ÖZET - acarindex.com fileÖZET Türkiye ‹malat Sanayiinde Büyüme, ‹stihdam ve Verimlilik Sorunlar› Türkiye’de özellikle son 5 y›ld›r önemli say›lacak büyüme oranlar›

ÖZET

Türkiye ‹malat Sanayiinde Büyüme, ‹stihdam ve Verimlilik Sorunlar›

Türkiye’de özellikle son 5 y›ld›r önemli say›lacak büyüme oranlar› yakaland›¤› halde iflsizli¤in gittikçe artmas›karfl›s›nda, kamuoyunda istihdam yaratmayan bir büyüme olgusu tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r. Bu makalenin amac›büyümenin gerçekten böyle bir özellik tafl›y›p tafl›mad›¤›n› gerek analitik tablolar gerekse ekonometrik analizleryard›m›yla incelemek ve elde edilen bulgulara göre çözüm önerilerinde bulunmakt›r. Bunun için makalede Türkiye‹malat sanayiinin 1987-2007 dönemindeki üretim, istihdam, verimlilik ve reel ücret geliflmeleri ile bu de¤iflkenleraras› iliflkiler incelenmifltir. Nitekim bir ekonominin temel göstergeleri üretim, istihdam, ücretler ve büyüme gibireel olgulard›r. Verimlilik ise tüm bu de¤iflkenlerin hem sonucu hem de onlar› do¤rudan etkileyen en önemlide¤iflkendir.

Emek verimlili¤indeki art›fl adil bir bölüflümle birlikte olursa kalk›nma sa¤lamaktad›r. Geliflmenin temel göstergesikaynaklar›n tam ve etkin kullan›lmas› sonucunda sa¤lanan refah art›fl› ve bunun yayg›nlaflma derecesidir.

Bu incelemede Türkiye’de yaflanan büyümenin bu özelli¤i bulgulanmakta, bunun kaynaklar› ve sonuçlar› üzerindedurulmaktad›r. Çal›flma hem teorik hem de ekonometrik bir boyut tafl›maktad›r.

Efltümleflme analizi uygulanarak ortaya konulan bulgulardan biri, verimlilik ile istihdam aras›nda z›t, verimlilik ileücretler aras›nda ise ayn› yönlü iliflkilerin olmas›d›r. Di¤er önemli bir bulgu ise, özellikle 1997 sonras›nda üretimve verimlilik artarken istihdam ve ücretlerin azalmas›d›r.

Anahtar Kelimeler: Üretim, ‹stihdam, Verimlilik, ‹flsizlik, Ücretler, ‹stihdams›z Büyüme

ABSTRACT

Growth, Employment and Productivity Problems in Turkish Manufacturing

Industry

A progressive increase in the unemployment even though Turkey grasped considerably high rates of growthespecially in the last five years, initiated a debate among the public over a growth phenomenon which does notcreate employment. The purpose of this article is to analyze whether growth genuinely bears a characteristic as suchby the help of the both analytical tables and econometric analyzes and to propose solutions according to thefindings. Therefore, the developments in production, employment, productivity and real wages figures of 1987-2007 period in the manufacturing industry and the relations between these (indicators)variables has been examinedin this article. As a matter of fact, the main indicators of an economy are the real phenomena such as production,employment, wages and growth. Apart from these indicators, productivity is the both result of all these variablesand at the same time the most important variable affecting these variables.

Economic progress will be made if increase in labor productivity accompanies by a fair distribution. Main indicatorof an economic progress is the increase in prosperity (wealth) and the degree of its distribution as a result of theusage of the resources to the full extends efficiently. In this study such characteristics of the actualized economicgrowth in Turkey has been analyzed and the roots and the results of such characteristics has been examined. Thestudy carries both theoretical and econometric dimensions.

One of the findings attained by employing cointegration analysis is that there is a negative relationship (correlation)between the productivity and employment and positive relationship (correlation) between productivity and thewages. Another important finding is that especially after 1997 while production and productivity were increasing,employment and the wages were decreased.

Keywords: Production, Employment, Productivity, Unemployment, Wages, Growth Without Employment

89

Türkiye ‹malat Sanayiinde Büyüme,‹stihdam ve Verimlilik Sorunlar›

‹R‹fi

2008 y›l›n›n ilk çeyre¤ini gerideb›rakt›¤›m›z dünyada resesyonun

ve küresel iflsizli¤in tart›fl›ld›¤› flu günlerdegerek dünyada gerekse Türkiye’de ekono-mik büyüklükler yeniden gözden geçiril-mekte, beklentiler tart›fl›lmakta, farkl› yo-rumlar ve farkl› analizlerle s›k s›k karfl›la-fl›lmaktad›r.

Geçti¤imiz Kas›m ay› içerisinde ise Av-rupa Birli¤i (AB) Komisyonu 2007 Y›l›‹lerleme Raporu’nu yay›nlam›fl bulunmak-tad›r. Bu raporda sorunlu alanlar olarak“iflsizlik ve kay›t d›fl› istihdam” konular›nadikkat çekilmifl olup konumuzla ilgili baz›de¤erlendirmeler flöyle özetlenebilir;

Kifli bafl›na gelirin 2007’de az da olsa art-

t›¤› ve AB ülkeleri ortalamas›n›n yüzde

40’›na yükseldi¤i, büyümenin h›z kesmek-

le birlikte yine de devam etti¤i, enflasyon-

daki düflüflün yavafllad›¤›, d›fl ticaret aç›¤›-

n›n gitgide artmakta oldu¤u ama aç›klar›n

finansman›n›n daha rahat bir flekilde yürü-

tülebildi¤i belirtilmektedir. Bununla birlik-

te raporda afla¤›daki noktalara dikkat çekil-

mektedir;

• Güçlü büyümeye karfl›n istihdamda çok

s›n›rl› bir art›fl meydana gelmifltir.

2006’da GSY‹H yüzde 6,1 büyümüfl an-

cak istihdamdaki art›fl yüzde 1,3 düze-

yinde kalm›flt›r.

• ‹flsizlik özellikle gençler aras›nda çok

yayg›n bir flekilde hüküm sürmektedir.

‹flsizlerin yar›dan fazlas› uzun süredir ifl

bulamayanlardan oluflmaktad›r.

G

Prof. Dr. Bedriye SARAÇO⁄LU*

Dr. Halit SU‹ÇMEZ**

T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

*Gazi Üniversitesi ‹.‹.B.F. Ekonometri Bölümü Baflkan›[email protected]**Milli Prodüktivite [email protected]

• Genel olarak yüzde 44-45 civar›nda sey-reden istihdam oran› kad›nlar için yüzde22-23 düzeyinde bulunmaktad›r. Yafll›-lar›n da iflgücüne kat›l›mlar› düflüktür.

• Kay›t d›fl› istihdam yayg›nd›r. Çal›flanla-r›n yar›dan fazlas› herhangi bir sosyalgüvenlik kurumuna ba¤l› bulunmamak-tad›r. Bu alanda mücadele için at›lanad›mlar oldukça yetersiz düzeydedir.

• ‹stihdam üzerindeki yüksek vergi kay›td›fl›n› teflvik etmekte ayr›ca gelir vergisisistemi kar›fl›k bir durumda bulunmakta-d›r. ‹flsizlerin sadece yüzde 4’ü iflsizlikyard›m›ndan yararlanabilmektedir.

Türkiye’de finansal piyasalarla ilgili kay-g›lar›n azald›¤› ve mali piyasalar›n dahasa¤lam hale geldi¤inin belirtildi¤i rapordaen zay›f halka olarak iflsizlik ve istihdamkonular›n›n oldu¤u aç›kça vurgulanmakta-d›r.

Türkiye Ekonomisinde 2001 y›l›ndan iti-baren yüksek olarak nitelendirilen büyümeh›zlar›n›n yakalanmas›na ra¤men, yüksekiflsizlik oranlar›n›n da beraberinde devametmesi ve bunun neredeyse % 10’larda sa-bitlenmesi olgusu ile birlikte büyümenin“sanal m› yoksa reel mi” oldu¤u yolundabirçok tart›flma da gündeme gelmifl bulun-maktad›r. Bu tip büyüme istihdams›z büyü-me olarak adland›r›lmaktad›r.

Bu makalede Türkiye’de yaflanan büyü-menin birçok yaz›da iddia edildi¤i gibi ger-çekten istihdam yaratmayan bir büyümeolup olmad›¤›, e¤er öyle ise bunun sebeple-

ri ve çözüm önerileri, sanayi sektörü içeri-sinde en büyük paya sahip olan imalatsanayii kapsam›nda analiz edilmektedir.

‹ktisat teorisinde istihdams›z büyüme ge-nellikle teknolojik geliflmeler sonucu iflgü-cü verimlili¤i art›fllar›na, maliyet yüksekli-¤i nedeniyle yat›r›mlar›n art›r›lamamas›nave uygulanan iktisat politikalar›na ba¤lan-maktad›r. Makalede bu bilgilerden hareket-le kurulan modellerden yararlan›lm›flt›r.

Milli gelir büyümesi ile imalat sanayiiningeliflimi aras›nda kuvvetli bir pozitif iliflki-nin varl›¤› bilinmektedir. fiüphesiz istih-dams›z büyüme ve iflsizlik üzerine daha ön-ce birçok çal›flma yap›lm›flt›r. Bunlardanbaz›lar› büyüme ile istihdam›, di¤er baz›la-r› sermaye birimi ve büyümeyi iliflkilendir-mifl, baz›lar›nda ise büyümenin sürdürüle-bilirlili¤i incelenerek büyümenin kaynakla-r›na inilmifltir. Büyüme muhasebeleri yap›-larak ülkelerin karfl›laflt›r›ld›¤› çal›flmalarda mevcuttur. Bunlardan baz›lar›na III. Bö-lümde yer verilmifltir. Mevcut çal›flmalar›nço¤u Türkiye genelinde yap›lan çal›flmalar-d›r. Bu makalede ise di¤erlerinden farkl›olarak Türkiye imalat sanayiinde, büyüme-ye ra¤men istihdam›n art›r›lamay›fl› 1988-2007 dönemi ele al›narak istihdam, üretim,verimlilik ve ücretler aç›s›ndan ekonomet-rik modeller yard›m›yla analiz edilmifltir.Böylece bir yandan iflsizlik artarken bölü-flüm parametrelerinde de¤iflmeler olup ol-mad›¤›n›n araflt›r›lmas› da hedeflenmifltir.Bu çerçevede dinamik etkinlik süreciningereklili¤i ve Türkiye ekonomisi aç›s›ndan

90 T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

iflsizli¤in azalt›lamamas›n›n nedenleri orta-ya konulmufltur.

Çal›flma flu sistematik içinde gerçekleflti-rilmifltir; II.Bölümde önce toplam GSY‹Hbüyüme h›z› ve bunun içerisinde önemli biryer tutan imalat sanayiindeki üretim, is-tihdam verimlilik ve reel ücret endekslerin-deki geliflmeler incelenerek de¤erlendiril-mifltir. III. Bölümde literatür taramas› ya-p›lm›fl, IV. Bölümde özgün olarak gerçek-lefltirdi¤imiz ekonometrik analizler sunul-mufl ve V. Bölümde genel de¤erlendirmelerortaya konulufltur.

II. TÜRK‹YE GENEL‹NDE ‹fiS‹ZL‹K

VE ‹MALAT SANAY‹‹NDE ÜRET‹M,

‹ST‹HDAM, VER‹ML‹L‹K VE REEL

ÜCRET ENDEKSLER‹NE TOPLU

BAKIfi

2001 krizinden sonra Türkiye Ekonomi-sinde GSY‹H art›fl h›z› sürekli yükselen birseyir izleyerek 2002-2007 döneminde orta-lama büyüme h›z› %6,8 olmufltur. Bu orangeliflmifl ülkelerin büyüme h›z›ndan birazyüksek olmas›na ra¤men, geliflmekte olanönemli baz› ülkelerin ortalama büyüme h›-z›n›n da alt›ndad›r.

Öte yandan ülkemizdeki büyüme h›z›2004 y›l›nda %9,4 gibi dönemin en yüksekdüzeyine ulaflt›ktan sonra 2005, 2006 ve2007 y›llar›nda giderek düflmüfltür.2008’de de %4 civar›nda bir gerçekleflmebeklenmektedir.

Bu genel büyüme h›z›na paralel olarak

imalat sanayinin büyüme h›z› da 2004 y›-l›nda %11,9’a ulaflm›fl, izleyen y›llarda gi-derek düflmüfl ve 2007’ de % 5,4 olarak ger-çekleflmifltir. Görüldü¤ü gibi hem genelhem de imalat sanayi büyümesi 2004’densonra önemli oranda düflüfller göstermifltir.

Türkiye’de istihdamdaki geliflmeler ince-lendi¤inde konunun ne kadar önemli oldu-¤u ortaya ç›kmaktad›r. 2002-2007 döne-mindeki iflsizlik oranlar›na bakt›¤›m›zda buoran›n % 10’lar›n alt›na düflürülemedi¤i gö-rülmektedir. Hatta 2007’ de % 11,6 düzeyi-ne ulafl›lm›flt›r. Bu da yaklafl›k 2,5 milyoniflsiz insan demektir.

Bu oran iflsizlik tan›m›ndaki baz› eksik-likleri içeren bir tan›md›r. fiöyle ki, hanehalk› iflgücü anketlerinde sadece son birhafta içerisinde ifl bulmak üzere resmi ma-kamlara baflvuran kiflilerin say›s› esas al›n-maktad›r. Oysa ifl bulma umudu olmad›¤›n-dan, iflsiz oldu¤u halde ifl aramak için ma-kamlara baflvurmayan en az 2 milyon civa-r›nda insan›m›z oldu¤u bilinmektedir. Bun-lar›n da at›l iflgücü oldu¤u düflünülürse ifl-sizlik oran› % 17’lere ulaflmaktad›r (TÜ‹K,Mart 2008 ). Di¤er yandan istihdama kat›l-ma oran› % 42 seviyesine inmifltir. Bilindi-¤i üzere istihdama kat›lma oran› toplam ça-l›flanlar›n aktif nüfusa oran›d›r. Aktif nüfusise 15 yafl ve üzerindeki kifli say›m›zd›r.Ümidi k›r›l›p ifl aramayanlar da hesaba ka-t›l›rsa Türkiye’de hem iflsiz say›s› ço¤al-makta hem de iflsizlik oran› yükselmekte-dir.

91Türkiye ‹malat Sanayiinde Büyüme, ‹stihdam ve Verimlilik Sorunlar›

‹stihdam oran› 2002-2007 döneminde or-

talama % 45, iflgücüne kat›lma oran› ise %

49’ dur. Her iki göstergede de 2002’ den iti-

baren düflüfller olmufltur. Örne¤in 2004’ de

istihdam oran› %43, iflgücüne kat›lma ora-

n› ise % 47 seviyesinde gerçekleflmifltir.

Bu sonuçlar son befl y›ll›k dönemde artan

büyümeye karfl›n istihdam ve iflgücüne ka-

t›lma oranlar›nda ilerleme sa¤lanamad›¤›n›

ve iflsizlik oran›nda da art›fllar oldu¤unu

aç›kça ortaya koymaktad›r.

‹flsizlik ve istihdam bir yandan ülkedeuygulanan sanayi politikalar› öte yandand›fl ticaret ve kur politikalar› ile ve verimli-lik gibi teknik bir kavramla yak›ndan ilgilimakro ekonomik bir konudur.

Afla¤›daki Tabloda dönemler itibariylesermaye ve iflgücü verimlilikleri ile iflgücübafl›na düflen sermaye stoku ve art›fl h›zlar›verilmektedir.


