Turkiye Iktisat Tarihi Botarav Özet

8/3/2019 Turkiye Iktisat Tarihi Botarav Özet

http://slidepdf.com/reader/full/turkiye-iktisat-tarihi-botarav-oezet 1/23

www.altinicizdiklerim.com 1

T T üü r r k k i i yyee k k t t i i s saat t T T aa r r i i hhi i 11990088--11998855

Korkut Boratav

Korkut Boratav, 1935te dodu. 1959da Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesini bitirdi. 1960

sonunda Siyasal Bilgiler Fakültesine maliye asistan olarak girdi. 1964te, ayn fakültede, iktisatdoktorasn tamamlad. 1964-1966da Cambridge Üniversitesinde aratrmalar yapt. 1972dedoçent oldu. 1974te Birlemi Milletler Cenevre Ofisinde danmanlk yapt. 1980de AnkaraÜniversitesi Senatosunca profesörlüe yükseltildi. 1983te Ankara Sk yönetim Komutanlnca1402 sayl yasaya göre üniversitedeki görevine son v erildi. 1984-1986da ZimbabweÜniversitesinde öretim üyelii yapt.

***

AARRKKAA KKAAPPAAKK

Meslekten iktisatç olmayanlar hedeflenmise de, iktisatçlar n baucu kitab olacak güçte, kalcbir yapt. Tutarl dönemlendirmeler, nesnel nicel k staslar, dengeli iktisat-siyaset birliktelii, duru,

ak c bir dil ve 80e yak n yln Türkiyesi, önsöz hariç 140 sayfa ... / Boratavn kitab bugünüanlamak için son derece yarar , bir yapt. Dünü bilmek, yar n görmek için Boratavn kitab okunmal ... Bir daha okunmal... (Zafer Toprak, Türkiyenin Siyasal ktisad ; Cumhuriyet, 28 Nisan1988)Her eyden önce belirtilmesi gereken nokta, kitabn dönemlemesinin, imdiye kadar hiçbir eserde rastlanmadk ölçüde iktisadi k staslara dayanmas ve dolaysyla iktisat-siyasetdiyalektiinde, yazar n iktisada arlk veren görüüyle fevkalade tutarl olmasdr. / Deerliaratrmac Korkut Boratavn kitab, Türkiye ekonomisinin nereden geldii ve nereye gittiikonusunda derin düünmek isteyenlere bir rehber olarak önerilir ve üniversitede ders kitab olarak okutulmas beklenir. ( M. Ali Klçbay, Türkiye Ekonomisinin Öteki Çehresi, YaynDünyasnda ÇERÇEVE, Mart 1988).

***

ÇÇNNDDEEKKLLEERR

Önsöz .............................................................................................................................. 5Giri .................................................................................................................................. 7I) Devrim ve Sava Yllar : 1908-1922 ..................... ......................... ............................. 11II) Açk Ekonomi Koullar nda Yeniden na: 1923-1929 ............................................. 28III) Korumac-Devletçi Sanayileme: 1930-1939.......... ......................... ........................ 45IV) Bir Kesinti kinci dünya sava: 1940-1945 .............................................................. 63

V) Dünya Ekonomisi ile Farkl Bir Eklemlenme Denemesi: 1946-1953 ........................ 73VI) Tkanma ve Yeniden uyum: 1954-1961 .......................................... ........................ 85VII) çe Dönük, Da Baml Genileme (1962-1976) ve Yeni Bunal m (1977-1979).. 94VIII) Sermayenin kar Saldr s: 1980-1985 ...................................................................... 119IX) Sonuç: Baz Ana Çizgiler .......................................................................................... 139Kaynaklar .......................................................................................................................... 152




II.. DDEEVVRRMM VVEE SSAAVVAA YYIILLLLAARRII::11990088--11992222

1913 ve 1915 yllar nda yaplan sanayi saymlar , bugünkü Türkiye snrlar içinde kalan Bat Anadolu ve Marmara bölgelerinde, yani ülkenin en gel imi yerlerinde, 1908den önce kurulmusnai tesislerin, 20 un deirmeni, 2 makarna, 6 konserve, 1 bira fabrikas, 2 tütün maazas, 1 tuz, 3tula, 3 kireç, 7 kutu, 2 ya, 2 sabun, 2 porselen imalathanesi, 11 tabakhane, 7 marangoz ve

dorama atölyesi, 7 yün, 2 pamuklu iplik ve dokuma, 36 ham ipek, 1 ipekli dokuma ve 5 sair dokuma fabrikas, 35 matbaa, 8 sigara kad, 5 madeni eya ve 1 kimyasal ürün fabrikasndanibaret olduunu ortaya koyuyor. ... Ülkenin snai profilinin büyük bölümünü içerdiinden üpheolmayan bu kurulular, 1908 ylnda çada anlamyla bir Osmanl sanayiinin varolmadn açkseçik ortaya koymaktadr.

Osmanl mparatorluunun yar sömürge niteliinin en açk belirtisi, d borçlanmalar-Düyun-uUmumiye sürekli imtiyazlar arayarak ülkeye giren yabanc sermaye yatr mlar , giderek arlaanve yaygnlaan kapitülasyonlar zinciri sonunda ülke yönetiminin önce iktisadi, sonra büyük ölçüde askeri ve siyasi alanlarda emperyalizmin denetimine girmi olmas idi.

1908-1913 yllar ttihat ve Terakki Cemiyetinin siyasi iktidar denet1edii ve etkiledii, fakat hiçbir zaman tamamen elinde tutamad yllardr. 1913-1918 alt dönemi ttihatçlar n iktidar tamamenellerine geçirdikleri bir zaman kesiti olarak önceki alt dönemden ayr lr.

Dönemin ana özell ii, ulusal nitelikteki bir kapitalizme yöneli olmakla birlikte, bu hareketinkar sna çkan çeitli nesnel ve öznel engeller hiçbir zaman tamamen alamam; bu yüzdenköktenci bir dönüüm gerçekleememitir. Neydi bu engel ler?

Nesnel engellerin banda ekonominin, yukar da k saca açklanan yar -sömürge statüsününyaratt baml lk ilikileri gelmekteydi. ... Birinci Dünya Savann bitimine kadar genell iklemilliyetçi ve bamszlkç kadrolar iktidarda olmakla birlikte, bunlar, uluslararas sermayenin ve

büyük devletlerin Osmanl mparatorluu üzerindeki kurumsallam ve güvenceler altna alnmdenetim, müdahale ve bask mekanizmalar kar snda çaresiz kalmlar; sonunda büyük güçlerden hangisine yanamak ehvendir? sorusuna snmlardr. 1908-1914 yllar nda ngiltereve Almanya taraftar siyasiler arasnda arasndaki çekimelerin arkasnda bu çaresizlik yatar. ...Siyasi bamszln, iktisadi bamszla giden yolda gerekli, ancak yeterli olmayan bir aamaolduu sonraki on yln iktisadi ini ve ç k lar nda açkça gözlenecektir.

Demokratik bir devrim hareketinin kar sna çkan bir dier nesnel engel, 1908i izleyen 14 ylnhemen hemen kesintisiz bir dizi isyan ve savala dolu olmasndan doar. ... Öyle bir olaylar zinciridir ki, bu gaileler altnda bunalan iktidarlar n yeni bir toplum düzeni kurma dorultusundaközlemlerini biçimlendirmesi ve hele uygulayabilmesi bir mucize olurdu.

Ulusal nitelikte bir kapitalizme yöneliin kar sna çkan belki de en çetin nesnel engel, Türk burjuvazisinin clzlndan kaynaklanmakta idi. ... Bu durumda, eer gerçekleecekse, burjuvadevriminin burjuvazi dndaki sosyal gruplarca yaplmas zorunlu oluyordu. Türkiye koullar ndabu tarihi misyonu küçük burjuva aydnlar üstlenecektir.

Genel olarak burjuva ideolojisinin iktisat politikalar na uzanan iki ana kolu olduunu; bunlardanbirinin ulusal bir kapitalizme, dierinin ise serbest ticaretçi, entegrasyoncu ve beynelmilelci bir




gelime biçimine angaje olduunu; 19. yüzylda her iki kolun Bat düünürleri arasndapartizanlar nn bulunduunu belirtelim.

Milli ktisat görüü, gerekirse savan yaratt k tlk koullar ndan yararlanarak ve devletdesteiyle bir yerli ve milli burjuvazinin yetitirilmesi gerektiini; bunun hem mümkün, hem dekalk nma ve modernleme için zorunlu olduunu ileri sürmekte idi.

Büyük bir hububat alan olan ç Anadoludan stanbula buday nakletmek, New York tanbuday ithal etmekten % 75 daha pahal idi. Bu nedenlerle stanbul, hububat tüketimini büyük ölçüde Avrupa ve Amerika kaynakl unlardan salyordu.

Birinci Dünya Sava, Batdan stanbula ulaan ticaret yollar n büyük ölçüde tkad. Bu, stanbulnüfusunu çok ar bir beslenme sk nts içerisine sürükledi.

Sonraki yllar n kapitalizm dorultusundaki toplumsal ve ekonomik dönüümlerinin ilk filizlenmelerde bu olayn çevresinde olutu.

Bir kere, ttihat ve Terakki hükümetlerinin sava dönemi iktisat politikalar içinde stanbulun iaesiçözümü en önce gereken sorunlardan biri olarak ortaya çkt.

kinci olarak, Anadoludan stanbula hububat sevki, sava yllar nn en karl faaliyeti olarak ortaya çkt. ... ttihatçlar, bir yandan karaborsayla mücadele eder görünürlerken, bir yandan dakendilerine yak n gruplar n nemaland bir ilkel birikimin de gelimesine yol açtlar. ... bu birikimbiçiminin sadece nesnel, zorunluluklardan domadn, ayn zamanda bilinçli olarak istenmi bulunduunu gösteren dolayl kantlardr.

Sultann ve bürokratik aristokrasinin devlet örgütü ve toplumsal hasla üzerindeki keyfiegemenliini bir kalemde deilse bile küçük darbeler ve kemirmelerle ortadan kaldran

uygulamalar n hukuki dayanan oluturan bir dizi kanun ve kararname, bu dönemin balar ndakapitalistleme sürecinin asli unsurlar ndan biri olarak görülmelidir.

Tüm k stlayc hükümlerine ramen Tatil-i Egal Kanunu önemli bir örnektir. Sermaye-emek ilikilerini yok sayan istibdat döneminin yasaklamalar nn aksine bu kanun, snf mücadelesigerçeini gözledikten sonra, sorunu sermaye lehine k stlamalarla çözmeye çalan modern, yankapitalistçe, bir düzenleme saylmaldr.

