5,768 -13.81 19.04

TRB23 Bitlis 48 336,624 53.11 -5,191 -15.30 23.62

TRB24 Hakkâri 38 272,165 56.53 -358 -1.31 79.75

Kaynak: TÜİK veri tabanı

27

5.4.2.Eğitim ve Sağlık Göstergeleri

5.4.2.1.Okullaşma Oranları

Eğitim, ekonomik ve sosyal ihtiyaçların karşılanması için gereken nitelikli işgücünün yetişmesinde, kalkınma hedeflerine göre değişen talep yapısına uygun beceri ve bilgilerin aktarılmasında, kaynakların genel olarak daha rasyonel bir biçimde ve verimli olarak kullanılmasında, sağlıklı ve nitelikli istihdama hazır bir nüfusun oluşmasında en temel öğelerin başında gelmektedir. Eğitim, bir insan hakkı olmasının yanında, sürdürülebilir kalkınma için bir önkoşul ve iyi yönetim ile bilgiye dayalı kararlar alma ve demokrasinin geliştirilmesi için de etkili bir araçtır. Dolayısıyla rekabete dayalı yeni dünya düzeninde eğitime en fazla yatırım yapan ve eğitilmiş insan gücüne sahip ülkelerin avantaj sağlayacağı gerçeği göz önüne alındığında, eğitimin önemi daha da belirgin hale gelmektedir.

Türkiye okullaşma oranlarında ilkokul için gelişmiş ülke standartlarını yakalamış olmakla beraber, ortaöğretim için henüz istenilen düzeye gelindiği söylenemez. Sosyo-kültürel gelişmişliğin bir göstergesi olarak cinsiyete göre okullaşmada ise kız çocuklarının erkeklere kıyasla geri kaldığı açıkça görülmektedir. Ortaöğretimde Türkiye ortalaması %69 iken, bu oran erkek öğrencilerde %72, kız öğrencilerde ise %66 düzeyindedir. Bu konuda Marmara, Karadeniz ve Ege bölgeleri nispeten yüksek seviyeleri yakalamış olmakla beraber, Doğu, Kuzeydoğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde kız çocuklarının ortaöğretime katılımı %40’lar seviyesinden henüz kurtulamamıştır. Ortaöğretimde okullaşma oranlarına göre bölgelerimiz sıralandığında Doğu Marmara ve Batı Marmara Bölgesinin yaklaşık %82 ve %81 oranlarıyla yurdumuzun ortaöğretimde en gelişmiş bölgeleridir. Ortaöğretime katılım bakımından en geride bulunan bölgeler ise Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleridir. Yükseköğretim kurumlarında görev yapan öğretim üyeleri sayısında da doğal olarak üniversitelerin yoğun olduğu Ankara, İstanbul ve Eskişehir illeri öne çıkmaktadır. Doğu Anadolu, Kuzeydoğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri üniversite sayısının görece az olması nedeniyle öğretim elemanı sayısında da geride kalmışlardır.

Tablo 25: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Ortaöğretimde Okullaşma Oranları (2010)

Bölge Adı Ortaöğretimde okullaşma Yükseköğretimde Öğretim

Elemanı Sayısı Toplam Erkek Kız TR Türkiye 69.33 72.35 66.14 111,495

TR4 Doğu Marmara 81.65 85.05 78.06 10,897

TR2 Batı Marmara 81.26 82.75 79.66 4,446

TR5 Batı Anadolu 78.99 79.97 77.96 22,608

TR9 Doğu Karadeniz 78.54 82.11 74.87 3,304

TR3 Ege 76.55 77.74 75.29 15,059

TR1 İstanbul 74.51 75.37 73.60 21,707

TR8 Batı Karadeniz 73.23 76.94 69.42 5,353

TR7 Orta Anadolu 71.05 73.92 68.08 5,633

TR6 Akdeniz 70.80 73.03 68.45 9,444

TRB Ortadoğu Anadolu 51.25 57.95 44.16 4,936

TRA Kuzeydoğu Anadolu 48.99 54.59 43.02 3,586

TRC Güneydoğu Anadolu 48.02 54.68 41.02 4,522

Kaynak: TÜİK veritabanından hareketle tarafımızca oluşturuldu.

28

5.4.3.Sağlık Göstergeleri

Bireylerin ve toplumun beden ve ruh sağlığının korunması, hasta bireylerin tedavilerinin yapılması, tüm tıbbî müdahalelere rağmen sağlığına tam anlamıyla kavuşması mümkün olamayanların veya engelli vatandaşları başkalarına bağımlı olmadan yaşayabilmelerini temin amacıyla rehabilitasyonlarının yapılması faaliyetlerini de kapsayacak şekilde, toplumların sağlık düzeyini yükseltebilmek için yürütülen planlı çalışmaların tümüne birden "sağlık hizmetleri sunumu” denilmektedir. Kişi başına düşen milli gelirin adil bir şekilde dağılımı, sanayileşme düzeyi, işsizlik oranının hafifletilmesi, altyapı imkânlarının iyileştirilmesi, beslenme ve eğitim düzeyinin yükseltilmesi gibi bazı temel sosyo-ekonomik göstergelerin bir arada değerlendirilmesiyle açıklanmaya çalışılan klasik anlamda kalkınma kavramı, yeni benimsenen yaklaşımda, beşeri kalkınma nosyonu ön plana alınarak, eğitim ve sağlık göstergeleriyle özdeşleştirilmeye başlamıştır. Dolayısıyla diğer göstergelerle birlikte, toplam sağlık harcamalarının topluma yansıması olan kişi başına hekim sayısı, yatak sayısı, ilaç tüketimi, sağlık hizmetlerinin kalitesi ile bu hizmetlere ulaşılabilirlik ve bunların doğal uzantısı olan bebek ölüm oranı, genel ölüm oranı ve ortalama ömür gibi temel sağlık göstergeleri, toplumun kalkınmışlık düzeyini belirleyen faktörler olarak değerlendirilmektedir

Ülkemiz sağlık sektöründe özellikle son dönemlerde teknolojik yenilikler ve teknikler bakımından önemli ilerleme kat etmiştir. Ancak sağlıktaki gelişmenin tüm bölgelere eşit dağıldığını söylemek pek olanaklı görünmemektedir. Nitekim Türkiye’de hastanelerin, doğal olarak nüfusun yoğunlaştığı şehirlerde kümelendiği söylenebilir. Türkiye’de 2010 yılı itibariyle 63,563 olan toplam uzman hekim sayısının %23’ü İstanbul’da, % 13’ü Ankara’da ve %7’si de İzmir’de görev yapmaktadır. Bu üç metropol ilimizin toplamı Türkiye’nin %43’üne karşılık gelirken, Doğu Anadolu bölgesi ise 3,693 uzman hekim ile %6 pay almaktadır. Sağlık sektöründeki hizmet kalitesini ölçmek adına diğer önemli gösterge ise yüzbin kişi başına yatak sayısıdır. Bu göstergede Batı Anadolu ve Doğu Karadeniz bölgeleri ilk sırada gelirken, en yetersiz olan bölgeler Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu’dur. Doğu Anadolu bölgesi ise hemen hemen Türkiye ortalamasıyla aynı değere sahiptir.

Tablo 26: Sağlık Göstergeleri (2010)

Bölge Adı Uzman Hekim

Yatak Sayısı

Toplam Hekim

Yüzbin Kişi Başına Yatak Sayısı

TR Türkiye 63,563 184,050 123,447 250

TR1 İstanbul 14,437 30,881 25,661 233

TR5 Batı Anadolu 10,209 23,841 19,948 340

TR3 Ege 8,748 24,366 16,793 251

TR6 Akdeniz 7,163 21,444 13,488 228

TR4 Doğu Marmara 5,206 16,491 10,085 241

TRC Güneydoğu Anadolu 4,141 13,173 8,650 173

TR8 Batı Karadeniz 3,124 12,751 6,525 282

TR7 Orta Anadolu 2,768 9,986 5,837 259

TRB Ortadoğu Anadolu 2,359 9,355 5,241 256

TR2 Batı Anadolu 2,246 8,171 4,338 258

TR9 Doğu Karadeniz 1,828 7,963 3,890 316

TRA Kuzeydoğu Anadolu 1,334 5,628 2,991 256

Kaynak: TÜİK veri tabanı

29

5.5. Ulaştırma ve Enerji Tüketimi

5.5.1. Ulaştırma

Ülkemizde yolcu ve yük taşıma yaygın olarak karayolu olmak üzere, demiryolu, havayolu ve deniz yolu ile yapılmaktadır. Son yıllarda hava yolu ulaşımında önemli gelişmeler ve büyüme söz konusudur. Ülkemizin üç tarafı denizlerle çevrili olmasına karşın deniz yolu taşımacılığının geliştiği söylenemez. Karayolu taşımacılığı, kendi bünyesi içinde başlı başına ekonomik bir faaliyet olması yanında, diğer bütün sektörlerle de çok yakın ilişkisi olan ve bu sektörleri direkt etkileyen bir hizmet türü konumundadır. Otomotiv, petrol, lojistik, taşımacılık, inşaat sektörleri başta olmak üzere tüm sektörler karayolları altyapısı hizmet seviyesi durumuna bağlı olarak faaliyetlerini yürütmektedir. Bugün dünyadaki ülkelerin büyük bir çoğunluğunda karayolları, yolcu ve yük taşımacılığında en fazla tercih edilen ulaşım türüdür. Bu nedenle bugün taşımacılık sektörünün etkinliği ve verimliliği karayollarının etkinliği ve verimliliği ile ölçülmektedir.

Türkiye’de karayolu trafiğinin yük ve yolcu taşıma payı bir hayli yüksektir. Avrupa Birliği ülkelerinde karayollarının yük taşıma payı %45, yolcu taşıma payı %79 olmasına karşılık, ülkemizde yük taşıma payı %92, yolcu taşıma payı ise %95 civarındadır [Kafalı, Sekmen, 2010]. 1950’li yıllardan sonra Türkiye genelinde yaşanan gelişmeye paralel olarak Anadolu’nun uzak şehirlerine kadar karayolu ulaşım altyapısına öncelik verilmesi, yük ve yolcu taşımacılığında karayollarının kullanım oranını arttırmıştır. TÜİK tarafından yayımlanan ulaşım istatistiklerine göre il ve devlet yolu uzunluklarına bakıldığında bölgelerimiz açısından birbirine yakın değerler bulunduğunu söylemek mümkündür. Türkiye’de 1973’te toplam 24 km otoyol bulunurken, 1992-1994 yıllarında 800 km otoyol uzunluğu yatırımı yapılmış, daha sonraki yıllarda küçük oranlarda ilavelerle toplam uzunluk artırılmıştır. Son dönemlerde özellikle kaza oranlarında önemli düşüş kaydedilmesinde büyük rol oynayan otoyollara verilen önem artmış, toplam otoyol uzunluğumuz 2,112 km’ye ulaşmıştır. Ancak otoyollar bölgelere orantılı dağılmamıştır. Batı Karadeniz, Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgelerinde henüz otoyol bulunmamaktadır.

Hava yolu taşımacılığında da önemli ilerlemeler gelişmeler olmakla beraber, havaalanların en yoğun olduğu bölgeler nüfus yoğunluğu ve merkez olması dolayısıyla İstanbul ve turizm merkezi olan Akdeniz bölgeleridir. 103 milyon yolcunun taşındığı hava yolu ulaşımında 43 milyon yolcu İstanbul ve 26 milyon yolcu ise Akdeniz bölgesine seyahat ederken, Doğu Anadolu’ya ise 3.3 milyon kişi hava yolu ile seyahat etmiştir. Son olarak refahın bir başka göstergesi olarak kabul edilen araç sayısına bakıldığında ise Türkiye ortalamasının 102 olduğu bin kişi başına otomobil sayısı, Batı Anadolu’da 166 araç ve İstanbul’da 137 araç ile 12 bölge içinde ilk sırada bulunmaktadır. Doğu Anadolu bölgesinde bin kişi başına otomobil sayısı 38 araç olarak, en düşük değerleri almaktadır. Doğu Anadolu bölgesinin otoyol, hava yolu, demir yolu ve bin kişi başına araç sayılarında Türkiye ortalamasının çok altında olduğu görülmektedir.