Tablo 1: Dönemler ‹tibariyle ‹flgücü ve Sermaye Verimlili¤i ve Art›fl Oranlar›

Y/K Y/L K/L

1968-75 1,04 1 172 1 259

(- 12,8) (3,3) (18,9)

1976-80 0,53 1 427 2 722

(-14,7) (3,6) (22,6)

1981-85 0,45 1 525 3 412

(- 2,9) (2,8) (6,0)

1986-90 0,46 1 881 4 134

(0,3) (6,0) (5,7)

1991-95 0,42 2 115 5 030

(- 2,3) (3,0) (5,3)

1996-2000 0,39 2 349 5 975

(-2,0) (3,4) (5,4)

2001-2006 0,39 2 739 7 005

(1,2) 5,1 (4,0)Kaynak: TÜ‹K Elektronik Veri Taban›-Kendi hesaplamalar›m›z.

Parantez içindeki de¤erler ilgili dönem için ortalama art›fl h›z›n› göstermektedir.

Y: Gayri Safi Yurt ‹çi Has›la, K: Sermaye Stoku, L: ‹stihdam: 15+ yafl

1998 fiyatlar›yla. Burada Y/K sermaye verimlili¤i, Y/L emek verimlili¤i, K/L sermaye yo¤unlu¤udur.

Burada K sermaye stoku sabit sermayeyat›r›m› verileri kullan›larak taraf›m›zdanafla¤›daki yöntemle hesaplanm›flt›r.

Kt = (1 – d)Kt–1 + It (1)

Eflitlik (1)’de Kt–1, bafllang›ç dönemi ser-

maye stokunu, 0 < d < 1 aral›¤›nda tan›ml›afl›nma pay›n›, It ise t dönemindeki sabit

sermaye yat›r›mlar›n› göstermektedir. g, or-talama büyüme h›z›n› göstermek üzere,Nehru ve Dhareshwar (1993) çal›flmas›n›takiben afl›nma oran› 0,05 al›nm›fl ve Kt–1

afla¤›daki gibi hesaplanm›flt›r.

Kt = It/(g + d) (2)

Tabloya bak›ld›¤›nda yaklafl›k son 40 y›l-l›k dönemin k›smi verimlilikleri flöyle birdurum sergilemektedir:

2001-2006 dönemi sermaye verimlili¤iart›fl oran› di¤er dönemlere göre pozitif birseyir izlemifl ve y›ll›k ortalama %1,2 ora-n›nda artm›flt›r. 1986-90 dönemi hariç ön-ceki dönemlerin tamam›nda sermaye ve-rimlili¤i art›fl oranlar› negatif ç›km›flt›r.Emek verimlili¤ine gelince 2001-2006 dö-neminde y›ll›k ortalama art›fl h›z› %5,1’likbir performans göstererek nispeten yüksekdüzeye ulaflm›flt›r. 2001 sonras› dönem heriki verimlilik göstergesi aç›s›ndan da olum-lu durumdad›r. Ancak verimlilik aç›s›ndan

olumlu olarak yaflanan bu sürecin istihda-

m›n art›r›lmas›na dolay›s›yla iflsizli¤in azal-

t›lmas›na neden katk› yapmad›¤› bu maka-

lede araflt›r›lan ve tart›fl›lan konulardan biri-

dir. Di¤er yandan sermaye yo¤unlu¤undaki

art›fl dönemler itibariyle giderek azalm›flt›r.

Bu da son 20-25 y›lda Türkiye’nin ciddi bir

yat›r›m erozyonu içinde oldu¤unu göster-

mektedir.

Türkiye’deki ekonomik büyümenin nite-

li¤i hakk›nda bir fikir sahibi olabilmek için

öncelikle üretim, istihdam, verimlilik ve

ücret de¤iflkenleri aras›ndaki iliflkilere top-

luca bir göz atmak gereklidir. Bu amaçla

afla¤›da önce 1988- 2007 dönemi incelen-

mifl daha sonra bu dönem ikiye ayr›larak

kriz y›l› olan 2001 öncesi ve sonras› olmak

üzere incelemeler yap›lm›flt›r.

‹lk olarak Türkiye ‹malat sanayiinde

1988-2007 döneminde üretim, istihdam,

verimlilik ve ücret endekslerindeki de¤i-

flimler dönemsel olarak incelenmifltir. En-

dekslerdeki geliflmeler üçer ayl›k dönemler

itibariyle Tablo 2, Tablo 3, Tablo 4 ve Tab-

lo 5’de yer almaktad›r. Ayr›ca endekslere

topluca bir arada bakabilmek için 1988-

2007 aras› y›ll›k olarak da incelenmifl ve

Tablo 6’da verilmifltir.

Tablolarda 1997 y›l› baz al›nm›fl ve en-

deks say›s› 100 olarak gösterilmifltir. Dö-

nemlerde yer alan indeks say›lar› ise 1997

y›ll›k ortalama de¤erlerine göre de¤iflimi

göstermektedir.



Tab

lo 2

:D

önem

ler

‹tib

ariy

le ‹

mal

at S

anay

i Üre

timde

Çal

›flan

lar

End

eksi

(19

97 =

100

)

Y›l

1.

Dön

em

2.

Dön

em

3.

Dön

em

4.

Dön

em

Y›l

l›k

Orta

lam

a

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

1988

181,

710

3,4

118,

219

0,2

108,

912

3,5

169,

810

9,7

119,

718

3,0

101,

211

5,9

181,

210

5,8

119,

3

1989

177,

596

,411

1,9

182,

610

2,8

117,

317

2,0

106,

611

7,9

179,

999

,911

4,3

178,

010

1,4

115,

4

1990

167,

799

,311

2,1

180,

410

3,9

117,

716

8,9

104,

811

5,9

180,

196

,411

1,6

174,

310

1,1

114,

3

1991

166,

789

,110

3,7

169,

088

,410

3,2

156,

487

,510

0,1

170,

780

,897

,316

5,7

86,5

101,

1

1992

154,

977

,992

,415

9,7

81,0

95,5

151,

980

,393

,616

0,6

79,5

94,4

156,

879

,794

,0

1993

138,

378

,189

,414

6,8

80,4

92,5

157,

281

,795

,714

5,7

80,4

92,2

147,

080

,292

,5

1994

132,

981

,190

,813

5,6

78,4

88,8

143,

776

,588

,913

2,7

77,7

87,7

136,

278

,489

,1

1995

111,

281

,086

,612

0,4

85,1

91,6

121,

488

,594

,511

6,6

89,4

94,3

117,

486

,091

,8

1996

102,

588

,591

,010

6,2

91,1

93,8

112,

993

,196

,710

7,9

96,3

98,4

107,

492

,395

,0

1997

92,7

96,4

95,7

100,

498

,799

,010

7,3

103,

010

3,8

99,6

101,

910

1,5

100,

010

0,0

100,

0

1998

86,9

100,

898

,394

,210

3,0

101,

410

0,6

103,

510

3,0

93,0

99,1

98,1

93,7

101,

610

0,2

1999

83,0

92,3

90,6

91,7

92,7

92,4

93,7

91,5

91,9

87,4

90,2

89,8

89,0

91,7

91,2

2000

76,0

87,2

85,1

85,2

91,8

90,5

89,3

92,1

91,7

83,7

90,0

89,0

83,6

90,3

89,1

2001

74,5

86,2

84,0

80,5

83,0

82,4

80,1

81,8

81,5

77,7

79,1

78,9

78,2

82,5

81,7

2002

66,0

80,9

78,2

70,8

84,9

82,5

73,7

86,3

84,3

73,7

85,3

83,6

71,1

84,4

82,2

2003

63,3

86,0

82,2

66,2

87,5

84,0

69,8

88,4

85,5

65,8

86,1

83,2

66,3

87,0

83,7

2004

54,7

88,1

82,8

58,9

91,4

86,3

63,1

91,7

87,4

59,4

89,2

85,0

59,0

90,1

85,4

2005

49,1

90,9

84,4

54,7

90,3

84,8

57,7

90,7

85,8

55,1

88,8

84,1

54,2

90,2

84,8

2006

47,5

89,2

82,8

52,6

89,2

83,6

54,4

90,5

85,2

53,5

90,2

85,1

52,0

89,8

84,2

2007

46,0

91,5

84,7

50,6

91,3

85,3

54,7

92,3

86,8

Kayn

ak

:T

Ü‹K

Ele

ktro

nik

Ver

i Tab

an›-

Ken

di h

esap

lam

alar

›m›z

95Türkiye ‹malat Sanayiinde Büyüme, ‹stihdam ve Verimlilik Sorunlar›T

ablo

3:

Dön

emle

r ‹t

ibar

iyle

‹m

alat

San

ayi Ü

retim

End

eksi

(199

7=10

0)

Y›l

1.

Dön

em

2.

Dön

em

3.

Dön

em

4.

Dön

em

Y›l

l›k

Orta

lam

a

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

1986

68,6

44,6

49,8

71,7

47,5

53,0

79,3

49,0

56,0

86,7

54,0

61,8

76,6

48,8

55,2

1987

77,2

47,5

54,2

82,7

52,0

59,0

86,0

51,5

59,5

103,

461

,471

,687

,353

,161

,1

1988

89,9

54,2

62,4

88,7

52,2

60,7

87,5

51,1

59,6

91,5

55,6

64,4

89,4

53,3

61,8

1989

86,3

51,0

59,2

76,6

55,8

60,3

85,4

57,9

64,0

89,1

62,4

68,7

84,4

56,8

63,1

1990

85,4

59,9

65,6

86,1

60,5

66,1

89,7

64,0

69,6

94,5

68,9

74,9

88,9

63,3

69,1

1991

84,8

56,2

62,8

85,5

62,4

67,4

94,5

68,5

74,1

96,7

71,0

77,0

90,4

64,5

70,3

1992

83,7

64,6

68,7

88,6

64,9

70,0

96,2

70,3

75,9

96,9

72,9

78,4

91,4

68,2

73,3

1993

85,9

65,4

69,8

92,0

75,6

79,1

99,5

78,9

83,4

96,8

83,5

86,5

93,6

75,9

79,7

1994

90,6

68,9

73,6

95,0

59,8

67,5

99,2

65,7

72,9

99,0

72,3

78,4

96,0

66,7

73,1

1995

86,2

70,3

73,7

93,2

79,3

82,4

100,

383

,987

,598

,285

,588

,494

,579

,883

,0

1996

91,3

78,1

80,9

92,8

86,8

88,2

96,1

89,5

91,1

108,

992

,896

,597

,386

,889

,2

1997

93,8

88,2

89,4

96,5

98,9

98,4

100,

810

4,4

103,

610

8,9

108,

510

8,6

100,

010

0,0

100,

0

1998

91,4

97,3

96,1

95,8

101,

210

0,1

106,

610

2,5

103,

410

8,8

98,8

100,

910

0,7

100,

010

0,1

1999

94,7

84,6

86,7

103,

010

0,0

100,

691

,297

,996

,594

,010

1,2

99,7

95,7

95,9

95,9

2000

80,6

91,1

88,9

84,0

111,

210

5,5

89,7

112,

110

7,4

104,

510

6,9

106,

489

,710

5,3

102,

1

2001

86,2

89,1

88,5

85,4

94,3

92,4

89,6

97,7

96,0

97,1

91,5

92,7

89,6

93,2

92,4

2002

88,2

92,4

91,5

91,7

108,

710

5,1

97,8

109,

510

7,1

97,5

108,

610

6,3

93,8

104,

810

2,5

2003

91,1

103,

910

1,2

92,4

115,

311

0,5

100,

412

3,0

118,

399

,412

3,1

118,

195

,811

6,3

112,

0

2004

92,1

118,

911

3,3

94,0

138,

912

9,5

96,6

137,

012

8,6

99,4

129,

812

3,4

95,5

131,

212

3,7

2005

87,9

128,

011

9,6

98,1

141,

413

2,3

100,

714

2,6

133,

910

1,5

140,

713

2,5

97,0

138,

212

9,6

2006

82,8

133,

512

2,9

104,

015

3,3

143,

010

7,1

149,

514

0,7

107,

414

9,2

140,

410

0,3

146,

413

6,8

Kayn

ak

:T

Ü‹K

Ele

ktro

nik

Ver

i Tab

an›-

Ken

di h

esap

lam

alar

›m›z


Tab

lo 4

:‹m

alat

San

ayi Ü

retim

de Ç

al›fl

an K

ifli B

afl›n

a K

›sm

i Ver

imlil

ik E

ndek

si (

1997

= 1

00)

Y›l

1.

Dön

em

2.

Dön

em

3.

Dön

em

4.

Dön

em

Y›l

l›k

Orta

lam

a

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

1988

49,5

52,4

52,8

46,6

47,9

49,1

51,5

46,6

49,8

50,0

54,9

55,6

49,4

50,5

51,8

1989

48,6

52,9

52,9

41,9

54,3

51,4

49,7

54,3

54,3

49,5

62,5

60,1

47,4

56,0

54,7

1990

50,9

60,3

58,5

47,7

58,2

56,2

53,1

61,1

60,1

52,5

71,5

67,1

51,1

62,8

60,5

1991

50,9

63,1

60,6

50,6

70,6

65,3

60,4

78,3

74,0

56,6

87,9

79,1

54,6

75,0

69,8

1992

54,0

82,9

74,4

55,5

80,1

73,3

63,3

87,5

81,1

60,3

91,7

83,1

58,3

85,6

78,0

1993

62,1

83,7

78,1

62,7

94,0

85,5

63,3

96,6

87,1

66,4

103,

993

,863

,694

,686

,1

1994

68,2

85,0

81,1

70,1

76,3

76,0

69,0

85,9

82,0

74,6

93,1

89,4

70,5

85,1

82,1

1995

77,5

86,8

85,1

77,4

93,2

90,0

82,6

94,8

92,6

84,2

95,6

93,7

80,4

92,6

90,4

1996

89,1

88,2

88,9

87,4

95,3

94,0

85,1

96,1

94,2

100,

996

,498

,190

,694

,093

,8

1997

101,

191

,693

,596

,010

0,3

99,5

93,8

101,

599

,910

9,2

106,

610

7,1

100,

010

0,0

100,

0

1998

105,

296

,597

,810

1,7

98,3

98,7

106,

099

,010

0,4

117,

099

,710

2,9

107,

598

,410

0,0

1999

114,

191

,795

,711

2,3

107,

910

8,9

97,3

107,

010

5,0

107,

611

2,2

111,

010

7,8

104,

710

5,2

2000

106,

110

4,5

104,

598

,612

1,1

116,

610

0,4

121,

711

7,1

124,

911

8,8

119,

610

7,5

116,

511

4,5

2001

115,

710

3,1

105,

110

6,1

113,

511

2,1

111,

511

9,4

117,

712

4,5

116,

111

7,6

114,

511

3,0

113,

1

2002

133,

811

4,1

117,

012

9,5

127,

912

7,4

132,

612

6,9

126,

913

2,3

127,

212

7,0

132,

112

4,0

124,

6

2003

143,

912

1,0

123,

413

9,6

131,

713

1,4

143,

813

9,0

138,

215

1,1

143,

114

2,1

144,

613

3,7

133,

8

2004

168,

413

5,0

136,

815

9,6

152,

015

0,1

153,

114

9,4

147,

116

7,3

145,

514

5,2

162,

114

5,5

144,

8

2005

179,

014

0,8

141,

717

9,3

156,

615

6,0

174,

515

7,2

156,

118

4,2

158,

415

7,6

179,

315

3,3

152,

9

2006

174,

314

9,7

148,

419

7,7

171,

917

1,1

196,

916

5,2

165,

120

0,7

165,

416

5,0

192,

416

3,1

162,

4

Kayn

ak

:T

Ü‹K

Ele

ktro

nik

Ver

i Tab

an›-

Ken

di h

esap

lam

alar

›m›z

97Türkiye ‹malat Sanayiinde Büyüme, ‹stihdam ve Verimlilik Sorunlar›T

ablo

5:

‹mal

at s

anay

iinde

Saa

t Bafl

›na

Ree

l Ücr

et E

ende

ksi (

199

7=10

0)

Y›l

1.

Dön

em

2.

Dön

em

3.

Dön

em

4.