Öte yandan, sanayii koruyucu bir gümrük politikasna kar , bir yandan liberal Cavit Bey okulununideolojik egemenliinden; öte yandan d ticaret politikasn ipotek altnda tutan ticaretanlamalar ndan gelen engel ler sava yllar nda alabilmi ve müttefikimiz Almanyann kar

çkmasna ramen, gümrük resimleri önce %15e, sonra %30a çkar lm; daha sonra da ithaledilen mal n ölçü birimi veya adedi üzerinden hesaplanmaya imkan veren spesifik gümrük tarifelerine geçilmiti. Kapitülasyonlar n tek yönlü olarak kaldr lmas da sava yllar ndagerçekleir.

stiklal Harbinin finansmannn sadece yaklak % 10u d kaynaklardan (Sovyet yardm vebalardan) salanmt.




Ksacas, 1914-1922 yllar nn getirdii tüm yk ma ramen, sava yllar nn bitiminde Anadoluekonomisi sava öncesine k yasla biraz daha bütünlemi, daha ulusal bir nitelik kazanm bulunuyordu.

1915 saymnca kapsanan snai iletmelerin says 255 idi ve bunlar n 72si, yani % 28i 1908sonrasnda kurulmu idi. Bu gelimeye ramen sanayi kesimi fevkalade ilkel bir nitelik tamakta

idi. 1913te % 83,5i, 1915te 13te % 83,5i, 1915te ise % 82,3ü gda ve dokuma sanayiindenkaynaklanyordu; bu iki endüstri ayn yllarda toplam içi saysnn % 71 ve % 75,8ini çaltrmaktaidi. ... Buday öüterek, tütün ve deri ilemekten ve geleneksel ipekçilikten oluan üretimfaaliyetlerinin bütünü ile bugünkü anlamda sanayi olmad , Osmanl ekonomisinin büyük ölçüde sanayisiz bir ekonomi saylabilecei ve toplumun snai ürün tüketiminin esas olarak ithalayoluyla kar land, abartmal saylmamaldr.

Sava yllar bu clz ekonomik yapy derinden sarsmtr. Erkek nüfusun çok önemli bir bölümününsilah altna alnmas ve genel sava koullar , savan ilk yllar nda tar msal üretimde önemlidaralmalara yol açt. ... 1914-1918 arasnda buday üretimi % 47, tütün % 51, kuru üzüm %54,fndk % 65, ya koza %69 dümü; koyun says %45, keçi says %33 azalmt.

Düyun-u Umumiye daresince hazrlanan fiyat endekslerine göre fiyatlar 1914-1920 arasnda100den 1406ya çkmtr.

1908-1913 yllar nda bürokratik aristokrasinin ikinletirdii devlet kapsnda büyük boyutlutensikat ve tasfiye yaplm; maalarda da ayr calkl gruplar ilgilendiren ar lklar törpülenmiti. ..Memur maalar , savan balamas ile birlikte % 50 orannda indirilmi ve bu durum bir yl kadar sürmütür.

1908i izleyen yllarda, ttihatçlar n piyasa için üretimin önem tad bölgelerde ve ürünlerdeorta ve zengin çiftçiye yönelik sistemli politikalar izlediklerini; üretici birliklerinin ve kooperatiflerin

kurulmasn bu gruplar lehinde ileyecek unsurlar getirerek desteklediklerini görüyoruz. Bu çiftçigruplar nn bir bölümünün üretimdeki daralmaya ramen yüksek fiyatlardan ötürü sava yllar nda yüksek gelir artlar saladn gözlüyoruz.

Buna kar lk Anadolu bozk rlar nn geçimlik üretime mahkum k ld geni ve yoksul köylü kitlesi,on yl ak n sava ve yk m döneminin en çok sarst snf oluturmutur. Bu snfn yetikin erkeklerYemen ile Galiçya arasndaki uçsuz bucaksz topraklarda kann dökerken geride kalanlar yerelmütegalibenin sava ve kargaa yllar nda daima geliiveren kaba sömürü ve soygun yöntemleraltnda ezilmekte idi.

Sava yllar nn bilinçli zenginletirme politikalar ndan en çok nasibini alan grup, tabiatyla, siyas

iktidarla yak n balar kurmay baarm Müslüman ticaret burjuvazisi idi.




IIII.. AAÇÇIIKK EEKKOONNOOMM KKOOUULLLLAARRIINNDDAA YYEENNDDEENN NNAA:: 11992233--11992299

Devlet desteiyle yerli sermayedar yetitirme giriimlerinin en etkili ve yaygn yöntemlerininbanda, devlet tekellerinin imtiyazl özel ahs ve irketlerce iletilmesi gelir. ... Lozann gümrük resimleri ve vergilerle ilgili k stlayc hükümlerinden kurtulmann bir yolu birçok mal n ve hizmetinüretim veya ithalini devlet tekeline almak oluyordu. Ne var ki, dönemin genel felsefesine uygun

olarak bu tekeller daha sonra imtiyazl yerli ve yabanc irketlere devredilmi, pek çounda üstdüzeyde siyasi kadrolardan ve devlet katndan önemli kiilerin de ortak ve hissedar olduu buirketler, devletin salad tekel durumundan yararlanarak yüksek kazançlar elde etmilerdir. ..Kibrit ve çakmak, ispirto ve alkollü içkiler, barut ve patlay c maddeler, petrol-benzin ithali ve dörtbüyük limann iletilmesi ile ilgili tekeller bu dönemin imtiyazl irketlerinin en önemli faaliyetalanlar n oluturuyordu.

1924 ylnda kurulan Bankas ... yerli ve yabanc sermaye ile siyasi iktidar arasndaki bütünlemesürecinde fevkalade aktif bir rol oynam ve çeitli iktisat politikas kararlar n sermaye çevrelerininistekleri dorultusunda yönlendirmede çok etkili bir bask grubu oluturmutur . ... Dönemindikkatli gözlemcilerinden Falih Rfk , Çankaya adl kitabnda, Bankasnn bir nevi politikaclar

bankas olarak kurulmu olmas, Cumhuriyet tarihi için pek ac bir aferizm salgnnn balangc olmutur... Kolay kazanç elde etmeye çal anlar ... Ankarada nüfuz tüccarlar n bulmakta veonlar vastasyla bankay kendi teebbüsleri içine sürüklemekte idi. diye yazyor. evketSüreyya ... Hemen hepsi milli, mücadele günlerinin asker, idareci, yahut siyasetçi elemanlar ,arasnda türeyen baz insanlar n yeni devrin iktisadi imkanlar n, az çok maskel i ekillerde, fakatdaima devletin nüfuzuna dayanarak, kendi menfaatlerine kullanma çabalar olmutur. gözlemlerini yapmaktadr.

Kapitüler ayr calklar aramamak artyla yabanc sermayeye davetkar olan yaklam, döneminresmi tutum ve politikalar na tamamen egemendir.

1920-1930 yllar arasnda kurulan 201 Türk anonim irketinden 66snda yabanc sermaye ortaklvardr ve bunlar tüm anonim irketlerin toplam ödenmi sermayelerinin % 43ünü (31,3 milyon TL)oluturmakta idi.

Osmanl devletinin borçlanmalar tarihindeki topraklar ile Lozann öngördüü snrlar dikkatealnarak Osmanl borcu, Türkiye Cumhuriyeti ile mparatorluun topraklar n paylaan dier devletler arasnda datlyor; ancak sonuçta Türkiyeye toplam borcun 2/3sini oluturanyak1ak 85 milyon altn liralk bir tutar yükleniyordu. Yll k borç, ödemeleri 6 milyon lira civar ndasaptanmakta; ancak, daha sonraki bir düzenleme ile 1929 y lna kadar ertelenmekte idi. Bu ylbiraz yüklü (15 milyon liralk) bir ilk taksit ödemesi, Cumhuriyet hükümetini önemli sonuçlar douracak bir para ve kambiyo bunal mna sürükleyen bir etken olarak ortaya çkacakt.

Lozan Antlamasna ek olarak imzalanan Ticaret Sözlemesi ise, 5 yl süre ile Türkiyenin dar yakar uygulayabilecei iktisat politikalar n dondurmakta ve baz istisnalar dnda ithalat veihracat yasaklar nn kaldr lmasn ve yenilerinin konmamasn, gümrük tarifelerinin ise 5 yl süre iledeimemesini öngörmekte idi. Uygulanmas kabul edilen tarife, 1916 Osmanl gümrük tarifesiniesas almakta idi.




1923 ylnn ubat aynda toplanan ve pratik olmaktan çok sembolik önem tayan bir kongre dedönemin önemli uraklar ndan biri saylmal dr: zmir ktisat Kongresi. ... Kongredeki içi vesanayici üyelerin daha çok resmi zevattan, yüksek bürokrasi ve mebuslardan derlendii ...anlalmaktadr.

zmir ktisat Kongresinin çalmalar sonunda kabul edilen iktisadi esaslar , ana çizgileriyle

dileklerden ibaret olmasna ramen, bu dönemin balangcnda egemen olan iktisadi felsefeyive görüleri temsil etmesi bak mndan önem tar. ... Genel olarak kalk nmac, yerli ve yabanc sermayeyi ve piyasaya dönük çiftçiyi özendirici, ekonomik hayatn denetiminin milli unsurlarageçmesini kolaylatr c ve lml bir korumac l öngören tezlerin ön plana çkt ve Kongreyestanbul tüccar nn sürükledii ticaret burjuvazisi ile toprak unsurlar nn egemen olduusöylenebilir.

Yabanc sermayenin belirli koullarda tevikini öngören ana yöneli, .yar -sömürge Osmanl ekonomisinin miras olan demiryolu ebekesinin ve tütün rejisinin mill iletirilmesini önlemedi.

Tar m kesimine dönük en önemli yenilik, yar -feodal bir ortaça vergisi olan aar n 1925te

kaldr lmas olmutur.

Ayn yl, eker fabrikalar için özel tevik ve imtiyazlar getiren bir kanun getirilmi; buna dayanarakkurulan (ve Halk Frkasnn baz önde gelen simalar nn hissedar olduu) Alpullu ve Uak eker irketleri, sonradan üretimden daha karl gördükleri eker ithalatna yönelmeyi yelemilerdir.

Lozan Antlamasnn gümrük tarifeleri için koyduu snrlamalar 1928 içinde son buluyor,dolaysyla 1929dan itibaren (ve herhalde daha korumac) bir gümrük tarifesi uygulanmas imkan dahiline giriyordu. Ayr ca, Osmanl borçlar nn ilk taksitinin ödenmeye balayaca yl da(yine Lozana göre) 1929 idi. Dolaysyla, o yl dünya ekonomisini sarsacak olan büyük buhranpatlak vermese idi dahi 1929 y l Türkiye ekonomisi bak mndan bir dönüm noktas olma özellikler

tamakta idi.

O. Kurmuun hesaplamalar na göre, % 12,9 ortalama nominal koruma salayan Lozan-sonras tarifesine kar lk yeni tarifenin ortalama koruma oran % 45,7 idi.