30

Tablo 27: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Yol Uzunlukları Ve Kişibaşına Otomobil Sayısı

Bölge Adı Otoyol (km)

İl ve devlet yolu (km)

Hava yolu yolcu sayısı

Demir yolu (km)

Bin kişi başına otomobil sayısı

TR Türkiye 2,112 62,785 102,800,392 9,594 102 TR5 Batı Anadolu 198 5,405 8,309,411 1,349 166 TR1 İstanbul 186 511 43,333,497 199 137 TR3 Ege 264 7,278 14,506,958 1,695 118 TR2 Batı Marmara 165 4,176 135,818 601 102 TR6 Akdeniz 513 6,988 25,520,603 662 101 TR4 Doğu Marmara 405 4,322 161,144 827 99 TR7 Orta Anadolu 98 6,598 1,189,611 1,159 95 TR8 Batı Karadeniz - 6,661 1,122,715 715 90 TR9 Doğu Karadeniz - 4,112 1,963,169 - 60 TRC Güneydoğu A. 283 5,981 3,266,842 895 42 TRA Kuzeydoğu A. - 4,615 1,228,260 609 38 TRB Ortadoğu A. - 6,138 2,062,364 883 37

Kaynak: TÜİK veritabanı

5.5.2. Enerji Tüketimi

Enerji tüketimi teknolojinin ve gelişmişliğin bir göstergesi sayılmakta, kişi başı elektrik tüketiminin toplam yaşam kalitesinin düzeyi için fikir verdiği düşünülmektedir. Buna göre Türkiye’de 2000 yılında toplam elektrik tüketimi 98 milyon MWh iken 2009 itibariyle %38 artış kaydederek 157 MWh yükselmiştir. 2009 yılsonu verileri doğrultusunda bölgeler itibariyle elektrik tüketimin en yüksek olduğu bölgemiz İstanbul’dur. Ege Bölgesi ve sanayinin kümelendiği Doğu Marmara da en fazla elektrik tüketimine sahip bölgelerimiz olarak dikkat çekmektedir. Toplam elektrik tüketiminde en düşük tüketime sahip bölgemiz Doğu Anadolu (Ortadoğu Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu) ile Doğu Karadeniz bölgeleridir. Doğu Anadolu bölgesi toplam elektrik tüketiminin ancak %3’ünü oluşturmaktadır.

Tablo 28: Düzey 1 Bölgelerine Göre Elektrik Tüketimi (2009)

Bölge Adı Toplam tüketim (MWh) Kişi başı tüketim (KWh)

Toplam Sanayi TR Türkiye 156,894,070 % 100 2,162 971 TR1 İstanbul 29,147,130 % 19 2,257 561

TR3 Ege 24,267,268 % 15 2,550 1,172

TR4 Doğu Marmara 24,128,123 % 15 3,600 2,437

TR6 Akdeniz 21,936,537 % 14 2,371 1,129

TR5 Batı Anadolu 12,994,754 % 8 1,890 545

TR2 Batı Marmara 12,354,712 % 8 3,947 2,673

TRC Güneydoğu Anadolu 8,998,069 % 6 1,206 533

TR8 Batı Karadeniz 8,213,319 % 5 1,820 966

TR7 Orta Anadolu 6,368,596 % 4 1,662 736

TRB Ortadoğu Anadolu 3,375,535 % 2 928 253

TR9 Doğu Karadeniz 3,241,115 % 2 1,283 321

TRA Kuzeydoğu Anadolu 1,868,912 % 1 850 138

Kaynak: TÜİK veritabanı.

31

Burada elektrik tüketimleri bölgelerin gelişmişlik düzeyleriyle olduğu kadar nüfuslarıyla da doğru orantılı olarak arttığını belirtmek gerekir. Bu nedenle nüfus göz önüne alınmadan bir karşılaştırma yapmak doğru sonuçlar vermeyecektir. Bu bağlamda kişi başına elektrik tüketimi bize daha sağlıklı bir karşılaştırma olanağı verecektir. Kişi başı elektrik tüketimine baktığımızda sanayi tesislerinin yoğun şekilde kümelendiği Batı Marmara Bölgesi yaklaşık 4 bin KWh elektrik tüketimi ile birlikte, kişi başı sanayi elektriği kullanımında da 2.7 bin KWh ile ilk sırada bulunmaktadır. Bölgenin 12 milyon KWh elektrik tüketiminin 8 milyonluk kısmı sanayiye aittir. Doğu Marmara Bölgesi kişi başı yaklaşık 3.6 bin KWh (sanayide kişi başı 2.4 bin kwH) ile 12 bölge içinde ikinci sırada gelmektedir. Kişi başı elektrik kullanımında Doğu Marmara, Ege, Akdeniz ve İstanbul da yüksek elektrik tüketimine sahiptir. Hem kişi başı elektrik tüketiminde hem de kişi başı sanayi elektriği tüketiminde en düşük tüketime sahip bölge ise, Türkiye ortalamasının yarısının da altında değer alan Doğu Anadolu (Ortadoğu Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu) bölgesidir.

5.6. Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Endeksi ve İnsani Gelişmişlik Endeksi

1970’li yıllara kadar gelişmenin temel göstergesi olarak görülen kişi başına gelir, toplumsal gelişmişliği yeterince açıklayamayan, yalnızca talep genişlemesini açıklayabilen ancak istatistiki analizlerde yaygın olarak kullanılan bir göstergedir. Gelişme kavramı; fiziki kapasite büyüklüğü ve gelir artışı gibi iktisadi gelişmeler yanında, bunların gelir grupları ve bölgeler arası dağılımı ile sosyal ve kültürel birikimlerin yansıtılabildiği toplumsal gelişme düzeyini de ifade etmektedir. Bu çerçevede gelişme kavramı; ülkenin ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel yapılarındaki ilerlemeyi kapsamakta ve bir bütün oluşturmaktadır. Bu bakımdan, illerin ve bölgelerin gelişmişlik sıralamasında; kişi başına düşen milli gelirin artırılması şeklinde özetlenebilecek iktisadi büyüme kavramıyla beraber, yapısal ve insani gelişmeyi içine alan ve ölçülebilen bütün sosyal değişkenleri de içeren bir “sosyoekonomik gelişme - SEGE” ölçütü daha anlamlı olabilmektedir (Kafalı & Sekmen, 2010: 97.) SEGE serilerinde Temel Bileşenler Analizi tekniğiyle ekonomik, sosyal ve kültürel alanlardan seçilen ve çok sayıda değişkenin içerildiği bir veri seti kullanmaktadır. Sosyoekonomik gelişmişlik endeksleri hesaplanırken; kişi başına gelir düzeyinin yanı sıra, ekonomik, sosyal, kültürel göstergeler de ele alınıp değerlendirilmiştir. Bölgelerin sosyoekonomik gelişmişlik düzeyleri incelenirken; Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü’nce 1996 ve 2003 yıllarında yapılmış olan “İllerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması”ndan yararlanılmıştır.

Tablo 29: Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksine Göre Bölgeler (2003)

Coğrafi Bölgeler Gelişmişlik Endeksi

Türkiye Ortalaması 0.00

Marmara Bölgesi 1.70

Ege Bölgesi 0.48

İç Anadolu Bölgesi 0.48

Akdeniz Bölgesi 0.02

Karadeniz Bölgesi -0.51

Güneydoğu Anadolu Bölgesi -1.01

Doğu Anadolu Bölgesi -1.16

Kaynak: DPT, (2008).

32

Sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyini gösteren endeks değerleriyle ülke ortalamasının altında kalan bölgeler; Karadeniz, Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu’dur. Bunlardan, -0.51355 endeks değeriyle, toplam 18 ilden oluşan Karadeniz Bölgesi, beşinci sırada yer almaktadır. Bölgeler içerisinde en çok ile sahip olan Karadeniz Bölgesi, sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi açısından ülke ortalamasına yakın, ancak altında yer almaktadır. Toplam 9 ilden oluşan Güneydoğu Anadolu Bölgesi -1.01123’lük endeks değeri ile altıncı sırada bulunmaktadır. En son sırada bulunan bölge ise, -1.16236 endeks değeriyle, 14 ilden oluşan Doğu Anadolu Bölgesi’dir. Bölgesel sıralamada ülke ortalamalarının altında değerler alan bu üç bölgemizde; coğrafi yapı, iklim özellikleri ve gelişmiş batı pazarlarına uzaklıklar gibi faktörler, durgunluğun başlıca unsurlarıdır. Bu nedenlerden dolayı, her üç bölgemizden de diğer bölgelere yoğun bir göç yaşanmaktadır. Bununla birlikte yoğun göç olgusu, nüfus yanında, gelişmenin mekansal dağılımını da olumsuz yönde etkilemektedir. Bu bölgelerimizin durgunluğundan kaynaklanan göçler, iş gücü ve sermaye kaybı anlamına da gelmekte ve mevcut durgunluğu pekiştirmektedir.

Sosyoekonomik gelişmişlik sıralaması araştırmasının amaçlarından biri de, eşdeğer gelişmişlik seviyesine sahip illerin belirlenmesi ve ülke genelinde homojen alanların saptanmasıdır. Yapılan çözümlemeler ve değerlendirmeler sonucunda ülke farklı gelişmişlik düzeylerinde 5 ayrı gruba ayrılmıştır.

Tablo 30: Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksine Göre Kademli İl Grupları

1. Derecede Gelişmiş İller

2. Derecede Gelişmiş İller

3. Derecede Gelişmiş İller

4. Derecede Gelişmiş İller

5. Derecede Gelişmiş İller

1. İstanbul 1. Eskişehir 1. Konya 1. Osmaniye 1. Bayburt 2. Ankara 2. Tekirdağ, 2. Karabük 2. K. Maraş 2. Kars 3. İzmir 3. Adana 3. Isparta 3. Niğde 3. Şanlıurfa 4. Kocaeli 4. Yalova 4. Hatay 4. Giresun 4. Iğdır 5. Bursa 5. Antalya 5. Uşak 5. Kastamonu 5. Batman 6. Kırklareli 6. Burdur 6. Tunceli 6. Gümüşhane 7. Denizli 7. Samsun 7. Sivas 7. Mardin 8. Muğla 8. Kırıkkale 8. Kilis 8. Siirt 9. Bolu 9. Nevşehir 9. Bartın 9. Ardahan 10. Balıkesir 10. Karaman 10. Aksaray 10. Van 11. Edirne 11. Elazığ 11. Sinop 11. Bingöl 12. Mersin 12. Rize 12. Erzincan 12. Hakkâri 13. Bilecik 13. Trabzon 13. Çankırı 13. Şırnak 14. Kayseri 14. Amasya 14. Erzurum 14. Bitlis 15. Gaziantep 15. Kütahya 15. Tokat 15. Ağrı 16. Zonguldak 16. Malatya 16. Ordu 16. Muş 17. Aydın 17. Kırşehir 17. Diyarbakır 18. Sakarya 18. Artvin 18. Yozgat 19. Çanakkale 19. Afyon 19. Adıyaman 20. Manisa 20. Düzce 21. Çorum

Kaynak: DPT, İllerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması,2003

Bu ayrıma göre birinci grupta 5, ikinci grupta 20, üçüncü grupta 21, dördüncü grupta 19 ve beşinci grupta ise 16 il yer almaktadır. Birinci guruptaki 6 ilin tamamı, ikinci guruptaki 20 ilden de Gaziantep hariç tüm iller yurdumuzun batısında yer almaktadır. En az gelişmiş illeri

33

temsil eden beşinci guruptaki illerin ise genellikle yurdumuzun kuzeydoğu, doğu ve güneydoğu bölgelerindeki iller olduğu dikkat çekmektedir. Doğu Anadolu bölgesi illerinden hiçbiri, birinci ve ikinci derecede gelişmiş iller kategorisinde yer almaz iken, 10 il (Bayburt, Kars, Iğdır, Ardahan, Van, Bingöl, Hakkari, Bitlis, Ağrı ve Muş) en az gelişmiş iller kategorisini gösteren 5. derecede bulunmaktadır. Sadece Elazığ ve Malatya orta gelişmişlik düzeyini gösteren üçüncü derecede gelişmiş iller kategorisinde yer alırken, dördüncü derecede gelişmiş (az gelişmiş) iller kategorisinde de üç il (Tunceli, Erzincan ve Erzurum) yer almaktadır. Bu bulgular da açıkça göstermektedir ki, Doğu Anadolu bölgesinde yer alan illerin gelişmişlik düzeyi Türkiye ortalamasının oldukça altında bulunmakta, Güneydoğu Anadolu bölgesi ile birlikte, gelişmişlik düzeyi açısından en az gelişmiş bölge konumundadır.

5.7.İnsani Gelişme Endeksi (İGE)

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından yapılan İnsani Gelişme Endeksi (İGE); üç göstergeye dayanan birleşik bir endekstir: Doğumda yaşam beklentisi, erişkin okur-yazarlık oranı ve birleşik ilk, orta ve yüksekokul kayıt oranları kombinasyonu ile ölçülen eğitim düzeyi ve kişi başına gelir. 2011 yılında UNDP tarafından yirmincisi yayımlanan “İnsani Gelişme Raporu (İGR)” her yıl düzenli olarak yayımlanmakta olan, tüm dünya ülkelerinin insani gelişme açısından performansını değerlendiren, uluslararası arenada geçerliliği kabul edilmiş prestijli bir rapordur. İGR’de yer alan en önemli gösterge İnsani gelişme Endeksi (İGE)’dir.