Dön

em

Y›l

l›k

Orta

lam

a

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

Devle

tÖ

zel

Top

lam

1988

39,8

63,9

58,2

40,9

6055

,143

,266

,660

,844

,175

,967

,942

66,6

60,5

1989

42,9

76,1

66,6

53,4

77,8

7267

,280

,980

,376

,987

,789

,160

,180

,677

1990

6789

,585

,681

,187

,289

,989

,810

0,7

102,

782

,793

9580

,192

,693

,3

1991

77,2

129,

711

5,7

82,5

133,

612

0,2

119,

112

9,6

134,

714

0,1

126,

814

2,5

104,

712

9,9

128,

2

1992

114,

812

1,5

126,

513

2,1

130,

313

9,3

129,

313

0,5

139

127,

112

7,4

135,

212

5,8

127,

413

5

1993

126,

813

9,6

142,

212

7,6

140,

914

3,5

123

130,

613

5,8

143,

412

8,2

141,

813

0,2

134,

814

0,8

1994

139,

913

2,2

141,

910

4,8

101,

710

8,8

94,6

95,6

101,

311

0,3

89,6

102,

411

2,4

104,

711

3,5

1995

97,8

96,4

99,9

9297

,298

,979

,397

,294

,310

091

,296

,292

,295

,597

,3

1996

89,2

95,4

9593

91,9

93,7

86,6

102,

710

083

100,

597

87,9

97,6

96,4

1997

87,1

104,

199

,911

0,4

99,1

102

99,2

102,

210

1,6

99,3

95,2

9610

010

010

0

1998

107

99,2

99,8

106,

810

0,5

101,

410

0,2

101,

210

0,7

103,

996

97,4

104,

499

,299

,8

1999

110,

711

3,4

112

122,

910

6,8

110,

213

3,2

110,

211

5,4

127,

310

0,7

106,

112

3,5

107,

711

0,9

2000

137,

510

7,5

111,

613

7,7

103,

610

9,4

146,

810

611

3,2

149,

210

2,8

111,

114

2,8

104,

911

1,3

2001

143,

410

1,2

107

120,

587

,493

,412

4,5

89,1

95,3

117,

882

,188

,312

6,5

89,9

96

2002

125,

385

,990

127,

684

,689

,512

9,6

88,1

92,7

125,

983

87,9

127,

185

,490

2003

122,

286

,789

,211

6,3

82,3

84,8

118,

687

,189

,212

4,5

87,2

9012

0,4

85,8

88,3

2004

125,

888

,989

,412

5,2

88,5

89,1

125,

291

,792

,212

8,1

90,6

91,4

126

89,9

90,5

2005

136,

892

92,3

132

90,3

9113

6,5

92,6

93,7

138,

990

,592

136

91,3

92,2

2006

131,

493

,793

,212

8,4

91,5

91,5

131,

193

,793

,713

6,9

93,3

93,9

131,

993

93,1

Kayn

ak

:T

Ü‹K

Ele

ktro

nik

Ver

i Tab

an›-

Ken

di h

esap

lam

alar

›m›z

II.1 Çal›flanlar Endeksindeki Geliflme-

ler

‹lk olarak Tablo 2’de yer alan 1988-2007döneminde ‹malat Sanayiinde üretimde ça-l›flanlar endeksindeki geliflmelere bak›ld›-¤›nda flu saptamalar yap›labilir; 1997 y›l›n›100 kabul ederek 2006 y›l›na kadar istih-dam endeksinin zaman zaman de¤iflmekleberaber genel olarak düfltü¤ü saptanm›flt›r.Örne¤in 1997 y›l›nda 100 olan endeksin1999’da 91,2’ye düfltü¤ü 2001’deki büyük

krizde ise 81.7’ ye düfltü¤ü görülmektedir.

2001 krizinden sonra istihdam endeksinde

göreli de olsa k›smi art›fllar izlenmektedir.

Örne¤in 2002’de 82,2, 2005’de 84,8 ve

2006’da ise 84,2 olarak gerçekleflmifltir.

Söz konusu tabloya göre 2002 y›l›ndan iti-

baren tatmin edici olmasa da çok düflük

miktarda bir art›fl yaflanm›flt›r. Ancak bu ge-

liflmeler 1997 y›l›ndaki seviyesine hiçbir

zaman ulaflamam›flt›r. Nitekim 1997 y›l›na

göre 2006 da % 16’l›k bir istihdam düflüflü


Grafik 1: Y›llar ‹tibariyle ‹malat Sanayine ‹liflkin Çeflitli Endeksler

kaydedilmifltir. Öte yandan yine tablodanizlenebilece¤i gibi 1988 y›l›nda istihdamendeksi 119,3’dür. Demek ki 1980’li y›llar-daki istihdam düzeylerine ne 90’l› y›llardane de 2000’li y›llarda ulafl›lamam›flt›r.

Sonuç olarak 1988-2006 döneminde bafl-lang›ç y›l› olan 1988’e göre imalatsanayiinde istihdam zaman zaman inifl ç›-k›fllara ra¤men genel olarak gerilemifltir.Bu düflüfl son 20 y›lda Türkiye’de üretiminartmas›na ra¤men istihdamda bir geliflmeolmad›¤›n›n göstergesidir.

‹malat sanayiinde 1997 y›l› baz al›nd›-¤›nda 1988-2007 döneminde devlet kesi-minde üretimde çal›flanlar endeksi devaml›olarak azalm›flt›r. 1997’de 100 olan endeks2006’da 52’ye inmifltir. Kuflkusuz bu du-rum kamunun yeniden yap›lanma ve özel-lefltirme politikalar›yla yak›ndan ilgilidir.Ayn› dönemde özel kesim çal›flanlar endek-sinde ise inifl ç›k›fl e¤ilimleri vard›r.1997’de 100 olan endeks 2001’de 82,5’einmifl, 2002’den sonra ise yükselerek sony›llarda 90 rakam›na ulaflm›flt›r. Ama hala1997 seviyesinin alt›ndad›r. Özel kesiminçal›flanlar endeksindeki bu görünüm sektö-rün konjonktürel geliflmelerden yak›ndanetkilendi¤ini göstermektedir.

II.2. Üretim Endeksindeki Geliflmeler

‹kinci olarak Tablo 3’te yer alan üretimendekslerindeki geliflmeler de¤erlendirildi-¤inde flu sonuçlara ulafl›labilir; 1997 y›l›nda100 olan üretim endeksi 1986 y›l›nda55,2’dir. 1993 y›l›na kadar sürekli yüksele-

rek 79,7 olan üretim endeksi 1994’de73,1’e düflmüfltür. Ülkemizde, 1994 y›l›n›nilk çeyre¤inde büyük bir kriz yaflanm›fl ol-du¤u düflünülürse bu sonuç normaldir.1995 y›l›ndan itibaren giderek yükselenüretim endeksi 1997’ de 100 olmufl, 1999’da ise tekrar 95,9’a düflmüfltür. Türkiye’nin1999 y›l›nda yaflad›¤› deprem afeti düflünü-lürse bu sonuç da normal olarak kabul edi-lir. 2000 y›l›nda yeniden yükselen üretimendeksi 102,1 olmufl, 2001’ de ise yeniden92,1’e düflerek % 10’luk önemli bir gerile-me kaydetmifltir. Bu düflüfl 2001 y›l›ndayaflanan Cumhuriyet tarihimizin en büyükekonomik krizinin sonucudur. 2002 y›l›n-dan itibaren yeniden yükselifle geçen üretimendeksi 2006 y›l›na kadar sürekli yüksele-rek 136,3 de¤erine ulaflm›flt›r. Son yirmi y›-la topluca bakt›¤›m›zda kriz y›llar›nda do-¤al olarak düflüfl gösteren üretim endeksiningenel trendi ise art›fl yönünde olmufltur. Sü-rekli ve istikrarl› bir art›fl ise 2002-2006 dö-neminde yaflanm›flt›r. Ancak bir önceki tab-loyu de¤erlendirirken de belirtildi¤i gibiüretimdeki bu büyüme trendi ne yaz›k ki is-tihdamda ayn› gidiflat› gösterememifltir.

‹malat sanayiinde 1997 y›l› baz olarakal›nd›¤›nda, 1986-2006 döneminde devletkesiminde üretim endeksi çeflitli inifl ç›k›fl-lar göstermifltir. 1997’de 100 olan endeks2001’de 89,6’ya kadar düflmüfl, bu tarihtensonra da sürekli artarak 2006’ da 100,3’eç›km›flt›r. Böylece 1997 seviyesi ancak2006’ da yakalanm›flt›r. Ayn› dönemde özelkesim üretim endeksinde ise kriz y›llar›nda


düflüfller olmufl, 2001’den sonra sürekli ar-tan endeks 2006’da 146,4’e yükselmifltir.

II.3. Emek Verimlili¤indeki Geliflmeler

Üçüncü olarak Tablo 4’de yer alan emekverimlili¤i endeksleri incelenmifltir. Ayn›dönemde emek verimlili¤i geliflmelerinebak›ld›¤›nda flu sonuçlar ç›kar›labilir; 1997baz al›nd›¤›nda 2006 y›l›ndaki emek verim-lili¤i endeksinin 162,4 oldu¤u görülmekte-dir. Bu, ilk bak›flta oldukça yüksek bir art›flolarak gözükmektedir. Ancak çal›flmadakidi¤er bulgularla bir arada de¤erlendirildi-¤inde bu rakamlar›n teknolojik geliflmeyeya da befleri sermaye art›fl›na dayanan birsonuç olmay›p özellikle kamu kesimindekiistihdam daralmas›yla, özel kesimin serma-ye donan›m› ithaline dayanan tart›flmal› birgeliflme oldu¤u ileri sürülebilir.

Emek verimlili¤i 1988 y›l›nda 51,8 iken1997’ de 100 ve 2006’da da 162 olarak he-saplanm›flt›r. 20 y›ll›k dönemde zaman za-man küçük oranda inifl ç›k›fllar olmas›nakarfl›n genel olarak oldukça yüksek say›la-bilecek bir art›fl söz konusu olmufltur. An-cak bu art›fl, beraberinde istihdam ve yat›-r›m art›fl›n› sürükleyemedi¤i için statik ve-rimlilik art›fl› olarak nitelendirilmektedir.Böylece Türkiye imalat sanayiinin son 20y›lda istihdam ve yat›r›m konular›ndaönemli bir duraksama çizgisi içerisine gir-mifl oldu¤u ortaya konulmaktad›r.

‹malat sanayiinde 1997 baz y›l›na göre1988-2006 döneminde devlet kesimindeemek verimlili¤i endeksi sürekli olarak art-

m›flt›r. 1997’de 100 olan endeks 2006’da192,4’e ulaflm›flt›r. Kuflkusuz bu durum ka-munun yeniden yap›lanma, özellefltirme veistihdam politikalar›yla yak›ndan ilgilidir.Ayn› dönemde özel kesim emek verimlili¤iendeksinde de olumlu geliflmeler olmufl,1997’de 100 olan endeks 2006’da 163,1’eyükselmifltir.

II.4. Ücret Endeksindeki Geliflmeler

‹malat sanayiinde 1988-2006 aras› reelücret geliflmeleri ise Tablo 5’de izlenmek-tedir. 1997 baz y›l›na göre daha önceki y›l-larda önemli oranda inifl ç›k›fllar gösterenreel ücret endeksi 1998’den sonra daha ka-rarl› bir çizgi izlemifltir. Örne¤in 1991 y›-l›nda 128,2 olan reel ücret endeksi 1993’ de140,8’e yükselmifltir. 1994 krizinde ise bü-yük bir düflüfl göstererek 113,6’ya gerile-mifltir. 1995 ve 1996 y›llar›nda da düflüfllerdevam etmifl, 1999 y›l›nda ise yükselerek110,9’a ulaflm›flt›r. 2000 y›l›na gelince tek-rar düflmeye bafllayan bu endeks de¤eri2003 y›l›nda 88,3’e kadar gerilemifltir.2003’ den sonra ise k›smi oranda iyileflme-ler gözlenmifl ve 2006’ da 93,1 seviyesineulaflm›flt›r. Ele al›nana di¤er reel gösterge-lere göre en çok oynakl›¤›n bulundu¤u en-dekstir. 2006 y›l›nda ise 1997 y›l›na görereel ücretlerde % 7’lik bir düflüfl meydanagelmifltir.

‹malat sanayiinde 1988-2007 döneminde,devlet kesiminde 1997 bazl› reel ücret en-deksi çeflitli inifl ç›k›fllar göstermifltir.1997’de 100 olan endeks 2006’da 131,9 ol-mufltur. Ayn› dönemde özel kesimde reel

100 T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

ücret endeksi de inifl ç›k›fl e¤ilimleri göster-mifltir. 1997’de 100 olan endeks 2006’da93’e düflerek 7 puan gerilemifltir.

1980 sonras› ücret geliflmelerine daha ge-nifl bir perspektiften bak›ld›¤›nda ise afla¤›-daki bulgulara ulafl›lmaktad›r.

Ücretlerin Türkiye’de 1980 sonras› seyri-ne bak›ld›¤›nda, iflgücü piyasas›n›n kurum-sal yap›s›ndaki de¤iflimler ve makroekono-mik politikalar sonucu iniflli ç›k›fll› bir yap›gözlenmektedir. 1980’li y›llarda küresel re-kabet koflullar›n›n daha da önem kazanma-s› ile birlikte, reel ücretlerde sert bir iniflgerçekleflmifltir. 1980’lerin sonlar›na do¤ruise sendikal faaliyetlerin serbestleflmesi veekonomideki büyümenin etkisi ile öncekidönemde kaydedilen kay›plar› fazlas› ile te-lafi edici bir ç›k›fl dönemi yaflanm›flt›r. Bu-nunla beraber bu dönemde kamu ücretlerin-deki art›fllar›n, özel sektör ücretlerindekikazan›mlar›n önünü açan bir lider rolü üst-lendi¤i söylenebilir. Ancak 1994 krizi ilebirlikte gelen kârl›l›k darbo¤azlar› ve ayn›zamanda kamu bütçe aç›klar›n›n artan bas-k›s›, gerek özel, gerekse kamu sektöründeücretlerin bir kez daha düflüfle geçmesineneden olmufl, bu genel düflüfl 2001 krizi iledaha da belirginleflmifltir.

Buraya kadar incelenen tablolardan gö-rülmüfltür ki son 20 y›lda üretim ve verim-lilik artarken, istihdam ve reel ücretlerdedüflüfller meydana gelmifltir. ‹stihdamdakidüflüfllere göre ücretlerde daha büyük dal-galanmalar yaflanm›flt›r. Bu sonuç Türki-ye’de yaflanan büyüme olgusunun istihdam

yaratmayan bir nitelikte oldu¤unu aç›kçagözler önüne sermektedir.

Bu sonucun, Türkiye Kalk›nma Bankas›-n›n, imalat sanayiinin yap›sal analizi vesektörel performans de¤erlendirmesi isimliçal›flma raporunda, üretim art›fl›na ra¤menolufltu¤u ortaya konulmufltur (TKB 2007,s.3-4).

Bunun nedenleri bu makalenin yan› s›rabaflka çal›flmalarda da incelenmifltir. Örne-¤in Taymaz-Suiçmez “Türkiye’de Verim-lilik Büyüme ve Kriz” adl› çal›flmada özelimalat sanayiinde emek verimlili¤i artar-ken, ücretlerin gerilemifl oldu¤u 2000 -2004 y›llar› aras›nda yap›lan bir analizle or-taya ç›kar›lm›flt›r (Taymaz ve Suiçmez,2005:63) .

II.5. Son On Y›ll›k Dönemle ‹lgili De-

¤erlendirmeler

Bu genel de¤erlendirmenin ard›ndan sonon y›ll›k dönem olan 1997-2007 dönemindeimalat sanayiinde reel de¤iflkenlerin seyri-nin topluca izlenebilmesine imkan verenTablo 6 haz›rlanm›flt›r.

