T.C.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARI

TEKNOLOJİLERİ ALANI

ENERJİ MEKANİĞİNDE MARKALAMA 522EE0327

Ankara, 2012

Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğ-

retim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak öğrenci-

lere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme materyalidir.

Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir.

PARA İLE SATILMAZ.

ii

AÇIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ–1 .................................................................................................... 3 1. YÜZEY İŞLEMLERİNİ YAPMAK .................................................................................... 3

1.1. Markalama .................................................................................................................... 3 1.1.1. Markalamanın Tanımı, Amacı ve Önemi .............................................................. 3 1.1.2. Markalama Takımları ............................................................................................ 4 1.1.3. Markalamada Yüzey Temizliği ve Boyama ........................................................ 18

UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 21 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 24

ÖĞRENME FAALİYETİ–2 .................................................................................................. 27 2. RESMİ İŞ PARÇASI ÜZERİNE AKTARMAK ............................................................... 27

2.1. Markalamada İşlem Sırası ve Markalama Yapma ...................................................... 27 2.2. Markalama Takım ve Araçlarının Bakımı, Korunması ............................................... 29 2.3. Çizecek, Nokta ve Pergeli Bileme .............................................................................. 30

2.3.1 Çizeceklerin Bilenmesi ......................................................................................... 30 2.3.2. Noktaların Bilenmesi ........................................................................................... 31 2.3.3. Pergellerin Bilenmesi........................................................................................... 32

UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 33 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 36

MODÜL DEĞERLENDİRME .............................................................................................. 39 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 42 KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 45

İÇİNDEKİLER

iii

AÇIKLAMALAR

KOD 522EE0327

ALAN Yenilenebilir Enerji Teknolojileri Alanı

DAL/MESLEK Tüm Meslekler İçin Ortak

MODÜLÜN ADI Enerji Mekaniğinde Markalama

MODÜLÜN TANI-

MI

Markalama becerisinin kazandırıldığı bir öğrenme

materyalidir.

SÜRE 40/16

ÖN KOŞUL Bu modülün ön koşulu yoktur.

YETERLİK Markalama yapmak

MODÜLÜN AMACI

Genel Amaç

Gerekli ortam ve ekipman sağlandığında standartlara uygun bir

şekilde markalama yapabileceksiniz.

Amaçlar

1. Markalanacak iş parçası üzerindeki yağı, kiri silerek zımpara

ile mekaniksel temizleme uygulayarak bakır sülfat veya fark-

lı boyama maddeleri ile yüzeyi markalama yapılacak duruma

getirebileceksiniz.

2. Yüzeyini hazırladığınız iş parçası üzerine iş resmindeki şe-

killeri ölçülerinde ve markalama işlem sırasına göre marka-

lama takımları yardımıyla aktarabileceksiniz.

EĞİTİM ÖĞRETİM

ORTAMLARI VE

DONANIMLARI

Ortam: Yenilenebilir enerji mekanik atölyesi

Donanım: Ölçme ve kontrol takımları, çizecek, pergel, mihengir,

nokta, çekiç, tebeşir, kurşun kalem, markalama sıvıları, el takım-

ları, bakır sülfat (göztaşı) tebeşir, markalama yapılacak iş parçası

ÖLÇME VE

DEĞERLENDİRME

Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen

ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz.

Öğretmen modül sonunda ölçme aracı (çoktan seçmeli test, doğ-

ru-yanlış testi, boşluk doldurma, eşleştirme vb.) kullanarak mo-

dül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek sizi

değerlendirecektir.

AÇIKLAMALAR

1

GİRİŞ Sevgili Öğrenci,

Güneş ve rüzgâr santrallerinde yapılan üretim ve montaj çalışmalarında, yapılacak iş-

lerin planlanması ve sahaya uygun şekilde projelendirilmesi gerekmektedir. Yapılan proje-

lendirme çerçevesinde yapılacak işlerin işlem basamakları belirlenir. Bu nedenle iyi derecede

proje okuma ve proje doğrultusunda yapılacak işleri sıraya koymak kendilerinden beklenir.

Proje doğrultusunda yapılacak imalat ve montaj resimlerini okuma yeteneğine sahip zanaat-

kâr, resme bakarak iş parçasını ve ilerleyen aşamalarda işin tümünü üretebilmelidir. Bunu

yaparken, tasarım resmindeki çizimleri anlamada tereddüde yer verecek bir durum bulun-

mamalıdır. Çünkü projenin hatasız bir şekilde uygulanabilmesi için tasarım resimlerinde var

olanın eksiksiz bir şekilde anlaşılacak ve iş parçasına aktaracaktır. Bu nedenle güneş ve rüz-

gâr enerji sistemlerinin projelerinde yer alan mekanik çizimleri anlamak ve okumak önemli-

dir. Bunun için temel düzeyde mesleki yabancı dil bilmek gerekmektedir.

Üretici, yapım resmindeki çizimleri okuyarak, standartlara uygun ifadeleri yorumlaya-

rak, bunları iş parçasının üzerine aktarır. Bir bakıma iş parçası üzerine çizim yapar. Çizim

sonuçlarında iş parçası uygun yöntemler ile işlenir ve açığa iş parçası çıkar. İş parçası üzeri-

ne yapılan çizimlerin tümüne markalama adı verilmektedir. İş parçası markalamaya göre

biçimlendirileceğinden çok dikkatli bir şekilde, kurallarına uygun olarak yapılması şartı var-

dır. Markalamada yapılacak hatalar, üretim sırasında, üretimin tüm aşamasını etkileyerek

yapım resmindeki aşamaların yanlış yapılmasına yol açar. Yanlış yapılan bir iş; zaman, güç

ve gereç kaybı olarak üreticiye zarar olarak yansır.

Tüm bunlar bir araya getirildiği takdirde, markalama olarak tanımlanan işlem basama-

ğının ne kadar önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. İşte bu modülde, markalama konusunda

kavramları kazanmanız amaçlanmıştır. Diğer yandan, markalama işleminde kullanılan aletler

ile bunların bakımları ve işleri bittiğinde nasıl korunmaları hususunda bilgiler de sizlere ak-

tarılacaktır.

GİRİŞ

2

3

ÖĞRENME FAALİYETİ–1

Atölye ortamında markalanacak iş parçası üzerindeki yağı, kiri silerek zımpara ile me-

kaniksel temizleme uygulayarak bakır sülfat veya farklı boyama maddeleri ile yüzeyi marka-

lama yapılacak duruma getirebileceksiniz.

Çevrenizde bir iş yapılırken ölçme işleminden sonra neler yapıldığını inceleyi-

niz.

Markalama işlemi yapılırken hangi araçlardan faydalanıldığını gözlemleyiniz.

1. YÜZEY İŞLEMLERİNİ YAPMAK

1.1. Markalama

İmalat sektöründe markalamanın önemi büyüktür. En basitten, en zora doğru marka-

lama yapmayı bu faaliyetle öğreneceksiniz. Markalama yapmak için ölçü ve kontrol aletleri-

nin dışında bir takım özel alet ve takımlara ihtiyaç duyarız.

1.1.1. Markalamanın Tanımı, Amacı ve Önemi

Özellikle meslek resmi çalışmaları neticesinde elde edilen çizimlerin iş parçası üzerine

aktarılması, markalama olarak adlandırılır. Bu işlem bir bakıma çizim işlemidir. Meslek

resminde çizim için gösterilen özen, markalama işleminde de gösterilir. Ancak, çizilen yer ve

çizimde kullanılan takımlar bakımından farklılıklar ortaya çıkar (bk. Fotoğraf 1.1).

Bu bölümde verilen bilgiler doğrultusunda yapılacak olan markalama, yapacağınız işin

daha önceden planlanıp yapım resmiyle ifade edildiği biçime uyması bakımından önem taşır.

Bu nedenle üzerinde biraz daha hassas durulması ve özen gösterilmesi gereken bir konudur.

Aksi takdirde, yapılacak küçük markalama hataları bile gereç israfına yol açacak ve işin ya-

pımı sırasında markalama hatalarının fark edilmemesi durumunda da zaman kaybına neden

olacaktır.

Unutulmaması gereken başka bir husus ise çalışma yaşantınızda hemen hemen her iş

ekip çalışması esasına göre yapılır.

ÖĞRENME FAALİYETİ–1

ARAŞTIRMA

AMAÇ

4

Resim 1.1: Markalamada kullanılan pergel ve çap kumpasları

Ortaya çıkan iş çoğu zaman birçok çalışanın ürünü olur. Markalama sırasında yapılan

hata iş parçasının yanlış yapılmasına, diğer çalışanların yaptıkları işlere uymamasına neden

olur.