1929 ylnda Osmanl borç taksitlerinin ödemeler dengesi üzerindeki yükü, 15 milyon TL civar ndaidi. Bu, o yln ihracat gelirlerinin yaklak %10unu oluturmakta idi. Ancak ilk kez yaplacak olanbu ödeme, yeni gümrük tarifelerinin yürürlüe girmesinden önce stoklama ve spekülasyonamacyla yaplan ve önceki yla göre 33 milyon TL art gösteren ar ithalatla birleince Türk parasnn d deerini ar bir bask altna soktu.

1923-1929 yllar tar msal üretim bak mndan altn yllar olarak görülebilir. ... Bu olumlu gelimedeAnadolunun erkek nüfusunun yeniden topraa dönmesine imkan veren bar koullar enönemli rolü oynamakla birlikte, tar ma dönük olumlu politikalar n fiyat ve vergi deikenleriyoluyla çiftçiler lehine kaynak yaratan sonuçlar da belirleyici olmutur. ... Özellikle Bat Anadoluda nüfus mübadelesinin yaratt deimeler baz ticari tar m ürünleri üzerinde olumsuzetkiler icra etmi olmasna ramen, 1924-1929 yllar arasnda tar msal haslann yll k büyümehzlar nn ortalamas %16,2yi buluyordu. Bu, dönemin snai büyüme h z olan %8,5in hemenhemen iki misli, milli hasla art hz olan % 10,9un %50 üstündedir. Görüldüü gibi, tar m




1923-1929 yllar nda ana sürükleyici sektördür ve sava ve yk m yllar ndan sonra ekonomininyeniden inas esas olarak tar m kesiminin dinamizmi sayesinde gerçeklemektedir.

1927 Sanayi Saymna göre, imalat sanayiinde çalan 237,000 içinin 109,000i 4ten az içiçaltran i yerlerinde istihdam edilmekte idi.

Bu dönem içinde gelir da lm üzerinde yaplan en önemli iktisat politikas operasyonu, aar n1925 ylnda kaldr lmasdr. Keyder in saptamalar na göre 1924 ylnda aar, bütçe gelirlerinin%22sini oluturmakta idi. Ancak, aar iltizam yoluyla topland için, bu vergi dolaysyla devletineline geçen mebladan %20 fazlas mültezime intikal etmekte idi.

Aar n kaldr larak dolayl vergilerin (eker-gazya vb. vergilerinin) yükseltilmesi ana hatlar ylakentli emekçi tüketici snflardan tar m kesimine (genel olarak köylülüe) bir gelir aktar m olarakyorumlanmaldr.

Genileyen bir d ticaret (özellikle ithalat) hacmi, da dönük ticaret burjuvazisinin karlar n üphesiz artrmtr. Ancak, bu artn yüksek kar oranlar ndan deil, miktar (sürüm) artlar ndan

saland söylenebilir; zira, ithalatn büyük ölçüde serbest, ithal edilen snai ürün fiyatlar nn ucuzolduu bir ortamda ithalatçlar n tekelci fiyatlardan yararlanmas söz konusu deildir. Bunaramen d ticaretin milli hasla içindeki paynn sonraki ell i yl boyunca alamayaca budönemin ithalatç ve ihracatç sermaye gruplar tarafndan da altn yllar kabul edilmesidoaldr.

Memurlar n milli gelirden aldklar pay aa yukar deimeden (%6nn biraz altnda) kalmtr. Busaptama, dönem boyunca memurlar n milli ekonomi içindeki göreli durumlar nn korunduu ve(eer devlet memurlar nn saysnda milli gelir büyüme hzn aan bir artma olmamsa) ylda %8,5orannda büyüyen bir ekonomide bu tabakann reel gelirlerinde de ilerleme saland anlamna gelir.

Ksacas bu yllar, bar ortamna dönü koullar içinde milli gelirde salanan büyüme hz dolaysyla reel gelir artlar nn bütün sosyal snf ve tabakalara yayld bir dönemoluturmaktadr.

IIIIII.. KKOORRUUMMAACCII DDEEVVLLEETTÇÇ SSAANNAAYYLLEEMMEE:: 11993300--11993399

1930-1939 döneminde iktisat politikalar bak mndan iki belirleyici özellik vardr: Korumaclk vedevletçilik.

1908 sonrasnda ttihatçlar n ve 1923 zmir ktisat Kongresinden sonra Kemalistlerin modern bir

kapitalist ekonominin olumas için öngördükleri ana mekanizma, devletin bireylerizenginletirecek ortam ve destei salamas, böylece oluacak (ve k smen siyasi kadrolardankaynaklanacak) yeni burjuvazinin yabanc sermaye ile (eit koullarda) ibirlii ve ortaklk ilikileri içine girerek gel imeyi ve sanayilemeyi gerçekletirmesi idi.

Bir burjuva devriminin ve milli nitelikte bir kapitalist geliimin vazgeçilmez unsuru olansanayilemenin bu modelle gerçekleemeyecei, 1920li yllar n sonuna gelindiinde açk seçik




ortaya çkmt. 1923-1929 yllar nda sanayiin gelime hz, ekonominin tüm dier sektörlerinigerisinde kalmakta idi.

Açk kap-serbest ticaret modelinin, 1929u izleyen yllarda azgelimi ülkeleri metropol ülkelerdekbuhrann kuyruuna takarak kronik bir durgunlua sürüklemesi, bu nedenlerle kaçnlmazoluyordu.

Bu durumda, tüketim ve gel ir düzeyinin dümesine kar doal bir savunma tepkisi olarak ithalatdenetleyen koruma önlemlerine gidilmesi, k sacas da kapanarak buhrann iç yansmalar n snrlamak, durgunluu amann ön koulu oluyordu. Koruma duvarlar arkasnda, yaygn (veeskiden ithal edilen) snai tüketim mal lar ndan (üç beyazlar olan un, eker, kumatan)balayan ithal ikameci yatr mlar, 20. yüzyln ilk yar snda Üçüncü Dünya ülkelerinin birçoundailk sanayileme hamlelerini oluturdu. ... 1929 sonlar ndan itibaren adm adm d ticaretidenetleyen ve korumac bir yapya geçen Türkiyenin deneyimi de ayn yöndedir.

1932den sonra korumaclk, devletçilikle tamamlanmtr.

1930 ve 1931 yllar , iç ekonomiye dönük müdahale önlemlerinin alnmad , ancak d ticaret vekambiyo rejimIerinin denetlendii yllardr. Yaratlan olumlu koruma koullar n insafszca sömürenyeni yetme sanayicilerin, bu yllarda yaygn bir honutsuzluk yaratt anlalmaktadr. Öteyandan, büyük buhrann etkisiyle tar m ürünlerinin fiyatlar nda meydana gelen büyük dümeler çiftçi nüfusun hayat koullar nda çok ciddi sarsntlar yaratt. Buday fiyat 1929dan 1932ye %68dütü. Köylünün bankalara, tefecilere ve devlete borçlar ise önceki dönemin yüksek fiyatkoullar nda belirlenmiti. ... 1930 ylnda güdümlü Serbest Frka muhalefetinin halk ynlar ncayaygn bir kabul görmesi, bata Gazi olmak üzere siyasi liderleri iktisadi alanda yeni atlmlar n vebir model deiikliinin zorunluluuna ikna etti. Ve 1932 ylnda bir dizi devletçi ve devletletiricikanunla bu model deiiklii uygulamaya konuldu.

Bankas grubuna yak n çevreler, dorudan doruya Gaziyi ikna ederek (ve bavekil smetPaann kar çkmasna ramen) ktisat vekili Mustafa erefin istifasn ve Bankas genelmüdürü Celal Beyin iktisat vekilliine getirilmesini saladlar. Yeni iktisat vekili, i çevrelerini teskinedecek uygulamalara derhal balad ve 1932 kanunlar nn sivri köeleri törpülendi.

D ticaret ve kambiyo denetimleriyle ilgil i önlemlerin büyük bölümü 1929-1931 yllar arasndagerçekletirilmitir. ... (Türk Parasnn Kymetini Koruma Hakk nda Kanun ile) hükümete verenmevzuat bu yllara aittir.

1930 sonrasnda yabanc sermayeye kar tutum da deimektedir. ... Celal Bayar 1933te, bumemleketin çocuklar memlekette sanayi vücuda gelsin diye büyük bir külfete katlanrken

bunun nimetini ecnebilere kaptracak deiliz derken bu tavr dile getirmekte idi. ... Ayr ca,dönemin ikinci yar snda Almanya ile ticaretin toplam ticaret hacminin yar sna yaklamas veTürkiyenin bu ülkeden bir türlü rahatça kullanamad alacaklar nn birikmesi, d ekonomik ilikilerin yapsna önemli bir sapma getirmitir.

Ancak, devletçi politikalar n en belirleyici yönü, tar m dndaki üretken alanlarda devletin asliyatr mc ve üretici unsur olarak ortaya çkmasdr. ... Devletin bu alanlardaki faaliyet veyatr mlar nn 1934 ylndan itibaren Birinci Be Yll k Sanayi Plan içinde programlandn




gözlüyoruz. ... bu plan, Sovyet planlamasndan sonra dünyadaki ilk planlama deneyimlerindenbirini temsil eder.

Y llk milli gelir büyüme hzlar nn 1930-1939 ortalamas ise % 6,8dir. ... dünya ekonomisinin büyükbuhran içinde bulunduu ve kapitalist ülkelerde reel gel irlerde çok önemli dümelerin meydanageldii bir dönemde ortalama % 7ye yaklaan bir büyüme temposunun önemli bir baar olduu söylenmelidir.

Bu dönemde baz d krediler alnm olmakla birlikte, da baml ln önemli bir göstergesi oland ticaret aç 1930-1939 yllar nda ortadan kalkmtr. Dönem boyunca, 1938 hariç, her y l d ticaret fazla vermitir. ... D ticaret dengesinin, esas olarak ithalatn yaklak yar yar ya k slmas ilesaland gözlenmektedir.

Bu bulgular k saca yorumlayacak olursak, ücretlerin milli gelirden paynn sanayilemeye (ve içve ücretliler toplamndaki arta) bal olarak arttn söyleyebil iriz; kapsanan alt-sektördeki ücretpaynn dümesinin ise sektör-içi sömürü oran nn artmas anlamna geldiini ifade edebiliriz. ...Zira, sanayi kesimi, ortalama gelir düzeyi daha düük olan bir sektörden (tar mdan ve k rsal

kesimden) kaynaklanan nüfus kaymalar ile geniler; farkl bir ifadeyle, snai içilerin saysal art,bu snfa katlan eski köylüler ile gerçekleir. Eski köylüler in hayat düzeyleri, bu kayma sonundayükselecektir. Ne var ki, bu yeni içiler in ücretleri, önceki içilerin ortalama ücretlerinin altndaolaca için, ücretlerin genel ortalamas düecektir. Böylece, hiçbir grubun durumu mutlak olarak bozulmad halde, ortalama reel ücretler dümü olabilir.

Sanayilemenin yükü esas olarak buday üreticileri ile içi snf tarafndan paylalm; öncekidönemle kar latr lrsa da dönük ticaret burjuvazisinin göreli durumu da bozulmutur.