1997-2007 döneminde reeel sektör de¤ifl-melerine bak›ld›¤›nda flu sonuçlara ulafl›l-maktad›r;

• üretim yüzde 37 oran›nda artm›flt›r.

• istihdam yüzde 16 oran›nda daralm›fl-

t›r.

• emek verimlili¤inde yüzde 62’lik art›fl

olmufltur.


• Ücretlerde ise endeks de¤erinde 1999 ve2000 y›llar›nda bir art›fl görülmüflse de2001’ deki büyük düflüflle birlikte 2006y›l›nda hala 1997’ deki de¤erinin alt›n-dad›r. Üretimde çal›flan kifli bafl›na reel

kazanç % 15, üretimde çal›fl›lan saat ba-

fl›na reel ücret ise yüzde 7 oran›nda ge-rilemifltir.

Böylece bir yandan iflsizlik öte yandanbölüflüm parametrelerinde bozulma gözük-mektedir.

Bu durumda daha az istihdam ile daha

çok üretim elde edilmifltir. Bu görünüm“ekonomiklik” prensiplerine uygundur.Ancak e¤er bir ülkede iflsizlik temel sorunise istihdam› azaltarak yani iflsizli¤i artt›ra-rak de¤il de, daha çok istihdam ile çok da-ha fazla üretim yapabilmenin yollar› bulun-mal›d›r. Yani dinamik etkinlik denilen veistihdam›n, üretimin, verimlili¤in, yat›r›m-lar›n ve ihracat›n hep bir arada artt›r›ld›¤›bir sürecin yaflanmas› gereklidir.

1997’den 2007’ye gelinceye kadarki 10y›lda, % 62,5 oran›nda artm›fl gözükenemek verimlili¤i hakk›nda ise flunlar düflü-

102 T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

Tablo 6: ‹malat Sanayii ‹statistiklerine Toplu Bak›fl

Kaynak: Türkiye Kalk›nma Bankas›,(2007), “Türkiye ‹malat sanayiinin Yap›sal Analizi ve Sektörel Performans De-¤erlendirilmesi,” s.4 ve Kendi Hesaplamalar›m›z.

nülmektedir; Bilindi¤i üzere emek verimli-li¤i, üretim endeksinin istihdam endeksinebölünmesiyle bulunur. Dolay›s›yla bu ikiendeksin oynakl›¤›ndan da etkilenir. Örne-¤in; üretim endeksindeki azalma istihdamendeksindeki azalmadan daha küçükseemek verimlilik endeksi sanki “artm›fl” gibigözükür. Nitekim 20.12.2005 tarihli D‹EHaber Bülteni verilerinde; 2005 y›l› I. Dö-neminde devlet kesiminde imalat sanayiin-de üretim endeksi yüzde 4,6 oran›nda azal-m›fl, istihdam endeksi 10,2 oran›nda azal-m›fl, ancak emek verimlili¤i yüzde 6,3 ora-n›nda “art›fl” göstermifltir.

Oysa hem üretim hem de istihdam azal-m›flt›r. Üretmek ve ifl yaratmak sorunu olanbir toplum için bu durum asl›nda son dere-ce olumsuzdur.

Yukar›daki tablodan da görüldü¤ü üzereklasik iktisatç›lar›n “her arz kendi talebiniyarat›r” söylemi gerçekleflmemektedir.Çünkü üretim ve verimlilik artt›¤› halde is-tihdam›n ve ücretlerin artmad›¤› hatta geri-ledi¤i görülmektedir. Bu durum bölüflümparametrelerinin giderek daha da bozulma-s› anlam›na gelmektedir. Bu noktada “iyi”bir kamu düzenleyicili¤ine ve denetimineihtiyaç bulunmaktad›r.

Bu durumda iflsizli¤in azalt›lamamas› flunedenlere ba¤lanmaktad›r; ‹lk sorumlu ola-rak 2001 y›l›nda uygulamaya konan güçlüekonomiye geçifl program›n›n içeri¤i ile il-gili argümanlar gösterilebilir Bu programdaöncelik büyüme ve istihdama de¤il fiyat is-tikrar›n›n sa¤lanmas›na verilmifltir. Dolay›-

s›yla bu program kapsam›ndaki uygulama-

lar hep bu do¤rultuda olmufltur. ‹flsizli¤in

azalt›lamamas› yolundaki ikinci etken AB

sürecindeki yap›sal de¤iflimlerdir. Bu sü-

reçte özellikle tar›m sektörüne yönelik ya-

p›sal reformlar büyük bir gizli iflsiz kitlesi-

nin sanayie ve kentlere do¤ru kaymas›na

yol açm›flt›r. Fakat, sanayi ve hizmet sek-

töründeki kapasitelerin aç›¤a ç›kan bu ifl

gücünü ifllendirebilme yetene¤inin zay›f ol-

mas›, kentlere göç eden bu kiflilere istihdam

olana¤› sa¤layamam›flt›r. Üçüncü etken

emek verimlili¤indeki yüksek art›fllard›r.

Her ne kadar uzun dönemde emek verimli-

li¤i art›fllar› istihdam yaratabilse de k›sa dö-

nemde verimlilik art›fl› ile iflsizlik aras›nda

ters orant› oldu¤u görülmektedir. Özellikle

özel kesimdeki verimlilik art›fl›nda teknolo-

jik geliflmeye ba¤l› olarak bir iflsizlik yara-

t›ld›¤› ortadad›r. Dördüncü faktör de 2001

krizini yo¤un bir flekilde yaflayan giriflimci

çevrelerin yeni ifl ve istihdam yaratma ko-

nusundaki tedirginlikleridir.

II.6. 2001 Krizi Öncesi ve Sonras›

Karfl›laflt›rmalar

1988-2007 dönemi için yap›lan toplu de-

¤erlendirmelerden sonra ülkemizde yafla-

nan en büyük kriz olarak nitelendirilen

2001 ekonomik krizinin istihdam ve emek

verimlili¤i üzerinde etkilerini incelemek

için Tablo 6’ dan yararlanarak afla¤›daki

de¤erlendirmeler yap›lm›flt›r.


Kriz öncesi istihdam endeksi 1997 düze-yinin alt›nda iken kriz sonras›nda birer pu-anl›k art›fllarla 2004 y›l›na kadar k›smi iyi-leflmeler göstermifl ama, yine de 1997 sevi-yesinin çok alt›nda kalm›flt›r. Örne¤in2006’daki istihdam seviyesi 1997’nin 16puan afla¤›s›ndad›r. 2001 krizi öncesine bi-raz daha yak›ndan bakt›¤›m›zda 2000 y›l›n-da 89 olan endeks 2001’de 81’e düflmüfltür.Bu düflüfl do¤ald›r ki sadece istihdamda de-¤il, üretim, verimlilik, ücretler gibi di¤ertüm reel göstergelerde hep birden olmufltur.‹flgücü verimlili¤indeki geliflmelere bakt›-¤›m›zda ise flunlar› görmekteyiz; 2001’ de2000 y›l›na göre verimlilik bir puan kadarküçük bir düflüfl göstermifltir. Ancak 1997baz y›l›na göre 2000’de verimlilik 114,5puan olmufl, kriz sonras› y›llarda düzenliolarak artan bir seyir izlemifl ve 2006’yagelindi¤inde 162,4 e ulaflm›flt›r.

Bu da gösteriyor ki kriz öncesine göre,sonraki y›llarda emek verimlili¤i ilk bak›fl-ta oldukça yüksek düzeylerde art›fl h›zlar›kaydetmifltir. Emek verimlili¤i art›fl› yamevcut istihdamla daha çok üretilerek yaayn› üretim daha az insanla sa¤lanarak yada daha az istihdam ile daha çok üretilereksa¤lanabilir.

Herhangi bir üretim sürecinde bu seçe-neklerden biri oldu¤unda emek verimlili¤iartm›fl görünür. Ancak, her art›fl ciddi bi-çimde analiz edilmeli ve ülkenin içinde bu-lundu¤u (durgunluk, iflsizlik, enflasyon vs)makro ekonomik koflullar dikkate al›narakideal bir “verimlilik art›fl›” tipi üzerinde du-rulmal›d›r.

III. L‹TERATÜR TARAMASI

‹ktisat literatüründe gerek ekonominingeneli, gerekse imalat sanayi özelinde bü-yüme, istihdam, iflsizlik ve verimlilik iliflki-leri üzerine çeflitli çal›flmalar yap›lm›flt›r.Bu çal›flmalardan baz›lar›nda ekonometrikaraflt›rmalar yap›lm›fl, baz›lar› da monogra-fi türünde çal›flmalard›r.

1929 büyük buhran›ndan itibaren yaflanangeliflmeler ve 1970’li y›llardan sonra flidde-ti ve süresi artan krizler, klasik görüflündo¤rulanmad›¤›n› göstermifltir. Günümüz-de de sadece ülkemizde de¤il tüm dünyadaiflsizli¤in artmakta oldu¤u incelenen çeflitliçal›flmalarda bulgulanm›flt›r. Küresel iflsiz-lik olarak da nitelendirilen bu tür iflsizli¤intüm dünyay› etkisi alt›na ald›¤› görülmekte-dir. Küresel rekabet ve dünya ticaret hac-mindeki art›flla birlikte iflgücü verimlilikle-rinde art›fllar oldu¤u da saptanmaktad›r.Bunda da teknolojik geliflmelerin pay›n›nyüksek oldu¤u öne sürülmekte ve istihdam-s›z büyümenin bir nedeninin de bu oldu¤uvurgulanmaktad›r (Kaynak, 2007:67). Nite-kim 2006 verimlilik raporunda da benzergörüflü destekleyen analiz sonuçlar›na va-r›lm›flt›r. Örne¤in raporun üçüncü bölü-münde yap›lan ekonometrik analizlerdeüretimin sermayeye göre esnekli¤i iflgücü-ne göre esnekli¤inden hayli yüksek ç›km›fl-t›r. Bu da sermaye mal›n›n yani makine vedonan›m›n üretim art›fl›ndaki pay›n›n, iflgü-cünün pay›ndan daha yüksek oldu¤unu gös-termektedir (Saraço¤lu ve Suiçmez, 2007,s.40).

104 T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

Türkiye imalat sanayiinde verimlilik, üre-tim, sermaye ve iflgücü iliflkilerini incele-yen MPM 2006 Verimlilik Raporu’nda,üretim fonksiyonu tahminleri yoluyla yap-m›fl oldu¤umuz ekonometrik analizlerde debunlar› do¤rulayan sonuçlara ulafl›lm›flt›r.Örne¤in raporun 31-60 sayfas› aras›ndakibulgularda üretimin sermayeye olan esnek-li¤i iflgücüne olan esnekli¤inden hat›r› say›-l›r derecede yüksek ç›km›flt›r. Bu bulgu sa-dece imalat sanayiinin genelinde de¤il, g›daiçki tütün, orman ürünleri, ka¤›t ürünleri,kimya petrol, tafl toprak, metal ana sanayi,gibi önemli alt sektörlerde de benzer ç›k-m›flt›r. Bu sonucun iktisadi anlam› imalatsektörlerindeki büyümenin arkas›nda, is-tihdamdan ziyade sermaye’nin oldu¤unuiflaret etmesidir.

Türkiye’de büyüme ile istihdam aras›n-daki iliflkileri araflt›ran çal›flmalardan bir di-¤erinde, büyümenin Türkiye için arzulan›rbir nitelikte olmad›¤› ve “iyi bir büyüme-nin” befleri sermayeyi art›ran özellikte ol-mas› gerekti¤i öne sürülmektedir ( Ay ve ,Karaçor, 2006: 68-84).

TÜS‹AD-DPT ( 2005) “Türkiye Ekono-misinde, Sermaye Birikimi, Verimlilik veBüyüme” bafll›kl› çal›flma raporunda,1972-2003 aras› dönem incelenmifl ve ara-lar›nda Türkiye’nin de bulundu¤u geliflmiflbat›l› ülkelerin ço¤unda büyüme muhasebe-si yap›lm›flt›r. Türkiye’de 1972-2000 döne-mindeki üretim art›fl›n›n % 72’ sinin serma-ye stokundan kaynakland›¤›, istihdam art›-fl›n›n katk›s›n›n ise % 21’ler düzeyinde kal-

d›¤› bulgulanm›flt›r (TÜS‹AD-DPT 2005:2-25). Bizim inceledi¤imiz dönem ile bu ça-l›flman›n dönemi tam olarak örtüflmese debüyüme, verimlilik, istihdam konusundabenzer sonuçlar›n bulundu¤u görülmekte-dir.

Bu alanda yap›lan baz› önemli gördü¤ü-müz çal›flmalarda da benzer sonuçlara ula-fl›lm›fl oldu¤u tespit edilmifltir.

Yine TÜS‹AD’›n “Türkiye’de BüyümePerspektifleri (2005)” isimli çal›flmas›ndaözel imalat sanayiinde yap›lan büyüme mu-hasebesi sonuçlar›ndan yararlanarak yapt›-¤›m›z hesaplamalara göre, 1970-2000 ara-s›ndaki büyümede eme¤in katk›s› sermaye-nin katk›s›ndan 6 kat daha düflük ç›km›flt›r.Bu da üretim art›fl›nda sermaye faktörününa¤›rl›kta oldu¤u anlam›na gelmektedir( TÜ-S‹AD, 2005: 95).

Di¤er bir araflt›rmada 1997 y›l›nda 100olan üretim indeksinin 2003’de 112’ye,1997’de 100 olan istihdam endeksinin de2004’de 82,7’ye düfltü¤ü saptanm›flt›r(Taymaz ve Suiçmez, 2005: 55-56). Bu so-nuç da göstermektedir ki özellikle son 10y›ll›k dönemde üretim artarken istihdamgerilemifltir. Böylece istihdam yaratmayanbir büyüme ile karfl› karfl›ya oldu¤umuzgerçe¤i birkez daha ortaya ç›km›flt›r

‹ktisat teorisinde, ‹stihdams›z Büyüme-nin, ya teknolojik geliflmelerin sonucu olaniflgücü verimlili¤i art›fllar›ndan, ya da iflgü-cü maliyetlerinin yüksekli¤i nedeniyle yat›-r›mlar›n art›r›lamamas›ndan, ya da uygula-


nan iktisat politikalar›ndan kaynaklanm›flolabilece¤i belirtilmektedir. Nitekim Türki-ye’de istihdams›z büyüme konusunu araflt›-ran Hakan Ercan’›n 2006 çal›flmas›nda ifl-gücü maliyetlerinin yüksekli¤inin yat›r›mabir engel teflkil etmedi¤i, dolay›s› ile istih-dam› azaltmad›¤› ortaya konulmufltur. Öteyandan Türkiye’de istihdam›n art›r›lamay›-fl›nda ikinci varsay›m olarak emek verimli-li¤inin yüksekli¤i üzerinde durulmufl ve ifl-sizli¤in azalt›lamamas› emek verimlili¤ininart›fl›na ba¤lanm›flt›r. Buna örnek olarak daözel kesimin 2004 -2005 y›llar›nda yurt d›-fl›ndan yapt›¤› yüksek düzeydeki teknolojiyat›r›mlar› ve bunlar›n üretimde iflgücününpay›n› s›n›rlamas› verilmektedir (Ercan,2006:173-186).

Güncavd› ve Küçükçiftçi ise Türkiyeekonomisinin ard› ard›na yaflad›¤› ekono-mik krizlerin ard›ndan gerçeklefltirdi¤i yük-sek büyümenin hiçbir flekilde istihdam art›-fl› getirmedi¤ini, bu yüzden büyümeninkaynaklar›n›n araflt›r›lmas› gerekti¤ini be-lirtmektedirler (Günçavd› ve Küçükçiftçi,2006: 196).