1.1.2. Markalama Takımları

Markalamanın meslek resmiyle olan benzerliklerinden yukarıda söz etmiş, ancak kul-

lanılan takımlar açısından farklılıklar olduğuna değinmiştik. Gerçekte çizim olarak değerlen-

direbileceğimiz markalamanın, metal ve alaşımları üzerine yapıldığı düşünüldüğünde kulla-

nılacak takımların bu gereçlerde iz bırakma yeteneğine sahip olması gereği kolaylıkla fark

edilecektir. Diğer yandan ölçü ve açıölçerlerin de çalışma şartlarına uygun gereçlerden se-

çilme gerekliliği vardır. Bu nedenle markalamada kullanılan takım ve araçların üstün özellik-

leri olan çeliklerden seçilir. Yapılacak markalama işleminin önemine göre de markalama

takımlarının hassasiyetleri değişebilir.

1.1.2.1. Metre-Çelik Cetvel

En yalın ölçme el aletlerini oluşturur. Metal işlerinde kullanılan metreler esnek yapı-

dadır. Bu nedenle çoğu zaman şerit metre olarak anılırlar. Uzunlukları 3 metre ile 5 metre

arasında değişir. Üzerlerinde bulunan milimetrik bölüntü baskı ile sağlandığından şerit met-

relerin güvenirlikleri tam değildir.

5

Çizim 1.1: Ölçü almada çelik cetvel ve şerit metrenin kullanış şekli

Çelik cetvellerin bölüntüleri ve yazıları, asitle aşındırılarak üretilmiştir. Eğilebilir ve

eğilemez türlerde olanları vardır. Uzunlukları 150, 200, 300 ve 500 mm arasında değişir (bk.

Fotoğraf 1.2). Markalamada kullanılan cetveller iki önemli işlevi yerine getirmektedir:

Ölçü almak (bk. Çizim 1.1)

Çizgi çizmek (bk. Çizim 1.2)

Resim 1.2: Muhtelif uzunluklarda çelik cetveller

Çizim 1.2: Çelik cetvellerin markalama işlemlerinde kullanılmalarına ait örnekler

6

1.1.2.2. Markalama Pleytleri

Metal işlerinde kullanılan pleytlerden biri de markalama pleytleridir. Resim çizerken

nasıl resim masasına ihtiyaç duyuluyorsa markalama yapılırken de bir masaya ihtiyaç duyu-

lur. Dökme demirden yapılıp, yüzeyleri hassas olarak işlenmiş pleytler markalama işleminde

masa görevini görür (bk. Çizim 1.3). Yüzeylerine gelen dış kuvvetlerden etkilenmemeleri

için altlarında kaburgaları vardır. Yerleştirildikleri ayaklar çalışmanın rahatlıkla yapılacağı

yüksekliği sağlar.

Çizim 1.3: Markalama pleyti (üstten ve alttan görünüşü)

Markalamada kullanılan pleytler, yüzey kalitelerine göre üç grupta standartlaştırılmış-

tır:

1. Dökme demirden üretildikten sonra yüzeyi sadece planyalanmış pleytler 3. sınıf,

2. Planyadan geçirilip sonradan yüzeyi raspalanmış pleytler 2. sınıf,

3. Sık raspalanmış pleytler ise 1. sınıf hassasiyet derecesine sahiptir.

Pleytlerin -hangi hassasiyette olursa olsun- sağlıklı olarak kullanılmaları, yerleştiril-

meleriyle bağlantılıdır. Yüzeylerinin yere paralel olarak yerleştirilmesi gerekir. Bu işlem için

üzerine konulduğu ayakların doğru ayarlanması gerekir. Konuldukları zemin yüzeylerinin

düzgün olup olmadığı, su terazileriyle kontrol edilir. Özellikle ilk yerleştirmede yapılacak

olan bu ayarlama, üzerlerinde yapılacak olan markalamanın güvenilir olması bakımından

önem taşır.

7

Pleytlerin kullanılması ve korunmasında dikkat edilmesi gereken özellikler şunlardır:

Resim 1.3:Granit markalama pleyti ve masası

Markalama pleytlerinin üzerinde markalamadan başka işlem yapılmaz

(bk. Fotoğraf 1.3).

Yüzeylerine çekiç ve benzeri sert cisimler ile vurulmaz.

Yüzeylerine asit, tuz ruhu ve boya türü maddelerin dökülmesine izin verilmez.

Çok ince bile olsa parçaların doğrultulması için bu tür pleytler kullanılmaz.

Kullanılmadıkları zaman yüzeyleri temizlenmiş ve örtülmüş olmalıdır.

Temizliği yapılmış pleytlerin yüzeyi, ince bir yağ tabakası ile kaplanabilir.

Resim 1.4: Markalama pleyti

Çizim 1.4: Markalama pleyti üzerinde, bazı işlemlerin yapılış şekilleri

8

9

Çizecekler

Markalamada çizgilerin çizilmesi çizecek denilen aletler ile yapılır. Meslek resminde

resim kalemlerinin gördüğü işleri, markalamada çizecek görmektedir. Gereç üzerinde gözle

görülebilir çizgilerin oluşması için çizecek sert bir yapıya ve sivri bir uca sahip olmalıdır.

Bunun için tüm çizecek gerecinin alaşımlı çeliklerden yapılması gerekmektedir. Bazı durum-

larda ise sadece uç kısmı sert metalden yapılıp sonradan düşük karbonlu çelikten yapılmış

gövde ucuna sert lehim ile birleştirilir (bk. Çizim 1.5).

Çizim 1.5: İki değişik çizecek örneği

Markalama yapılacak gerecin cinsine göre çizecek yapısı değişir. Markalamada kulla-

nılan çizeceğin esas görevi gereç üzerinde çizgi oluşturmak olduğuna göre, markalanacak

gerece göre çizecek cinsinin değişmesi doğaldır. Çünkü bazı gereçlerde gözle görülebilir

çizgiler oluşturan çizecek gereci, bazı gereçlerde aynı neticeyi vermez. Buna göre,

Çizim 1.6: Markalamada çizeceğe verilecek hareketler; a: çizecek cetvelin kenarına dayatılır, b:

çekme yönünde eğilir.

Sertleştirilmiş yüzeyler, sert metal ya da pirinç uçlu çizeceklerle,

Renklendirilmiş, fosfatlanmış ve boyanmış yüzeyler, kurşun kalemle,

Dökümden çıkmış gereçler, sert metal uçlu çizeceklerle,

İşlenmemiş yüzeyler, sert metal uçlu çizeceklerle markalanır.

Çizecek ile markalama işlemi yapılırken çizecek kesinlikle dik tutulmaz (bk. Çizim

1.6) ve ileri doğru itilerek çizgi oluşturulmaz. Diğer yandan çizeceklerin iş önlüğünün ceple-

rinde taşınması da güvenlik gerekçesiyle yasaklanmıştır. Bunların sivri uçlarının bir plastik

ya da mantar ile kapatıldıktan sonra iş dolaplarında saklanması önerilir.

Çizgi çekme yönü

10

Çizim 1.7: Çizecek kullanılarak yapılan markalama işlemlerine örnekler

1.1.2.3. Mihengirler

Markalama işlemlerinde kullanılan mihengirler iki ana gruptadır: Üzerinde bölüntülü

cetvel bulunan ve bölüntülü cetvel bulunmayan (basit mihengirler bk. Çizim 1.8).

Mihengirler; tabanı, yukarı doğru duran çubuk ve çizecekten oluşur. Çubuk oynak bir

parça ile tabana tutturulmuştur. Oynak parça üzerinde bulunan ayar vidası, mihengirin kaba

ayarından sonra ince ayarlarını yapmaya yarar. Çizecek, çubuk üzerinde aşağı yukarı kaydı-

rılarak istenilen konumlara getirilir. Bir tespit vidası, çizeceği istenilen konumda sabitler.

Üzerinde bölüntülü cetveli olan mihengirlerde çizeceğin ucu, marka için pleyt üzerinde bu-

lunan dikey kenarlı bir altlığa, düşey olarak dayanmış ölçü cetvelinden istenilen ölçülere

göre ayarlanır. Basit mihengirlerde ise bu işlem cetvelle yapılır. Dikey kenarlı altlık, ölçü

cetvelini düşey konumda tutar ve çizecek de bu konumdaki cetvele göre ayarlanır. Sonra

mihengir ile alınan ölçü iş parçasına taşınır (bk. Çizim 1.9).

Çizim 1.8: Bölüntü cetvelsiz ve cetvelli mihengir Çizim 1.9: Mihengir ile yapı-

lan işlemlere örnekler; ölçü alma,

markalama ve bölüntülü cetveli olan

mihengir ile markalama

11

Resim 1.5: Markalamada kullanılan gönyeler ve dijital mihengir

1.1.2.4. Pergeller

Pergeller, iş parçasının üzerine daire ve yaylar çizmek, delikleri yerleştirmek ve diğer

ölçüleri taşımak amacıyla yapılan işlerde kullanılan bir markalama aletidir (bk. Çizim 3.10).