Tablo 31: Seçilmiş Ülkeler Bazında İGE Değerleri ve Ülke Sıralamaları

Ülkeler İGE Yaşam

Beklentisi Ortalama

Okullaşma Yılı Kişi başı

Gelir İGE

Sırası Gelir Hariç İGE sırası

Norveç 0.943 81.1 12.6 47,557 1 3 Avustralya 0.929 81.9 12.0 34,431 2 1 Hollanda 0.910 80.7 11.6 36,402 3 6 ABD 0.910 78.5 12.4 43,017 4 14 Almanya 0.905 80.4 12.2 34,854 9 9 İtalya 0.874 81.9 10.1 26,484 24 20 Arjantin 0.797 75.9 9.3 14,527 45 42 Rusya 0.755 68.8 9.8 14,561 66 74 Brezilya 0.718 73.5 7.2 10,162 84 92 Romanya 0.781 74.0 10.4 11,046 50 43 Çin 0.687 73.5 7.5 7,476 101 107 Irak 0.573 69.0 5.6 3,177 132 129 Türkiye 0.699 74 6.5 12,246 92 116

Kaynak: TÜİK veritabanı

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı tarafından 02.11.2011 tarihinde yayımlanan “Uluslar arası İnsani Gelişme Raporu Sonuçları”na göre dünya için İGE rakamı 0.682 olarak hesaplanmıştır. 2011 yılında İGE’nin bileşenleri olan doğuşta yaşam beklentisi dünya genelinde 69.8 yıl, ortalama okullaşma yılı 7.4 yıl ve kişi başına gayri safi milli gelir rakamı da 10,082 USD olmuştur. Toplam 187 ülke 47’şer olarak 4 kategoriye ayrılmışlardır: Çok yüksek, yüksek, orta ve düşük İGE grupları. 2011 yılında çok yüksek İGE kategorisindeki ülkelerde kişi başına GSMG rakamı, düşük İGE kategorisindeki ülkelerin 21 katı kadar daha yüksektir. Yüksek İGE kategorisinde yer alan Türkiye 1980 yılında 0.463 İGE değerine sahipken, 1990’da 0.558; 2000’de 0.634 ve 2011 yılında 0.699 değerine ulaşarak 187 ülke

34

içerisinde 92. sırada bulunmaktadır. Ülkemizde doğuşta yaşam beklentisi 74.0 yıl, ortalama okullaşma yılı 6.5 yıl, kişi başına GSMG rakamı 12,246 USD’dir. Gelir hariç tutulduğunda 187 ülke içinde İGE sıralamamız 24 sıra birden geriye düşerek 116 olmaktadır.

İllere ait İGE değerinden hareketle, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş., Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü’nce hesaplanan bölgesel İGE değerleri incelendiğinde, en yüksek İGE değerine İstanbul bölgesinin sahip olduğu ve onu, Kocaeli, İzmir; Bursa ve Ankara alt bölgelerinin izlediği görülmektedir. En düşük İGE değerine sahip son üç alt bölge ise Mardin, Ağrı ve Van alt bölgeleri olarak görünmektedir. Doğu Anadolu bölgesi alt bölgelerinden Malatya 26 alt bölge içinde 21., Erzurum 22., Ağrı 25. ve Van bölgesi sonuncu sıradadır.

Tablo 32: Düzey 2 Bölgeleri Bazında İnsani Gelişme Endeksi ve GSYH Endeksi

Düzey 2 Alt Bölgeler Yaşam Beklentisi

Endeksi Eğitim

Endeksi GSYİH Endeksi

İnsani Gelişme Endeksi İGE Değeri

TR10- İstanbul 0.791 0.956 0.763 0.837 TR42- Kocaeli 0.798 0.927 0.770 0.832 TR31- İzmir 0.787 0.940 0.759 0.829 TR41- Bursa 0.798 0.930 0.723 0.817 TR32- Aydın 0.787 0.885 0.710 0.794 TR51- Ankara 0.698 0.926 0.752 0.792 TR22- Balıkesir 0.768 0.901 0.698 0.789 TR21- Tekirdağ 0.686 0.934 0.733 0.784 TR61- Antalya 0.743 0.888 0.681 0.770 TR62- Adana 0.674 0.874 0.714 0.754 TR81- Zonguldak 0.689 0.885 0.687 0.754 TR33- Manisa 0.737 0.847 0.663 0.749 TR52- Konya 0.714 0.838 0.654 0.735 TR83- Samsun 0.690 0.837 0.640 0.722 TRC1- Gaziantep 0.715 0.816 0.613 0.715 TR72- Kayseri 0.687 0.838 0.613 0.713 TR63- Hatay 0.659 0.839 0.637 0.712 TR71- Kırıkkale 0.628 0.838 0.656 0.707 TR90- Trabzon 0.684 0.808 0.614 0.702 TR82-Kastamonu 0.651 0.807 0.630 0.696 TRB1- Malatya 0.647 0.799 0.617 0.687

TRA1- Erzurum 0.617 0.788 0.578 0.661

TRC2- Şanlıurfa 0.683 0.665 0.580 0.643 TRC3- Mardin 0.639 0.685 0.546 0.623 TRA2- Ağrı 0.589 0.731 0.511 0.611

TRB2- Van 0.619 0.665 0.509 0.598

Kaynak ve Notlar: Bölgesel bazda İGE değeri, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş., Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü’nce hesaplanmıştır. Hesaplamalarda, UNDP, Türkiye 2004, İnsani Gelişme Raporu verilerinden yararlanılmış ve illerin bölge nüfusu içindeki ağırlıkları dikkate alınmıştır.

Sonuç olarak, görece geri bölgelerimizin başında gelen D. Anadolu Bölgesi sanayi açısından son derece olumsuz koşullara sahip iken, sanayi dışındaki alt-yapı, eğitim, sağlık gibi göstergeler açısından da yetersiz imkanlara sahip gözükmektedir. Ekonomik kalkınma açısından eğitim ve alt yapı başta olmak üzere diğer sosyal yapının belli bir düzeye ulaşması kaçınılmazdır. Türkiye’de 1980 sonrasında uygulanmaya konan iktisat politikaları kamuyu üretici bir aktör olarak iktisadi faaliyetlerin dışına itmiş, kamunun esas işlevi alt-yapı yatırım

35

harcamaları ile sınırlandırılmıştır. Bu yaklaşıma göre kamu görece geri bölgerimizde sadece altyapı eksikliklerini giderecek, üretken sabit yatırımları ise (imalat sektörü başta olmak üzere) özel kesim üstlenecektir. Bu çalışmada da gösterildiği üzere, kamu görece geri bölgelerimizdeki altyapı sorunlarını çözmede arzulanan hedeflere ulaşamaz iken, özel kesim de görece geri bölgelerimize yönelik tesisler kurmada gönülsüz davranmış, bunun sonucunda D.Anadolu bölgesi başta olmak üzere görece geri bölgeler sanayileşmenin dışına itilirken, altyapıda da arzulanan hedeflere ulaşılamamıştır. Bu bağlamda gelinen bu noktada D.Anadolu bölgesinin kalkınması için bölgenin sosyal ve ekonomik koşullarını birlikte gözeten ve orta ve uzun dönemde bölgenin kalkınmasını hedefleyen bütüncül bir yaklaşıma ihtiyaç bulunmaktadır. Bu bütüncül yaklaşımın en temel bileşenleri ise hazırlanacak bir bölgesel kalkınma planına ve bu planın alt bileşenleri olarak ekonomik ve sosyal yapıdaki dönüşüme bağlı gözükmektedir.

6. BÖLGESEL GELİŞME FARKLILIKLARINI GİDERMEYE YÖNELİK

UYGULAMALAR

Bu bölümün konusunu bölgesel gelişme farklılıklarını gidermeye yönelik olarak kullanılan temel araçlardan bir bölgesel kalkınma projesi olarak Doğu Anadolu Projesi (DAP), teşvikler ve kamu sabit yatırımlarının incelemesi oluşturmaktadır.

6.1. Doğu Anaolu Projesi (DAP)

DAP Projesi, Doğu Anadolu Bölgesi’nde bulunan 14 il (Ağrı, Ardahan, Bingöl, Bitlis, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Hakkâri, Iğdır, Kars, Malatya, Muş, Tunceli, Van) ile bölgeyle homojen özellik gösteren Gümüşhane ve Bayburt illerini kapsamaktadır. Proje DPT’nin denetiminde ve koordinasyonunda bölgede bulunan Atatürk, Fırat, İnönü, Yüzüncü Yıl ve Kafkas Üniversiteleri’nin oluşturduğu ortak girişimce hazırlanmıştır. Planın amaçlarını şu şekilde özetlemek mümkündür:

a) Doğu Anadolu Bölgesi’nde mevcut durumun sektörel bazda incelenerek sektörel analizler yapmak ve sektör önceliklerinin belirlenerek, bölgesel kaynakların değerlendirilmesi

b) Bölgenin Türkiye içindeki konumunun diğer bölgeler ile karşılaştırmalı olarak belirlenmesi, bölgesel gelişme stratejisi ve senaryoların oluşturulması,

c) Orta ve uzun dönem bölgesel gelişme planının hazırlanması

d) Bölgedeki kırsal ve kentsel gelişmeyi sağlamaya yönelik önemli kamu yatırımlarını belirlenmesi,

e) Özel kesim yatırımlarını özendirici teşvikler uygulamak,

f) Bölgenin diğer bölgelere kıyasla geride olan sosyoekonomik gelişmesini hızlandırmak,

g) Bölgedeki girişimciliği teşvik etmeye, bölgesel iç dinamikleri harekete geçirmeye çalışmak,

36

h) Seçilmiş yatırım konularında mevcut potansiyelin değerlendirilmesi ve yatırımlara yön göstermek amacıyla değişik konularda fizibilite çalışmaları yapmak şeklinde sıralanabilir.

DAP Ana Planına göre bölgenin geri kalmışlığının ve gelişmişlik endeksinde alt sıralarda olmasının nedenleri olarak; tarım ve diğer sektörler arasında iş gücü verimliliği farklılıkları, yeterli ölçüde sanayiye, özellikle imalat sanayiine sahip olmaması, sanayide ve diğer sektörlerde bölgeler arası verimlilik farklılıkları ve iklim ve yükselti olarak sıralanmıştır.

Proje kapsamında 3 adet gelişim senaryosu planlanmıştır. Öngörülen kamu yatırımları, senaryolar ve dönemlere göre, bölgesel gayrisafi hasılanın yaklaşık %4’ü ile %6’sı arasında değişmektedir. Yine dönemlere ve senaryolara göre özel sektör yatırımlarının, gayrisafi bölgesel hasılanın %17.3’ü ile %23.7’si arasında olması öngörülmektedir. Ülke deneyimi göz önüne alındığında, Bölge’nin kendi tasarruflarıyla, gayrisafi hasılasının %22-30’una varan bir oranda yatırımı finanse etmesi güç görünmektedir. Bu, senaryolarda öngörülen büyüme ve istihdam hedeflerinin yakalanabilmesi için Bölge’nin, senaryolarda kabul edilen sermaye/hasıla oranı varsayımları çerçevesinde, Bölge dışından yüksek miktarlarda sermaye ithal etmesi gerekeceği anlamına gelmektedir. Bölgenin sosyoekonomik kalkınması için girişimlerde bulunulmuştur. Ancak proje tam olarak uygulama aşamasına geçmemiştir. Proje çalışmaları halen devam etmektedir.

DAP veya GAP gibi bölgesel kalkınmayı amaçlayan projelerin ancak bir bölgesel planlama çerçevesinde ele alınması halinde etkin sonuçlar vereceğini belirtmek gerekir. Başka bir anlatımla, bir birinden kopuk fiziki ve sosyal projelerin ancak bir bölgesel planlamanın bileşenleri olarak ele alınması halinde bölgesel kalkınmaya önemli katkı yapacağı söylenebilir. Ülkemizde gerek GAP ve gerekse de DAP gibi büyük bölgesel projelerin en büyük eksikliği tam da planlama noktasında ortaya çıkmakta, sektörlerin diğer sektörlerle ileri ve geri bağıntıları ortaya konmadan alt-yapı yatırımları dışında, özellikle imalat gibi üretken yatırımlarda süreç bireysel yatırımcıların inisiyatifine bırakılmaktadır. Bu bağlamda sektörlerin diğer sektörlerle ilişkisini ortaya koyan, bölgenin sosyo-ekonomik yapısını da bölgesel kalkınmanın bir bileşeni olarak değerlendiren bölge planlarının hazırlanarak uygulanması halinde DAP’ın D. Anadolu bölgesinin kalkınmasına önemli katkılar sunacağını belirtmek istiyoruz.

6.2. Teşvik Uygulamaları

Teşvik kavramı, belirli ekonomik ve sosyal faaliyetlerin diğerlerine oranla daha fazla ve hızlı gelişmesini sağlamak amacıyla, kamu tarafından çeşitli yöntemlerle verilen nakdi ve/veya gayri nakdi destek, yardım ve özendirmeler olarak tanımlanmaktadır (Özkök, 2009). Bir başka tanımda ise teşvik; bölgeler arası dengesizlikleri gidermek, sermayeyi tabana yaymak, istihdamı artırmak, katma değeri yüksek ileri ve uygun teknolojilerin kullanılmasını sağlamak amacıyla uluslararası yükümlülüklerin de dikkate alınması koşulu ile yatırımların kamu tarafından desteklenmesi olarak tanımlanmaktadır (Eşiyok, 2005). Teşvikler, bölgelerarası kalkınma farklarını dengeleme hedefinde kullanılan araçların başında gelmekte ve birçok ülke teşviklerden etkin bir şekilde yararlanmaktadır. Bilindiği üzere, az gelişmiş bölgeler “yatırım iklimi” açısından olumsuz koşullar içermekte, bu olumsuz koşullar teşvikler yolu ile “mutlak” düzeyde olmasa da “göreceli” olarak hafifletilebilmektedir.