Asl›nda istihdams›z büyüme sadece Tür-kiye’ye özgü bir olgu olmay›p geliflmifl ül-kelerde de görülmektedir. Örne¤in ABD’deyap›lan bir çal›flmada istihdams›z büyüme-nin arkas›ndaki a¤›rl›kl› etmenin emek ve-rimlili¤indeki art›fl oldu¤u tespit edilmifltir(Aaronson v.d. 2004: 2-20). Bu konuda Av-rupa ülkeleri üzerine yap›lan çok say›da ça-l›flma bulunmaktad›r. Örne¤in Saint-Paul(2004) çal›flmas›nda Fransa, ‹ngiltere, Al-

manya, Hollanda ‹talya gibi geliflmifl bat›ülkelerinde 1990’lardan sonra ortaya ç›kaniflsizlik incelenmifl ve bunun nedeninin ifl-gücü piyasalar›ndaki kat›l›klar oldu¤u be-lirtilmifltir (Saint-Paul, 2004: 50-67) .

Tüm dünyada bir küresel iflsizlik sürecihüküm sürmektedir. fiüphesiz bizdeki ifl-sizlik de bundan etkilenmekle birlikte dahaçeflitli sebeplerden kaynaklanmaktad›r.

‹flsizli¤in radikal iktisat okuluna göre ne-deni ise kapitalist sistemin bizzat kendisi-dir. Örne¤in Marx’a göre kapitalist sistemsürekli yedek iflsizler ordusu yaratmak vebunu sürdürmek zorundad›r(Marx,1990).Çünkü yedek iflgücü olan iflsizler, iflçi s›n›-f›n› sürekli bask› alt›nda tutarak afl›r› üretimdönemlerinde onlar›n isteklerini s›n›rland›-r›r. Böylece ücret art›fllar›n›n önü de kesil-mifl olur. Nitekim Türkiye’de 2001 krizisonras›nda büyüme ve verimlilik artarkenücretlerin artmay›fl› ve istihdam›n azal›fl›bunun göstergesidir. Öte yandan yine Marxve Engels’in yap›tlar›nda teknolojik gelifl-menin sonucunda mevcut istihdam›n birk›sm›n›n iflsiz kalaca¤› kesin bir hükümolarak öne sürülmüfltür. Çünkü her teknolo-jik geliflme ve yenilenmede sermaye yo-¤unlu¤u artmaktad›r. ‹flte günümüzde “kü-resel iflsizlik” olarak nitelendirilen durumtemelde bu nedenden ileri gelmektedir. An-cak radikal okulun böyle bir iflsizli¤e sistemiçerisinde bir çözüm önermedi¤i, bunun ye-rine yeni bir sistemde iflsizlik sorununun or-tadan kalkaca¤› yönünde önermelerde bu-lundu¤u bilinmektedir. Oysa ki, bugünkü

106 T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

küresel iflsizlik sorununa baflta geliflmifl ül-keler olmak üzere tüm dünya çözüm ara-maktad›r. Örne¤in 1980 sonras›nda dünyaüretiminde a¤›rl›¤›n geliflmekte olan piyasaekonomilerine kayd›¤› ileri sürülmektedir(Ar›canl› ve Rodrik, 1990:195). Geliflmiflbat› ülkelerindeki iflsizli¤in bir di¤er nede-ninin de bu oldu¤u ileri sürülebilir. Ülke-mizde de de bu tür çal›flmalar yap›lmakta,bizim çözüm önerilerimiz ise çal›flman›nsonunda “Öneriler” k›sm›nda yer almakta-d›r.

Gerçekten de 2001 krizi sonras› ekono-mik büyümenin mevcut iflgücü ile gerçek-lefltirilmifl oldu¤u Tablo 2, Tablo 3 ve Gra-fik 1’den anlafl›lmaktad›r. Bu bulgulara ba-k›larak Türkiye ‹malat Sanayiinde kullan›-lan mevcut iflgücünün ya daha verimli ya daçal›flma süreleri uzat›larak bir üretim art›fl›-n›n sa¤lanm›fl oldu¤u ileri sürülebilir. ‹ma-lat sanayiinde sermaye yo¤unlu¤unun yük-sek oldu¤u dikkate al›n›rsa makine ve do-nan›m yat›r›mlar›n›n büyümeyi büyük ölçü-de aç›klad›¤› ortadad›r( bkz. Tablo 1). Nite-kim son y›llarda, 2004-2005’de özel kesi-min 130 milyar dolarl›k makine ve ekipmanithal etmesi yukar›daki sav› destekler nite-liktedir.

Bu durumda yukar›da istihdams›z büyü-meyi aç›klayan nedenlerden biri olarak biz-zat uygulanan iktisat politikas› sorumlu tu-tuldu¤unda, makine ve teçhizat ithalat›n›bu yolla özendiren düflük kur politikas›n›nciddi bir flekilde gözden geçirilmesi gerek-ti¤i görülmektedir. Türk ‹malat Sanayiinde

bu de¤iflkenleri makroekonomik aç›dan eleal›p denge durumlar›n› inceleyen çal›flmalarda mevcuttur. Örne¤in bir çal›flmada Türk‹malat sanayiinin 1990-1993 dönemindeuzun dönem denge iliflkisinin geçerli olupolmad›¤› ekonometrik yöntemlerle araflt›r›l-m›fl, sonuçta reel ücretlerle iflgücü verimli-li¤i aras›nda uzun dönem denge iliflkisininvar oldu¤u ortaya konulmufltur (Yamak veKüçükkale, 2000: 26-35).

Bu çal›flmalardan bir di¤erinde ise Türki-ye ekonomisinde büyüme ve iflsizlik aras›n-daki nedensellik iliflkisi nedensellik testleriyard›m› ile araflt›r›lm›fl, çal›flma sonucundabüyüme oran› ile iflsizlik oran› aras›nda kar-fl›l›kl› nedensellik de¤il, iflsizlik oran›ndanbüyüme oran›na do¤ru bir nedensellik bu-lunmufl, büyüme oran›ndan iflsizlik oran›nado¤ru bir nedensellik iliflkisi bulunamam›fl-t›r (Y›lmaz 2005, s.63-76). Türkiye ekono-misinde iflsizlik büyümeyi etkileyen faktör-ler içinde yer almaktad›r. Böylece istih-dams›z büyüme sadece verimlilik ile ilgiliolmay›p, uygulanan döviz kuru politikas›ile de iliflkili olmaktad›r. Ancak her bir fak-törün iflsizlikteki etkisinin ayr›flt›r›lmas› bumakale kapsam› d›fl›ndad›r. Bu konu ile il-gili ekonometrik çal›flmalar›m›z ise devametmektedir.

AB ve OECD ülkelerinde konu üzerindeyap›lm›fl bir çok ampirik çal›flma bulun-maktad›r. Bu çal›flmalarda genel olarak,1970’lerdeki kadar güçlü olmasa bile reelbüyümenin istihdam› art›r›c› etkisinin halageçerli oldu¤unu ancak, verimlilik ve iflgü-


cü piyasas›ndaki yap›sal kat›l›klar gibi ne-denlerle iliflkinin zay›flad›¤› sonucuna va-r›lm›flt›r (Döpke, 2001: 3-5).

Türkiye’de ise flimdiye kadarki bulgularadayanarak tersi bir sonuçla karfl›laflt›¤›m›z›söyleyebiliriz Ancak bununla birlikte ma-kalenin bafl›nda da belirtildi¤i üzere milligelir büyümesi ile imalat sanayiinin gelifli-mi aras›nda kuvvetli pozitif iliflki vard›r.Nitekim büyüme ile sanayi üretim indeksiaras›ndaki nedensellik iliflkisini araflt›ranbir di¤er çal›flmada büyüme ile sanayi üre-tim indeksi aras›ndaki nedensellik iliflkisi-nin pozitif ve çift yönlü oldu¤u saptanm›fl-t›r (Terzi ve Oltulular, 2004: 219-226). Busonuçtan anlafl›ld›¤›na göre sanayi üretimiartt›kça büyüme artmakta, büyüme artt›kçada sanayi üretimi artmaktad›r. Ama bu ilifl-ki istihdam art›fl› yönünden incelendi¤inde,iflsizlik sorununa bir çözüm getirememekte-dir. Çünkü özellikle özel kesimdeki imalatsanayiindeki üretim art›fl›n›n arkas›nda üre-timde kullan›lan ara girdilerin düflük kur-dan da yararlan›larak yerli üretim yerine, it-hal edilmesi gerçe¤i yatmaktad›r. Bununyan› s›ra özel kesimin yüksek düzeydeborçlanarak ithal etti¤i makine ve donan›-m›n üretimde kullan›lmas›, iflgücünden ta-sarruf edilmesi gibi bir sonuç yaratmakta-d›r.

‹flsizlik sorununda iflgücü talebinin belir-leyicileri de rol oynamaktad›r. TÜS‹ADyapt›rd›¤› bir araflt›rmada iflgücü talebininen önemli belirleyicilerinin, ücretler ve is-tihdam maliyetlerinden oluflan iflgücü mali-

yeti ve büyüme oran› oldu¤unu aç›klamak-ta ve iflgücü talebinin, büyüme oran› artt›k-ça yükseldi¤ini, iflgücü maliyeti artt›kça daazald›¤›n› vurgulamaktad›r. Yine ayn› ça-l›flmada, son y›llarda büyüme oran› ile iflgü-cü talebi aras›ndaki ba¤lant›n›n zay›flad›¤›-n›n gözlendi¤i de aç›klanmaktad›r (TÜS‹-AD, 2004).

Geliflmifl ülkelerdeki istihdam yap›s› in-celendi¤inde, sanayileflme sürecini tam ola-rak gerçeklefltirdikten ve sanayi sektörü is-tihdam› yüzde 35-40’lar düzeyine geldiktensonra bu ülkelerde hizmetler sektörü lehineazalma trendine girdikleri görülmektedir.Oysa Türkiye’de sanayi sektörü istihdam›inflaat dahil yüzde 24’ü geçememifltir. Herüç kifliden birinin tar›mda çal›flmas›, sanayive hizmetler sektörü istihdam›n›n yeterliseviyeye ulaflamamas›, Türkiye’de büyü-menin istihdam yaratmas›n› engelleyen enönemli nedenlerden birisi oldu¤una iflaretetmektedir (Kara ve Duruel, 2003).

Bu iliflkiler araflt›r›ld›¤›nda görülecektirki, ekonomik teori, bu üç de¤iflkenli sistem-de birçok muhtemel nedensellik belirtmek-tedir. Wakeford, 2004 çal›flmas›nda bu üçde¤iflken aras›ndaki nedensellik iliflkilerinianaliz etmektedir.

Bilindi¤i gibi, Türkiye özellikle son 10y›ld›r büyüme hedeflerini önemli ölçüde,yabanc› sermayeye, dolay›s›yla ithalata da-yal› yat›r›mlara ve tüketime ba¤lam›flt›r. ‹t-halata ve d›fl kayna¤a dayal› büyümeye ça-l›flan Türkiye’de, k›sa vadeli yabanc› ser-maye girifline ba¤l› büyüme ile istihdam

108 T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

aras›ndaki “nedensellik” iliflkisi giderek or-tadan kalkm›flt›r. ‹stikrars›z ve dalgalanma-lara ba¤l› büyüme, kal›c› bir iflgücü istihda-m› yaratmam›flt›r. Türkiye bu haliyle Dün-ya Bankas› raporlar›nda “büyüyen ama is-tihdam yaratamayan bir ekonomi” olarakgeçmifltir (Kara ve Duruel, 2003).

Türkiye’deki istihdam ve iflsizlik sorunu-nun temelinde, çal›flma ça¤›ndaki nüfusunh›zla artmas›, istihdam›n önemli oranda ta-r›m sektöründe yo¤unlaflmas› ve ekonomi-nin istihdam yaratma kapasitesinin s›n›rl›olmas› yatmaktad›r. Geliflmekte olan bir ül-ke olan Türkiye’nin iflgücü piyasas›n›n, ge-liflmifl ekonomilerden ayr›lan özelliklerininbafl›nda, iflgücüne kat›lma oran›n›n düflükolmas› gelmektedir. Ülkemizde nüfusun vek›rdan kente göçün artmas› ile birlikte kent-lerde ifl gücü potansiyeli artmakta, ancak ta-r›m d›fl›ndaki sektörlerde bu iflgücünü kar-fl›layacak bir iflgücü talebi olmad›¤›ndan,istihdam art›fl› yarat›lamamaktad›r (Boz-da¤l›o¤lu, 2006).

IV. TÜRK‹YE ‹MALAT SANAY‹‹NDE

‹ST‹HDAM, VER‹ML‹L‹K VE

ÜCRETLER ARASINDAK‹

EfiTÜMLEfiME ANAL‹ZLER‹

Büyüme; kiflilerin reel gelirlerinin de-vaml› ve sürekli artmas› oldu¤una ve kiflilerde toplumu oluflturdu¤una göre; büyümeh›zlar› devaml› ve sürekli art›fl gösterentoplumlarda iflsizlik sorununun asl›nda ya-flanmamas› beklenmektedir. Fakat iflsizli¤i

çok boyutlu bir konu olmas› nedeni ile sa-dece ekonomide büyüme ile iliflkilendirmekveya tek bafl›na iflsizlik sorununu ele al›pçözümlemeye çal›flmak, ekonomik bir poli-tika yanl›fl› olarak karfl›m›za ç›kmakta-d›r(Y›lmaz, 2005: 11-29 ). Biz de bu görü-fle kat›ld›¤›m›z için bu de¤iflkenleri tek tekele alarak hesaplanan endekslere dayanarakyapm›fl oldu¤umuz yorumlar› yetersiz gör-dük ve iflsizlik ile ilgili de¤iflkenler aras›n-daki iliflkileri incelemek için afla¤›daki eko-nometrik analizleri gerçeklefltirdik.

‹ktisat teorisinde uzunca bir süre büyümeile istihdam aras›ndaki iliflkiler daha ziyadegeliflmifl ülkeler için araflt›r›lm›fl, çal›flmala-r›n ço¤unda do¤rusal modellerin kullan›ld›-¤› görülmüfltür. Ancak yap›lan bir çal›flma-da bu iki makro de¤iflken aras›nda iliflkinindo¤rusall›¤›n›n devam etmesine karfl›n bi-rebirliklerinin oldukça karmafl›k hale geldi-¤i böylece büyüme ile istihdam aras›ndakararl› bir iliflkinin olmad›¤› ortaya koyul-mufltur( Logeay ve Volz, 2001: 50) .

IV.1 Kullan›lan Modeller ve Analizler

Türkiye imalat sanayiinde, üretim, istih-dam verimlilik ve ücret endeksleri aras›ndanas›l bir iliflki oldu¤unun ekonometrik mo-deller yard›m›yla ortaya konulmas› ve ana-lizlerden elde edilen sonuçlar ›fl›¤›nda iflsiz-li¤in sebeplerini makro ekonomik olarakortaya koymak ve çözüm önerileri getirmekamac›yla bu k›s›mdaki çal›flmalar gerçek-lefltirilmifltir.