Markalamada kullanılan değişik yapıda pergele rastlamak mümkündür. Bir tırtıllı vida ile

açılıp kapanan yaylı pergel, hassas işlerin yapılması için uygundur. Hangi türde ya da yapıda

olursa olsun, pergelin ucu sivri ve ayakları aynı uzunlukta olmalıdır.

Pergelin ucu ile gövdesi aynı gereçten yapılmış ise, uç zamanla özelliğini yitirdiğinde

ucun bilenmesi gerekir. Bu durum pergel ayaklarının zamanla kısalarak pergelin kullanıla-

maz hâle gelmesine neden olur. Bu tür olumsuzluklar ile karşılaşmamak için pergelin deği-

şebilir uçlara sahip olanları tercih edilmelidir.

Markalama işlemi için pergelin ayarlanması gerekir. Bunun için pergelin bir ucunu çe-

lik ölçü cetvelinde tam sayıyı gösteren çizgiye koymak, diğer ucunu istenilen ölçü kadar

açmak yeterlidir. Pergelin, çizilecek dairenin yarıçapı kadar açılması yeterlidir. Pergeli kul-

lanırken, bir ucunu daha önceden nokta ile belirlenmiş yere koyup pergeli hafif öne doğru

tutarak tam olarak çevirmek gerekir. Bu şekilde pergel, düzgün bir daire çizer. Çizilen çizgi-

lerin üzerinden defalarca pergeli geçirmenin bir anlamı yoktur. Bu tür işlemler gereksiz za-

man kaybına ve iş parçası üzerinde fazladan çizgiler oluşmasına yol açar.

12

Resim 1.6: Pergelin, çelik cetvel üzerinde ayarlanması

Çizim 1.10: Pergelin, çelik cetvel üzerinde ayarlanması

Çizim 1.11: Değişik yapıdaki pergellerin markalama işlemlerinde kullanış şekilleri

1.1.2.5. Nokta

Markalama sırasında iş parçası üzerindeki delik yerlerinin belirlenmesinde kullanılan

el aletleridir (bk. Çizim 1.12). Noktalar, düzgün olmayan çizgilere ya da delinecek delikleri

gösteren yaylara işaretler konulmasında da kullanılır. Diğer yandan, bazı durumlarda parça

üzerine çizilen markalama çizgileri silinebilir. Bu durumlarda da noktalama yapılmalıdır. İş

parçası üzerinde yapılacak işlemler sırasında çizgilerin kaybolma ihtimali varsa, çizgilerin

üzeri nokta ile işaretlenerek ilerde kaybolan çizgilerin belirlenmesi yoluna gidilebilir (bk.

Çizim 1.13).

13

Çizim 1.12: Nokta ucunun işe batması ve iz oluşturması

Nokta uçları 30°, 60°, 75° ve 90° olarak bilenir. Her dört bileme derecesinin kullanıl-

ma alanları farklılık gösterir. Çünkü bu açıların iş parçası üzerinde yaptıkları derinlik farklı-

dır. Bu farklılık iş parçası üzerinde yapılacak işleme göre değişiklik gösterir. Örneğin, delik

delinecek kısımlar 90° uç açılı nokta ile belirlendiğinde, matkap ucunun iş parçasını daha iyi

kavramasına olanak verecektir. Diğer markalama işlemlerinde 30° ve 60° lik uç açısına sahip

nokta, iş parçası üzerinde çok derin izler bırakmayacağından, iş bitiminde gerekirse kolaylık-

la yok edilebilir. Bu tür uç açısına sahip noktalar, markacı noktası olarak tanınır. 75° lik uç

açısına sahip nokta, oksi-gaz kesme üfleçleriyle kesme yapılacağı zaman kullanılır (bk. Çi-

zim 1.14).

Markacı noktası şu şekilde kullanılır:

1. İş parçasının üzerine gerekli olan çizgiler çizilir.

2. Markalama işleminde kullanılan noktanın ucu sivridir. (30°, 60°) Sivri uç, delik mer-

kezlerini belli etmek için çizgilerin kesişme yerlerini belli etmede kolaylık sağlar. Ka-

lınlığına göre nokta, iki ya da dört parmak ile tutulur. Parmaklar noktayı sıkı olarak

tutmalı, fakat nokta üzerine yumulmamalıdır (bk. Çizim 1.15/A).

3. Nokta iş parçası üzerindeki çizgiye göre 60° civarında eğik ve tam kesişme noktasında

tutulur. Noktanın bu şekilde tutulması, noktalanacak yerin net olarak görülmesini sağ-

lar (bk. Çizim 1.15/B).

4. Nokta daha sonra, iş parçası üzerindeki çizgiyle 90° açı yapacak konuma getirilir. Bu

sırada noktanın yerinden oynamamasına özen gösterilmelidir. Bunun için; noktayı tu-

tan elin yan tarafı, iş parçası yüzeyine dayanmalıdır (bk. Çizim 1.15/C).

5. Nokta ancak ekseni yönünde bir vuruşu kabul eder. Yalnız bu şekilde nokta, gereç yü-

zeyine dik ve düzgün dalar. Bu şekliyle noktanın fırlaması da önlenir.

6. Nokta ile önce hafifçe vurularak noktanın iz yapması sağlanır.

7. Sonra bu iz gözle, daha hassas işlerde büyüteç ile kontrol edilir.

8. Eğer iz istenilen yerde değil ise, hatayı gidermek, için nokta bir açı altında ve iz tam

yerine gelecek şekilde yeniden vurulur.

14

Çizim 1.13: Noktalama işlemlerine örnekler.

Resim 1.7: Noktaya çekiç ile vurularak noktalama işleminin yapılması

Çizim 1.14: Noktaya çekiç ile vurularak noktalama işleminin yapılması ve değişik amaçlar için

bilenmiş nokta uçları. Soldan sağa, sırasıyla 60°, 30° ve 75°.

9. Nokta tam yerine gelmiş ise noktayı parçaya dikey tutarak nokta üzerine vurulup iz

yeterince belirli hâle getirilir.

10. Eğer nokta parça üzerinde önceden derin bir iz bırakmış ise, oluşacak hatanın düzel-

tilmesi zor olur. Bu nedenle her türlü noktalama işlemlerinin çok dikkatli yapılması

önerilir.

15

Çizim 1.15: Noktanın kullanılma aşamaları

1.1.2.6. Çekiç

Markalama işlemlerinde kullanılan çekiçler, metal işlerinde kullanılan hemen hemen

en küçük ağırlığa sahip araçlardandır. Böyle olmasının nedeni, markalamada büyük çekiç

güçlerine gerek olmadığıdır. Diğer yandan büyük ağırlığa sahip çekiçlerin kontrolü de güç-

tür. Böyle olunca, 100-500 g arasındaki çekiçler markalama için uygun çekiçler olarak göste-

rilebilir.

1.1.2.7. Şapkalı Gönyeler, Ayarlı Gönyeler

Metal işleme teknolojilerinde değişik yapıda birçok gönye kullanılmaktadır. Özellikle

markalama işlemleri için geliştirilmiş olan şapkalı gönyeler, şapka denilen bir başlık ve buna

tespit edilmiş bölüntüsüz bir cetvelden meydana gelmiştir (bk. Çizim 1.16). Uzunlukları 100-

150 mm arasında değişir. Fazla hassas olmayan bu tür gönyeler ile birbirine dikey olan çizgi-

lerin çekilmesi işlemi yapılır. Bunun dışında şapkalı gönyeler ile komşu yüzeylerin dikeyli-

ğini kontrol etmek de mümkündür (bk. Çizim 1.17.)

Çizim 1.16: Şapkalı gönye. Çizim 1.17: Şapkalı gönyeyi ile komşu yüzeylerin dikeyliğinin

kontrol edilmesi

Ayarlı gönyeler ise açılı olarak yapılan işlerin kontrolünde ve gerektiğinde markalama

işlemleri için geliştirilmiştir. Üzerinde açı bölüntüsünü gösteren çizelgesi vardır. Bu tür gön-

yelerde hareketli ve kılıç olarak adlandırılan kısım, açı değeri doğrudan doğruya okunabile-

cek şekilde düzenlenmiştir (bk. Çizim 1.18).

16

Resim 1.8: Ayarlı gönye Çizim 1.18: Ayarlı gönyenin ayarlanması

1.1.2.8. V yatakları

V yatakları, silindirik ve aynı zamanda prizmatik iş parçalarının markalanmasında kul-

lanılan kaliteli dökümden yapılmış markalama takımlarından biridir. Bütün yüzeyleri hassas

olarak işlenmiş olup vargel tezgâhlarında işlenmiş olanları üçüncü, taşlanmış olanları birinci

kalitede olur. Değişik yapıda üretilmiş V yatakları markalama işlemlerinde kullanılmaktadır.