IIVV.. BBRR KKEESSNNTT -- KKNNCC DDÜÜNNYYAA SSAAVVAAII:: 11994400--11994455

Türkiye, kinci Dünya savana girmedi; ancak, cephelerde fiilen savamann dnda sava ekonomisinin koullar n tüm arlyla yaad. ... 1940-1945 dönemini bu anlamda, yani iktisadigelime surecinin durmas anlamnda, bir kesinti olarak nitelendirmek dorudur.

Refik Saydam hükümetinin savata uygulamaya çal t iktisadi önlemler, baz yönleriyle MilliKorunma Kanunu, Varl k Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi, Çiftçiyi Topraklandrma Kanunu, KöyEnstitüleri ve Milli Eitim Bakanlnn liberal, hümanist ve aydnlanmac kültür politikas, belli biküçük burjuva reformizminin etkili olduu atlmlar olarak yorumlanabilir. Toprak reformu, eitimpolitikas, özellikle Köy Enstitüleri gibi konulardaki çalkant ve çekimeler, sava bitiminde CHPiçindeki yap deimesine ve çok partili rejimin domasna yol açan önemli olaylar olarak siyasitarihimizde de yer al rlar.

1940-1945 yllan, 1946da Türkiyeyi hem iktisat politikalar hem dünya içindeki konumu, hem desiyasi yaps bak mndan tamamen farkl bir gelime dorultusuna yöneltecek yeni güçdengelerinin kurulmasna yol açan dönüümlerin olutuu önemli bir kuluçka dönemi olarak da görülebilir.

Saraçolu hükümetinin ... Varlk Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi. Kasm 1 942de kabuledilen ... Kanun metni bir ayr m yapmamakla birlikte, toplam vergi tahsilatnn yar dan fazlas




aznl klarca ödenmi ve böylece Varl k Vergisi, rk ve din ayr mna dayal bir vergi uygulamas olarak maliye tarihimize geçmitir. 1944 balar nda yürürlükten kaldr ldnda 114.000 mükelleften315 milyon liralk varlk vergisi tahsil edilmi idi. Vergi uygulamas, ayr ca, 1400 mükellefinAkaleye sevk edilmesi sonucunu dourmu idi. Bu verginin tahsilat, 1943 ylnn (katma bütçeleve yerel yönetimler dahil) devlet harcamalar nn %38ini; milli gelirin %3,5ini; sanayi ve hizmetlerkesimlerinde yaratlan haslann yaklak %8ini oluturmutur.

Sava koullar nda hzla artan tar msal kazançlara ise 1944 ylnca kabul edilen Toprak MahsullerVergisi ile ulalmaya çal ld. Gayri safi üretimden %10 al nmas ile aar andran ve 1946dakaldr lan bu vergiden sava yllar nda 167 milyon lira kadar toplanmtr. ... Aar nkaldr lmasndan beri ilk kez tar ma yönelik büyük çapta ilk dolaysz vergi olarak önem tar vepiyasa için üretmeyen küçük ve yoksul köylünün üzerinde çok ar bir yük oluturduu tahminedilebilir.

Varlk Vergisi bütünü ile burjuvazi tarafndan ödenmekle birlikte, bu snfn içinde nesnel ölçütleregöre uygulanmam, siyasi iktidarla gevek balar olan gruplar ve özellikle aznlklar ezilmiler;birçok halde vergi borçlar n sermaye ve mülklerini tasfiye ederek ödemek zorunda kalm lardr

Bu tasfiye sürecinin mütekabili olarak bu kargaa içinde yok pahasna emlak kapatan,iyerlerini devralan, önemli bir bölümü Anadolu kökenli yeni zenginlerin büyük servet birikimisaladklar da dorudur.

Sava boyunca memurlar n hayat standardnn, sadece milli hasladaki gerileme oran ndadütüü, göreli durumlar nn bozulmad söylenebilir. Memurlar için söz konusu olan bu görel iistikrarla kar latr l rsa içi snfnn durumunda hem göreli, hem mutlak bir bozulma vardr.

VV.. DDÜÜNNYYAA EEKKOONNOOMMSS LLEE FFAARRKKLLII BBRR EEKKLLEEMMLLEENNMMEE DDEENNEEMMEESS:: 11994466--11995533

1946 yl, Cumhuriyet Türkiyesinin tarihinde hem siyasi, hem iktisadi bak mdan yeni bir dönüm

noktas oluturur.

Siyasi bak mdan 1946 yl, tek parti rejiminden çok partili parlamenter rejime geçiin balangçtarihidir. 5 Eylül 1945te Milli Kalk nma Partisinin, 7 Ocak 1946da Demokrat Partinin kurulular ilebalayan ve 21 Temmuz 1946da, bütün bask ve yolsuzluklara ramen ilk kez tek dereceliseçimlerin yaplabilmesi ile sürdürülen ve 14 Mays 1950de yine seçim yoluyla iktidar n eldeitirmesine yol açan bu siyasi dönüümün önemi hiçbir biçimde küçümsenemez.

Ksa süren bir yaygn demokrasi denemesinden sonra 1946 yl sonunda solcu partiler ve bunlar nparalelindeki sendikalar kapatlarak sosyalist hareket yasal siyasetin dna itildi.

1946 ylna salt iktisadi bak mdan da bir dönüm noktas nitelii kazandran özellik, 16 yldr kesintisizolarak izlenen kapal, korumac, d dengeye dayal ve içe dönük iktisat politikalar nn adm admgevetildii; ithalatn serbestletirilerek büyük ölçüde artr ld ; d açklar n kroniklemeyebalad ; dolaysyla d yardm, kredi ve yabanc sermaye yatr mlar ile ayakta duran bir ekonomik yapnn yerlemesi olmutur. ... Liberal d ticaret politikalar bu dönemin bitiminde çokuzun bir süre için terk edilecektir.




1945 sonrasnn siyasi gelimelerinde egemen snflar n bu iki ana grubu, iki ayr yol izledi. Birincigrup, esas olarak Demokrat Parti hareketini örgütlemeye ve desteklemeye yönelirken,kaderlerini CHP iktidarlar na balayan ikinci grup, CHP içinde topluma da yansyan bir temizlik harekat balatt ve baard: Köy Enstitülerinin çökertilmesi, üniversitede tasfiye ve sava sonundafilizlenmeye balayan ilerici, solcu ve demokrat oluumlar n ezilmesi böylece saland. Buoperasyon 1947 CHP Kurultaynda Parti içindeki reformcu kanadn kesin yenilgisiyle mümkün

k lnd.

Kapitalist sistemin yeni ve tartmasz lideri ABD idi ve Türkiyenin bu sistemin içinde Amerikannüfuz alan içinde yer almas sava bitmeden kesinlemiti. Uzun süreli bir genileme döneminegiren, kapitalist dünya ekonomisinin merkezlerinde yeniden serbest ticaret doktrini egemenoluyor; sermaye hareketlerine konan engeller yk lyor ve Amerikan kaynakl sermaye yatr mlar d yardm ve krediler, bu genileme sürecinin kritik araçlar n oluturuyordu. ... 1930dan beri d ticaret aç vermeden ayakta durabilmi (ve sava yllar nda hzla büyüyebilmi) bir ekonomininbirdenbire (ve d ticarette liberalizasyona paralel olarak) d açk vermeden yaayamaz bir yapya dönümesi, büyük ölçüde kapitalist dünya ekonomisinin sava sonu konjonktürütarafndan belirlenen bir dönüüm olarak görülmel idir.

1946 plannn hazrlanmasndan birkaç ay sonra, 7 Eylül 1946da bir dolar kar l Türk liras 1,28den 2,80e çkar larak Cumhuriyet tarihinin ilk büyük devalüasyonu, ekonomiyi dünyaekonomisine entegre etmeye yönelik liberalizasyon tedbirleri ile birlikte uygulamaya konuyor ved yardm araylar na giriiliyordu.

1947 CHP Kurultay bu dorultudaki yeni yöneliin kesinletii bir urak olarak alglanabilir. Partidnda solcu ve ilerici ak mlar n tasfiyesinden, parti içinde de reformcu ve demokrat gruplar netkisiz brak lmasndan sonra yaplan Kurultay, sermaye çevrelerinin ekonomik taleplerinin pek çounu benimsiyor ve devletçilii esas olarak özel teebbüse yardm etmeye dönük bir ilkeolarak yeni batan yorumluyordu. ... CHP ve DPnin bu yllardaki iktisadi platformlar arasnda

büyük bir paralellik vardr. Tek önemli fark, saylan alanlar n dnda kurulmu olan devletiletmelerinin giderek özel teebbüse devrini isteyen stanbul burjuvazisi ile DP yaklamna kar ,bu alanlarda yeni kamu yatr mlar na girimeyi kabullenmekle birlikte, varolan iletmelerin devrinbenimsemeyen CHP tutumu arasnda gözlenmektedir.

Sava sonuna 250 milyon dolarl k, yani 1946 ithalat hacminin iki mislinden daha fazla bir dövizrezervi ile giren ve 1946 ylnda da 100 milyon dolara yak n bir d ticaret fazlas veren Türkiyeninhiçbir ekonomik manta dayanmad halde youn bir d yardm arama çabasna girmesi,önce Truman Doktrini, sonra da Marshall Plan çerçevesi içinde yardm almaya balamas, CHPve DP hükümetleri dönemlerinde kesintisiz olarak ve ayn yaklam içinde süregelmitir. ...Yabanc sermayeye konulan snrlamalardaki ilk gevetmeler CHP tarafndan Mays 1947 ve Mart

1950de yaplm ; DP iktidar ayn yönelii 1951de Yabanc Sermaye Yatr mlar n Tevik Kanunu,1954 balar nda ise Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunu ile Petrol Kanununu kabul ederek sürdürmütür.

DPnin 1950 Hazirannda ... ilan edilen ithalat rejimi ile oldukça ileri bir aamaya getirilmi ve üç yboyunca Türkiye, gümrük tarifeleri dndaki koruma önlemlerinin büyük ölçüde kaldr ld bir dticaret politikas izlemitir.




Türkiye, IMF, Dünya Bankas ve Avrupa ktisadi birlii Örgütüne 1947de, NATOya 1952de üyeolmutur.

1946-1953 döneminin ana ekonomik göstergeleri, hzl bir büyüme sürecini yanstmaktadr. ...Ancak bu hzl büyümenin baz ilginç özellikleri vardr.

Bir kere, 1945 sonrasnda gerçekleen büyümenin, büyük ölçüde sava yllar n kapsayan alt yll kbir gerilemenin telafisi niteliinde olduu söylenmel idir.

kincisi, 1946-1953 yllar nn, esas olarak tar msal gelime yllar olduu söylenebilir.

D ticaret fazlasnn Cumhuriyet tarihi boyunca kaydedildii son yl 1946dr. ... 1946-1953yllar nda d ticaret aç toplam olarak 500 milyon dolar bulmu ve bu açklar ABD yardmlar ved kredilerle kapatlmtr.