Kullan›lan Modeller: ‹flsizlikle ilgili ol-du¤u önceki k›s›mlarda belirlenen, üretim,verimlilik ve ücret göstergeleri aras›ndakiiliflkileni incelemek üzere kurulan ekono-metrik modeller kapal› gösterimle afla¤›da-ki gibidir;

Model. 1: ‹stihdam=f( Üretim)

Model. 2; ‹stihdam=f(Verimlilik)

Model. 3; Verimlilik=f( ‹stihdam)

Model. 4; Verimlilik=f( ‹stihdam, Ücret-ler)

Model.5; Verimlilik=f( Ücretler)

Ayr›ca bu modellere gerekti¤inde trendde¤iflkeni bir aç›klay›c› de¤iflken olarak ila-ve edilmifltir. Böylece II. Bölümde geliflme-lerini inceledi¤imiz bu dört endeks de¤eribu k›s›mdaki de¤iflkenlerimizi oluflturmufl-tur ( bk.Tablo2. . . Tablo5). Bunlardan 1 ve2 nolu modeller istihdam› aç›klamak için,3,4,ve 5 nolu modeller verimlili¤i aç›kla-mak için kurulmufltur. 1 nolu modelde üre-timdeki de¤iflmelerin, istihdam dolay›s›ylaiflsizlik üzerinde yarataca¤› etkilerin ince-lenmesi hedeflenirken 2 nolu modelde ve-rimlilikteki de¤iflmelerin istihdama olan et-kilerinin incelenmesi amaçlanm›flt›r. Hemüretim hem de verimlili¤in birlikte istihda-ma etkileri de araflt›r›lmak istenmifl, ancakmodel tahminleri baflar›l› sonuç vermedi-¤inden, sonuçlar tablo 9’ a aktar›lmam›flt›r.Benzer flekilde 3 nolu modelde istihdam ar-t›fl›n›n verimlilik üzerideki etkileri, 4 nolumodelde hem istihdam hem de ücret de¤ifl-melerinin verimlilik üzerideki etkileri ince-

lenirken, 5 nolu modelde sadece ücret de-¤iflmelerinin verimlilik üzerindeki etkileriincelenmifltir. Bu modeller kullan›larak uy-gulanan efltümleflme ( eflbütünleflme) analizsonuçlar› IV.2 k›sm›nda de¤erlendirilmifl-tir.

Model Tahminleri: Yukar›da verilenmodellerin tahminlerinde analiz dönemi1988-2006 olup üçer ayl›k endeks de¤erle-rinin logaritmalar› al›narak çal›fl›ld›¤› içink›saltmalar›n bafl›n l harfi ilave edilmifltir.Bunlar s›ras›yla üretim, istihdam, verimlilikve ücretler endeksleri için, lüretim, listh,lverim, lücret olarak ifade edilmifltir. Mo-dellerin tahminlerine geçilmeden önce de-¤iflkenlerimizin zaman serisi özellikleri in-celenmifltir. ‹lk olarak serilerin grafikleriincelenerek, bunlarda gözlenen mevsimselhareketlilik Findley vd.,(1998) çal›flmas›nadayanan Census X-12 yöntemi ile ar›nd›-r›lm›fl ve akabinde dura¤anl›k için “Genifl-letilmifl Dikey-Fuller” birim kök testi(bundan böyle ADF olarak an›lacakt›r)testleri yap›lm›flt›r (Dickey ve Fuller, 1981:1057-1072). Sonuçlar Tablo 7 de özetlen-mifltir.

Ancak lüretim de¤iflkeninin di¤erlerindenfarkl› k›r›lma yap›s›na sahip oldu¤u ve1994 ve 2001 krizlerinde bariz k›r›lmalargösterdi¤i saptand›¤›ndan ve bunlar›n etki-si ile serinin e¤iminde de bir de¤iflme olabi-lece¤i beklendi¤inden standart ADF birimkök s›namas› sapmal› olacak ve geçerli ol-mayacakt›r( Perron 1989: 1361-1400). Bunedenle lüretim serisinde Peron(1989) ma-

110 T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

kalesine dayanan ve yap›sal k›r›lmalar› gözönüne alan testler uygulanm›flt›r. UygunGecikme seçimi Perron(1989) yöntemine

göre yap›lm›flt›r. Nitekim 1994 y›l›n›n ilkçeyre¤inde meydana gelen ekonomik krizinderinleflerek reel sektöre etkilerinin oldu¤u


Tablo 6: ‹malat Sanayi ‹statistiklerine Toplu Bak›fl

Tablo 7: De¤iflkenler için ADF Birim Kök Testleri

bilinmektedir. Bununla birlikte gerek 1994krizinde gerekse 2001 krizinde k›r›lmalar›ntarihi yine ekonometrik yöntemlerle sapta-narak dura¤anl›k testleri gerçeklefltirilmiflve sonuçlar Tablo 8’de özetlenmifltir.

Tablo 7’ de verilen Perron (1989) taraf›n-dan yap›sal k›r›lma durumunda birim kö-kün varl›¤›n› test etmek için kullan›lan A veC modelleri afla¤›daki gibidir; [(3) ve (4)];

Burada A modeli trend fonksiyonunun sa-bit teriminde meydana gelen k›r›lma duru-munda, C modeli ise trend fonksiyonununhem sabit teriminde hem de e¤iminde k›r›l-ma meydana geldi¤i durumlarda kullan›l-maktad›r.

Kukla de¤iflkenler;

olarak tan›mlanm›flt›r. TB(1< TB < T) k›r›l-

ma zaman›n› ve T ise örnek hacmini belirt-mektedir. Bu yaklafl›mda k›r›lma zaman›’nin önsel olarak bilindi¤i varsay›lmakta-d›r. Bu çal›flmada k›r›lma zamanlar› önselolarak 1994:Q1 ve 2001:Q1 dönemleri se-çilmifltir. Tablo 8’deki Perron (1989) birim

112 T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

Tablo 8: lüretim de¤iflkeni için Perron (1989) Birim Kök S›namas› Sonuçlar›

kök testi sonuçlar›ndan görülece¤i üzere lü-retim serisi hem A hem C modelleri sonuç-lar› incelendi¤inde düzeyde dura¤an ç›kma-m›flt›r.

Tablo 7 ve 8’den de görülece¤i üzere herdört seri de I(1) olarak bulundu¤u için bun-lar aras›nda çift logaritmik regresyon mo-delleri kullan›larak efltümleflme analizleri

uygulanm›flt›r. Düzeyde uygulanan regres-yon sonuçlar› Tablo 9’da ve hata düzeltmemodeli tahmini Tablo 10 ve Tablo 11’deverilmifltir. Tablo 9’da görüldü¤ü üzeretüm regresyon katsay›lar› s›f›rdan önemliderecede farkl› bulunmufltur. ProgramdaNewey-West tahmincisi kullan›ld›¤› için(Neweyand West autocorrelation consistent


Tablo 9: Efltümleme Analizi Sonuçlar›

Tablo 10: Efltümleflme Modellerinden Elde Edilen Art›klara ‹liflkin ADF Birim Kök TestiSonuçlar›

Covariance Estimator) art›klar aras›nda bu-lunabilecek otokorelasyonun yaratt›¤› so-runlar bertaraf edilmifltir (Newey and West1987/a .s. 703-708 ve 1987/ b. s. 777-787).

Burada flunu da önemle belirtmek isteriz

ki, efltümleflme regresyonlar›nda, büyüme,istihdam, verimlilik ve ücretler aras›ndaherhangi bir teorik modelden hareket etmekhedeflenmemifl, ilk iki k›s›mda bu dört de-¤iflken aras›nda gördü¤ümüz iliflkileri arafl-

114 T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

Tablo 11: Hata Düzeltme Modelleri

t›rmaya yönelik karmafl›k olmayan model-lerden yararlan›lmas› yoluna gidilmifltir.Analizler E-Wievs paket program› yard›-m›yla kiflisel bilgisayar›m›zda taraf›m›zdangerçeklefltirilmifltir. Tablo 9’da yer alanregresyon tahminlerinde art›klar›n dura¤an-l›klar› için tekrar ADF dura¤anl›k s›namas›uygulanm›fl ve sonuçlar Tablo 10’da veril-mifltir. Art›klar›n dura¤anl›¤› için ADF bi-rim kök testi uygulan›rken modelin uygungecikme seçimi için en küçük SBC kriterin-den (Schwarz Bayesçi kriteri) yararlan›l-m›flt›r. Burada tahmin edilen ve Tablo 9’ daverilen befl ayr› regresyon modelinden ihti-yac›m›za göre (1) (2) ve (4) nolu modelleriçin uzun dönemli iliflkilerin varl›¤› araflt›-r›ld›¤›ndan sadece bunlar için elde edilensonuçlar verilmifltir.

IV 2. Analiz Sonuçlar›n›n De¤erlendi-

rilmesi

‹stihdam ile Üretim ve Verimlilik Ara-

s›ndaki ‹liflkilerin De¤erlendirilmesi;

Tablo 9’ da (1) nolu model tahmininegöre istihdam ile üretim endeksleri ele al›-nan dönemde yani 1988-2006 y›llar› aras›n-da ters yönde hareket etmifl, analize al›nma-yan 2007 y›l› ilk üç çeyre¤inde de gra-fik1’den de izlendi¤i üzere bu gidiflat›n ko-rundu¤u gözlenmifltir. Bu dönemde ortala-ma olarak üretimde %1’lik art›fllar meyda-na gelirken di¤er koflullar sabitken istih-damda ortalama olarak % 0,35 azalma mey-dana gelmifltir. Bu sonuç istihdam yarat-

mayan bir büyüme olgusunu aç›kça gözlerönüne sermektedir

‹stihdam ile üretim aras›nda uzun dönem-li iliflkinin varl›¤›n› araflt›rmak için de tah-min edilen regresyon art›klar›n›n dura¤an-l›klar› test edilmifl ve art›klar›n dura¤an ol-du¤u görüldü¤ünden bu katsay›lar uzun dö-nem katsay›lar olarak kabul edilmifltir. De-¤iflkenler aras›nda k›sa dönemli iliflkilerigörebilmek için hata düzeltme modelindenyararlan›lm›flt›r. Hata düzeltme modelindeistatistiksel olarak s›f›rdan farkl› bulunanhata düzeltme katsay›s› e=-0,0486 olaraktahmin edilmifltir( Tablo11 ilk sütun). Buda iliflkinin uzun dönemli oldu¤unu ve üre-tim ile istihdam aras›ndaki bu dengesizli¤inher üç ayda % 4,86’s›n›n yani yaklafl›k % 5inin düzelece¤ini ve toplam dengesizli¤in%96’s›n›n 60 ay yani befl y›l sonra dengeyegelebilece¤ini göstermektedir. Di¤er birifadeyle üretim ile istihdam aras›ndaki den-gesizli¤in yaklafl›k %96s› befl y›l sonra gi-derilebilecek görünmektedir. Yani hiçbir

önlem al›nmaz ise ve bu ekonomi politi-

kalar› böyle devam ederse befl y›l daha,

artan iflsizlik sorunu yaflanacak demek-

tir. Befl y›l sonra ise e¤er bir kriz olmaz-

sa iflsizli¤in azalmaya bafllamas› müm-

kün görünmektedir.

(2) nolu tahmin sonucuna göre ise istih-dam ve verimlilik aras›nda negatif bir iliflkitespit edilmifl ve dönemde ortalama olarakverimlilikte meydana gelen % 1’lik art›fl›nistihdamda % 0,52 yani yaklafl›k binde 5’lik


azal›fl yaratt›¤› sonucu elde edilmifltir (Tab-lo 9, 2 sütun).

Bu modelin hata düzeltme katsay›s› ise -

0,107 olup istatistiksel olarak anlaml› bu-

lunmufltur (Tablo 11 2.sütun). ‹stihdam ile

verimlilik aras›nda Tablo 9’da bulunan (2)

nolu iliflki de uzun dönem katsay›lar›n› gös-

termektedir. Hata düzeltme katsay›s› ise her

üç ayda, mevcut dengesizli¤in % 10,7’sinin

düzelebilece¤ini, böylece 9 dönem yani 2

y›ldan itibaren ise yine herhangi bir kriz ol-

maz ise durumun dengeye gelece¤ine iflaret

etmektedir.

Bu sonuç hem geleneksel iktisat teorisine

uygundur, hem de günümüzde iflgücü piya-

sas›ndaki realiteleri yans›tmaktad›r. fiöyle

ki, geleneksel teoride öne sürüldü¤üne göre

teknolojik geliflmeler sonucunda genellikle

hem üretim hem de verimlilik artmaktad›r.

Bu durumda üretim sürecinde iflgücü tasar-

ruf edilmekte, teknolojik geliflmeler ise ve-

rimlilik art›fllar›n›n temel nedeni olmakta-

d›r. Dolay›s›yla istihdam art›fllar› verimli-

likte bir azalmaya, verimlilik art›fllar› da is-

tihdamda bir azalmaya yol açmaktad›r. Ya-

n› istihdamdaki de¤iflmelerle emek verimli-

li¤i aras›nda ters yönlü iliflkiler gündeme

gelmektedir.

Yukar›da elde etti¤imiz sonuç verimlilik-

teki art›fllar›n istihdam seviyesinde önemli

say›labilecek düzeyde bir azal›fla yol açma-

d›¤›n› göstermektedir. O halde Türkiye’de-

ki istihdam›n artmay›fl›nda dolay›s›yla ifl-

sizli¤in azalt›lamamas›nda bafll›ca sebep

verimlilik art›fl› de¤ildir. Ya da verimlilik

art›fl›n›n iflsizlikteki etkisi çok düflük ol-

maktad›r. Bu sonuç göstermektedir ki Tür-

kiye’deki iflsizli¤in nedenini verimlilik d›-

fl›ndaki faktörlerde aramak gerekir. Di¤er

yandan yine hem teoride hem de uygulama-

da görülmektedir ki uzun dönemde verimli-

lik art›fllar› ciddi derecede istihdam art›flla-

r›na yol açmaktad›r.

Verimlilik ile ‹stihdam Aras›ndaki ‹lifl-

kilerin De¤erlendirilmesi;

Hal böyle olunca verimlik ile istihdam

aras›ndaki iliflkiyi araflt›rmak için (3) nolu

model tahmin edilmifltir (bk. Tablo 9). Ve-

rimlilik ba¤›ml› de¤iflken olarak al›nan reg-

resyonda istihdam esnekli¤i yaklafl›k

-0,13(-0,1299) olup bu da istihdamda mey-

dana gelen yüzde 1’lik bir art›fl›n verimli-

likte yüzde 0,13 lük, yani binde 13’lük bir

azal›fla neden olaca¤› anlam›na gelmekte-

dir. Elde edilen bu sonuç iktisadi beklenti-

lere uygundur. Çünkü istihdam art›fl›n›n ve-

rimlilikte düflme yaratmas› beklenmektedir.

Esasen verimlilik art›fl›n›n özünde emek ta-

sarrufu vard›r. E¤er istihdam art›fl› büyük

ve yeni yat›r›mlar›n bir gere¤i olarak ger-

çekleflirse belki de sonuçta yine verimlilik

art›fl› olabilir. Ancak ülkemizde böylesine

büyük ve yeni yat›r›mlar olmad›¤›ndan is-

tihdamda da önemsenir bir art›flla karfl› kar-

fl›ya olmad›¤›m›z› rahatl›kla öne sürebiliriz.

116 T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

Verimlilik ile ‹stihdam ve Ücretler

Aras›ndaki iliflkilerin De¤erlendirilmesi;

Verimlilikteki de¤iflmeleri ayn› zamandahem istihdam hem de ücretlerdeki geliflme-lerle aç›klamak üzere yapt›¤›m›z analiz so-nuçlar›nda ise istihdamdaki %1’lik art›fl›nemek verimlili¤ini % 0,14( -0,135) oran›n-da düflürdü¤ünü buna karfl›n ücretlerdeki%1’lik art›fl›n emek verimlili¤ini % 0,21(0.206) oran›nda art›rd›¤› tahmin edilmiflbulunmaktad›r. Her iki sonuç da iktisadibeklentilere uygundur. Çünkü istihdamdakiart›fllar üretim sabit kalmak kofluluyla ve-rimlili¤i düflürmektedir. Bizim önceki bul-gular›m›zda da bu sonuç do¤rulanm›flt›r.Ücret art›fllar›n›n ise verimlilik üzerindepozitif etki yapt›¤› zaten bir önceki analizi-mizde ortaya konulmufltur(Tablo 9 sütun4).

Bu modelin art›klar› da dura¤an olarakbulundu¤undan efltümleflme iliflkisi buradada mevcut olup yukar›daki katsay›lar uzundönem katsay›lar olarak kabul edilmekte-dir. Ayr›ca hata düzeltme modeline ulafl›l-m›fl ve hata düzeltme katsay›s› -0,45 olup,toplam dengesizli¤in % 45’i birinci dönem-de ve % 90’› ikinci dönemde giderilerek, is-tihdam ve ücretlerin birlikte verimlili¤iaç›klamalar›ndaki dengesizliklerin bir y›lavarmadan düzelece¤i görünmektedir (Tab-lo11.3.sütun).