Kullanılmaları sırasında yere düşürülmemeleri, dış darbelerden korunmaları, uzun süre has-

sas olarak işlerini görmeleri için şarttır. Markalama, hassas ölçüm, bileme, delme ve benzeri

operasyonlarda silindirik parçaların yataklanması ve sabitlenmesine uygun manyetik V ya-

taklarda kullanılmaktadır.

Resim 1.9: Markalamada kullanılan 60o ve - 30

o ayarlanabilen normal ve V yatakları

1.1.2.9. Merkezleme Gönyesi ve Çanı

Merkezi belli olmayan dairesel iş parçalarının merkezi, değişik yöntemler kullanılarak

bulunabilir (bk. Çizim 1.20). Merkez bulunması için geliştirilmiş değişik markalama aletleri

vardır. Bunlardan biri; merkezleme gönyesidir (bk. Çizim 1.21).

17

Resim 1.10: Şapkalı gönye kullanılarak silindirik bir parçanın merkezinin bulunması

Çizim 1.19: Merkezleme gönyesiyle parçanın merkezini bulma aşamaları

Buradan yola çıkarak merkezleme gönyesinin tanımı şu şekilde yapılır: Dairesel yü-

zeyli parçaların merkezini bulmada kullanılan gönyelere, merkezleme gönyesi adı verilir.

Bunlar 90° lik gönyelerdir. Diğer bu tür açıya sahip gönyelerden ayrılan yanı, 90°yi ikiye

bölen bir uzantıya sahip olmalarıdır. Merkezi bulunacak iş parçasının kenarına oturtulan

gönye, uzantısı aracılığıyla iş parçasını tam ortadan ikiye böler. Uzantı üzerinden çizilen

çizgi ya da çizgiler, merkezin bulunmasını kolaylaştırır.

18

Çizim 1.20: Merkezleme çanının silindirik bir parça yüzeyinde konumlandırılması

Merkezleme çanının iç kısmında bir konik vardır. Konik yüzey her çaptaki silindirik

parçanın dışına geçebilecek yapıdadır. Bu konik yuva, yuvarlak parçanın başına oturtularak

merkezleme sağlanır. Merkezleme çanı yuvarlak yüzeye geçirildikten sonra, üzerinde bulu-

nan noktaya çekiçle vurulur ve merkez noktalanmış olur. Noktalanan yuvarlak yüzeyin düz-

gün ve silindirin dış yüzeyine dik konumda olması gerekir. Diğer yandan merkezleme çanı-

nın içinde bulunan çapraz kılavuz yuvası, parça yüzeyine yapışır. Böylece çapraz kılavuz

yuvası, noktanın yüzeye dik olmasını sağlar (bk. Çizim 1.22).

1.1.3. Markalamada Yüzey Temizliği ve Boyama

Basit işlerin markalamasında çok fazla işlem yapmaya gerek yoktur. Karmaşık ve has-

sas işlenmesi gereken parçaların markalanmasında silme, zımparalama ve parça yüzeyini

boyama gibi ön işlemler yapılması zorunludur.

1.1.3.1. Silme

Markalama yapılacak yüzeylerin yabancı artıklardan arındırılmış olması, markalama

işlemini olumlu yönden etkiler. Bir bakıma kirli yüzeylere yapılacak markalama işlemi başa-

rısızlıkla sonuçlanacaktır. Yeni işlenmiş ve talaşlı üretim yöntemleriyle biçimlendirilmiş iş

parçalarının yüzeyinde yağ ve soğutucu sıvı artıkları yoksa markalama işlemi için gerekli

yüzey hazırdır.

Yüzey istenilen oranda temiz değil ise önerilen “Çok amaçlı genel temizleyicidir.” Bu

ürünler genel olarak konsantre (yoğunlaştırılmış), köpüğü ayarlı, çok güçlü bir temizleyici-

dir. Metal yüzeylerde pas yapmaz. İçerdiği kimyasallar sayesinde, metal yüzeyinde pasa

karşı geçici bir koruma tabakası oluşturur. Bu da markalama için zaman kazandırır.

19

Yüzeydeki yağ, gres, vaks, polisaj artıkları, iş kirlilikleri ve karbon birikintilerini te-

mizler. Çevre, insan sağlığına ve atık sistemlerine zarar vermez. Biyolojik olarak tamamen

parçalanarak yok olur. Boya, plastik, kaplama ve lastik yüzeylere zarar vermez. Silikon ve

solvent içermez.

Uygulama: Kirlilik yoğunluğuna ve türüne bağlı olarak su ile 1:10 – 1:40 oranında

seyreltilerek kullanılır. Etkinliğini arttırmak ve zamandan tasarruf için sıcak su ile ( 40-70°C)

seyreltilerek kullanılması tavsiye edilir. Alüminyum yüzeylerde 1:40 seyreltme uygundur.

Her türlü metal yüzeyler için ideal bir temizlik ürünüdür.

1.1.3.2. Zımparalama

Zımparalama İşlemi, yüzeyden mekanik olarak malzeme alma işleminde ilk kademe-

dir. Doğru yapılan bir zımparalama işlemi zarar görmüş ve deforme olmuş yüzeyden malze-

me alırken yüzeyi mümkün olan en az hasarla bırakır ve bu sayede iş parçası yüzeyini mar-

kalama işlemi için hazırlar. Zımparalama İşlemi iki ayrı gruptan oluşur:

Kaba zımparalama işlemi: Zımparalama işlemi her zaman kaba zımparalama

kademesi ile başlar. Kaba Zımparalama kademesinin görevi, işleme devam et-

meden önce, bütün numune yüzeylerinin aynı duruma gelmesini sağlamak ve

numune tutucu içindeki bütün numunelerin seviyelerinin aynı olmasını sağla-

maktır.

İnce zımparalama işlemi: İnce Zımparalama kademesi kesme veya kaba zım-

paralama kademesinde oluşan deformasyonu düzeltmeli ve markalama işlemi

için hazır bir yüzey üretmelidir. Hızlı ve ekonomik bir işlem için doğru ince

zımparalama malzemesini seçmek son derece önemlidir.

Geleneksel olarak ince zımparalama işlemi zımpara kâğıtlar kullanılarak bir kaç adım-

da gerçekleştirilir. Bu yöntem özellikle el ile yapılan uygulama için uygundur.

1.1.3.3. Bakır Sülfat Ergiyi Hazırlama ve Boyama Malzemeleri

İyi bir markalamada, iş parçasının üzerine aktarılan çizgilerin belirli ve gözle görülebi-

lir nitelikte olması gerekir. Metalik gereçlerin yüzeyleri markalanmadan önce temizlenir.

Temiz bir yüzeye sahip metalik gereçler, kendilerine has özelliklerden dolayı parlar. Bu yü-

zeye direkt olarak yapılacak markalama çizgileri belirgin ve gözle görülür nitelikte olmaz.

Markalama işleminde iş parçası üzerine çizilen çizgilerin belirgin ve gözle görülebil-

mesi için markalanacak yüzeyin renklendirilmesi gerekir. Bu işlem için kullanılan maddelere

renklendirme ya da yüzey boyama gereçleri adı verilir. Markalama işleminde kullanılan bo-

yama maddeleri şunlardır:

Tebeşir: Adi yazı tahtası tebeşirleri, düzgün olmayan yüzeylerin boyanmasında

kullanılır. Kaba döküm parçaları yüzeyine veya çelik mil ucuna sürülerek çizgi

çizilmesine uygun zeminler hazırlar. Eğelenmiş yüzeylerden çok kolay ayrıla-

cağı için önerilmez.

20

Markacı boyası: Mavi renk mürekkep kıvamında olan bu boya, işlenmiş yü-

zeylere fırça ile sürülerek kullanılır. Markacı boyasının sürüleceği yüzeyin çok

iyi bir şekilde temizlenmesi gerekir. Çünkü markacı boyaları iyi temizlenmemiş

yüzeylerde olumlu sonuç vermez. Boya kısa sürede kurur. Zeminde temiz ve

mavi bir renk oluşmasına neden olur. Bu renk, markalama yüzeyine çizilen çiz-

gilerin kolaylıkla görülmesi olanağını sağlar. 200 g ispirto, istenilen renkte bir

miktar analin boya ve 5-10 g gomalak bir şişe içerisinde karıştırıldığı takdirde

markacı boyası elde edilmiş olur. Bu tür boyalar kimyasal bileşimlerden oluştu-

ğundan, ölçme ve markalama aletlerinin üzerine damlatılması, olumsuz sonuçlar

doğurabilir. Bu nedenle markacı boyalarının aletler üzerine damlamasına izin

verilmemelidir.