37

Teşvik uygulamaları bir ekonomi için son derece önemli bir araçtır. Teşvikler ekonomik büyüme, istikrar, sanayileşme ve teknoloji politikası gibi ekonomik hedefler yanında bölgesel dengesizlikler ve göç gibi sosyo-ekonomik problemlerin çözümünde de önemli bir işleve sahiptir. Osmanlı döneminde gündeme gelen 1913 tarihli Teşvik-i Sanayi Muvakkatı değiştirilerek 1927’de Teşvik-i Sanayi Kanunu adıyla uygulamaya sokulmuştur. Teşvikler Cumhuriyet döneminde sıklıkla başvurulan bir araç olmuştur. Ancak yatırım teşviklerinin bir bölgesel kalkınma aracı olarak kullanılmaya başlanması 1960‘lı yılların sonunda gündeme gelmiştir (Yavan, 2011).

Ülkemizde uygulanan teşvik tedbirleri yıllar içinde dönemsel olarak değişikliklere uğramıştır. 1980’li yıllarda ithal ikameci sanayi politikasından ihracata dayalı sanayi ve büyüme politikasına geçilmesiyle birlikte nakdi devlet yardımı uygulamaları hız kazanmıştır. 1990’lı yılların başından itibaren ise kamuda ortaya çıkan kaynak sıkıntısı, yatırımların teşvik edilmesi amacıyla bütçeden tahsis edilen kaynakların azalmasına yol açmıştır. Ayrıca DTÖ kuralları, Serbest Ticaret Antlaşmaları ve AB Mevzuatı gibi uluslararası yükümlülüklerimiz çerçevesinde destek unsurlarının çeşitliliği giderek azalmıştır. Bu dönemde nakdi destek unsurlarının yerini vergi muafiyet ve istisnalarından oluşan teşvik tedbirleri almıştır.

Yatırım teşviklerinin uygulama sonuçları, yalnızca düzenlenen belge sayıları, belge kapsamındaki yatırımlar ve istihdam verileri üzerinde değerlendirilecektir. Türkiye’de yatırım teşvik belgesi verilmesine 1968 yılında başlanmış olmasına karşın, 1980 yılından öncesi döneme ilişkin sağlıklı veri bulunmamaktadır. Ayrıca ileriki sayfalarda bahsedileceği üzere, 2009 yılında uygulamaya konulan yeni yatırım teşvik sistemi farklı bir istatistik tutulmasını da beraberinde getirmiştir. Bu nedenle de 1980-2009 dönemi ve 2007-2011 dönemine ilişkin uygulama verileri ayrı ayrı değerlendirmeye alınmıştır. Buna göre 1980-2009 döneminde yerli firmalar için toplam 84,751 adet yatırım teşvik belgesi düzenlendiği, teşvik belgesi kapsamında toplam 855 milyar dolarlık yatırım ve bu yatırımlar çerçevesinde 4.8 milyon kişilik istihdam yaratılması öngörülmüştür (Narin, 2012).

Tablo 33: 1980-2009 Dönemindeki Yatırım Teşviklerinin Sektörel Dağılımı

Sektörler Belge Sayısı (adet)

Pay (%)

Yatırım (milyon TL)

Pay (%)

İstihdam (bin kişi)

Pay (%)

Tarım 4,943 5.8 3,112 1.4 136 2.8

Madencilik 3,181 3.8 5,153 2.3 193 4.0

İmalat Sanayi 48,540 57.3 105,091 47.8 2.939 60.3

Enerji 1,110 1.3 30,688 14.0 48 1.0

Hizmetler 26,977 31.8 75,920 34.5 1.551 31.9

Toplam 84,751 100.0 219,964 100.0 4.867 100.0

Kaynak: Narin, Müslime, Türkiye’de Yatırımlar ve Yatırım Teşvikleri, 3. Ulusal İktisat Kongresi

Aynı dönemde yatırım teşvik sisteminde teşvik belgelerinin %57.3’ü imalat sanayi (48,540 adet belge), %31.8’i hizmetlere (26,977 adet), %5.8’i tarıma (4,943 adet), %3.8 madencilik (3,181) ve %1.3’ü enerji (1,110 adet) sektörüne verilmiştir. Teşvik belgeleri kapsamında gerçekleştirilen toplam yatırımın %47.8’i imalat sanayi (105,091 milyon TL), %34.5’i hizmetler (75,920 milyon TL), %14’ü enerji (30,688 milyon TL), %2.3’ü madencilik (5,153 milyon TL) ve %1.4’ü tarım (3,112 milyon TL) sektöründe yapılmıştır. Toplam istihdamın ise %60.3’ü imalat sanayi (2,939 bin kişi), %31.9’u hizmetler (1,551 bin kişi) sektöründe yer almaktadır. Bu sektörleri sırasıyla madencilik, tarım ve enerji izlemektedir (Narin, 2012).

38

Türkiye’de yatırım teşviklerinin bölgelere göre dağılımını incelediğimizde teşviklerin verilmesinin arkasındaki hedefle tam uyuşmayan bir tablo ile karşı karşıya kalmaktayız. Çünkü bölgesel ve sektörel dengesizleri azalmak ve dengeli kalkınmayı sağlamak üzere verilen yatırım teşviklerinin ülkemizin en gelişmiş bölgesi olan Marmara bölgesinde yoğunlaştığını görmekteyiz.

Aşağıda kolaylık olması ve sayfa düzenine uyum sağlaması açısından örnek olarak seçilmiş bazı yılara göre tarihsel süreç içerisinde yatırım teşvik belgelerinin bölgelerimize göre dağılımı verilmektedir. Buna göre görece gelişmiş bölgemiz olan Marmara Bölgesi 1970’li yıllardan itibaren verilen yatırım teşviklerinden her yıl en çok yararlanan bölge konumundadır. Ege ve Akdeniz bölgeleri de istikrarlı bir şekilde her dönem %15’lere yakın oranlarda teşviklerden yararlanmaktadır. Ekonomik açıdan görece az gelişmiş bölgelerimizden Karadeniz Bölgesi yatırım teşviklerinden genelde %10’un altında bir pay almaktadır. Görece en geri bölgelerimizden Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri ise yatırım teşvik belgelerinden en az yararlanan bölgelerdir.

Teşvik Uygulama Genel Müdürlüğünden alınan veriler doğrultusunda 1980-2009 dönemini kapsayan 20 yıllık periyod için oluşturulan aşağıdaki tablodan da görüleceği üzere yatırım teşvik belgeli yatırım tutarlarının %42’si Marmara Bölgesi’ne, %15’lik bölümü Akdeniz Bölgesi’ne ve %13’lük kısmı ise diğer gelişmiş bölgemiz olan Ege Bölgesi’ne yönelmiştir. Marmara Bölgesi aynı zamanda hem yatırım teşvik belgesi sayısında hem de teşvikli yatırım kapsamında oluşturulan istihdam açısından da %38’lik paya sahiptir.

Tablo 34: Yatırım Teşviklerinin Coğrafi Bölgelere Göre Yüzde Dağılımı (1980-2009)

Bölgeler Belge sayısı Sabit yatırım tutarı İstihdam Marmara 37.9 42.5 37.9 İç Anadolu 14.6 13.4 14.2 Ege 15.2 11.7 14.8 Akdeniz 11.2 14.8 14.0 Karadeniz 8.7 8.2 8.5 Doğu Anadolu 4.6 3.4 3.8

G.D. Anadolu 7.7 6.0 6.8

Yatırım teşvikleriyle kalkınma süreci hızlandırılması amaçlanan Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgelerimiz ise teşvik belgeli sabit yatırım tutarlarının sırasıyla sadece %6’sını ve %3’ünü almıştır. Teşviklerden yeteri kadar yararlanamayan bir diğer bölgemiz de teşvikli yatırımların yaklaşık %8’ini alan Karadeniz Bölgesidir.

Çalışmada daha güncel ve anlaşılabilir olması dolayısıyla yatırım teşviklerinin son dönem bölgesel dağılımına ayrıca bakmayı faydalı buluyoruz. Buna göre Marmara Bölgesi son 6 yıllık dönemde düzenlenen teşvik belgelerinin %29’unu, teşvikli sabit yatırım tutarının %37’sini ve teşvikli yatırım kapsamındaki istihdamın da %35’ini tek başına almıştır. Marmara Bölgesinde 1980-2009 arasında teşvikli yatırım tutarının %43, belge sayısı ve istihdam oranının ise %38 olduğunu göz önüne aldığımızda, son dönemlerde Marmara Bölgesinin payında göreceli bir düşüş yaşandığını söylemek mümkündür. Son 6 yıla ait teşvik istatistiklerine göre Doğu Anadolu bölgesinin teşviklerden yararlanma düzeyi (1980-2009 dönemine kıyasla) artış eğilimindedir.

39

Tablo 35: Yatırım Teşviklerinin Coğrafi Bölgelere Göre Dağılımı (2006-2011)

Bölgeler Belge sayısı (%) Yatırım tutarı (%) İstihdam (%)

Marmara 29.3 36.9 34.9

İç Anadolu 17.0 11.2 15.7

Ege 14.2 12.2 13.9

Akdeniz 13.1 20.0 14.6

Karadeniz 10.5 10.1 9.4

Doğu Anadolu 6.6 4.3 4.8

Güneydoğu A. 9.3 5.4 6.7

Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, Teşvik Uygulama Genel Müdürlüğü Veri tabanından hareketle kendi hesaplamamız.

Türkiye’de genel olarak teşviklerde şarta bağlılık (reciprocal) veya performans ilkesi uygulanmamıştır (Eşiyok, 2002). Başka bir ifadeyle, teşvik belgeleri düzenlenirken belgeye çeşitli yaptırımlar işlenmekte ancak, performans kriteri getirilmemektedir. Böylece pratikte teşvik sisteminin bağış niteliğine büründüğü düşünülmektedir. Eşiyok’a göre sektörel teşvik yerine, proje esasına dayalı bir teşvik sisteminin daha etkin olacağı düşünülmektedir. Böylelikle sektörel düzeyde aşırı kapasitenin önlenmesi yanında kamuoyunu rahatsız eden kimi uygulamalar da ortadan kalkmış olacaktır. Ancak proje bazlı teşvik sisteminde de etkin bir denetim sistemi yanında, teşvikle ilgili mevcut uzman kadrosunun proje esasına göre eğitilmesi kaçınılmaz gözükmektedir. Sektör ve alt sektör yerine, projelere dayalı bir teşvik sistemi, teşvik tedbirleri yoluyla sağlanan avantajları bir avanta olmaktan çıkaracaktır. Böylelikle verilen teşviklerin amacına uygun kullanılıp kullanılmadığı ortaya konup, suiistimallere olanak verilmeyecektir. Teşvikler, herhangi bir sektörü ne pahasına olursa olsun koruma mantığı taşımamalı, korumaya muhtaç olan, ancak gelecekte önemli rekabet gücüne potansiyel olarak sahip sektörler seçilip desteklenmelidir.

Verilen teşviklerin büyüklüğü, söz konusu teşvikten yararlanan işletmelerin yaşamasını sağlayabilecek nitelikte olmalıdır. Ayrıca teşvik önlemlerinin etkin olması için bölgede potansiyel girişimcilerin olması veya teşviklerin dışardaki girişimcileri çekici düzeyde olması gerekmektedir. Teşvik tedbirlerinin etkinliği için bir başka şart ise altyapı yatırımlarının belirli bir seviyeye kavuşturulmasına bağlıdır. Teşvikler işletmelerin ilk hızı sağlayacakları kadar olmalı, zamanla azaltılmalı ki işletmeleri atalete ve bağımlılığa sürüklenmemelidir. Unutulmamalıdır ki teşvik tedbirlerinin etkinliği, ülkedeki siyasi ve ekonomik istikrarla doğrudan bağlantılıdır. İstikrarsızlığın hâkim olduğu ortamlarda girişimciler yatırıma geçme konusunda ürkek davranacaklardır (Dinler, 2005).

Avrupa Birliği ile 1995’te yapılan 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı gereği, ihracat performansına dayalı destek ve sektörel bazlı teşvikler uygulanamaz hale getirilmiştir. 1995 sonlarında, Türkiye, uluslararası taahhütleri dolayısıyla da sanayi politikaları teşviklerini ve dolayısıyla yatırım politikası teşviklerini alana özgü, selektif olmayan ve şartsız teşvikler ya da politikalar alanına uygulamaya başlamıştır. Uluslararası teşviklerin izin verdiği ölçüde uygulanan alana özgü teşvikler; çevre korumayı, bölgesel teşvikleri, küçük ve orta ölçekli işletmelerin teşviklerini ve Ar-Ge teşviklerini kapsamaktadır. Seçici olan, şarta bağlı ve belirlenen alana yönelik olmayan türden teşviklerin uygulama alanı kısılmıştır.