Sava yllar nda mutlak hayat standartlar belirgin bir biçimde düen emekçi gruplar n, 1950 ylnagelindiinde sava öncesinin reel gel ir düzeylerini atklar anlalmaktadr. Bu yllar, bu nedenle

geni halk ynlar nn bilinçlerinde bir refah art ve bolluk dönemi olarak yer edecektir ve doaolarak bu bilinç bu altn yllar , CHPnin iktidardan uzaklatr ld 1950 yl ile balatmaeiliminde olacaktr.

1946y izleyen yllarda siyasi iktidarlar n, özellikle DPnin, snfsal konumlar tar ma dönük politikalarda büyük toprak sahipleri ile küçük çiftçi çkarlar nn çatt her durumda birincileringözetilmesi sonucunu da vermitir.

1946-1953 yllar , böylece, tüm sosyal gruplar n mutlak durumlar nn ve yaam koullar nndüzeldii, reel gelirlerinin artt ; buna kar l k ücretli maal gruplar n göreli durumlar nn gerilediigenel olarak mülk gelirlerinin ve özellikle ticaret sermayesinin milli hasladan paylar nn artt;

geni köylü kitlelerinin ise fiyat hareketleri nedeniyle bozulan bölüüm ilikilerini, üretim dinamizmiçinde fazlasyla telafi edebildikleri bir dönem olma özell ii gösterir.

VVII.. TTIIKKAANNMMAA VVEE YYEENNDDEENN UUYYUUMM:: 11995544--11996611

1954-1961 yllar , sava sonunun genileme konjonktürünün ve liberal d ticaret politikalar nn sonbulduu; ekonominin göreli bir durgunluk içinde dalgalanmalara tabi olduu, ihraç mallar nayönelik talepteki düme ve d kaynak1ann belli bir düzeyi amamas yüzünden doan d tkanmaya tepki olarak ithalat snrlamalar na gidildii bir dönem olarak nitelendirilebilir. ...Liberal Demokrat Parti, ekonomik zorlamalar sonunda, bir yandan kontrollü bir d ticaretrejimine, öte yandan da, tüketim mal ithalatndaki daralmalar telafi etmeyi amaçlayan ve

önemli ölçüde devlet yatr mlar yla gerçekletirilen bir ithal ikamesi politikasna bu dönemdeangaje olmutur.

1954 Öncesinde ithalatn %20-25ini oluturan tüketim mallar nn ithalattan pay %10un altnadümütür. Bu gerileme bir yandan mal yokluklar , kuyruklar ve karaborsaya; bir yandan daithalat tüketim mallar nda ikame eden bir sanayileme sürecine yol açmtr. Devletiletmelerinin özel sektöre devri slogan ile iktidara gelmi olan Demokrat Parti, bu dönemde




kamu yatr mlar n geniletme zorunda kalmtr. ... Bu yllar, ayn zamanda, düzensiz kentleme vegecekondulama yllar dr.

Sanayilemenin muharrik gücü olan devlet kesiminin simgeledii devletçi modele kamukesiminin nicel boyutlar bak mndan benzeyen, ancak, devlet kesiminin özel sektöre destek niteliinin ön plana çkmas nedeniyle ondan ayr lan yeni bir karma ekonomi anlay kurumsallamtr.

1961 sonrasnda da ekonomik yapya ve iktisat politikalar na egemen olmaya devam edecek olan bu özelliklerin sonraki dönemden ana fark , ekonomik gelimenin bir önceki ve bir sonrakidönemlere göre durgun bir konjonktürde bulunmas nda ve plansz-programsz-günü gününeyönlendirilmesinde yatar.

D ticaret rejiminde kontrollere ve korumacla gidilmesine yol açan temel etken, serbestticaret rejiminin sürekli ve giderek büyüyen d açklara yol açmas ve d yardm ve kredilerisalamakta kar lalan güçlüklerdi. ... DP iktidar , devalüasyon, deflasyonist önlemler ve d ticarette liberasyona dayal istikrar politikas yerine, Milli Korunma Kanununu yeniden yürürlüe

koyarak, fiyat ve piyasa kontrolleri izlemeyi ve bir yandan ithal ikameci yatr mlar n, öte yandanköylüye dönük popülist politikalar n sürükledii genileyici ve enflasyonist politikalarda srar etmeyi yeledi.

Ne var ki, dolar cinsinden ithalatn 1953-1958 arasnda % 40tan daha fazla dümesi ve d bask lar n giderek artan dozu, 4 Austos 1958de dolar n TL kar snda 2,2 misli deerlenmesisonucunu douran fiili bir devalüasyonun kabul edilmesini kaçnlmaz k ld. 4 Austos kararlar ,devalüasyonun yan sra, 1953 sonrasnda uygulamaya konan d ticaret kontrollerinin snrl ölçüde gevetilmesine, Milli Korunma Kanunu uygulamalar nn fiilen durdurulmasna, kamuiletmelerinde zamlara ve bütçe açklar nn daraltlmasna dayandr lyordu. Bunlar n kar lndabata ABD olmak üzere Batl devletler 600 milyon dolarlk d borcun ertelenmesini kabul ediyor

ve 359 milyon dolarlk yeni kredi taahhüdüne giriyorlard. 1958 sonrasndaki üç yl boyunca, hemDP iktidar , hem 27 Mays izleyen hükümetler serbest ticaretçi olmaktan çok deflasyonistözellikler tayan bu istikrar politikasn ana hatlar yla uygulamaya devam etmilerdir.

1954-1961 yllar , kendisinden önceki ve sonraki dönemlere göre, mill i gelir büyüme hznn belirginbir biçimde düük olduu bir dönemdir. ... Ekonominin artk tabi olduu birikim biçiminin vebüyüme hznn temel belirleyicisi, d kaynaklardr. Ekonomi, snai tüketim mal ithalinden ziyadegiderek ithal mal girdilere baml hale geldii için, bu girdi ak mnda tkanmalara yol açanithalat güçlükleri doduunda, büyüme hz zorunlu olarak düecektir.

thalatn bileiminde, tüketim mallar nn paynn azalp, yatr m ve ara mallar nn paynn artt

gözlenmektedir.

VVIIII.. ÇÇEE DDÖÖNNÜÜKK,, DDIIAA BBAAIIMMLLII GGEENNLLEEMMEE ((11996622--11997766)) VVEE YYEENN BBUUNNAALLIIMM ((11997777--11997799))

1954 ylnda balayan d tkanma ve göreli durgunluk konjonktürüne kar uygulanan istikrar veuyum politikalar 1961 yl ile son buluyor ve ekonomi yeni bir genileme sürecine hazr durumagetiriliyordu.




1962 sonrasnda iktisat politikalar planlama tabanna oturtulmutur.

Gelime biçimi bak mndan bu dönem, korumac iç pazara dönük ve ithal ikameci görüntüsüyle1930lu y llara ve 1954-1961 dönemine benzer görünmekle birlikte, sanayilemenin içerii,yatr mlar n da lm ve sektör öncelikleri bak mndan tamamen farkl özellikler tamaktadr. ...Kentli ve taral burjuvazinin ulat gelir düzeyleri bu snflar n tüketim tercihlerinin kaynak

tahsisine egemen olmasna yol açacak bir etki gücü oluturmakta idi. ... Devlete egemen olansnflar n ve siyasi karar alma sürecini denetleyen gruplar n zevk ve eilimlerini yanstan butüketim talebinin kar lanmas kaçnlmazd. Ancak, d ticaret tkanmalar geçerli iken bu mallar nithalinin serbest brak larak k t dövizin lüks mallara tahsisi, 1960l yllar n çok partili demokrasikoullar nda söz konusu olmayacakt. ... lk bata salt montaj biçiminde kurulan dayan kl tüketimmallar sanayii, zamanla daha fazla yerli katk yla ve çevresinde besledii yan sanayi kollar ylamodern sanayi görüntüleri kazanacakt. Ancak bu üretim kollar teknoloji ve temel girdiler bak mndan da bal olmaya, üretim ölçei, birim maliyetler ve kalite bak mndan Batl emsallerinden geri kalmaya devam edecekler; bu özellikleri ile d pazarlara yönelme imkanlarçok snrl kalacakt.

Bu gelimeyi tamamlayan ve büyük ölçüde ona bal bir dier ithal ikamesi süreci, özelliklekamu kesiminin katk syla demir-çelik, bak r, alüminyum, petro-kimya ve kimya, inaatmalzemeleri gibi temel ara mallarda gözlenmitir. Kamu sektörü, çou kez maliyetlerin altndafiyatlandrd temel girdilerde özel sanayiinin ve (yapay gübrede olduu gibi) tar mn girdiihtiyacn ucuza kar lamaya çalyor ve bu pol itikalar ekonominin temel dengelerine vebölüüm ilikilerine özel damgalar vuruyordu.

lk bak ta ekonominin da bamlln zaman içinde azaltmakm gibi görünen bu sanayilemebiçimi, beklenenin zdd bir sonuç vererek, ekonominin ithalata baml ln artrmtr.

hracatn göreli zayflnn arkasnda yatan bir dier nesnel zorlama, iç pazara dönük bir

sanayileme sürecinin oldukça ileri aamalar na kadar, ihracatn geleneksel tar m ürünlerindenolumaya devam etmesi gereinden domakta idi. ... hracatta anlaml bir gelimenin snaiürünlere dayanmas zorunlu idi. ... Snai ürünler ihracatnn ciddi ve sürekli bir ilerlemegöstermesinin nesnel koullar , sanayileme sürecini belli bir eii aacak düzeye ulamasnda vesnai yatr mlarda modern teknoloji ve optimum ölçeklerin gerçeklemesinde yatar.

Ar ithal baml l ve ihracattaki göreli durgunlua ramen 1962-1976 arasnda düzgün veyüksek bir büyüme temposunun sürdürülebilmesinin temel nedeni, ekonomiye önemliboyutlarda d kaynak enjekte edilmesi olmutur. ... çi dövizlerinin de d kaynak saylmas kanmzca doru olur. 1965-1969 arasnda 100 milyon dolar civar nda oynayan içi dövizleri,1970li yllarda hzla artarak 1 milyar dolar eiini am ve d ticaret açnn kapatlmasnda en

önemli kalem haline gelmitir. ... Bu dönem boyunca d kaynak salamann göreli olarak kolayolmas, ekonominin ithal baml lnn kronik bir hal almasna ve ihracatn ihmaline önemlikatk lar yapm; nasl olsa d kaynak bulunabilecei bilinci, döviz kazancna veya döviztasarrufuna dönük çabalar peinen baltalamtr.