Model sonuçlar› birlikte de¤erlendirildi-¤inde, seriler I(1) oldu¤undan, verimlilik,ücret ve istihdam aras›ndaki dengesizliklermuhtemel floklara karfl› hassasiyetler göste-

receklerdir. Dolay›s›yla bu de¤iflkenlerinverecekleri farkl› tepkilerin yaratacaklar›dengesizliklerin giderimini birlikte de¤er-lendirdi¤imizde, bunun çok uzun sürmeye-ce¤i anlafl›lmaktad›r. Ancak üretim de¤ifl-keni iflin içine girdi¤i zaman iliflkiler bozul-makta, yani dengesizlikler artm›fl görün-mektedir. Bu da özellikle üretim ile istih-dam de¤iflkenlerinin farkl› floklardan etki-lenmelerinin farkl› boyutlarda oldu¤una buyüzden üretim art›fllar› karfl›s›nda istihda-m›n art›r›labilmesi için farkl› politika öneri-leri gerekti¤ine iflaret etmektedir.

Her iki sonuç da iktisadi beklentilerimizeuygun ç›km›flt›r. Yani istihdam ile verimli-lik z›t yönlü bir iliflki içerisinde iken ücret-lerle verimlilik ayn› yönlü bir iliflki içinde-dir. ‹stihdam ile verimlili¤in neden z›t yön-lü iliflki içinde oldu¤u yukar›daki paragraf-lar›m›zda aç›klanm›flt›. Ücretlerdeki art›fl›nverimlilik üzerinde pozitif etki yaratmas›ise zaten iktisat teorisinde ve uygulamadaçokça vurgulanan bir olgudur. Çünkü artanücretler bir refah göstergesi olarak verimli-lik üzerinde her zaman olumlu etkiler yara-tacakt›r. Ancak bu tahminde de görüldü¤ügibi esneklik katsay›s›n›n düflüklü¤ü,( 0,21)etkin ücret teorisini fazla desteklememekte-dir.

Bu sonuçlar, ücretler zaten çok düflük ol-du¤undan yap›lan ücret art›fllar›n›n insanla-r› motive etmeye yeterli olmad›¤›na dolay›-s›yla verimlilik üzerinde çok anlaml› bir et-ki yapmad›¤›na iflaret etmektedir. Ücret ar-t›fllar› verimlilik art›fllar›nda bir etken ol-


makla beraber verimlilik art›fllar›n›n esasolarak baflka faktörlerden ileri geldi¤i anla-fl›lmaktad›r.

Verimlilik ile Ücretler Aras›ndaki ‹lifl-

kilerin De¤erlendirilmesi;

Reel sektörün önemli de¤iflkenlerindenbiri olan ücretler ile verimlilik aras›ndakiiliflkileri ekonometrik model sonuçlar›nagöre de irdelemek yararl› olacakt›r. Acabaücret art›fllar› verimlili¤i art›rmakta m›d›r?

Yukar›daki analizlerde özellikle istihdamve büyüme iliflkileri incelenmifltir. Bilindi-¤i üzere geleneksel teoriye göre verimlilikart›fl› ile ücretler aras›nda do¤ru yönlü biriliflki oldu¤u öne sürülmektedir. Örne¤inNeoklasik marjinal verimlilik bölüflüm te-orisine göre her üretim faktörünün üretim-den ald›¤› pay üretime yapt›¤› katk› kadar-d›r. ‹flgücünün pay› yani ücretler, iflgücü-nün verimlili¤i ile do¤ru orant›l›d›r. Ancakbu teorinin öngörüleri çeflitli ülke ekonomi-lerinde ve sektörlerde do¤rulanmam›flt›r.Örne¤in Türkiye’de 1980 sonras› dönemdegenellikle ücret trendi ile verimlilik trenditers yönlü bir gidiflat içerisinde olmufltur.Özellikle de 2002 sonras›nda imalatsanayiinde ücretlerle verimlilik aras›ndakimakas giderek aç›lm›flt›r.

‹malat sanayiinde ücret-fiyat-istihdamiliflkilerinin uzun dönemli olarak araflt›r›ld›-¤› bir çal›flma sonunda istihdamdan reel üc-retlere do¤ru bir nedensellik iliflkisinin ol-du¤u ortaya konulmufltur(Metin ve Üçdo¤-

ruk, 1998:279-287). Buradan anlafl›ld›¤›nagöre istihdam artt›kça reel ücretlerde birdüflme söz konusu olmaktad›r. Bu iliflkileridevlet kesimi ile özel kesimi ayr› ayr› ince-leyen bir baflka çal›flmada ise özellikle özelkesimde, verimlilik düzeyindeki art›fl veazal›fllar›n hem reel ücretleri hem de istih-dam düzeyini etkileyerek de¤iflimlere sebepolaca¤›, bunun, ayn› zamanda istihdam dü-zeyindeki de¤iflmelerin üretim miktar›nayans›mas› anlam›na gelece¤i sonucuna ula-fl›lm›flt›r ( Pulak, 2008:16).

‹malat sanayi 1988-2006 dönemi verimli-lik ve ücret serilerine dayanarak yapt›¤›m›zekonometrik analizlerde verimlili¤i ücretle-rin aç›klay›p aç›klayamad›¤› konusu daaraflt›r›lm›flt›r. Bulunan sonuçlara göre üc-retlerdeki % 1’lik art›fl iflgücü verimlili¤ini% 10,4 oran›nda art›rmaktad›r( Tablo 9.5.sütun 5.nolu model). Bu sonuç iktisadibeklentilere uygundur. Çünkü ücretler çal›-flanlar için temel bir motivasyon unsurudur.Ücretler artt›kça do¤al olarak çal›flanlar›nverimlili¤inin de artmas› beklenmektedir.Bu iliflkinin gerçekleflmesi bizim gibi düflükgelirli ülkelerde de beklenmektedir. Bubeklenti buradaki analizimizde de do¤ru-lanm›flt›r. Ancak katsay›n›n düflük ç›km›flolmas› aradaki iliflkinin derecesinin zay›foldu¤unu gösterir. Bu da zaten düflük olanücretlerde meydana gelecek birkaç puanl›kart›fl›n kiflileri motive ederek verimlili¤i art-t›rma e¤iliminin s›n›rl› oldu¤una iflaret et-mektedir.

118 T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

Türkiye Ekonomisinde Büyüme ve ‹flsiz-lik oranlar› aras›ndaki nedensellik iliflkisiniaraflt›ran Dr. Özlem Göktafl Y›lmaz’›n ça-l›flmas›nda yap›lan Granger nedenselliktestleri sonucunda ulaflm›fl oldu¤u sonuç bi-zim yukar›daki bulgular›m›zla paralellikgöstermektedir (Y›lmaz, 2005). ‹flsizlikoran›ndan büyüme oran›na do¤ru bir ne-densellik bulunmufl fakat büyüme oran›n-dan iflsizlik oran›na do¤ru bir nedensellikiliflkisi bulunmam›flt›r. Yazar›n “iflsizlik ik-tisadi büyümeyi etkileyen faktörler aras›n-da yer almakta fakat büyümenin düflük yada yüksek olmas› iflsizli¤in oluflmas›nda ve-ya önlenebilmesinde her hangi bir etkiyesahip bulunmamaktad›r” fleklinde yapt›¤›yorum, gerek bu makalemizin ana sav›n›desteklemekte gerekse de büyümenin istih-dam yaratmad›¤› olgusuna k›smen de olsabir aç›kl›k getirebilmektedir

Marx’›n büyüme modeline göre de kapi-talist sistemin kendisi sürekli iflsiz yarat-maktad›r. Modelde, iflsizlik oran›n›n yük-selmesinin reel ücretlerin sürekli düflmesi-ne, kârlar›n artmas›na ve bu yolla sa¤lanansermaye birikiminin zamanla belirli tekel-lerde toplan›p, uzun dönemde toplam talepyetersizli¤i yaratarak krizlere dönmesineyol açaca¤› öngörülmektedir (Marx,1990).Yine bu teoriye göre kapitalist sistemde sü-rekli yükselen kâr›n kayna¤› art›k de¤erdir.Art›k de¤erin artmas› ise eme¤in verimlili-¤inin artmas›n›n bir sonucudur. Çünkü, ifl-gücü, yaratt›¤› verimlili¤in çok az bir k›s-m›n› ücret olarak geri almaktad›r. Bu sü-

reçte oluflan art›k de¤er karlar›n kayna¤› ol-maktad›r. Yani k›saca, artan verimlilik adilbir paylafl›m söz konusu olmazsa reel ücret-leri düflürmektedir.

Türkiye’de son dört befl y›ld›r ücretler ileverimlilik aras›ndaki makas›n giderek aç›l-mas› da yukar›daki görüflün bir uzant›s›d›r.Bu yüzden, büyüme olmakta ancak geliflmeya da kalk›nma sorunu tart›flmal› kalmakta-d›r.

V. SONUÇ VE ÖNER‹LER

Bu makalede Türkiye ‹malat Sanayiindebüyüme süreci ve bu süreçte üretim, istih-dam, verimlilik ve ücretler aras›ndaki ilifl-kilerin ortaya konmas› amaçlanm›flt›r. Ya-kalanan yüksek büyüme h›zlar›na ra¤menistihdamda önemsenir bir art›fl sa¤lanama-yarak iflsizli¤in artmas›, di¤er bir deyiflle is-tihdams›z büyüme olarak tan›mlanan büyü-me olgusu incelenmifltir.

1988-2007 dönemi imalat sanayiindekireel geliflmeler yak›n mercek alt›na al›nm›fl,uygulanan ekonometrik analiz sonucundaönemli baz› bulgulara ulafl›lm›flt›r.

Elde edilen sonuçlar ve gelifltirilen baz›öneriler afla¤›da yer almaktad›r;

• ‹ncelenen dönemin son befl y›l›nda hememek hem de sermaye verimlili¤i önem-li ölçüde art›fllar göstermifltir.

• Sermaye yo¤unlu¤undaki art›fl dönemleritibariyle giderek azalm›flt›r. Bu da son20-25 y›lda Türkiye’nin ciddi bir yat›r›merozyonu içinde oldu¤unu göstermekte-


dir.

• 2006 y›l›na kadar istihdam endeksininzaman zaman de¤iflmekle beraber genelolarak düfltü¤ü saptanm›flt›r.

• 1988-2007 döneminde istihdam endek-sine bak›ld›¤›nda farkl› oranlarda olsa da2006 y›l› sonuna kadar genel olarak dü-flüfl saptanm›flt›r. 2006 sonunda ise1997’ ye göre yüzde 16’l›k bir istihdamdaralmas› yaflanm›flt›r. Bu geliflmeler bi-ze imalat sanayi istihdam›n›n 1990’l› ve2000’li y›llarda giderek düfltü¤ünü gös-termektedir.

• 1988-2006 döneminde bafllang›ç y›l›olan 1988’e göre imalat sanayiinde istih-dam zaman zaman inifl ç›k›fllara ra¤mengenel olarak gerilemifltir. Bu düflüfl son20 y›lda Türkiye’de üretimin artmas›nara¤men istihdamda bir geliflme olmad›-¤›n›n göstergesidir.

• Ayn› dönemde hem devlet kesimindehem de özel kesimde istihdamda gerile-meler vard›r. Bu sonuçta kamu kesimin-de yeniden yap›lanma ve özellefltirmepolitikalar› ile özel kesimde konjonktü-rel geliflmelerin büyük ölçüde etkili ol-du¤u saptanm›flt›r.

• Son yirmi y›la topluca bakt›¤›m›zda krizy›llar›nda do¤al olarak düflüfl gösterenbüyüme özellikle son befl y›lda artm›flt›r.Sürekli ve istikrarl› bir art›fl ise 2002-2006 döneminde yaflanm›fl ve döneminortalama büyüme oran› % 6,8 olmufltur.Bu dönemde imalat sanayiinde de % 5,1

lik bir ortalama büyüme gerçekleflmifltir.Di¤er bir ifade ile Türkiye bu dönemdebüyümüfltür. Ancak bu oran›n Türki-ye’de iflsizli¤in azalt›lmas› için yeterlibir büyüme olmad›¤› görülmektedir. ‹fl-sizli¤in azalt›lmas› için yüksek oranl› birbüyüme gerekli bir kofluldur ama yeterlide¤ildir.

‹stihdam art›fl› esas olarak ya büyümekaynakl› ya da emek faktörünün teflviki,eme¤in maliyetinin ucuzlat›lmas› veyaeme¤in üretkenli¤inin artt›r›lmas› ile olabi-lir.

Daha önce sözü edilen MPM 2006 Ve-rimlilik Raporu’nda da ortaya konuldu¤ugibi imalat sanayiinde üretimin iflgücü es-nekli¤i düflük ç›km›flt›r. Yani sektörel bü-yümelerin istihdam yaratma kapasitesi dü-flüktür. Büyüme yaratarak istihdam sa¤la-ma olana¤› giderek azalm›flt›r. Di¤er yan-dan istihdam sa¤lamada ikinci yol olarakgörülen emek piyasas›n› üretken k›lma ad›-na yap›lan düzenlemelerin de bugüne dekçok etkin sonuçlar vermedi¤i ortadad›r.Çünkü emek verimlili¤inin büyümedekikatk›s› bir yana, toplam faktör verimlili¤i-nin katk›s› bile henüz yüzde 10’lar seviye-sindedir.

Emek verimlili¤inde ise ilk bak›flta yük-sek bir art›fl görünmekte fakat bunun di¤erbulgularla bir arada de¤erlendirildi¤indeyan›lt›c› oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r. fiöyleki Tablo 1’den anlafl›ld›¤›na göre, artm›fl gi-bi görünen verimlilik rakamlar›n›n teknolo-jik geliflmeye ya da befleri sermaye art›flla-

120 T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

r›na dayanan bir sonuç olmay›p özelliklekamu kesiminde istihdam daralmas›yla,özel kesimde sermaye donan›m› ithalinedayanan bir geliflme oldu¤u söylenebilir.

Emek verimlili¤i endeksi 1988 y›l›nda51,8 iken 1997’ de 100 ve 2006’da da 162olarak hesaplanm›flt›r. 20 y›ll›k dönemdezaman zaman küçük oranda inifl ç›k›fllar ol-mas›na karfl›n genel olarak oldukça yükseksay›labilecek bir art›fl söz konusu olmufltur.Ancak bu art›fl, beraberinde istihdam ve ya-t›r›m art›fl›n› sürükleyemedi¤i için statik birverimlilik art›fl› olarak nitelendirilmektedir.

Burada, Türkiye ‹malat Sanayiinin son 20y›lda istihdam ve yat›r›m konular›ndaönemli bir duraksama çizgisi içerisine gir-mifl oldu¤u aç›kça görülmektedir.

‹malat sanayiinde 1988-2006 dönemindedevlet kesiminde emek verimlili¤i endeksisürekli olarak artm›flt›r. 2006 sonunda1997’ye göre % 92,4 oran›nda artm›flt›r.Öte yandan kamuda istihdamdaki daralma% 41 oran›nda gerçekleflmifltir. Kuflkusuzbu durum kamunun yeniden yap›lanma,özellefltirme ve istihdam politikalar›yla ya-k›ndan ilgilidir. Ayn› dönemde özel kesimemek verimlili¤i endeksinde de olumlu ge-liflmeler olmufl, 2006’da 1997’ye göre % 63,1 yükselme vard›r.

‹malat sanayiinde 1988-2007 dönemin-de, devlet kesiminde reel ücret endeksi çe-flitli inifl ç›k›fllar göstermifltir. 2006 sonunda1997’ye göre %31,9 oran›nda art›fl gerçek-leflmifltir. Ayn› dönemde özel kesimde de

reel ücret endeksi inifl ç›k›fl e¤ilimleri gös-termifl ve 1997’de 100 olan endeks 2006’da 93’e düflerek 7 puan gerilemifltir.