40

6.2.1.Yeni Teşvik Sistemi: Yatırımlarda Devlet Yardımı Genel Çerçevesi (5 Nisan 2012)

Türkiye’de yatırımlara sağlanan kamu desteklerinin çerçevesi, 2012 Nisan ayı itibariyle Ekonomi Bakanı tarafından tanıtılan yeni teşvik paketi ile yeniden düzenlenmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2012). Böylece teşvik sistemi son on yılda dört defa değiştirilmiş ve geliştirilmiş oldu. 2004 yılında uygulanmaya başlanan ve kamuoyunda 5084 olarak bilinen kanunun ardından ikinci olarak, 2006 yılında 5084’de değişiklik yapan 5350 sayılı kanun yürürlüğe girdi. Üçüncü değişiklik ise yukarıdaki satırlarda anlatıldığı üzere, 2009 yılında yeni baştan tasarlanan teşvik sistemiyle hayata geçirildi. 2009’da yürürlüğe giren teşvik sisteminin ardından Ekonomi Bakanlığı, 2012 yılında yeni bir teşvik sistemi tasarlayarak bu sistemi kamuoyuna duyurdu. Kanunun Bakan tarafından resmi duyurusu yapılmakla birlikte henüz Resmi Gazete’de yayımlanmış bir Bakanlar Kurulu Kararı bulunmadığı için, yeni teşvik sisteminin Doğu Anadolu bölgesi illerine yönelik uygulamaları, Ekonomi Bakanlığı tarafından duyurulduğu şekli ile ele alınacaktır.

Yeni teşvik sisteminin amacı; cari açığın azaltılması, üretimin katma değerinin arttırılması, en az gelişmiş bölgelerde kalkınmanın sağlanması, destek araçlarının etkinliğinin arttırılması, bölgesel eşitsizliklerin giderilmesi, kümelenmeleri ve ileri teknoloji yatırımlarını destekleyerek küresel rekabet gücünün arttırılması olarak ifade edilmiştir. Ayrıca 2011 sonu itibariyle azalan destek oran ve sürelerinin artırılması, desteklenen yatırım konularının gözden geçirilmesi, stratejik ve teknolojik dönüşümü sağlayacak yatırımların desteklenmesi, en az gelişmiş bölgelerde, yatırımlara sağlanan destek miktarının artırılması. 2009 yılında uygulamaya başlanan sistemle Türkiye, DPT’nin 2001 yılı verileri kullanılarak sosyoekonomik gelişmişlik düzeyine göre dört farklı gruba ayrılmış, destek araçları ve miktarları, illerin bulundukları bölge grubuna göre farklılaştırılmıştı. 2012 yılında hayata geçecek yeni sistemde ise, bölge sayısı 4’ten 6’ya çıkarılmakta ve en az gelişmiş bölgelere sağlanan destek miktarı, gelişmiş bölgelere kıyasla yükseltilmektedir. Türkiye sosyoekonomik gelişmişlik düzeyine göre altı bölgeye ayrılmaktadır.

Tablo 36: Yeni Teşvik Sistemine Göre 6 Bölge ve Kapsadıkları İller

1. Bölge 2. Bölge 3. Bölge 4. Bölge 5. Bölge 6. Bölge

Ankara Adana Balıkesir Afyonkarahisar Adıyaman Ağrı Antalya Aydın Bilecik Amasya Aksaray Ardahan Bursa Bolu Burdur Artvin Bayburt Batman Eskişehir Çanakkale Gaziantep Bartın Çankırı Bingöl İstanbul Denizli Karabük Çorum Erzurum Bitlis İzmir Edirne Karaman Düzce Giresun Diyarbakır Kocaeli Isparta Manisa Elazığ Gümüşhane Hakkâri Muğla Kayseri Mersin Erzincan Kahramanmaraş Iğdır Kırklareli Samsun Hatay Kilis Kars Konya Trabzon Kastamonu Niğde Mardin Sakarya Uşak Kırıkkale Ordu Muş Tekirdağ Zonguldak Kırşehir Osmaniye Siirt Yalova Kütahya Sinop Şanlıurfa Malatya Tokat Şırnak Nevşehir Tunceli Van Rize Yozgat Sivas

41

Aşağıda yeni yatırım teşvik sisteminin genel görünümü ve bölgesel teşviklerin ayrımı tablo halinde verilmiştir.

Şekil 4: Yeni Teşvik Sistemine Göre Teşvik Unsurları

Tablo 37: Yeni Teşvik Sistemine Göre Bölgesel Teşviklerin Farklılaşması

Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, Yeni Teşvik sistemi sunumu. (www.ekonomi.gov.tr)

42

Yeni teşvik sistemi Doğu Anadolu bağlamında değerlendirildiğinde, Doğu Anadolu’da yer alan illerden Ağrı, Bitlis, Bingöl, Hakkari, Kars, Muş, Van, Ardahan ve Iğdır 6. Bölge kapsamında değerlendirilirken, Tunceli, Bayburt ve Erzurum 5. Bölge, Elazığ, Erzincan ve Malatya ise 4. Bölge kapsamında ele alınmıştır. Başka bir anlatımla, Doğu Anadolu bölgesinde yer alan illerin büyük çoğunluğunun en az gelişmiş bölge olarak nitelendirilen 6. Bölge kapsamında değerlendirildiği anlaşılmaktadır. Altıncı bölgeye verilmesi öngörülen teşvikler göz önüne alındığında, yeni teşvik sisteminin Doğu Anadolu bölgesinde yer alan illerimizi pozitif yönde etkileyeceklerini söylemek mümkündür. Örneğin 4, 5, ve 6. Bölgede sırasıyla 4, 5 ve 7 puan faiz desteği; yine sırasıyla 6, 7 ve 10 yıla kadar sigorta pirimi desteği sağlanmaktadır. Ancak bu bölgelerimizde giderek yapısal hale gelmiş ve tarihsel nitelik kazanmış olan sosyoekonomik sorunların çözümünü sadece teşvik sistemine bağlamak fazla iyimserlik olacaktır. Kanımızca, yeni teşvik sisteminin uygulanması önemli bir gelişme olmakla birlikte, bu bölgemizdeki ve diğer görece geri bölgelerimizdeki sorunların çözümü teşvik sistemini de içeren ayrıntılı bir sanayileşme stratejisinin uygulanmasına bağlı gözükmektedir. Yine, bölgesel eşitsizliklerin giderilmesinde önem taşıyan hususlardan diğeri de, temel hizmetler ve altyapı kalitesindeki farklılıkların giderilmesidir. Bu kapsamda, Türkiye’nin az gelişmiş bölgelerindeki eğitim, sağlık ve altyapı hizmetlerinin kalite düzeyinin gelişmiş bölgelerdeki seviyeye çıkarılması öncelik taşımaktadır.

6.3. Kamu Sabit Yatırımları

Bölgelerarası dengesizliğin önemli boyutlara ulaştığı ekonomilerde bu dengesizliği giderebilecek en temel ve belki de en etkin araçlardan başında kamu yatırımları gelmektedir. Kamu yatırımları yoluyla bir yandan görece geri bölgelerdeki ekonomik yapı canlandırılırken, diğer yandan da özel yatırımcıların görece geri bölgelerde yatırım yapması için uygun iklimin yaratılması sağlanarak, görece geri bölgeler ekonomik kalkınma açısından önemli bir dinamizme sahip olmaları amaçlanmaktadır (Eşiyok, 2005). Bu çerçevede bu bölümün konusunu Türkiye’de kamu yatırım harcamalarının bölgeler arasındaki eşitsizlikleri gidermedeki işlevinin çözümlenmesi hedeflenmektedir.

Planlı dönem öncesi olarak kabul edilen 1923–1963 arasında yapılan yatırımlar incelendiğinde, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin yeteri düzeyde yararlanamadığı söylenebilir. 1923–1963 döneminde altyapı yatırımlarında batı bölgelerine öncelik verildiği belirtilmektedir (Dinler, 2005). 1967-1982 yılları arasında uygulanan I., II., III. ve IV. Kalkınma Planlarında yer alan hedeflere göre görece geri bölgelerimizin başında gelen Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerine tüm kamu yatırımlarının sırasıyla %18.7, %19, %14.5 ve %14.7’lik kısımlarının ayrıldığı görülmektedir. Söz konusu dönemlerde bu iki bölgemizin ülke topraklarının %30’unu ve nüfusun %19’unu oluşturduğu göz önüne alınırsa, özellikle son iki planda kamu yatırımlarından bu bölgelerimizin yeterli düzeyde pay alamadığı söylenebilir.

Bölgeler itibariyle kamu yatırım harcamalarının gelişimini 1990-2011 dönemi için incelendiğinde, kamu yatırım harcamalarının yukarıda belirtilen bölgesel dengesizliği dengeleyici işlevini yerine getiremediği, kamu yatırım harcamalarının ağırlıklı olarak başta Marmara bölgesi olmak üzere, İç Anadolu ve Ege bölgelerinde yoğunlaştığı anlaşılmaktadır. Buna göre 1990–2011 döneminde Marmara bölgesinin toplam kamu yatırım harcamalarında aldığı pay yıllık ortalama %25.7 düzeyinde iken, İç Anadolu Bölgesi %18 ve Ege Bölgesi de %12.4 oranlarında pay almıştır. Bölgesel dengesizlikleri gidermede en etkin araçların başında

43

gelen kamu yatırım harcamalarından Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgesi kamu yatırım harcamalarından en az pay alan bölgeler olarak dikkat çekmiştir. Görece az gelişmiş bölgelerimiz olan Doğu Anadolu bölgesinin toplam kamu yatırım harcamalarından aldığı pay 1990-2011 döneminde yıllık ortalama %8.3 düzeyindedir. Kamu yatırımlarında ele alınan dönem içerisinde Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin, GAP yatırımları nedeniyle son yıllardaki payı kayda değer artış göstermiştir. Ancak yine de Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yer alan kentlerin kamu yatırımlarında aldıkları pay oldukça yetersiz bulunmaktadır. Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerinin payı ise zamanla artış göstermekle beraber yeterli düzeyde değildir.

Tablo 38: 1990-2011 Dönemi İtibariyle Kamu Yatırımlarının Coğrafi Dağılımı (%)

Yıllar Akdeniz Doğu

Anadolu Ege

G. D.

Anadolu İç Anadolu Karadeniz Marmara

1990 9.0 7.7 20.4 12.3 20.0 9.5 21.2

1995 7.4 13.6 10.8 9.1 22.2 7.1 29.8

2000 15.2 8.1 12.4 8.4 11.9 17.2 27.0

2010 8.0 8.6 8.4 13.4 16.8 14.2 30.5

2011 7.2 10.3 9.7 16.0 18.0 14.7 24.0

Ortalama 10.4 8.3 12.4 8.8 18.0 12.2 25.7

Kaynak ve Notlar: Eşiyok (2009) ve Kalkınma Bakanlığı veri tabanından hareketle kendi hesaplamamız. Muhtelif iller hariç.

Kamu yatırımlarının dengesiz dağılımında, kamu otoritesinin alt yapı ve nüfus kriterlerine göre bir paylaştırma yapmasının etkili olduğu düşünülmektedir. Kamu yatırımları bölgelerarası dengesizliği azaltıcı, etkin bir politika aracı olarak uygulanmamış, ihtiyaçlar ve nüfus doğrultusunda tahsis edilmiştir. Bu ise zaten görece geri olan, çok göç veren bölgelerimiz için büyük handikaptır. Sonuç olarak, GAP’a yönelik önemli düzeydeki kamu yatırımları dışında, bu aracın Türkiye’de bölgesel dengesizlikleri gidermede etkin olarak kullanılamadığı görülmektedir.

7. BÖLGESEL KALKINMAYA İLİŞKİN TESPİTLER VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Ülkemizde bölgelerarası gelişmişlik farklarını azaltmaya yönelik uygulanan politikalar başarılı olamamış, bölgeler arasındaki gelişmişlik farkları artarak devam etmiştir. Geçmiş yıllarda azgelişmiş bölgelerimize yönelik gündeme gelen teşviklere rağmen, özel kesim bu bölgelerimize yönelik yatırım yapmada isteksiz davranmış, bu politikalar önemli ölçüde kaynak israfı ile sonuçlanmıştır. Bu bağlamda sadece özel kesimin teşvikine ve kamu altyapı yatırımlarına dayalı bir bölgesel kalkınma politikasının başarılı olamadığı, tüm teşviklere rağmen özel kesimin yatırım tercihini başta Marmara bölgesi olmak üzere gelişmiş bölgeler lehinde kullandığı görülmektedir. Başka bir anlatımla, bölgelerarası gelişmişlik farkları söz konusu olduğunda, sadece özel kesim teşviklerine dayalı bir politikanın bölgesel dengesizlikleri gidermede etkin bir araç olarak görülemeyeceği, özellikle az gelişmiş bölgelerimiz söz konusu olduğunda, kamunun alt yapı yatırımları ile birlikte, imalat sanayi gibi üretken sektörlerde de yatırımcı bir aktör olarak devreye girmesi gerektiği, gelinen bu noktada kaçınılmaz gözükmektedir. Ancak, bu söz konusu bu yatırımlar geçmiş yıllarda olduğu gibi, politik kaygılar ve rasyonalitesi tartışılır projeler olmamalı, yapılabilirliği tüm yönleri ile ortaya konduktan sonra hayata geçirilmelidir.