1962-1976 döneminin bir dier belirleyici özellii, siyasi rejimin, popülist denebilecek bölüümpolitikalar na angaje olmasdr. ... Böylece, egemen bloun uzun dönemli çkarlar ile geni halkkitlelerinin k sa dönemli çkarlar arasnda belli bir denge salanm olur. Bu dengenin, egemen




blok aleyhine bozulma ihtimalinin güçlendii durumlarda, rejime müdahalelerle durumdüzeltilmitir.

Ücretleri siyasi yöntemlerle bask altnda tutmak için (örnein ihracata dönük sanayilememodellerinin aksine) bir zorunluluk yoktur. ... Piyasann bir bölümünde (kamu kesiminde) izlenenyüksek ücret politikalar nn piyasann tümünü, dolaysyla özel kesimi ayn dorultuda etkilemesi

kaçnlmazdr.

Popülist pol itikalar n bir dier yansmas, Türkiyenin oldukça ileri bir sosyal güvenlik sistemikurabilmi olmasdr. Böylece içi snf, ücret dnda önemli güvencelere ve parasal olmayangelir türlerine kavuabilmitir. ... Bütün bu gelimelerin sonunda, dönem sonuna gelindiindeTürkiye benzer gelime düzeyindeki azgelimi ülkeler arasnda göreli olarak yüksek ücretli gruptayer almtr.

Popülist politikalar, k rsal kesimde de benzer sonuçlar yaratmtr.

Popülist iktisadi ve sosyal politikalar n egemen güçler blou için ciddi sorunlar yaratmamasnn

bir koulu, korumac politikalardan doan göreli fiyat avantajlar ndan sanayi ve ticaretsermayesinin olduu gibi yararlanmasn önleyecek engellerin domamas idi. ... Özel kesimegirdi ve hizmet satan kamu iletmeleri fiyatlar nn sistematik olarak düük tutulmas, sözü geçenfiyat avantajlar nn piyasa ilikileri içinde kamu kesimine intikal etmesini önlemitir.

Genellikle herkesi belli ölçülerde honut k lmaya dayanan bu model, 1971deki askerimüdahaleyi saymazsak, 1977 ylndaki bunal m konjonktürüne kadar sürdürülebilmitir.

1960l yllar, d ticaret rejiminin büyük ölçüde, sabit bir döviz kuru, kambiyo kontrolleri vekotalarla yürütüldüü bir zaman kesitidir. ... Yasaklar ve izinlerden oluan ve her aamada idarikontrolleri gerektiren bu politika modeli, bir yandan plan öncelikleri dorultusunda selektif

önlemleri içerir; öte yandan da, izin ve yasaklar n çok büyük ekonomik avantajlar n domasnaya da önlenmesine yol açmas nedeniyle, devlet mekanizmasnn büyük çkarlar kar sndayozlamasnn nesnel koullar n oluturur.

10 Austos 1970te 1 dolar resmen 9 TLden 15 TLye çkar larak, ithal teminatlar ve damgaresimleri düürülerek ve l iberasyon listeleri geniletilerek d telkinler dorultusunda bir operasyonyapld. Ancak, 10 Austos kararlar nn, geleneksel IMF modeli dorultusundaki eksikleriningiderilmesi, yedi ay sonra, yani 12 Mart 1971 sonrasnda oluan yar -askeri rejimin grevleri ve toplusözlemeleri ask ya almas ve ücretleri dondurmas sonunda gerçeklemitir.

Petrol fiyatlar ndaki ani sçrama bu rahat gidie son verdi. ... Ham petrol fiyatnn dünyada üç

misli artt bu yllarda Türkiyede petrol türevlerinin fiyatlar pek az deitirildi. ... Dünya ekonomikbunal m içinde debelenirken Türkiye ekonomisi bu yapay yöntemlerle 1975 ve 1976da %8dolaylar nda büyümekte idi. Bu büyümenin zorlama nitelii, 1976 ylnda ihracatn ithalat kar lama orannn 1/3e dümesi ile ortaya çk yordu. ... Artan siyasi istikrarszlk ve partiler aras çekimenin iddetlenmesi biçiminde tezahür eden politik güçlükleri yapay bir refah konjonktürüyaratarak amaya çalan Demirel çizgisinin baar szla uramas kaçnlmazd. Nitekim buzorlamalar n genel seçim koullar nda sürdürüldüü 1977 yl, ertelenmi ekonomik bunal mnnesnel olarak da patlak verdii yl olmutur.




Fiyatlar konusunda ilginç bir saptama, döviz kurunun sabit tutulduu 1960l yllarda enflasyonorannn %5 dolaylar nda dolat , devalüasyonu izleyen ve göreli esnek kurlar n uyguland 1970 sonrasnda ise ayn orann %15i atdr.

1960-1961 ortalamas olarak hizmetlerin milli hasladan pay %46 iken, 1975-76da bu oran %

51,7ye yükselmi, ekonominin üretken olmayan kesimi, böylece, sanayiden daha büyük bir h zlagenilemitir. ... Dolaysyla, sanayileme sürecinin istihdam yaratma yetenei snrl kalm,çalanlar n giderek artan bölümleri geçimlerini üretken olmayan faaliyetler içinde salar olmular, kentleme sanayilemenin önünde gitmitir.

Çok yaygn bir mülksüzleme-proleterleme sürecine dayand için iddetli snf kavgalar yla içiçe girmi olan Bat Avrupa sanayilemesi ile kar latr ldnda, bu esnek gelime biçimininbelirgin farklar içerdii söylenebilir. Bir kere, tar mda küçük mülkiyet-küçük iletme biçimlerininTürkiyede çok daha yaygn ve kalc bir özellik tad söylenebilir. Bu yap,nüfus fazlasnn k rsakesimle ekonomik balar n koparmadan, hatta tar m zorunluluk halinde bavurulabilecek bir dayanak olarak görmenin güvencesi içinde kente kaymasnn imkanlar n yaratmaktadr.

Sadece sanayilemeye dayal bir kentleme, bu nüfus ak mn sanayi içilii ile isizlik seçeneklerarasnda kar kar ya brakarak snrlayacak iken, hizmetlerin ve marjinal-verimsiz faaliyetlerinikinlii böyle bir snrlamay önemli ölçüde gevetebilmektedir. Gecekondu bölgelerinde k rsalhayat k smen de olsa yeniden üretebilen, köyle kuvvetli ekonomik balar süren, ailenin çeitlibireyleri farkl zamanlarda dolmu kahyalndan iportacla, hizmetçilikten pazarcl a;bekçilikten pavyon fedailiine kadar çok farkl biçimler içinde hayatlar n sürdürebilen aa snflara dayal bir kentleme süreci, sanayi devriminin her an patlamaya hazr barut fçlar n andran ve proletarya-burjuvazi çelikisi üzerine kurulu Bat Avrupa kentlemesine göre egemensnflar açsndan önemli istikrar unsurlar tamaktadr.

1963-1980 arasnda sanayiin en hzl gelien alt-kesimlerinin dayankl tüketim mallar ile ara-malla

olduu anlalmaktadr.

1930lu y llar n tekel ürünlerinde, eker ve tekstildeki devlet yatr mlar nn uzants olarak yaygntüketim mallar nda odaklaan devlet sanayiinin görüntüsü, 1960l y llar n banda halasürmektedir.

Üçüncü bir saptama, bu dönemde sanayide kamu kesiminin göreli olarak daralma eilimiiçinde olduudur. ... 1980e gelindiinde devlet sanayii sadece ara mallarda özel sanayidendaha geni bir yer kaplamaktadr.

Ulusal ekonomi d kaynak bulabildii sürece büyüyebilmi, ihracatn potansiyel olarak en

dinamik kesimi olan snai ürünlerde da yönelme, ancak 1970li yllar n ortalar na dorubalayabildii için, d ticaret açklan büyümü ve d kaynak ihtiyac milli gel irden daha fazlaartm, normal kredi kanallar nn yetersizliini gidermek için içi dövizleri ve Dövize Çevrilebilir Mevduat hesaplar ile salanan sçramalarla 1973-1976 yllar idare edildikten sonra bunal mkaçnlmaz hale gelmitir.

Devlet sanayiinin izledii fiyat politikas bu dönemde bölüüm süreçlerinin önemlibelirleyicilerinden biri olarak ortaya çkmaktadr. Mevduata enflasyon orannn altnda, krediye




ise enflasyon hz ile genellikle baa ba faiz hadleri uygulayan bankalar sistemi ve buuygulamay belirleyen para politikalar , özel sanayi ve ticaret sermayesinin genilemesindefinansman sorunlar ndan ciddi engeller domamasn salamtr.

Ksacas, ithal ikamesi politikalar ndan (ve buna bal d ticaret ve kambiyo kontrollerinden)doan fiyat avantajlar , devlet sanayiinin düük fiyat politikalar nn bu ürünleri kullanan üretken

sektörlere (ve/veya tüketicilere) salad ilave rantlar , düük faizli kredi kullanarak genileyensermaye gruplar nn salad kazançlar, toplumsal artn sermaye çevreleri arasndapaylalma biçimlerini belirlemitir.

1963 ylndan itibaren giderek yaygnlaan özgür bir sendika hareketi ve grev hakk iledesteklenen bir toplu sözleme rejimi içinde oluan içi ücretleri, bu düzenin ask ya alnd 12Mart 1971i izleyen bir iki yl dnda her yl reel olarak artmtr.

1974 sonrasnda petrol fiyatlar ndaki sçramaya paralel olarak dünya ekonomisinin sürüklendiidurgunluk haline Türkiye sürekli bir seçim konjonktürü içinde, k sa dönemli borçlanma kanallar nsonuna kadar zorlayarak ve ithalat ve mill i gelirdeki büyüme h zlar n sürdürmeye, böylece

çalarak tepki gösterdi. Böylece, 1974-75 yllar nda planl ve rasyonel anti-kriz önlemleri ile hafifatlatlabilecek ekonomik bunalm, üç yl gecikme ile, fakat çok daha iddetle geldi.

1977 ylnda d ticaret göstergeleri iddetle bozulmutur. hracat bir önceki yla göre 200 milyondolar gerilerken, ithalat adeta son bir çaba ile- %13 (660 milyon dolar) artr lm , ihracatnithalat kar lama oran %30a düerken d ticaret aç 4 milyar dolar amtr. Milli haslann %5eyaklaan bir oranda büyümesine imkan veren ve k sa dönemli, yüksek faizli DÇM, banker borçlar ve ticari kredilerle mümkün k lnan bu zorlama, yl sonu geldiinde bütün kredikanallar nn tkanmas ile sonuçland ve petrol dahil tutar, halatn pein ödeme ile yaplmas zorunluluunu dourdu.

Bu noktada iktidara gelen Ecevit hükümeti iki yl boyunca önceki iktidar n ar ekonomik miras ile urat.