Göz taşı: Kimyasal adı bakır sülfattır. (Cu SO4) 110-140 g ağırlığındaki bakır

sülfat, 0,250 l su ile karıştırıldığı takdirde markalama yüzeyini boyayabilecek

nitelikte bir sıvı elde edilir. Bu sıvı içerisine 4-5 damla sülfürik asit eklendiği

takdirde, daha kalıcı ve çizgileri belirleyici markalama boyası elde edilir. Bu sı-

vının sürüleceği yüzeyin temiz olması, yararlı olacaktır. Sürülme işlemi bir fırça

ile yapıldığı takdirde, sıvı özelliğini uzun süre korur. Sürülen yüzey kısa sürede

kuruyarak bakır rengini alır. Göz taşı yeni eğelenmiş ve temiz yüzeylere sürül-

düğü takdirde gerçek bakır rengini alır. Aksi takdirde yüzeyin kararmasına ne-

den olur.

Tebeşir tozu ve karışımı: Tebeşir tek başına kullanıldığında olumlu sonuçlar

vermeyebilir. Bu takdirde, tebeşir tozunun alkol ile karışımından meydana gelen

bileşim daha iyi neticeler alınmasında yardımcı olur. Alkol kısa sürede sürüldü-

ğü yerden uzaklaşacağı için geride markalamanın rahatlıkla yapılabileceği bir

zemin bırakır. Karışımın fırça ile sürülmesi, yüzeyin önceden temizlenmesi, ilk

başta önerilecek işlem basamakları olarak karşımıza çıkar. Özellikle çok sayıda

markalanması gereken döküm, gereçler için ekonomik ve pratik bir markalama

boyasıdır.

Kireç kaymağı: Bir miktar sulandırılarak kullanılan kireç kaymağı, özellikle

döküm gereçlerin markalanması için uygun bir maddedir. Ekonomik olması

hassas olmayan işlerde kullanılmasına olanak tanımaktadır.

21

UYGULAMA FAALİYETİ

Aşağıdaki uygulamaları yapınız.

8x100x120 mm ebadında çelik sac üzerine aşağıdaki şekilde görülen marka-

lama işlemini yapınız.

İşlem Basamakları Öneriler

İş parçasının a ve b yüzeylerini eğeleyip gönyesine

getiriniz.

İş parçasının markalama yapılacak yüzeyine göz

taşı eriyiği sürünüz.

Tüm işlem esnasında güvenlik

önlemlerini alınız. Bunun için;

Çapaklardan korunmak için

koruyucu gözlük kullanınız.

Koruyucu iş eldiveni kullanınız.

Kullanacağınız çekiç ve nokta-

ların uçlarında çapak olmama-

sına özen gösteriniz.

Eğeler saplarında çıkmış ol-

mamalıdır. Kullanmadan önce

eğe saplarını kontrol ediniz.

İş parçasını tesviyeci mengene-

sine bağlayıp eğeleme işlemini

gerçekleştiriniz.

Bu işlem esnasında iş parçası-

nın mengene çenesinden fazla

çıkmasına izin vermeyiniz. Ak-

UYGULAMA FAALİYETİ

22

Göz taşının kurumasını bekleyiniz.

Daha sonra parçayı yukarıda belirtilen ölçüler doğ-

rultusunda markalayınız.

Delik merkezlerini nokta ile belirleyiniz.

si takdirde fazla ses yapar.

Göztaşı eriği hazırlamak için

plastik bardak kullanabilirsiniz.

Su ve bir miktar göztaşını bar-

dağa koyup iyice karıştırınız.

Göztaşı eridiğinde sıvı mavi bir

renk alacaktır.

Göz taşı eriği temiz yüzeylere

tatbik edilmelidir. Aksi takdirde

göztaşı kuruduğunda istenilen

netice alınamaz.

Temiz yüzeylere uygulanan

göztaşı kuruduğunda renk de-

ğiştirir ve bakır rengini alır.

Göztaşının kuruduğunu rengi-

nin değişiminden anlayabilirsi-

niz.

23

KONTROL LİSTESİ

Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız beceriler için

Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi değer-

lendiriniz.

Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır

1 İş parçasının a ve b yüzeylerini eğeleyip gönyesine getirdiniz mi?

2 İş parçası yüzeyine göz taşı eriyiği sürdünüz mü?

3 Göz taşının kurumasını beklediniz mi?

4 İş parçasını yukarıda belirtilen ölçüler doğrultusunda markaladınız mı?

5 Delik merkezlerini nokta ile belirlediniz mi?

DEĞERLENDİRME

Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.

Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız

“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme” ye geçiniz.

24

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.

1. Çizimlerin iş parçası üzerine aktarılması aşağıdakilerden hangisiyle ifade edilir?

A) Ölçme

B) Karalama

C) Kontrol

D) Markalama

2. Metal işlerinde kullanılan metrelerin temel yapısı nasıl olmalıdır?

A) Yumuşak

B) Sert

C) Esnek

D) Kırılgan

3. En yalın ölçme aleti aşağıdakilerden hangisidir?

A) Metre

B) Mastar

C) Mikrometre

D) Kumpas

4. Markalamada kullanılan pleytler, yüzey kalitelerine göre kaç gruptur?

A) 5

B) 8

C) 4 D) 3

5. Dökme demirden üretildikten sonra yüzeyi sadece planyalanmış pleytler hangi hassa-

siyet derecesine sahiptirler?

A) 1. Sınıf

B) 2. Sınıf

C) 4. Sınıf

D).3. Sınıf

6. Planyadan geçirilip sonradan yüzeyi raspalanmış pleytler hangi hassasiyet derecesine

sahiptir?

A) 1. Sınıf

B) 2. Sınıf

C) 4. Sınıf

D) 3. Sınıf

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

25

7. Sık raspalanmış pleytler hangi hassasiyet derecesine sahiptir?

A) 1. Sınıf

B) 2. Sınıf

C) 4. Sınıf

D) 3. Sınıf

8. Pleytlerin doğru kullanımları aşağıdakilerden hangisine bağlıdır?

A) Yerleştirilmelerine

B) Renklerine

C) Yüzeylerine

D) Boyalarına

9. Meslek resminde resim kalemlerinin gördüğü işleri, markalamada aşağıdaki hangi alet

görmektedir?

A) Nokta

B) Çizecek C) Kumpas

D) Metre

10. Markalama sırasında iş parçası üzerindeki delik yerlerinin belirlenmesinde kullanılan

el aleti aşağıdakilerden hangisidir?

A) Nokta

B) Çizecek C) Kumpas

D) Metre

Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bil-

giler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.

11. ( ) Metrelerin üzerlerinde bulunan milimetrik bölüntü baskı ile sağlandığından güve-

nirlikleri tamdır.

12. ( ) Markalama pleytlerinin yüzeylerine gelen dış kuvvetlerden etkilenmemeleri için

altlarında kaburgaları vardır.

13. ( ) Pleyt yüzeylerine çekiç ve benzeri sert cisimler ile vurulması kesinlikle önlenme-

lidir.

14. ( ) Pleyt yüzeylerine asit, tuz ruhu ve boya türü maddelerin dökülmesine izin veril-

mez.

26

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız.

15. Çizimlerin iş parçası üzerine aktarılması, …………….. denir.

16. Markalamada kullanılacak takımların malzeme yüzeyinde ……… … ……. yeteneği-

ne sahip olması gerekir.

17. Markalamada kullanılan takım ve araçlar üstün özellikleri olan ……………………

seçilir.

18. Çelik cetvellerin bölüntüleri ve yazıları ……………... ile aşındırılarak üretilmiştir.

19. Markalamada kullanılan cetvellerin ……………….. 150, 200, 300 ve 500 mm arasın-

da değişir.

20. Markalamada kullanılan cetveller …………….. işlemleri için kullanılır

21. …………… ..imal edilip (üretilip) yüzeyleri hassas olarak işlenmiş pleytler markala-

ma işleminde masa görevini görür.

22. Pleyt yüzeylerinin yere ……………… olarak yerleştirilmesi gerekir.

23. Kullanılmadıkları zaman markalama pleyt yüzeyleri ………………. ve ……………

olmalıdır.

24. Gereç üzerinde gözle görülebilir çizgilerin oluşması için çizecek ………… bir yapıya

ve …….. bir uca sahip olmalıdır.

25. Çizecek gerecinin …………………….. çeliklerden yapılması mümkündür.

26. Çizeceğin sadece ……… …………. sert metalden yapılır. ………….. …………..

…………….. yapılmış gövde ucuna sert lehim ile birleştirilir.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Ce-

vaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.

27

ÖĞRENME FAALİYETİ–2

Atölye ortamında yüzeyini hazırladığı iş parçası üzerine iş resmindeki şekilleri ölçüle-

rinde ve markalama işlem sırasına göre markalama takımları yardımıyla aktarabileceksiniz.

Bir ürün elde etmek amacı ile işletmelerde yapılan markalama faaliyetlerinin iş-

lem sıralamasını gözlemleyiniz. Gözlemlerinizi rapor hâline getiriniz.