44

Burada görece geri bölgelerimizin başında gelen Doğu Anadolu’nun kalkınmasına ilişkin bazı çözüm önerilerinin üzerinde durmak istiyoruz. Başka bir anlatımla, D. Anadolu bölgesinin kalkınması için muhtemel hangi tedbirler alınmalı ki, özel yatırımlar başta Marmara bölgemiz gibi gelişmiş bölgelere değil de, Doğu Anadolu gibi görece geri bölgelerimize kanalize olsun. Bu bağlamda Doğu Anadolu ve diğer görece geri bölgelerimize yönelik olarak yapılacak yatırımlarda aşağıda belirtilen özendirici teşvik tedbirlerinin ve desteklerin alınmasının uygun olacağını düşünüyoruz:

1) Yapılacak sabit yatırımlarda kullandırılacak krediler en az 5 yıl sıfır faizle verilmeli, 5 yıl sonrasında uygulanacak faiz oranlarının yarısını kamu üstlenmelidir.

2) Yapılacak yeni yatırımlarda 5 yıl boyunca sosyal güvenlik prim ödemelerinden (işçi ve işveren paylarından) muaf tutulmalıdır.

3) Yatırıma geçilmesinden itibaren, 5 yıl boyunca üretim sürecinin en temel girdilerinin başında gelen elektrik maliyetlerinin %50’si kamu tarafından üstlenilmesinin yararlı olacağı düşünülmektedir.

4) Yapılacak yatırımların karlılığına katkı yapması bakımından, üretilen ürünlerin, pazar büyüklüğü yüksek olan metropol kentlerine taşınmasında ulaştırma maliyetlerinin ilk beş yıl boyunca %50’sinin kamu tarafından karşılanmalıdır.

5) Yapılacak yatırımlarda yörede bulunan girdilere dayalı sanayi tesislerinin kurulması esas olmakla birlikte, üretim sürecinde Batı bölgelerimizdeki yatırım ve ara mallarına da ihtiyaç duyulabilir. Bu durumda 5 yıl boyunca girdi taşıma maliyetlerinin %50’si kamu tarafından karşılanmalıdır.

6) Bu bölgelerde kurulacak tesislere kuruluş yeri ve bedelsiz arsa temin edilmelidir.

7) Yüksek “AR-GE” barındıran yüksek ve orta-ileri teknoloji ürünler ile enerji teknolojisi barındıran ürünlerin üretilmesi özellikle teşvik edilmeli, bu yapıdaki yatırımlar ile teknoparklar, üniversite sanayi işbirliği özendirilmelidir.

8) Bu bölgelerimizde kurulacak sanayilerde arz fazlası olmayan sektörler belirlenip, özellikle çevre ülkelere ihracat imkânı bulunan sektörler tespit edilerek teşvik edilmelidir

9) Son yıllarda bir yandan bölgede yaşanmakta olan sosyal sorunlar, diğer taraftan ithalata dayalı tarım politikaları başta Doğu Anadolu bölgesi olmak üzere tarımsal gelişmeyi ve hayvancılığı son derece olumsuz etkilemiştir. Bu bağlamda başta D. Anadolu bölgesinde olmak üzere hayvancılığı ve tarımı destekleyecek bir master plan hazırlanarak hayata geçirilmelidir. Bölgede hayvancılık sektöründe meydana gelecek hızlı gelişmeye paralel entegre tesislerinin kurulması yoluna gidilerek, bölgesel hayvancılık potansiyeli değerlendirilmelidir.

10) Doğu Anadolu gibi görece geri bölgelerimizin kalkınmasını sadece emek ve kaynak yoğun sektörlerin gelişmesine bağlamak orta ve uzun dönemde sürdürülebilir bir bölgesel kalkınma açısından son derece olumsuz öğeler taşıyabilecektir. Başka bir anlatımla, görece geri bölgelerimizin kalkınmasında tarım ve hayvancılık gibi bölgesel girdilere dayalı sanayiler yanında, yüksek katma değer yaratan sektörlere dayalı bir sanayileşme politikasının

45

uygulanması da gerekir. Bu bağlamda bu bölgelerimizde kurulacak sanayi tesislerinin tespiti için öncellikle bir sanayi envanteri çıkarılmalı, bu envantere dayalı olarak kurulacak sanayi tesisleri teşvik edilmelidir. Sanayi envanterine dayanmayan sadece girişimcinin izlenimsel kanılarına göre yapılan yatırımlar zamanla rasyonel işletme olmaktan çıkmakta, bu tür yatırımların bölgesel kalkınmaya katkısı son derece sınırlı kalmaktadır. Önerilen bu tedbirlerin işletmelerin karlılığına katkı yaparak bölgesel sermaye birikimini artıracağı ve görece geri bölgelerimizde yaşanmakta olan sosyal gerilimleri azaltacağı düşünülmektedir.

Yeni teşvik sistemi Doğu Anadolu bağlamında değerlendirildiğinde, Doğu Anadolu’da yer alan illerden Ağrı, Bitlis, Bingöl, Hakkari, Kars, Muş, Van, Ardahan ve Iğdır 6. Bölge kapsamında değerlendirilirken, Tunceli, Bayburt ve Erzurum 5. Bölge, Elazığ, Erzincan ve Malatya ise 4. Bölge kapsamında ele alınmıştır. Başka bir anlatımla, Doğu Anadolu bölgesinde yer alan illerin büyük çoğunluğunun en az gelişmiş bölge olarak nitelendirilen 6. bölge kapsamında değerlendirildiği anlaşılmaktadır. Altıncı bölgeye verilmesi öngörülen teşvikler göz önüne alındığında, yeni teşvik sisteminin D. Anadolu bölgesinde yer alan illerimizi pozitif yönde etkileyeceklerini söylemek mümkündür. Ancak bu bölgelerimizde giderek yapısal hale gelmiş ve tarihsel nitelik kazanmış olan sosyo-ekonomik sorunların çözümünü sadece teşvik sistemine bağlamak fazla iyimserlik olacaktır. Kanımızca, yeni teşvik sisteminin uygulanması önemli bir gelişme olmakla birlikte, bu bölgemizdeki ve diğer görece geri bölgelerimizdeki sorunların çözümü teşvik sistemini de içeren ayrıntılı bir sanayileşme stratejisinin ve bölgesel kalkınma planlarının hazırlanıp uygulanmasına bağlı gözükmektedir. Yine, bölgesel eşitsizliklerin giderilmesinde önem taşıyan hususlardan biri de, temel hizmetler ve altyapı kalitesindeki farklılıkların giderilmesidir. Bu kapsamda, Türkiye’nin az gelişmiş bölgelerindeki eğitim, sağlık ve altyapı hizmetlerinin kalite düzeyinin gelişmiş bölgelerdeki seviyeye çıkarılması öncelik taşımaktadır.

Doğu Anadolu bölgesinin gerek ihracat ve gerekse de ithalat değerlerine göre Türkiye dış ticareti içerisindeki payı son derece düşük olup, marjinal düzeyde kalmaktadır. Başka bir anlatımla, Doğu Anadolu’da yer alan kentlerimizin sanayi tabanı son derece cılız olduğundan ihracat kapasitesi zayıf kalmıştır. İhracata dayalı büyüme modelinin uygulanması ile birlikte birçok Anadolu kenti (Denizli, Kayseri, Çorum, Edirne, G. Antep, Konya) sanayi üretiminde ve ihracatta önemli gelişmeler gösterirken Doğu Anadolu bölgesinde yer alan kentlerimiz bu sürecin dışında kalmıştır. Bu bağlamda bu bölgemizde yer alan kentlerin sanayi üretim yapılarını güçlendirecek, deyim yerindeyse bu kentlerimize yönelik bir sanayileşme seferberliğinin başlatılması (hazırlanacak bölgesel kalkınma planları ve sanayileşme politikaları çerçevesinde) gelinen bu aşamada kaçınılmaz gözükmektedir

Ülkemizde bölgelerarası gelişmişlik farklılıklarını gidermeye yönelik olarak uygulanan politikalar fazla başarılı olmamış, bunun sonucunda sorun tüm varlığı ile günümüze taşınmıştır. Bölgesel kalkınma farklılıklarının şiddetli yaşandığı koşullarda (tüm teşviklere ve diğer özendirici tedbirlere rağmen ve yukarıda kısaca önerdiğimiz özendirici tedbirlere rağmen sorunun varlığını sürdürmesi halinde), soruna farklı bir çerçeveden bakmanın gereği açıktır. Başka bir anlatımla, tüm özendirici tedbirlere rağmen özel kesim görece geri bölgelerimize yatırım yapmada isteksiz davranıyorsa, bu koşullarda devletin üretici bir aktör olarak devreye girmesini öneriyoruz. Kamu eliyle yapılan imalat sanayi tesislerinin başarılı olabilmesi için, görece geri bölgelerimize yapılacak yatırımlar, yapılabilirliği tüm yönleriyle ortaya konduktan sonra realize edilmelidir. Ancak bu bölgelerimizin yaşadığı sosyal sorunlar göz önüne alındığında, başlangıçta bazı projelerde “sosyal” kriterler göz önüne alınarak,

46

işsizlik sorununun çözülmesi temel hedef olarak ortaya konurken, bazı projelerde de “kârlılık” kriteri göz önüne alınarak kurulacak işletmenin bölgenin sermaye birikimine katkı yapması hedeflenebilir. İster “sosyal kriter” isterse de “kârlılık” kriteri benimsensin, uygulanacak projelerde göz önüne alınması gereken vazgeçilmez unsur projelerin daha başlangıçta “rasyonel” işletmeler olarak kurgulanmasıdır. Başka bir anlatımla, bu bölgelerimizdeki işsizlik sorununu çözmeyi hedefleyen ve sosyal kriterlere göre çalışmayı hedefleyen bir tesisin karlı bir işletme olarak da faaliyetini sürdürmemesi için bir neden yoktur. Kamu eliyle kurulacak bu tesislerin karlı işletmeler olarak faaliyetlerini sürdürmeleri halinde, tüm özendirici tedbirlere rağmen özel kesimin gitmekte isteksiz davrandığı bu bölgelerimize özel kesimin gitmesini sağlamak daha da kolay olacaktır. Kamu eliyle çalışan verimli işletmelerin zaman içerisinde özel kesime devirleri sağlanabilir ve/veya özel ve kamu ortaklıkları şeklinde faaliyetlerini sürdürebilirler.

47

KAYNAKÇA

Devlet Planlama Teşkilatı (2000), Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Başbakanlık Basımevi, Ankara, s. 60

Dinler, Zeynel (2005), Bölgesel İktisat, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa, Yedinci Basım

Ekonomi Bakanlığı, (2012), Yeni Teşvik Sistemi; Yatırımlarda Devlet Yardımı Sunumu, www.ekonomi.gov.tr Erişim tarihi: 12.04.2012

Eşiyok, B. Ali (2002), Türkiye Ekonomisinde Bölgesel Dengesizlikler Doğu ve G.Doğu Anadolu Bölgelerinin Kalkınmasına Yönelik Bir Model Önerisi, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü Yayını, Ankara

Eşiyok, B. Ali (2005), AB Sürecinde Türkiye’de Bölgesel Kalkınma Farklılıkları, Büyüme Kutupları, Sanayinin Mekansal Dağılımı ve Bölgesel Gelir, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü Yayını, GA-05-07-20, Ankara.

Eşiyok, B. Ali (2009), “Bölgesel Kalkınma ve GAP”, Türk İdare Dergisi, Sayı 464, syf 103-130.

Kafalı, M. Ali, Faruk Sekmen (2010), TRC3 Mardin Alt Bölgesi Stratejik Gelişme Raporu, Türkiye Kalkınma Bankası Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü, Ankara.

Küçükkiremitçi, Oktay (2012), “İmalat Sanayi ve Ana Sektörlerinin Performans, Yapısal ve Mekansal Özellikleri Açısından Değerlendirilmesi”, Türkiye İmalat Sanayiinin Analizi (2005-2010 Dönemi, 22 Ana Sektör İtibariyle), (Editör: Mustafa Şimşek), içinde, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü, s. 37-45, Ankara

Narin, Müslüme (2012), “Türkiye’de Yatırımlar ve Yatırım Teşvikleri”, 3. Ulusal İktisat Kongresi, İzmir.

Özkök, Yıldız (2009), Türkiye’de Yatırım Teşviklerinin Bölgesel Gelişmişlik Bazında Değerlendirilmesi, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı, Yüksek lisans tezi, Gaziantep.

TÜSİAD (2008), Türkiye’de Bölgesel Farklar ve Politikalar, İstanbul.

Yavan, Nuri (2011), “Yeni Yatırım Teşvik Sisteminin Bölgesel Kalkınma Politikaları Çerçevesinde Değerlendirilmesi”, Tepav 5. Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim Sempozyumu, Ankara.