Ancak iktidar, bunalm koullar nda uygulanabilecek bir alternatif politikaya ne kuramsal nede politik bak mdan hazr deildi. ... Sonuç, yemekl ik yalardan benzine kadar uzanan bir dizitemel malda kuyruklar ve (maln cinsine göre deien boyut ve biçimlerde) karaborsalar olumas ve genel fiyat düzeyinin 1978de % 53, 1979da % 64 oranlar nda artr lmas oldu. ... 19461958, 1970 yllar ndaki gibi istisnai bir operasyon saylan devalüasyon, 1977den itibaren her yl,gerekirse birkaç kez bavurulabilecek bir ayarlama haline gelmekte idi.

1976 sonras, göreli fiyatlar n tar m aleyhine, sanayi lehine döndüü y llardr.

Reel ücretler, sanayi anketlerine göre 1979da, SSK istatistiklerine göre 1977de azami noktayaulamakta, bundan sonra gerilemektedir. 1976 = 100 al nrsa, reel ücretler birinci seriye göre1977de % 20,1, 1978de % 0.4, 1979da ise % 5,6 artm; ikinci seriye göre ise 1977de % 2,4arttktan sonra, 1978de % 7, 1979da % 13,6 gerilemitir.

Özel sanayideki ücret/kar ilikilerine gelince, 1970-74 arasnda katma deer içinde ortalama %32,1 olan ücret pay, 1975-79 yllar nda % 34,1e yükselmitir. Ücret paylar ndaki bu yükselme (ve




karlar n paynn gerilemesi) sanayi burjuvazisini popülizmin bölüüm politikalar na ve toplusözleme-grev hakk na veto çekmeye yönelten etkenlerden biri olarak görülmel idir. 24 Ocak 1980 kararlar ile balayan ve 12 Eylül sonrasnda pekitirilen yeni iktisadi politikann arkasnda budorultudaki etken ve özlemlerin belirleyici olduu, sonraki yllarda açkça ortaya çkacaktr.

VVIIIIII.. SSEERRMMAAYYEENNNN KKAARRII SSAALLDDIIRRIISSII:: 11998800--11998855

Üretimde artlar n durduu bir hzl enflasyon konjonktüründe ... deiik ve yeni i adamlar gurubunun palazlanmasna yol açan bir çerçeve olumakta idi. ... Grevler yüzünden yitirilenigünlerinin göreli arl 1977-80 yllar nda, 1973-76 yllar yla kar latr lrsa iki buçuk misli artmtDolaysyla, büyük sermaye çevreleri bu babo gidie dur denilmesinin, sendikalar n disiplinaltna alnmasnn, sermaye için gerekli güven ortamnn yeniden yaratlmasnn çar lar n 1979ylndan itibaren açkça yapmaya balamlard.

Y l sonuna doru ara seçimlerdeki yenilgiyi bahane eden Ecevit istifa ederek hükümeti siyasirakibi Demirele devretmi oldu. Demirel, yeni bir istikrar program hazrlama görevini babakanlkmüstearlna getirdii Turgut Özala verdi.

24 Ocak programnda yer aralan boyutlar yla devalüasyon, KT zamlar ve fiyat denetimlerininkaldr lmas gibi ok tedavisi öelerinin, IMFnin üç yldr Türkiye Cumhuriyeti hükümetlerindenistedii nicel boyutlar fazlasyla am olduunu, yani istenenden fazlasnn verilmi olduunusaptayabiliyoruz.

kinci olarak, bu kararlar, sadece bir istikrar program nitelii tamamakta idi; beynelmilelsermayenin, özellikle Dünya Bankas aracl yla pazarlad ve içte ve da kar piyasaserbestisi ile beynelmilel ve yerli sermayenin emee kar güçlendirilmesi gibi iki stratejik hedefetrafnda oluan bir yapsal uyum perspektifi de tamakta idi. Programn bu boyutu zamançinde daha da ön plana çkacakt.

Demirel hükümeti bu program, Özaln ve sermaye çevrelerinin yukar da aktardmz istekleridorultusunda, yani sistemli ve sürekli olarak emek aleyhtar bir dorultuda uygulayabilmeninve gelitirmenin araçlar ndan yoksundu. te 12 Eylül 1980de gerçekleen rejim deiiklii, 24Ocak programnn önündeki bu önemli engel i ortadan kaldrd. ... 12 Eylül müdahalesindenhemen sonra kamuoyuna ilk kez hitap eden K. Evrenin konumasnda da yüksek ücretler denikayet edilmesi ilginç ve öreticidir.

Batan sona kadar alternatifi yoktur slogan ile ve çok youn bir ideolojik kampanya ile halk kitlelerine ve kamuoyuna sunulan 24 Ocak modeli ne Türkiye, ne de dünya bak mndan orijinabir önlemler paketi deildir. Bu kararlar, 1970li y llarda IMFnin d tkanma koullar altnda

bunalan pek çok azgelimi ülkeye empoze ettii standart istikrar politikas paketi ile dahaziyade Dünya Bankas tarafndan gelitirilen tipik bir yapsal uyum program nn tüm bilinenunsurlar n içermektedir.

Sürekli devalüasyonlar dorultusunda iletilen günlük kur ayarlamalar na bal ve zaman içindeserbestlik derecesi artr lan bir kambiyo politikas; ithal kotalar nn adm adm kaldr lmasylaliberasyona yönelen bir ithalat rejimi; pahal döviz, ucuz kredi ve vergi iadesi gibi tevik vesübvansiyonlarla desteklenen ihracatn bir ulusal öncelik haline getirilmesi; ar sanayi ve temel




mallara dönük kamu yatr mlar nn giderek tasfiyesi ve baz KTlerin özelletirilmesininhedeflenmesi; KT fiyatlar nn yükseltilmesine paralel olarak fiyat kontrollerinin ve temel mallar nçoundaki sübvansiyonlar n kaldr lmas; grev, toplu sözleme ve sendikal faaliyetlerinyasakland dört yl boyunca ücretlerin zorunlu tahkim sistemiyle, daha sonra ise fevkalade s nrlbir yasal ve kurumsal çerçeve içinde saptanmas ; benzer snrlayc gelir politikalar nn memur maalar ve tar mda taban fiyatlar için uygulanmas ve iç talebin daraltlmas, 24 Ocak kararlar ile ekonomiye damgasn vuracak olan iktisat politikalar nn temel unsurlar dr.

ncelediimiz alt yl boyunca modelin bölüüm ilikileri bak mndan belirleyici özellii genel olaraksermaye ile genel olarak emek, yani geni anlamda burjuvazi ile emekçi snflar arasndaki temeçelikiyi sistemli olarak emek aleyhinde denetlemeye ve düzenlemeye kalk mas olmutur.

Katksz askeri rejim yllar n oluturan 1981-83 ara döneminin ortalar na doru, bankerlerin vebaz bankalar n çöküü Özal hükümetten ayr lmaya zorlar; ancak serbest faiz yerine,kontrollü yüksek faiz yaklamnn geçmesi dnda, ... 1983 ylnn politikalar önceki üç yldanfarkl deildir. ... Yeni anayasann getirdii yeniliklerden biri olarak kanun hükmündekikararnameler iktisadi konularda hükümetlere sadece geni yetkiler vermekle kalmyor, bu

yetkileri parlamento ve Saytay gibi temel kurumlar n denetimi dnda fevkalade keyfi bir biçimde kullanma imkanlar n da salyordu.

ncelememizi 1985 yl ile noktalamamzn nedeni, böylece ortaya çk yor: Bu yl, askeri rejimaltnda kurumsallatr lm olan iktisat politikas öelerinin saf biçimiyle süregeldii;parlamentarizmin etkisi altnda zorlanmaya balanmad son y l temsil, eder.

1980li yllar n bir dier özellii burjuva ideolojisinin öncelikle ekonomik konularda toplumhayatna önceki dönemlerle kar latr lmayacak kadar egemen olmasdr. ... Serbest piyasaekonomisi, hür teebbüs, orta direk , köeyi dönme gibi 1980li yllarda yaygnlaanterimlerin ideolojik içerikli olduu açktr.

ktisadi konularda liberal bir görüntü tayan bu söylemin, Türkiyenin siyasi tarihinin bask c dönemlerinden birinde yeermesi elbette rastlant deildir. ... Türk-slam sentezi ile her türlü tarihperspektifinden ar ndr lm, içeriksiz bir Atatürkçülük karmas, bu resmi ideolojinin genelçerçevesini oluturdu. Askeri ve sivil bürokrasi dorudan doruya bu ideolojik tavr n taycs olmakla görevlendirildiler. lk ve orta eitim ile YÖK denetimi altndaki yüksek eitim, gençkuaklar n anti-komünizm, milli bütünlük , ülkeyi parçalamak isteyen zararl ve yk c ideolojiler gibi temalar araclyla tekdüze bir biçimde yetimesi için kul lanld. Bu kuaklarda hetürlü eletirici, ileri ve radikal düünce insafszca mahkum edildi. Bu gelimelere hangi açdanbak lrsa bak lsn, bu resmi ideoloji ile, burjuvazinin yukar da ele aldmz ideolojik saldr s arasnda mükemmel bir uyum ve ibölümü olduu söylenmelidir.

Sözünü ettiimiz ideolojik saldr nn geni halk kitleleri içinde de baar lar kazand söylenebilir. Sosiyasi ak mlar n susturulduu, örgütlü ve sendikal mücadelenin felce urad bu ekonomik vesiyasi kriz döneminde, özellikle kentli emekçilerin saflar nda, önceki dönemde kök salmayabalayan snf bilincinin ve yeni yeni filizlenmeye balam bir kentli içi snf kültürünün hzlaanmaya balad gözlenmektedir. Bu anma, bireyselleme, dine sar lma, toplumsal yaamodann iyerinden ve üretimden, mahalleye, semte, semt (veya kent) tak mlar na, aile içinekaymas gibi eilimler içinde ortaya çkmaktadr. ... Kriz koullar nda, emein ve içiliin maddi ve






Sürekli devalüasyonlar n ve ihraç teviklerinin yürürlükte olduu bir dönemde, bu politikalar üreticiye deil, ticaret sermayesine yaramtr.

Artk kitlesinin tümü, üretim sürecini kontrol eden kapitalistin (sanayi sermayesinin) elinde kalmaz;çeitli ekonomik mekanizmalarla faiz, kira, ticari kar ve snai kar kategorileri arasnda paylalr. Bupaylam çekimesinin 1962-1976 yllar içinde, genellikle sanayi sermayesi lehine seyrettii, 1980lyllarda ise durumun tersine döndüü söylenebilir. ... Sanayi ürünleri ihracatnda yüksek teviklerinüretici sanayiciye dei1, ihracatç sermaye irketleri ad altnda örgütlenen büyük ticaretsermayesine v erildiini de hatrlamak gerekir.

IIXX.. SSOONNUUÇÇ:: BBAAZZII AANNAA ÇÇZZGGLLEERR

Türkiyenin 1908-1985 yllar nn, yani 20. yüzyln büyük bir bölümünü kapsayan bir zaman dilimininiktisat tarihi ne gibi ana çizgiler ortaya koymaktadr?