2. RESMİ İŞ PARÇASI ÜZERİNE

AKTARMAK

2.1. Markalamada İşlem Sırası ve Markalama Yapma

İş parçası üzerine markalama yapmak, teknik resim çizmeye benzer. Bu yönüyle her

işlem ve her markalama aletinin kullanımdaki işlem basamakları farklılık göstermektedir.

Çizimler şöyle yapılır:

Cetvel ya da gönye iş parçası üzerine yerleştirilir ve tutulur.

Çizecek ele alınır ve üç parmakla aşırı sıkmadan tutulur.

Çizgiler, çizecekle çizecek çekme yönünde eğik tutulmak ve cetvele dayatılmak

suretiyle çizilir.

Cetvelin kenarına, çizeceğin yalnız ucu temas etmeli ve uç parça yüzeyinden

çizgi boyunca kaldırılmamalıdır.

Çizeceğin ucu parça yüzeyinde hafif bir baskı ile çizgi oluşturmalı ve parça ne

kadar yumuşak ise baskı o derece hafif olmalıdır.

Çizgi, devamlı ve düzgün bir şekilde çok hızlı olmamak kaydıyla çekilmelidir.

Mihengirin kullanılması şöyledir:

A) Mihengir ucunun ayarlanması:

Çizecek taşıyıcı, düşey cetvel üzerinde tahminî yüksekliğe ayarlanır.

Çizecek taşıyıcının ayar vidası sıkılır.

İstenilen yükseklik mikrometrik ayar ile tespit edilir. Çizeceğin ucu ile cetvelin

bölüntüleri bozulmamalıdır.

Verniyer bölüntüsü yardımı ile sürgü istenilen ölçü üzerine getirilir, ayarlama

vidası sıkılır.

ARAŞTIRMA

ÖĞRENME FAALİYETİ–2

AMAÇ

28

B) Mihengirin kaydırılması:

Mihengir (ayağı) tablası sıkıca tutulur, parçaya yaklaştırılır ve çizme yönünde

eğilerek çizim yapılır.

Mihengir çizim bitinceye kadar devamlı ve düzgün bir şekilde, fazla hızlı ol-

mamak kaydıyla kaydırılır.

İş parçası takoz parçası a açıklığı

Çizim 2.1: Yarıçap, takoz kullanarak ve eğimli alanda pergel açıklığı tespiti

Pergel kullanılması şöyledir:

Dairenin merkezi belirlenir ve noktalanır.

Pergel açıklığı bölüntülü cetvel üzerinden ayarlanır. Tam ayarlama, ayaklardan

birine hafifçe vurulmak suretiyle yapılır.

Pergel tepesinden tutulur.

Bir ayağının ucu nokta içine yerleştirilir ve pergel çizilecek yüzeye doğru çizim

doğrultusunda eğilir.

Çizimde pergel tepesinden tutulur ve parmaklar arasında kaydırılarak daire çi-

ziminin gerektirdiği şekilde pozisyonu değiştirilir.

Dairenin merkezi ile daire aynı düzlem içerisindeyseler istenilen yarıçap olduğu

gibi iş parçasına aktarılabilir. Çizilecek dairenin merkezi iş parçası dışında ise

pergel ayağını yerleştirmek üzere iş parçası önüne uygun bir takoz konulur.

Basamaklı bir parçanın markalanması gerektiğinde pergelin açıklığı kadar artırı-

lır (bk. Çizim 2.1 a) .

Çizim 2.2: Pergel ile daire çizimi

Çizgi Nokta

Eğim açısı

29

Pergel çizim yönünde mutlaka eğilmelidir. Düzgün bir çizgi elde edebilmek için

gereğince hareket ettirilir.

Çizimin devamı süresince mümkün olduğu kadar pergelin eğiklik açısı korun-

malıdır. Bu eğim tepesinden tutulmuş pergelin hareketini kolaylaştırır.

Pergelin tepesi aynı zamanda pergelin simetrik ekseni etrafında dairesel bir ha-

reket yapar.

Asıl basınç iç ayak üzerine yapılır. Dış ayak üzerindeki basınç çizgi çizmeye

yetecek kadar olmalıdır. Bu ayak üzerindeki basınç iş parçasının sertliğine bağ-

lıdır (bk. Çizim 2.2-2.3).

Çizim 2.3: Pergel ekseninin daire çizimi sırasında yer değiştirmesi

Genel olarak markalama işlemlerinin yapılması şöyledir:

Markalanacak iş parçasının ölçü ve açılarının tamlığı kontrol edilir.

İş parçası üzerinde markalamanın gerçekleştirileceği ana yüzey belirlenir.

Ana yüzeyinden itibaren bütün ölçüleri kontrol edilir.

Çizgilerin kesişme noktaları nokta ile keskinleştirilir.

Markalama işlemi tamamlandıktan sonra tüm markalama yüzeyleri resme göre

kontrol edilir.

2.2. Markalama Takım ve Araçlarının Bakımı, Korunması

Markalamada kullanılan takım ve araçlar takım çeliklerinden üretilmektedir. Bu ne-

denle maliyetleri fazla olmaktadır. Maliyetlerini etkileyen bir diğer faktör, hassas üretim

gerektirmesidir. Böyle olunca, ekonomik ömürlerinin uzatılması, bakım ve saklanmaları

sırasında gösterilecek özen ile doğrudan ilgilidir.

Pergel, çizim

yönüne doğru

eğilir.

Pergel tepesi, ekseni

etrafında yer değiştirir.

Nokta

Elin yörüngesi (yer

değiştirme dairesi)

30

Markalama takım ve araçlarına, öncelikli olarak kullanılmaları sırasında gerekli öze-

nin gösterilmesi gerekir. Bunun için her takım için verilen bilgiler doğrultusunda hareket

edilmelidir. Markalama takımları normal şartlarda uzun süreli kullanılabilir. Çoğu kez yanlış

kullanım ve dikkatsizlik sonucu takımlar özelliklerini yitirir. Bu nedenle kullanılma amaçla-

rının dışına çıkmadan her takımın uygun şekilde kullanılması önerilir.

Markalama takımları kullanılmadıkları sürede, diğer takımlardan ayrı olarak saklan-

malıdır. Diğer yandan, saklanmaları sırasında takımların birbirine temas etmeleri engellen-

meli, uzun süre kullanılmayacak olanlarının yüzeyleri, ince bir yağ tabakası ile kaplanmalı-

dır. Birçok markalama takımı, kendileri için üretici firmalarca hazırlanmış kutularda satışa

sunulur. Saklama işleminin bu özel kutular içinde yapılması yeterlidir.

2.3. Çizecek, Nokta ve Pergeli Bileme

Çizecek, nokta ve pergel, markalamada en çok kullandığımız aletlerimizdir. Bu aletle-

rimizin bakımlı olması yapılacak markalamanın kalitesini doğrudan etkileyecektir. Bu sebep-

le bu takımlarım bakım ve onarımını yapmak öncelikli görevlerimiz arasındadır.

2.3.1 Çizeceklerin Bilenmesi

Markalama işleminin gerçekleşebilmesi için çizeceğin gerece batabilmesi ve çizgi çi-

zebilmesi gerekir. Bunun için de çizecek ucunun sertleştirilmiş olması şarttır. Markalamanın

sürekliliği, çizecek ucunun çok sivri olarak bulundurulmasıyla sağlanır. Aksi takdirde düz-

gün çizgi elde etmek mümkün değildir. Sürekli kullanım sonucu ile aşırı bastırılarak yapılan

çizim işlemleri sonucunda, çizecek uçları körelir ve görevlerini yerine getiremez. Bu durum-

da çizeceğin ucunu yağ taşına belli bir açıda ve döndürerek sürmek suretiyle sivriltmek

mümkündür.

Bazı durumlarda ise yağ taşında sivriltme işlemi yeterli olmayabilir. Özellikle aşırı kö-

relmiş çizecek uçlarıyla, herhangi bir nedenle ucu eğilmiş çizecekler, zımpara taşlarında eski

hallerine getirilebilir. Bu işlem, özellikle tüm gövdesinin alaşımlı çeliklerden yapılmış oldu-

ğu çizeceklerin, boylarının kısalmasına neden olduğu için önerilmez. Çok zorunlu hâller

dışında, çizeceklerin zımpara taşında bilenmesi işlemine başvurmamak yararlı olacaktır.

Yine de çizeceklerin zımpara taşında bilenmesi için dikkate alınması gereken hususları, şu

şekilde sıralayabiliriz:

Çizecek bilenen zımpara taşının, ince taneli dokuya sahip olması gerekir.

Çizecek ucunun bileme sırasında, yukarı doğru ve dayama parçalarından uzak

tutulması, iş güvenliği açısından yararlı olacaktır.