48

EKLER

EK 1: Nace Rev. 1 Sektör Kodları

1 Tarım ve hayvancılık

10 Taşkömürü madenciliği

15 Gıda ürünleri ve içecek imalatı

16 Tütün ürünleri imalatı

17 Tekstil ürünleri imalatı

18 Giyim eşyası imalatı; kürkün işlenmesi ve boyanması

19 Derinin tabaklanması, işlenmesi; bavul, el çantası, saraçlık, koşum takımı ve ayakkabı imalatı

20 Ağaç ve mantar ürünleri imalatı (mobilya hariç); hasır ve buna benzer, örülerek yapılan maddelerin imalatı

21 Kâğıt ve kâğıt ürünleri imalatı

22 Basım ve yayım; plak, kaset v.b. kayıtlı medyanın çoğaltılması

23 Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı

24 Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı

25 Plastik ve kauçuk ürünleri imalatı

26 Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı

27 Ana metal sanayii

28 Makine ve teçhizatı hariç; metal eşya sanayii

29 B.y.s. makine ve teçhizat imalatı

30 Büro, muhasebe ve bilgi işlem makineleri imalatı

31 B.y.s. elektrikli makine ve cihazların imalatı

32 Radyo, televizyon, haberleşme teçhizatı ve cihazları imalatı

33 Tıbbi aletler; hassas ve optik aletler ile saat imalatı

34 Motorlu kara taşıtı, römork ve yarı-römork imalatı

35 Diğer ulaşım araçlarının imalatı

36 Mobilya imalatı; b.y.s. diğer imalat

49

EK 258: Alt Sektörler İtibariyle Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İhracattaki Payları (2010, %)

Bölgeler/Sektörler Genel 1 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 TR10 İstanbul 46.7 11.7 27.9 34.1 50.4 79.5 73.7 34.0 61.4 75.2 25.5 54.1 54.0 43.6 68.3 49.3 50.2 75.4 51.4 27.2 48.5 12.3 59.8 63.2 TR21 Tekirdağ 0.6 0.7 1.3 0.0 1.1 0.8 2.0 0.1 0.5 0.1 0.0 0.4 1.4 0.3 0.3 0.3 1.2 0.3 0.4 0.5 0.2 0.2 0.4 0.7 TR22 Balıkesir 0.5 0.3 1.8 0.0 0.6 0.0 0.0 1.8 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 2.0 0.0 0.5 0.3 0.0 1.0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.6 TR31 İzmir 5.9 14.8 11.3 50.9 2.1 8.5 6.5 2.1 11.9 5.9 4.4 11.6 5.6 6.5 3.5 3.7 6.0 2.1 3.4 0.2 14.8 3.2 1.4 3.4 TR32 Aydın 2.5 2.0 2.3 0.0 7.7 3.5 0.6 0.1 0.6 0.2 0.1 0.6 0.2 3.5 2.9 3.2 1.8 0.0 4.6 0.0 0.1 0.3 2.0 0.6 TR33 Manisa 3.4 2.1 5.5 0.0 0.7 0.0 1.1 0.1 0.4 0.1 0.0 0.3 1.7 6.3 0.1 5.3 7.5 0.3 8.7 70.1 0.2 1.0 1.5 0.2 TR41 Bursa 10.0 1.4 3.6 0.0 10.1 3.1 1.0 6.3 0.8 1.5 0.0 1.8 5.1 3.5 2.8 6.6 6.3 1.4 4.6 0.2 5.3 45.9 14.6 10.1 TR42 Kocaeli 10.0 0.6 2.6 0.0 1.8 0.3 0.5 16.6 1.3 0.5 69.2 6.5 12.3 2.7 3.3 7.7 5.7 0.4 13.6 0.4 1.6 31.3 3.1 1.7 TR51 Ankara 4.9 6.1 2.6 0.1 0.7 0.4 3.5 5.5 1.6 13.8 0.2 12.2 3.6 5.3 3.2 13.2 10.8 16.0 6.6 1.0 23.6 2.6 13.8 4.2 TR52 Konya 1.0 1.0 4.6 0.0 0.1 0.1 0.2 0.1 0.7 0.2 0.0 0.9 0.7 0.8 0.8 1.1 2.6 0.3 0.1 0.1 0.6 1.3 0.0 0.5 TR61 Antalya 1.0 9.1 0.6 0.0 0.4 0.3 0.2 12.8 0.3 0.2 0.0 0.6 0.8 6.4 0.3 0.3 0.4 0.5 0.1 0.1 0.2 0.0 0.1 0.5 TR62 Adana 2.2 14.2 4.6 14.9 2.3 0.6 0.3 4.0 3.9 0.6 0.1 4.9 2.2 3.5 0.3 2.1 1.2 0.7 0.4 0.1 1.1 0.9 0.1 1.7 TR63 Hatay 2.0 12.1 1.5 0.0 3.8 0.6 0.3 2.0 0.2 0.0 0.1 0.4 0.3 0.8 5.6 1.0 0.9 0.0 0.1 0.0 0.2 0.2 0.0 0.9 TR71 Kırıkkale 0.3 0.1 0.5 0.0 0.3 0.1 0.0 0.4 0.0 0.0 0.0 0.3 2.4 0.1 0.0 0.6 0.4 0.0 0.5 0.0 0.0 0.1 0.2 0.0 TR72 Kayseri 1.1 0.3 0.6 0.0 2.4 0.0 0.0 3.1 0.3 0.3 0.0 0.2 0.6 0.6 0.7 2.0 1.5 0.0 2.2 0.0 0.9 0.0 0.0 8.1 TR81 Zonguldak 0.4 0.2 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 1.1 2.1 0.3 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.2 TR82 Kastamonu 0.1 0.4 0.4 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.6 0.0 0.0 0.0 TR83 Samsun 0.4 0.9 1.7 0.0 0.1 0.4 0.6 2.3 0.3 0.0 0.0 0.1 0.2 0.4 0.4 0.2 0.9 0.0 0.4 0.0 0.6 0.1 0.1 0.5 TR90 Trabzon 1.7 18.8 7.2 0.0 0.0 0.0 0.2 2.2 0.3 0.1 0.0 0.5 0.5 0.6 0.2 0.2 0.3 0.0 0.2 0.0 0.2 0.2 2.2 0.2 TRA1 Erzurum 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.4 0.1 0.0 0.0 0.1 0.4 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 TRA2 Ağrı 0.2 0.1 0.4 0.0 0.3 0.1 0.1 0.5 1.1 0.2 0.0 0.1 0.1 0.5 0.0 0.2 0.2 0.1 0.1 0.0 0.1 0.0 0.1 0.2 TRB1 Malatya 0.3 0.6 3.1 0.0 0.1 0.0 0.0 0.2 0.1 0.0 0.0 0.0 0.1 0.5 0.0 0.1 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 TRB2 Van 0.3 0.2 0.0 0.0 0.3 0.2 0.4 1.7 1.4 0.0 0.0 0.5 0.3 0.6 0.9 0.2 0.3 0.0 0.0 0.0 0.2 0.0 0.0 0.5 TRC1 Gaziantep 3.2 1.6 10.9 0.0 14.3 0.3 7.3 2.4 11.4 0.8 0.3 3.3 6.1 1.5 1.4 1.5 0.9 0.3 0.3 0.0 0.6 0.0 0.5 1.4 TRC2 Şanlıurfa 0.3 0.2 1.0 0.0 0.1 0.1 0.1 0.3 0.1 0.1 0.0 0.0 0.2 2.2 0.2 0.1 0.1 0.0 0.7 0.0 0.2 0.0 0.0 0.1 TRC3 Mardin 1.1 0.5 3.9 0.0 0.3 0.7 1.3 0.8 1.2 0.2 0.0 0.6 0.6 6.7 2.6 0.4 0.3 2.2 0.3 0.0 0.3 0.1 0.0 0.4 Genel Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle kendi hesaplamamız.

50

EK 3: Alt Sektörler İtibariyle Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İthalattaki Payları (2010, %)

Bölgeler/Sektörler Genel 1 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 TR10 İstanbul 53.1 33.6 54.5 17.5 64.4 90.7 83.9 52.8 68.6 78.4 66.4 65.7 63.4 57.3 56.1 53.4 53.1 95.3 50.6 80.5 55.8 50.8 60.6 65.3 TR21 Tekirdağ 0.5 2.4 2.9 0.0 1.1 0.2 0.7 0.5 1.0 0.0 0.0 0.5 0.8 1.2 0.5 0.4 0.8 0.0 0.3 0.1 0.5 0.0 0.0 1.4 TR22 Balıkesir 0.2 1.1 2.2 0.0 0.0 0.0 0.1 2.3 0.0 0.0 0.0 0.2 0.1 0.7 0.2 0.2 0.3 0.0 0.2 0.0 0.1 0.0 0.0 0.1 TR31 İzmir 4.5 7.7 14.5 81.4 2.9 2.4 7.3 2.2 12.7 3.3 7.5 4.7 5.6 4.9 2.7 5.9 4.0 0.4 4.3 0.5 4.1 6.5 3.9 2.4 TR32 Aydın 1.1 1.5 2.0 0.0 5.3 0.3 0.3 0.7 1.8 0.1 0.1 0.4 0.5 0.5 5.9 0.4 0.8 0.0 0.1 0.0 0.2 0.0 0.6 0.3 TR33 Manisa 1.8 2.3 1.6 0.0 0.4 0.1 0.4 0.1 0.5 0.4 0.4 1.4 1.3 1.6 1.7 1.9 2.3 0.2 17.7 5.0 1.2 0.0 0.4 0.3 TR41 Bursa 5.7 1.7 2.5 0.4 12.4 1.2 0.9 2.8 2.4 1.8 0.5 5.1 7.1 6.0 8.2 13.2 7.7 0.2 6.4 3.4 9.6 19.2 3.6 3.8 TR42 Kocaeli 12.9 3.7 1.9 0.0 1.9 1.2 1.4 21.3 3.2 1.3 19.0 6.4 10.0 9.2 10.8 12.0 7.6 0.1 8.2 1.8 4.9 18.4 0.5 2.6 TR51 Ankara 10.3 4.9 2.9 0.0 1.1 0.6 2.1 4.4 2.9 13.2 1.4 3.0 5.8 6.0 4.5 8.2 11.7 2.6 7.9 7.8 20.5 3.1 18.8 9.8 TR52 Konya 0.5 2.2 2.7 0.0 0.2 0.0 0.2 0.4 1.0 0.0 0.1 0.7 0.8 0.7 0.5 0.3 0.8 0.1 0.3 0.0 0.3 0.2 0.1 0.2 TR61 Antalya 0.5 1.3 0.7 0.0 0.2 0.2 0.4 4.6 1.3 0.1 0.1 0.6 1.6 0.7 0.0 0.4 0.5 0.1 0.1 0.1 0.5 0.0 5.3 0.5 TR62 Adana 1.8 10.9 4.0 0.7 2.3 0.9 0.1 1.9 1.5 0.1 2.4 2.6 0.8 2.4 0.4 0.7 2.0 0.1 0.3 0.3 0.6 1.3 4.2 9.2 TR63 Hatay 2.3 8.6 0.2 0.0 1.1 0.1 0.0 0.5 0.4 0.1 0.6 0.9 0.2 2.3 2.4 0.4 2.3 0.0 1.3 0.0 0.3 0.1 0.0 0.1 TR71 Kırıkkale 0.2 1.1 0.0 0.0 0.4 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.2 0.3 0.1 0.0 0.1 0.2 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0 TR72 Kayseri 0.8 1.9 0.9 0.0 1.0 0.1 0.0 1.1 0.7 0.1 0.2 0.9 0.5 0.3 3.6 0.8 0.8 0.0 0.3 0.1 0.5 0.0 0.9 1.4 TR81 Zonguldak 1.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.1 0.1 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0 1.1 1.8 0.1 0.5 0.2 0.2 0.0 0.2 0.0 0.1 0.0 TR82 Kastamonu 0.0 0.1 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 TR83 Samsun 0.4 2.6 0.7 0.0 0.1 0.0 0.2 1.2 0.2 0.0 0.0 0.1 0.1 0.7 0.2 0.1 0.3 0.0 0.1 0.0 0.1 0.0 0.9 0.1 TR90 Trabzon 0.1 0.1 0.3 0.0 0.1 0.1 0.4 0.3 0.4 0.0 0.0 0.1 0.1 0.6 0.0 0.1 0.2 0.0 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 0.1 TRA1 Erzurum 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 TRA2 Ağrı 0.0 0.4 0.2 0.0 0.0 0.0 0.2 0.6 0.0 0.1 0.0 0.0 0.1 0.5 0.0 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 TRB1 Malatya 0.1 0.4 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 0.2 0.0 0.0 0.2 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 0.2 0.0 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 TRB2 Van 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.5 TRC1 Gaziantep 1.9 8.8 4.9 0.0 4.5 1.6 1.1 1.4 1.3 0.6 0.5 6.1 0.9 1.3 0.1 0.7 3.2 0.7 0.7 0.3 0.2 0.1 0.2 0.2 TRC2 Şanlıurfa 0.2 2.0 0.1 0.0 0.2 0.2 0.0 0.1 0.0 0.1 0.1 0.1 0.1 1.1 0.0 0.1 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 1.2 TRC3 Mardin 0.1 0.6 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.3 0.3 0.0 0.0 0.4 0.0 0.2 0.3 0.0 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 Genel Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle kendi hesaplamamız.