Bizce bu genellemeleri üç grup altnda toplayabiliriz. Birinci olarak, incelenen zaman süresiiçinde üretim güçlerinin küçümsenmeyecek bir hzla gelitii, Türkiye ekonomisinin duraan dei

dinamik bir özellik kazand söylenebilir. kinci olarak, 1908-1985 aras, Türkiyede kapitalizmingelitii ve yerletii yllardr ve bu dönüüm, 1908de patlak veren ve bütün tökezlemelerine veaksaklklar na ramen sonraki yllarda devam eden bir burjuva devrimi ile balamtr. Üçüncüolarak, bu burjuva devrimi yetmi küsur ylda bir türlü tamamlanamam ... azgelimiliktenkurtulamam, kemale ermi bir burjuva demokrasisi yerine, popülizm ile çeitli renklerde (ancak yüzyln sonlar na doru reformist deil tutucu karakterleri ar basan) askeri rejimler arasndayalpalamaya mahkum kalmtr.

Milli hasla serileri; Cumhuriyet öncesi dönem için yoktur. 1923-1986 yllar nn milli hasla rakamlar nincelediimizde ... gayr safi milli haslann yll k deimelerinin aritmetik ortalamas 63 yll k bu uzunzaman diliminde %5,5luk bir ortalama büyüme h zna tekabül ediyor.

Bu büyüme hznn 63 yl boyunca, düzgün bir seyir gösterdii söylenemez.

1923-1986 yllar nn %5 - %6 oranlar nda bir büyüme çizgisi izleyebilmesi çarpc bir baar dr. ...Gelimilik olgusunun süregelmesini ... duraanlk yargsndan türetmek yanltr.

Üretim güçlerinde meydana gelen bu gelimenin, hem Türkiyede kapitalist üretim biçiminintopluma giderek egemen olmasna imkan verdii, hem de bu üretim biçiminin geliimi sayesindegerçekletii söylenebilir. Böylece, 20. yüzyl Türkiye iktisat tarihi, ayn zamanda Türkiyedekapitalizmin geliiminin tarihidir.

Kapitalist bir toplumsal sistemin yerlemesinin evrensel deilse, bile yaygn bir ön-koulu, siyasiiktidar ve üstyap sorunlar n, bir burjuva devrimi ile çözmesidir.

Kemalist devrimin, bu anlamda,1908 devrimini tamamlayan ikinci bir dalga olduu söylenebilir.Milli mücadele, cumhuriyetin kuruluu ve bu kuruluu izleyen üst-yap devrimleri, bir kere, ulusabir kapitalist gelimenin ön-koulu olan siyasi bamszlk sorununu radikal bir biçimde çözmü;ikinci olarak bürokratik aristokrasiyi siyasi iktidardan kesinlikle uzaklatrm ve üçüncü olarak da




kapitalizmin hukuki ve kurumsal üst-yapsnn (çou kez Batdan aktararak ve bu yüzden ulusal bisentez oluturamama eletirisine kendisini açk tutarak) ana unsurlar n ina etmitir.

Buna kar lk ulusal bir ekonomi oluturma sürecinin kalc ve ciddi bir biçimde 1930 sonrasndabaladn söyleyebiliriz. Büyük dünya buhrannn korumac-devletçi iktisat politikas senteziylekar lanmas ve 1950 sonrasndan farkl olarak ulusal (ve esas olarak Devletin harekete geçirdii)

kaynaklara dayanarak (d denge içinde) sanayilemeyi balatabilmesi, Türkiye kapitalizminingeliiminde önemli bir olgunlama aamasdr.

20. Yüzyl Türkiye iktisat tarihinin bir dier ilginç öretisi, iktisat politikalar nn (ve bu politikalarabal ideolojik tavrlar) üzerinde, iki ayr çizginin, açk veya kapal biçimde, fakat sürekli bir çatma ve hesaplama içinde bulunmalar dr. ... Türkiye nasl kalk nabilir? sorusunun yantlar olarak gösterilen bu çizgilerden birisi, da açk entegrasyoncu ve serbest piyasaya dayal, dierise korumac, ulusal, müdahaleci politikalardan olumaktadr.

1960 sonrasnda DPTnin kurucular , Yön Dergisi ve çok sayda sola dönük yazar ve iktisatç tarafndan savunulan, kalk nmann sanayileme anlamna geldii, bunun da geri kalm bir

ülkede da kar koruma, içte ise Devlet el iyle salanan planl bir birikimle gerçekleebileceigörüü de pek az yeni unsurla zenginleerek zamanmza kadar gelmitir.

Özellikle 1946 sonrasnda Türkiye ekonomisi giderek artan d baml lk özell ikleri kazanmas bak mndan klasik kapitalizmin gelimesinden fark gösterir. Bu tarihten sonra Türkiye, dünyaekonomisi ile eklemlenmesini ulusal kaynaklar ile gerçekletirmeyi bir türlü baaramam, birikimsürecini, büyük boyutlarda d kaynaklara bavurarak sürdürmek zorunda kalm tr. Üstelik, buanlamdaki d bamllk göstergeleri giderek bozulmutur. 1947den 1986ya kadar Türkiyeninhiçbir yl d ticaret fazlas verememi olmas bu bak mdan çok düündürücü olmaldr.

çsel yapya dönük ekonomik göstergelerde de kronik bozukluklar ve gerilik unsurlar vardr.

Sanayileme sürecinde, ücret mallar (yaygn tüketim mallar ) ile geni anlamda yatr m mallar temel mallardr. Bunlar, (üretilerek veya ithal edilerek) var olmadan sanayilemeyi sürdürmek teknik anlamda imkanszdr. Ve uzun dönemde bir ekonominin kendi ayaklar üzerindedurabilmeye yönelmesi, temel mallar n ulusal kaynaklarla salanabilmesini veya bugerçekleinceye kadar temel olmayan mallar n üretim ve tüketimi için kaynak tahsisinin asgaridetutulmasn gerekl i k lar. Türkiyede ise sanayilemenin belli bir kritik aamasndan (1960l yllar nbandan) itibaren temel olmayan mallar n, farkl bir ifadeyle balangçta varlkl snflar n tüketimtaleplerini kar layan mallar n üretimi için (yukar daki anlamda) çok fazla kaynak tahsis edilmiolduunu gözlüyoruz.

Bat kapitalizminin geliiminde sanayilemeyi izleyerek, ona destek olarak gelien ve

sanayilemenin tüm kritik merhaleleri aldktan sonra (ve 1930lu yllar dolaylar nda) imeyebalayarak sanayiin önüne geçen hizmetler kesimi, Türkiyede bandan beri sanayiden (hattazaman zaman tar mdan) daha geni bir yer kaplamtr.

Bat kapitalizminin geliimiyle, Türkiyede kapitalizmin gel iimi arasnda gözlenen ve siyasiuzantlar özellikle önem tayan bir dier temel fark, burjuva demokrasisi ile popülizm arasndaki ayr m çizgisi ile ifadesini bulur. Feodal toplumla arasndaki tüm siyasi, ideolojik vehukuki balar n kopmas anlamna gelen (ve geni halk katlm ile gerçekleen) demokratik



devrimler sonunda oluan burjuva demokrasileri, uzun mücadeleler pahasna da olsa emekçisnflar n etkili ekonomik ve siyasi örgütlenmesine ve iktidara (kendi bamsz örgütleri ile) ya rakipya ortak olmasna imkan veren bir dengeye dayanr. Bunun, sosyo-ekonomik kuruluun üst yap düzleminde çok geni bir çeitlenme ve özgürlük alan oluturduu da bilinen bir olgudur.

Buna kar lk Türkiyede emekçi snflar n siyaset sahnesine çkabildikleri en etkili biçim,

Cumhuriyetin ilk 25 yln kapsayan reformcu ve otoriter bir paternalizmi izleyen ve yukar dapopülizm diye adlandrdmz parlamenter rejim içinde olmutur. Popülist rejimin, burjuvademokrasisinden temel fark , emekçi snflar n somut ve örgütlü siyasi mücadeleler sonunda bellhaklar koparan deil, egemen snflar n inisiyatifinde sadece ödünler verilen aktörler olarakyer almalar dr. ... Emekçi snflar n ekonomik mücadeleleri egemen snflar n hazm snrlar nnötesinde edinimler kazanmaya balad veya bu mücadelelerin bamsz siyasi biçimler kazanarak rejimin gerçek bir burjuva demokrasisine dönüme ihtimalinin güçlendii durumlardapopülizm son bulur; askeri darbeler araclyla tutucu-otoriter bir rejim gündeme gel ir.

Türkiyenin burjuva demokrasisine bir türlü geçemeyiini burjuva devrimini tamamlayamam olmas ile açklamak yeterli deildir; zira bu iki olay büyük ölçüde ayn eydir. Daha temelden bi

açklama Türkiyede (ve benzer dier üçüncü dünya ülkelerinde), burjuvazinin bir snf olarak özellikleri üzerine ina edilebilir. Özellikle milli denebilecek bir burjuvazinin tarih sahnesine çok geç çkmas ve cl z kalmas, bu snfn üzerine dümesi gereken tarihi misyonun (ve en bataburjuva devriminin) hep baka snf ve tabakalar tarafndan üstlenilmesi sonucunu vermi; bununsonunda devlet ve küçük burjuva aydnlar ile burjuvazi arasnda Bat modellerinden farkl karmak bantlar, vesayet ve temsil ilikileri domutur. Türkiyede güçlü bir snf haline gelirkenbile burjuvazi bu gücünü, k yasya rekabet koullar nda etkinliini ve üstünlüünü her günekonomik olarak kantlama zorunluluundan kaynaklanan bir dinamizmden deil, devletmekanizmasnn kendisine salad özel imkanlardan kazanm, dolaysyla baar sn bumekanizmaya ulamada ve onu etkilemedeki becerilerine borçlu olmutur. Bu özellikleri ileburjuvazi, Batdaki benzerlerinden farkl olarak, toplumun demokratikleme sürecine olumlu

katk lar yapan deil, aksine bu sürece ayak ba olan bir konumda olmutur.

te azgelimilik denen olgu da yukar da saylan (ve Bat kapitalizminin dünü ve bugünü ilekar latr ldnda belirginleen) temel farklar n bir bilekesinden baka bir ey deildir. ... Bunlarabüyüme sürecinde kat edilen önemli mesafelere ramen, üretim güçlerinin geliimi bak mndanve özellikle teknoloji alannda emperyalist sistemle bir türlü mutlak anlamda kapatlamayan farkda eklersek, Türkiye toplumunun ve ekonomisinin 20. yüzyln sonlar na yaklalrken niçin halaazgelimi olarak nitelendirilmesi gerektii ortaya çkacaktr.

Yukar da gözden geçirdiimiz tüm olumsuzluklar na ramen Türkiye toplumu snf çelikilerininçeitlilii ve snfsal dinamikler bak mndan pek çok Üçüncü Dünya ülkesinden ileri özellikler

tamaktadr.

Documents

Turkiye Iktisat Tarihi Botarav Özet