Bileme işlemi sağlıklı bir şekilde sonuçlanması için, çizecek ile zımpara taşı

arasındaki açı 12° olmalıdır.

Zımpara taşının yan yüzeyleri kullanılmamalıdır. Çizecek taşın sadece çevresine

tutulmalıdır.

Taş yüzeyinin bozulmaması için çizeceğin sürekli aynı yere tutulmaması gere-

kir.

Çizeceğin zımpara taşına tutulması sırasında sürekli döndürülmesi, tüm yüzey-

lerinin eşit bilenmesi olanağı sağlayacaktır.

31

Çizeceğin zımpara taşına sürekli tutulması, aşırı ısınmasına yol açar. Mümkün

olduğunca işlemin kısa sürede sonuçlanmasını sağlamak gerekir. Bileme işle-

minin, ucun sürtünmeden ötürü yanmasına yol açmadan bitirilmesinde, yarar

vardır. Bunun için bileme sırasında çizecek, su ile soğutulmalıdır.

2.3.2. Noktaların Bilenmesi

Noktalar ile ilgili bilgileri daha önce vermiştik. Bu bilgiler içerisinde, değişik kullanım

amaçları için farklı uç açısına sahip noktalardan bahsetmiştik. Delik delinecek yerlerin belir-

lenmesinde kullanılan noktanın 90°, markalama işleminde kullanılan noktaların 30° ve 60°,

oksi-gaz aleviyle kesilecek parçaların belirlenmesinde kullanılan noktanın 75° uç açısına

sahip olması gereği üzerinde durduk. Bu durumda her farklı uç açısına göre noktanın zımpa-

ra taşında tutulma açısı değişiklik gösterecektir. Tüm bunlara göre, noktaların bilenmesi

sırasında dikkate alınması gereken hususlar, aşağıda sıralanmıştır

Çizim 2.4: Değişik uç açılarında bilenmiş noktalar; Sırasıyla (soldan sağa) markalama (30°),

oksi-gaz ile kesme (75°) ve delme (90°) işlemlerinde kullanılan noktaların belirlenmesi için bi-

lenmiş noktalar

Kullanılma gayesine göre noktanın, zımpara taşı ile yaptığı açıyı ayarlamak ge-

rekir.

Nokta bilenmesinde kullanılan zımpara taşı, ince taneli olmalıdır.

Zımpara taşının sürekli olarak çevresi kullanılmalı, taşın yan yüzeylerinde bile-

me yapılmamalıdır.

Küçük noktaların bilenmesi sırasında nokta ucu yukarı doğru ve dayama parça-

sından uzak tutulmalıdır.

Zımpara taşına değen nokta ucu sürekli döndürülmelidir. Bu hareket nokta ucu-

nun her kısmının aynı biçimde oluşmasına olanak verecektir.

Bileme sırasında noktanın fazla ısınmasına izin verilmemelidir. Nokta ucu aşırı

ısındığı takdirde sertliğini yitirir. Bu nedenle sık sık soğutulmasında yarar var-

dır.

Nokta ucu taşın sürekli olarak aynı kısmına tutulmamalı, taş yüzeyinde hafifçe

gezdirilmelidir. Bu hareket, taş yüzeyinin bozulmasını ve belli kısımlarının

aşınmasını engelleyecektir.

32

2.3.3. Pergellerin Bilenmesi

Pergelin ucu ile gövdesi aynı gereçten yapılmış ise, uç zamanla özelliğini yitirdiğinde

bilenmesi gerekir. Bu durum pergel ayaklarının zamanla kısalarak pergelin kullanılamaz hâle

gelmesine neden olur. Bu tür olumsuzluklar ile karşılaşmamak için pergelin değişebilir uçla-

ra sahip olanları tercih edilmelidir (bk. Fotoğraf 2.1).

Markalama işlemi için pergelin uçlarının iş parçası üzerinde çizgi çizmeye uygun ol-

ması gerekir. Bunun için pergel uçlarının birbirine bakan yüzleri paralel ve pergel kapandığı

zaman boşluk olmayacak şekilde bilenmesi şarttır. Bu özellik ölçü alma, taşıma ve markala-

ma işlemlerinde hassasiyetin olmazsa olmazıdır.

Pergel uçları önce ince zımpara taşında kabaca biçimlendirilir. Daha sonra uçlar ara-

sında paralellik sağlanacak şekilde yağ taşında bilenmesi tamamlanır. Uçların bilenme ve

şekillendirilmesi esnasında iç yüzeylerden talaş alınmamalıdır. Böylece uçların paralellikleri

sabit kalacaktır.

Resim 2.1: Pergel uçlarının paralellikleri

Resim 2.2: Pergel çeşitleri

33

UYGULAMA FAALİYETİ Aşağıdaki uygulamaları yapınız.

68x72x3 mm ebadında çelik sac üzerine aşağıdaki şekilde görülen markalama

işlemini yapınız.

İşlem Basamakları Öneriler

İş parçasının kenarlarını eğe ile gönyesine

getiriniz.

Tüm işlem esnasında güvenlik önlemle-

rini alınız. Bunun için:

Çapaklardan korunmak için koruyucu

gözlük kullanınız.

Koruyucu iş eldiveni kullanınız.

Kullanacağınız çekiç ve noktaların

uçlarında çapak olmamasına özen

gösteriniz.

Eğeler saplarında çıkmış olmamalıdır.

Kullanmadan önce eğe saplarını kont-

rol ediniz.

UYGULAMA FAALİYETİ

34

İş parçasının markalama yapılacak yüzeyine

göz taşı eriyiği sürünüz.

Göz taşının kurumasını bekleyiniz.

Parçayı yukarıda belirtilen ölçüler doğrultu-

sunda markalayınız.

Delik merkezlerini nokta ile belirleyiniz.

İş parçasını tesviyeci mengenesine

bağlayıp eğeleme işlemini gerçekleş-

tiriniz.

Bu işlem senasında iş parçasının

mengene çenesinden fazla çıkmasına

izin vermeyiniz. Aksi takdirde fazla

ses yapar.

Göztaşı eriği hazırlamak için plastik

bardak kullanabilirsiniz. Su ve bir

miktar göztaşını bardağa koyup iyice

karıştırınız. Göztaşı eridiğinde sıvı

mavi bir renk alacaktır.

Göz taşı eriği temiz yüzeylere tatbik

edilmelidir. Aksi takdirde göztaşı ku-

ruduğunda istenilen netice alınamaz.

Temiz yüzeylere uygulanan göztaşı

kuruduğunda renk değiştirir ve bakır

rengini alır.

Göztaşının kuruduğunu renginin deği-

şiminden anlayabilirsiniz.

35

KONTROL LİSTESİ

Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız beceriler için

Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi değer-

lendiriniz.

Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır

1 İş parçasının kenarlarını eğe ile gönyesine getirdiniz mi?

2 İş parçasının markalama yapılacak yüzeyine göz taşı eriyiği sürdünüz

mü?

3 Göz taşının kurumasını beklediniz mi?

4 Parçayı yukarıda belirtilen ölçüler doğrultusunda markaladınız mı?

5 Delik merkezlerini nokta ile belirlediniz mi?

DEĞERLENDİRME

Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.

Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız

“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.

36

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.

1. Markalamada çizgilerin kesişme noktaları aşağıdakilerden hangisiyle işaretlenir?

A) Çekiç

B) Nokta

C) Keski

D) Pergel

2. Bileme sırasında noktanın fazla ısınması aşağıdakilerden hangisine yol açar?

A) Çizilmelere

B) Kararmalara

C) Kaymalara

D) Sertliğini yitirir

3. Bileme sırasında noktanın fazla ısınmaması için aşağıdakilerden hangisi önerilir?

A) Soğutulması

B) Karartılması

C) Isıtılması

D) Soğurulması

4. Çizeceğin zımpara taşına sürekli tutulması aşağıdakilerden hangisine yol açar?

A) Aşırı ısınmasına

B) Aşırı kararmasına

C) Kaymalara

D) Aşırı yumuşamaya

5. Zımpara taşının hangi yüzeylerinde bileme yapılmasına izin verilmemelidir?

A) Yan

B) Ön orta

C) Üst

D) Köşe

6. Delik delinecek yerlerin belirlenmesinde kullanılan noktanın uç açısı aşağıdakilerden

hangisidir?

A) 30°

B) 90°

C) 60°

D) 75°

7. Markalama işleminde kullanılan noktaların uç açısı aşağıdakilerden hangisidir?

A) 20-30°

B) 60-90°

C) 30-60°

D) 65-75°

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

37

8. Çizecek ile zımpara taşı arasındaki açı aşağıdakilerden hangisi olmalıdır?

A) 20°

B) 18°

C) 16°

D) 12°

9. Çizeceğin ucunu sivriltmekte kullanılan alet aşağıdakilerden hangisidir?