51

EK 4: Düzey 2 Bölgelerinde İstihdama Göre İmalat Sanayiinin Bölgeiçi Dağılımı

Bölgeler/Sektörler 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 Toplam TR10-İstanbul 5.3 0.0 11.4 24.3 2.8 1.2 2.0 4.0 0.1 3.8 5.5 3.0 2.2 7.4 8.5 0.1 3.7 0.8 0.7 2.3 4.2 6.9 100 TR21-Tekirdağ 8.7 0.0 38.5 18.1 2.8 1.4 2.0 0.6 0.0 3.0 3.6 4.9 2.9 3.1 3.5 0.0 1.6 0.0 0.1 3.2 0.0 2.0 100 TR22-Balıkesir 35.1 0.0 2.8 2.9 1.1 12.9 0.2 1.3 0.0 1.7 6.5 15.8 0.0 6.2 4.3 0.0 2.2 0.0 0.1 0.6 1.2 5.1 100 TR31-İzmir 11.6 2.1 3.5 16.5 3.1 2.0 3.2 2.2 0.8 4.6 6.3 5.6 4.1 10.1 7.4 0.0 3.1 0.3 1.3 5.6 0.5 6.0 100 TR32-Aydın 11.7 0.0 27.0 19.6 0.4 3.5 1.2 0.9 0.1 1.0 3.0 12.0 2.3 7.1 4.2 0.0 2.1 0.0 0.2 1.2 0.7 1.8 100 TR33-Manisa 17.8 0.0 10.6 3.6 2.7 2.1 0.5 1.3 0.0 2.0 6.8 19.5 1.4 7.9 10.8 0.0 1.3 6.4 0.0 1.9 0.0 3.5 100 TR41-Bursa 8.2 0.0 21.2 8.5 0.4 1.4 0.8 0.8 0.0 0.8 5.0 7.0 2.5 7.1 9.4 0.0 3.5 0.0 0.3 14.7 1.1 7.3 100 TR42-Kocaeli 12.1 0.0 3.6 5.6 0.1 4.5 1.6 1.0 1.1 5.3 8.1 4.4 6.4 12.0 8.1 0.0 5.5 0.1 0.2 14.0 2.9 3.4 100 TR51-Ankara 9.3 0.0 3.7 4.8 2.1 1.1 0.7 5.3 0.1 2.5 3.3 5.5 2.9 16.0 15.7 0.1 2.8 2.3 5.8 2.4 0.0 13.5 100 TR52-Konya 28.8 0.0 1.9 5.3 1.9 1.9 1.3 2.2 0.0 1.8 7.3 3.6 4.5 11.4 13.2 0.0 1.4 0.0 0.0 9.4 0.0 4.1 100 TR61-Antalya 14.6 0.0 8.2 5.5 0.4 5.6 0.4 2.7 0.0 7.0 7.2 20.8 0.0 9.6 4.4 0.0 1.9 0.0 2.1 0.7 1.9 6.8 100 TR62-Adana 18.2 0.0 12.9 6.4 0.5 3.9 1.6 2.2 0.1 6.3 5.7 8.5 1.8 10.6 8.4 0.0 1.0 0.0 0.5 5.0 0.0 6.4 100 TR63-Hatay 10.2 0.0 32.9 5.0 0.6 3.4 0.8 2.2 0.0 0.5 2.3 3.7 18.7 8.9 4.6 0.0 0.1 0.0 0.0 0.5 0.0 5.6 100 TR71-Kırıkkale 15.6 0.0 11.5 8.6 0.3 2.5 0.1 3.2 0.0 0.9 8.0 8.4 1.6 6.8 16.0 0.0 0.4 0.0 0.1 8.9 0.2 6.6 100 TR72-Kayseri 9.9 0.0 14.6 4.7 0.5 2.0 0.7 0.9 0.0 1.0 3.3 7.2 3.1 8.1 9.1 0.0 2.8 0.0 1.8 0.7 0.0 29.6 100 TR81-Zonguldak 7.1 0.0 2.5 15.8 0.7 4.5 0.0 0.6 0.0 0.1 2.2 7.3 36.0 5.7 2.4 0.0 0.3 0.0 0.0 0.6 11.8 2.5 100 TR82-Kastamonu 19.1 0.0 5.0 21.3 0.0 17.7 0.0 0.8 0.0 2.6 3.4 8.2 0.5 5.3 7.2 0.0 1.2 0.0 0.0 0.0 1.1 6.5 100 TR83-Samsun 27.3 0.0 2.1 12.7 1.5 4.7 1.2 1.4 0.1 2.1 4.2 13.0 3.5 4.0 5.0 0.0 1.4 0.0 1.6 1.8 0.2 12.2 100 TR90-Trabzon 48.1 0.0 1.8 9.6 0.8 8.6 0.0 1.8 0.0 1.0 4.7 6.9 1.5 4.0 3.9 0.0 0.8 0.0 0.0 0.2 1.5 4.8 100 TRA1-Erzurum 50.8 0.0 0.8 4.9 0.0 4.4 0.0 2.2 0.0 2.1 5.6 11.4 0.0 7.1 1.1 0.0 3.9 0.0 1.0 0.8 0.0 4.1 100 TRA2-Ağrı 41.7 0.0 0.4 2.9 1.0 9.5 0.0 4.3 0.0 0.5 2.9 18.5 0.0 6.3 7.9 0.0 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 4.0 100 TRB1-Malatya 17.9 0.0 23.5 10.3 0.4 6.3 7.7 1.2 0.0 1.0 3.3 8.2 1.0 8.6 2.6 0.0 1.4 0.0 2.4 0.4 0.0 3.6 100 TRB2-Van 35.2 0.0 1.8 4.8 0.2 6.0 0.2 2.0 0.1 0.5 2.9 8.9 0.0 3.7 3.8 0.0 0.1 0.0 0.0 26.4 0.0 3.4 100 TRC1-Gaziantep 15.2 0.0 50.6 6.5 3.1 1.7 1.5 0.9 0.1 1.2 5.4 3.3 0.4 4.1 3.8 0.0 0.2 0.0 0.1 0.6 0.1 1.4 100 TRC2-Şanlıurfa 13.8 0.0 18.6 6.4 1.2 3.0 0.1 2.1 0.0 1.9 2.4 16.8 1.1 7.0 23.0 0.0 2.1 0.0 0.0 0.1 0.0 0.6 100 TRC3-Mardin 20.4 0.0 1.6 10.9 0.0 2.6 0.4 9.1 0.0 2.8 4.3 22.8 0.0 17.7 3.1 0.0 0.8 0.0 0.1 0.0 0.0 3.3 100

52

EK 5: İstihdama Göre İmalat Sanayiinin Türkiye İçinde Sektörel Ve Bölgesel Yoğunlaşması

Bölgeler/Sektörler 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 TR10-İstanbul 14.9 0.0 28.2 56.1 51.4 15.3 41.8 52.7 8.4 41.5 33.8 15.5 19.9 29.2 33.6 78.6 42.5 39.9 25.2 15.9 62.6 33.6 TR21-Tekirdağ 3.1 0.0 12.0 5.3 6.5 2.2 5.3 1.0 0.0 4.1 2.9 3.2 3.3 1.6 1.7 0.0 2.4 0.0 0.4 2.8 0.0 1.2 TR22-Balıkesir 4.5 0.0 0.3 0.3 0.9 7.7 0.2 0.8 0.0 0.9 1.9 3.7 0.0 1.1 0.8 0.0 1.1 0.0 0.2 0.2 0.8 1.1 TR31-İzmir 6.9 22.5 1.8 8.1 11.8 5.4 14.6 6.1 25.1 10.8 8.3 6.1 7.9 8.4 6.2 4.7 7.4 3.1 10.0 8.0 1.6 6.2 TR32-Aydın 3.6 0.0 7.2 4.9 0.8 5.0 2.8 1.3 1.2 1.2 2.0 6.8 2.3 3.1 1.8 9.2 2.6 0.0 0.7 0.9 1.1 0.9 TR33-Manisa 5.4 0.0 2.8 0.9 5.2 3.0 1.1 1.8 0.0 2.3 4.5 10.8 1.4 3.3 4.6 0.0 1.5 33.6 0.2 1.4 0.0 1.8 TR41-Bursa 7.3 0.0 16.5 6.2 2.3 5.8 5.2 3.3 0.1 2.8 9.7 11.4 7.1 8.9 11.8 0.0 12.5 0.4 4.1 31.6 5.0 11.3 TR42-Kocaeli 7.9 0.0 2.0 3.0 0.6 13.4 7.7 3.1 37.0 13.5 11.6 5.3 13.4 11.0 7.5 0.0 14.5 1.0 1.6 21.9 10.2 3.9 TR51-Ankara 4.6 0.0 1.6 2.0 6.6 2.5 2.7 12.2 2.2 4.8 3.6 4.9 4.7 11.1 10.9 0.0 5.7 19.9 37.8 2.8 0.0 11.6 TR52-Konya 6.5 0.0 0.4 1.0 2.8 1.9 2.3 2.3 0.0 1.6 3.6 1.5 3.3 3.6 4.2 0.0 1.3 0.0 0.0 5.1 0.0 1.6 TR61-Antalya 2.3 0.0 1.1 0.7 0.4 4.0 0.5 2.0 0.0 4.3 2.5 5.9 0.0 2.1 1.0 0.0 1.2 0.0 4.4 0.3 1.6 1.8 TR62-Adana 4.2 0.0 2.6 1.2 0.8 4.1 2.8 2.3 0.7 5.6 2.9 3.6 1.3 3.4 2.7 0.0 0.9 0.0 1.5 2.8 0.0 2.6 TR63-Hatay 2.1 0.0 5.9 0.8 0.8 3.1 1.2 2.0 0.4 0.4 1.0 1.4 12.3 2.5 1.3 0.0 0.1 0.0 0.0 0.3 0.0 2.0 TR71-Kırıkkale 1.4 0.0 0.9 0.7 0.2 1.1 0.1 1.4 0.0 0.3 1.6 1.4 0.5 0.9 2.1 0.0 0.2 0.0 0.1 2.0 0.1 1.1 TR72-Kayseri 2.2 0.0 2.9 0.9 0.7 2.1 1.3 0.9 0.3 0.9 1.6 3.0 2.2 2.6 2.9 0.0 2.5 0.0 5.2 0.4 0.0 11.6 TR81-Zonguldak 0.8 0.0 0.2 1.4 0.5 2.3 0.0 0.3 0.0 0.0 0.5 1.5 12.9 0.9 0.4 0.0 0.1 0.0 0.1 0.2 7.0 0.5 TR82-Kastamonu 1.0 0.0 0.2 0.9 0.0 4.1 0.0 0.2 0.0 0.5 0.4 0.8 0.1 0.4 0.5 0.0 0.3 0.0 0.0 0.0 0.3 0.6 TR83-Samsun 4.7 0.0 0.3 1.8 1.7 3.7 1.5 1.1 0.5 1.4 1.6 4.1 2.0 1.0 1.2 0.0 1.0 0.0 3.7 0.8 0.2 3.6 TR90-Trabzon 6.8 0.0 0.2 1.1 0.7 5.6 0.0 1.2 0.0 0.6 1.5 1.8 0.7 0.8 0.8 0.0 0.4 0.0 0.0 0.1 1.1 1.2 TRA1-Erzurum 1.2 0.0 0.0 0.1 0.0 0.5 0.0 0.2 0.0 0.2 0.3 0.5 0.0 0.2 0.0 0.0 0.4 0.0 0.3 0.0 0.0 0.2 TRA2-Ağrı 0.9 0.0 0.0 0.1 0.1 0.9 0.0 0.4 0.0 0.0 0.1 0.7 0.0 0.2 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 TRB1-Malatya 1.6 0.0 1.8 0.7 0.2 2.6 5.2 0.5 0.0 0.3 0.6 1.3 0.3 1.1 0.3 0.0 0.5 0.0 2.8 0.1 0.0 0.5 TRB2-Van 1.3 0.0 0.1 0.1 0.0 1.0 0.0 0.3 0.2 0.1 0.2 0.6 0.0 0.2 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 2.3 0.0 0.2 TRC1-Gaziantep 3.4 0.0 9.8 1.2 4.4 1.8 2.5 0.9 1.0 1.0 2.6 1.3 0.3 1.3 1.2 0.0 0.2 0.0 0.3 0.3 0.1 0.5 TRC2-Şanlıurfa 0.9 0.0 1.1 0.3 0.5 0.9 0.0 0.6 0.0 0.5 0.3 2.0 0.2 0.6 2.1 0.0 0.6 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 TRC3-Mardin 0.4 0.0 0.0 0.2 0.0 0.2 0.1 0.9 0.0 0.2 0.2 0.9 0.0 0.5 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 Sektörler Toplamı 100 22.5 100 100 99.9 100 98.8 100 77.2 100 100 100 95.9 100 100 92.5 100 97.9 98.7 100 91.8 100

53