A) Zımpara taşı

B) Zımpara kâğıdı

C) Yağ taşı

D)Yağ kâğıdı

10. Oksi -gaz aleviyle kesilecek parçaların belirlenmesinde kullanılan noktanın uç açısı

aşağıdakilerden hangisidir?

A) 30°

B) 90°

C) 60°

D) 75°

Aşağıdaki cümlelerin sonunda boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bil-

giler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.

11. ( )Nokta ucu taşın sürekli olarak aynı kısmına tutulmalı.

12. ( )Nokta ucu taş yüzeyinde hafifçe gezdirilmelidir.

13. ( )Çizecek ele alınır ve üç parmakla aşırı sıkılarak tutulur.

14. ( )Çizgiler, çizecekle çizecek çekme yönünde dik tutulmak suretiyle çizilir.

15. ( )Cetvelin kenarına, çizeceğin yalnız ucu temas etmelidir.

16. ( )Zımpara taşının sürekli olarak çevresi kullanılmalıdır.

17. ( )Taşın yan yüzeylerinde bileme yapılmalıdır.

18. ( )Markalama işleminin gerçekleşebilmesi için çizecek ucunun sertleştirilmiş olması

şarttır.

19. ( )Markalama aletleri saklanmaları sırasında takımların birbirine temas etmeleri en-

gellenmelidir.

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız.

20. Nokta bilenmesinde kullanılan zımpara taşı, ………….. ……………. olmalıdır.

21. Çizecek ele alınır ve üç parmakla aşırı …………….. tutulur.

22. Küçük noktaların bilenmesi sırasında nokta ucu yukarı doğru ve dayama parçasından

………. tutulmalıdır.

38

23. Noktanın bilenmesi esnasında zımpara taşına değen …………. ……... sürekli döndü-

rülmelidir.

24. Çizecek bilenen zımpara taşının, ………. ………… dokuya sahip olması gerekir.

25. Markalamada kullanılan takım ve araçlar ……………….. çeliklerinden üretilmekte-

dir.

26. Markalama işlemi tamamlandıktan sonra tüm …………… ……………… resme göre

kontrol edilir.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Ce-

vaplarınızın tümü doğru ise “Modül Değerlendirme’’ye geçiniz.

39

MODÜL DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.

1. Renklendirilmiş, fosfatlanmış ve boyanmış yüzeyler markalamak için aşağıdakilerden

hangisi çizecek olarak kullanılmalıdır?

A) Tahta kalemi

B) Boya

C) Kurşun kalem

D) Tebeşir

2. Dökümden çıkmış gereçler markalamak için aşağıdakilerden hangisi çizecek olarak

kullanılmalıdır?

A) Tahta kalemi

B) Sert metal

C) Kurşun kalem

D) Tebeşir

3. İşlenmemiş yüzeyler markalamak için aşağıdakilerden hangisi çizecek olarak

A) Tahta kalemi

B) Sert metal

C) Kurşun kalem

D) Tebeşir

4. İş parçasının üzerine daire ve yaylar çizmek için kullanılan markalama aleti aşağıdaki-

lerden hangisidir?

A) Pergel

B) Çizecek

C) Kurşun kalem

D) Metre

5. İş parçası üzerindeki delikleri yerleştirmek ve diğer ölçüleri taşımak amacıyla yapılan

işlerde kullanılan markalama aleti aşağıdakilerden hangisidir?

A) Pergel

B) Çizecek

C) Kurşun kalem

D) Metre

6. Pergelle çizim yapılırken asıl basınç aşağıdakilerden hangisinin üzerine yapılır?

A) Sıkma kolu

B) Dış ayak

C) Tutma kolu

D) İç ayak

7. Pergel markalama işleminde neresinden tutulur?

A) Tepesi

B) Ortasından

C) Uçlarından

D) Kollarından

MODÜL DEĞERLENDİRME

40

8. Markalamada kullanılan çekiçlerin ağırlığı aşağıdakilerden hangisidir?

A) 50-100 g

B) 100-250 g

C) 100-500 g

D) 500-750 g

9. Zımpara taşının sürekli olarak neresi kullanılmalıdır?

A) Çevresi

B) Ortası

C) Kenarı

D) Yanı

Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgi-

ler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.

10. ( ) Çizimlerin iş parçası üzerine aktarılması, markalama denir.

11. ( ) Metal işlerinde kullanılan metreler esnek yapıda değildir.

12. ( ) Pleyt yüzeylerinin yere dikey olarak yerleştirilmesi gerekir.

13. ( ) Markalama pleytlerinin üzerinde markalamadan başka işlem yapılmaz.

14. ( ) Pleyt yüzeylerine asit, tuz ruhu ve boya türü maddeler ile kaplanmalıdır.

15. ( ) Çok ince iş parçaların doğrultulması için markalama pleytleri kullanılır.

16. ( ) Çizecek ile markalama işlemi yapılırken çizecek dik tutulmalıdır.

17. ( ) Bileme sırasında noktanın fazla ısınması için sık sık soğutulması önerilir.

18. ( ) Nokta ucu bilenirken taş yüzeyinde hafifçe gezdirilmelidir.

19. ( ) Çizimin devamı süresince mümkün olduğu kadar pergelin eğiklik açısı korunma-

lıdır.

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız.

20. Markalamada kullanılan cetveller …………. almak için kullanılır.

21. Dökme demirden yapılıp, yüzeyleri hassas olarak işlenmiş pleytler markalama işle-

minde ……….. görevini görür

22. Temizliği yapılmış pleytlerin yüzeyi, ince bir ……………….. tabakası ile kaplanabi-

lir.

23. Markalamada çizgilerin çizilmesi ……………….. denilen aletler ile yapılır.

24. Meslek resminde resim kalemlerinin gördüğü işleri, markalamada …………… gör-

mektedir.

25. Çizecek gerecinin alaşımlı ……………….. yapılması mümkündür.

41

26. Markalama işlemi tamamlandıktan sonra tüm markalama yüzeyleri ………….

……….. kontrol edilir.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Ce-

vaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize başvurunuz.

42

CEVAP ANAHTARLARI

ÖĞRENME FAALİYETİ-1’İN CEVAP ANAHTARI

1 D

2 C

3 A

4 D

5 D

6 B

7 A

8 A

9 B

10 A

11 Yanlış

12 Doğru

13 Doğru

14 Doğru

15 markalama

16 iz bırakma

17 çeliklerden

18 asit

19 uzunlukları

20 ölçme

21 dökme demirden

22 paralel

23 temizlenmiş -

örtülmüş

24 sert- sivri

25 alaşımlı

26 uç kısmı - düşük

karbonlu çelikten

CEVAP ANAHTARLARI

43

ÖĞRENME FAALİYETİ-2’NİN CEVAP ANAHTARI

1 B

2 D

3 A

4 A

5 A

6 B

7 C

8 D

9 C

10 D

11 Yanlış

12 Doğru

13 Yanlış

14 Yanlış

15 Doğru

16 Doğru

17 Yanlış

18 Doğru

19 Doğru

20 ince taneli

21 sıkmadan

22 uzak

23 nokta ucu

24 ince taneli

25 takım

26 markalama yü-

zeyleri

44

MODÜL DEĞERLENDİRME’NİN CEVAP ANAHTARI

1 C

2 B

3 B

4 A

5 A

6 D

7 A

8 C

9 A

10 Doğru

11 Yanlış

12 Yanlış

13 Doğru

14 Yanlış

15 Yanlış

16 Yanlış

17 Doğru

18 Doğru 19 Doğru 20 ölçü

21 masa

22 yağ

23 çizecek

24 çizecek

25 çeliklerden

26 resme göre

45

KAYNAKÇA

ERSOY Rüştü, Demircilik Meslek Teknolojisi, Millî Eğitim Basımevi,

İstanbul.

SPENCER Johnson, Bir Dakikalık Öğretmen, Epsilon Yayıncılık, İs-

tanbul.

ÖRSMEN Naim, Soğuk Demircilik, Ankara, 1948.

SERFİÇELİ Y. Saip, Endüstri Meslek Liseleri Metal İşleri Bölümü 5.-

6. Dönem Meslek Bilgisi, Ankara, 1994.

SERFİÇELİ Y. Saip, Endüstri Meslek Liseleri Metal İşleri Bölümü 3-

4. Dönem Meslek Bilgisi, Ankara, 1995.

SERFİÇELİ Y. Saip, Metal işleri Meslek Teknolojisi 2, Ankara, 1996.

SERFİÇELİ Y. Saip, Elektrik Ark ve Oksi-Gaz Kaynağı, Ankara,

1997.

SERFİÇELİ Y. Saip, Soğuk ve Sıcak Şekillendirme, Ankara, 1997.

SERFİÇELİ Y. Saip, Metal İşleri Bölümü Öğrencileri İçin Malzeme

Bilgisi, Ankara, 1998.

KAYNAKÇA