Son 20 y›lda üretim ve verimlilik artar-ken, istihdam ve reel ücretlerde düflüfllermeydana gelmifltir. ‹stihdamdaki düflüflleregöre ücretlerde daha büyük dalgalanmalaryaflanm›flt›r. Yani üretim ve verimlilik art›flgösterirken istihdam ve reel ücretler azal›flyönünde olmufltur. Bu sonuç Türkiye’deyaflanan büyüme olgusunun istihdam yarat-mayan bir nitelikte oldu¤unu aç›kça gözlerönüne sermektedir.

1997-2007 döneminde reel sektör de¤ifl-melerine bak›ld›¤›nda;

• üretim yüzde 37 oran›nda artm›flt›r.

• istihdam yüzde 16 oran›nda daralm›flt›r.

• emek verimlili¤inde yüzde 62’lik art›fl

olmufltur.

• Ücretlerde ise 1999 ve 2000 y›llar›ndaart›fl görülmüflse de 2001’deki büyükdüflüflle birlikte ücret endeksi 2007 y›l›n-da 1997’ye göre 7 puan düflmüfltür.

Böylece bir yandan iflsizlik öte yandanbölüflüm parametrelerinde bozulmalar mey-dana gelmifltir.

Türkiye’nin bozulmalar gösteren bu para-metrelerde dikkatli olmas› gerekir. OysakiLizbon Stratejisi kararlar›nda Avrupa Birli-¤in’nin 2010 y›l›na kadar sürdürülebilirekonomik büyümeyi sa¤layabilmesi içindaha fazla istihdam yaratmas› gereklili¤igörüflüne var›lm›flt›r.


Ekonometrik tahminlerde de istihdam ileüretim endeksleri ele al›nan dönemde yani1988-2006 y›llar› aras›nda ters yönde hare-ket etmifllerdir.

Her iki sonuç da iktisadi beklentilerimizeuygun ç›km›flt›r. Yani istihdam ile verimlilikz›t yönlü bir iliflki içerisinde iken ücretlerleverimlilik ayn› yönlü bir iliflki içindedir.

Bütün bu bulgular, Türkiye’de iflsizli¤intemelinde sanayi sektörünün istihdam ya-ratma kapasitesinin s›n›rl› olmas›n›n ve bu-nunla birlikte aktif nüfusun ortalama %2,47 gibi bir oranla h›zl› artmas›n›n yat-makta oldu¤unu göstermektedir. Ayr›ca is-tikrar program› gere¤i benimsenen enflas-yon hedeflemesi ile birlikte önceli¤i enflas-yonla mücadeleye vererek büyümeyi ihmaleden ekonomi politikalar›n›n yaratt›¤› etki-ler bu yap›sal özelliklere eklenince iflsizliksorunu daha da a¤›rlaflmaktad›r.

‹malat sanayiindeki bu incelemeler sonu-cunda Türkiye’de istihdams›z büyümeninnedenleri özetle flöyle s›ralanabilir:

• Üretim istihdamdan daha çok teknoloji-ye yani sermaye donan›m›na ba¤l›d›r.

• H›zl› nüfus art›fl› iflgücü arz›n› iflgücü ta-lebinin çok üstüne ç›karmaktad›r.

• Uygulanan iktisat politikalar› yüksek fa-iz ve düflük kura dayand›¤›ndan iç üre-tim ve yat›r›m d›fllanmaktad›r.

• Büyüme art›fllar› giderek h›z kaybet-mektedir.

• Tar›mdan ve k›rsal kesimden kentlereakan büyük göç sanayide istihdam k›s›t-lar› yaratm›flt›r.

• Emek verimlili¤inde art›fllar olmufltur.

Bu çal›flman›n önceki bölümlerindeemek verimlili¤inin önemli seviyede artt›¤›saptanm›flt›r. Normal olarak bu art›fl›n ikti-sadi süreçte üretimi art›rarak, yeni yat›r›m-lar› h›zland›rarak istihdama katk› yapmas›beklenir. Ancak bu beklenen art›fl›n Türki-ye’de gerçekleflmedi¤i görülmektedir. ‹ma-lat sanayiinde saptanan bu verimlilik art›fl›-n›n nedenleri flunlar olmaktad›r:

• Teknolojik nedenler: Özel kesimin dü-

flük kurdan da yararlanarak 150 milyardolar civar›ndaki bir teknolojik yat›r›m›gerçeklefltirmifl olmas› önemli bir ne-dendir.

• 2001 krizinin etkisi: Bilindi¤i üzere

2001 krizinde firmalar çok büyük üretimve istihdam kay›plar› ile karfl› karfl›yakald›lar. Tepki olarak firmalar ilk önceistihdam azalt›m›na gittiler ve marjinalverimlili¤i negatif olan kiflileri iflten ç›-kararak üretimde bir verimlilik art›fl›sa¤lama yolunu tercih ettiler. Di¤er yan-dan yeni ifle al›mlarda ve ifl kurma konu-lar›nda son derece çekingen davrand›lar.Komple yeni yat›r›mlara gitmeden dahaçok yenileme ve modernize yat›r›mlar›yaparak ek istihdam yaratamad›lar. ‹fltebu geliflmeler sonucunda verimlilik art›-fl› sa¤lanm›flt›r. Ancak istihdam art›fl›olamam›flt›r.

• Küreselleflme etkisi: Küreselleflme sü-

reci tüm dünyada firmalarda sadece üre-tim ve teknoloji alan›nda de¤il yönetim-

122 T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

de de yeni aray›fllar›n ve daha etkin yö-netim, denetim ve organizasyon teknik-lerinin uygulanmas›na yol açm›flt›r.Modern yönetiflim olarak da adland›r›lanbu sürece bizim firmalar›m›z da uymayaçal›flm›fllard›r. Sonuçta bu uygulamalarbelirli ölçülerde verimlilik art›fllar› ya-ratm›flt›r.

Türkiye’de 2002-2007 dönemi imalat sa-nayi geliflmelerine bakt›¤›m›zda iktisat yak-lafl›mlar›na da uygun olarak “daha az istih-dam ile daha çok üretim” sa¤land›¤› görül-mektedir. Ancak bu durumun, teknik ilerle-me ve teknolojik at›l›m yoluyla sa¤lanandinamik, kal›c› bir verimlilik art›fl› olup ol-mad›¤› etrafl›ca araflt›r›lmal›d›r. Di¤er yan-dan ülkenin bir numaral› ekonomik sorunuiflsizlik iken ve bu sorun giderek a¤›rlafl-maktayken; istihdam› bask› alt›nda tutucuve iflsizlik yarat›c› sonuçlar› olan bir iktisatpolitikas› ile sa¤lanan “verimlilik art›fl›” nederece ekonomiye ve topluma hizmet et-mektedir? ‹flte tam bu noktada “verimlilikmaliyetleri” konusu gündeme getirilmeli,bu maliyetlerin ne oldu¤u üzerine bilimselaraflt›rma yap›lmas› özendirilmelidir.

Artt›¤› söylenen emek verimlili¤inin nas›lve ne pahas›na artt›¤› iyi analiz edilmelidir.E¤er iflsizlik pahas›na bir emek verimlili¤iart›fl› söz konusuysa bunun toplumsal ola-rak da tercih edilebilir olup olmad›¤› üze-rinde ayr›ca durulmal›d›r. Art›fl gösterenemek verimlili¤inin ne ölçüde “sürdürüle-bilir” oldu¤u tart›flma konular›ndan biridir.Hiçbir e¤ilim sonsuz de¤ildir. Bu noktada

toplam verimlilik art›fllar› ve bunun tekno-lojik geliflme ba¤lant›lar› ayr›nt›l› olarakaraflt›r›lmal›d›r.

Türkiye’nin ihtiyac›; yat›r›mlar›n, üreti-min, ihracat›n, reel ücretlerin, istihdam›n veverimlili¤in hep birlikte artt›¤› “dinamik birverimlilik” tir. Sürdürülebilir ve istihdamyaratabilir büyüme ancak bu tarz bir verim-lilik art›fl› ile sa¤lanabilir. Türkiye’de istih-dam ve refah yaratan bir büyüme için iflgü-cünün yüksek verimli sanayi sektörünekayd›r›lmas›n›n yararl› olaca¤› düflünül-mektedir. Böylece istihdam›n ve verimlili-¤in birlikte art›fl›n›n olana¤› yarat›lm›fl ola-cakt›r. Ancak bu piyasa dinamikleri ve ka-mu k›s›tlar› çerçevesinde nas›l yap›lacak-t›r?. Önerinin bu yönünün gerçekçili¤i tart›-fl›labilir. Bu önerinin bir boyutu da tekno-lojik geliflmeye öncelik verilmesinin yan›s›ra emek yo¤un sektörlerde istihdam art›fl›-n› sa¤lay›c› uygulamalara da gidilmesininyararl› olaca¤›d›r. Örne¤in inflaat, turizm,tekstil gibi sektörlerde istihdam yarat›c› po-tansiyel bulunmaktad›r. Çünkü 2006 verim-lilik raporunda da tespit edildi¤i gibi busektörlerde istihdam esnekli¤i yüksek ç›k-m›flt›r.

Sanayi sektörünün istihdam yaratamama-s› karfl›s›nda istihdam politikalar›n› gözdengeçirmek gerekir. Tar›mdan sanayiye göçyoluyla gelen insanlar›n çok az› sanayideve hizmetler sektöründe istihdam edilebili-yorsa bu insanlar› köylerinde tutarak tar›m-da çal›flt›rmaya devam etmelerini sa¤lamakdaha ak›ll›ca bir politika olacakt›r. Her y›l


bir milyona yak›n kifli tar›mdan kentleregöç etmekte ancak bunun 5’te biri kadar›sanayi ve di¤er sektörlerde istihdam edil-mektedir. Bu da Türkiye’deki iflsizli¤in enönemli nedenlerinden biridir.

Di¤er bir neden özellikle son dönemde it-halata dayanan bir büyüme stratejisi benim-senerek d›fl kaynaklara ba¤l› yat›r›mlaraönem verilmesidir. Oysaki k›sa vadeli ya-banc› sermaye giriflleri istihdam yaratama-maktad›r.

Türkiye’de iflsizli¤in önlenmesinde biryandan yeniden tar›msal politikalar› gözdengeçirerek, bu sektörde dinamik bir verimli-lik art›fl› olan üretim, istihdam ihracat, ve-rimlilik, ücretler gibi tüm reel de¤iflkenlerinbirlikte artmas›, di¤er yandan da verimliliktemelli bir sanayileflme stratejisine dayanankapsaml› bir sanayileflme politikas›n›noluflturulmas›na ihtiyaç vard›r.

Uygulanmakta olan düflük kur yüksek fa-iz politikas› sonucu ithal ara mallar› yerliara mallar›n› piyasadan neredeyse kovma

noktas›na gelmesiyle bu sektörün istihdamkapasitesi de düflmüfltür.

Haz›rlanan “son istihdam paketinin” bubulgular göz önüne al›narak yeniden göz-den geçirilmesi yararl› olacakt›r. Özellikleüretim süreçlerinin son 4-5 y›ld›r daha azemek talebi yaratacak flekilde geliflmekteoldu¤u gerçe¤i de dikkate al›n›rsa iflsizli¤iönleme konusunda; öncelikle nüfus art›fl h›-z›n› yavafllatmak, tar›msal ve k›rsal istihda-m› özendirmek, istihdam kapasitesi aç›s›n-dan daha olanakl› gözüken hizmet sektörü-ne a¤›rl›k vermek öncelikli politikalar ol-mal›d›r.

Sonuç olarak, büyümeyi sürdürülebilir k›-lacak ve daha yüksek oranl› büyüme h›zla-r›n›n yakalanmas›na imkân verecek yeni iflsahalar› aç›lmadan, üretim art›r›lmadan h›z-la artan aktif nüfusa ifl bulmak mümkünolamayacakt›r. Ancak yeni aç›lacak ifl saha-lar›n›n da sanayide gerekli yap›sal dönü-flümleri gerçeklefltirme kapasitesine sahipolmas› gerekmektedir.

124 T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

Aaronson, D., E. R. Rissman ve P. G. Sulli-van (Q2/2004), “Assesing the Jobless Reco-very” Federal Reserve Bank of ChicagoEconomic Perspectives, Vol:28: pp:2-20.

Ar›canl›, T. ve D. Rodrik, eds. (1990), ThePolitical Economy of Turkey: Debt, Adjust-ment an Sustainability, London, Mc MillanPress.

Ay, A. ve Z. Karaçor (2006), “2001 Sonras›Dönemde Türkiye Ekonomisinde KrizdenBüyümeye Geçifl Üzerine Bir Tart›flma”,Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-sü Dergisi, Say› 16 : 67-68

Bozda¤l›o¤lu, E.Y.U. (07.01.2008),“1990’dan Günümüze ‹flgücü Piyasas› ve ‹s-tihdam›n Yap›sal Analizi”, www.akademik-bakis.org/sayi11/makale/bozdaglioglu.doc. ,eriflim: 12.01.2008.

Dickey, D.A. ve W. Fuller (1981), “Likeho-od Ratio Statistics for Autoregressive TimeSeries with a Unit Root” Econometrica (49):1057-1072.

Döpke, J. (2001), “The Employment Inten-sity of Growth in Europe”, Kiel Institute ofWorld Economics”, Kiel Working Paper,No: 1021.

Ercan, H. (2006), ‹stihdams›z Büyüme: Ve-rimlilik Art›fl› m›, Yeni ‹fl Yasas› m›? Bir ÖnDe¤erlendirme, Türkiye Ekonomi Kurumu:173-186., Ankara.

European Comission (2002), Comminicati-on From the Comisssion to The Council, Ta-

king Stock of Five Years of the EuropeanEmployment Strategy, Brussels.

Findley, D.F., B.C. Monsell, W.R. Bell,M.C. Otto, B. Chen. (April 1998), “New Ca-pabilities and Methods of the X-12-ARIMASeasonal Adjustment Program”, Journal ofBusiness and Economic Statistics, Vol.15,No. 2: 127-152.

Fuller, W. (1976), Introduction to StatisticalTime Series, New York: Wiley.

Günçavd›, Ö. ve S. Küçükçiftçi. (2006),“Türkiye Ekonomisinde Büyümenin Kay-naklar› ve ‹stihdam Etkileri (1993-1998)”,Ekonomik Büyümenin Dinamikleri ve ‹stih-dam, Türkiye Ekonomi Kurumu, Ankara :196-200.

Kara, M., Duruel, M. (2003), “Türkiye’deEkonomik Büyümenin ‹stihdam Yaratama-ma Sorunu”, www.iibf.kou.edu.tr/ce-ko/ssk/kitap50/19pdf (eriflim: 07.01.2008):367-394.

Kaynak, M. (2007), “‹flsizlik ve Emek Kali-tesi” T‹SK Akademi 2007 Özel Say› 1, An-kara, s: 67

Logeay. C., ve J. Volz. (2001), “EMU: Eco-nomic Growth Leads to Job Creation”, Eco-nomic Bulletin, Vol.38, No:2, D‹W Berlin,s:50.

MacKinnon J.G., (1991), Critical ValuesFor Cointegration Tests. In R.F. Engle andC.W.J. Granger (eds), Long-Run EconomicRelationships. Oxford: Oxford University


KAYNAKÇA

Press: 267-276.

Marx, K. (1990) Kapital 3. Cilt, Çeviren:Alaattin Bilgi, Onur Yay›nlar›.

Metin, K., ve fi. Üçdo¤ruk (1998), “Türk‹malat Sanayiinde Uzun Dönem Ücret-Fi-yat-‹stihdam ‹liflkilerinin Ekonometrik Ola-rak ‹ncelenmesi”, Çukurova Üniversitesi,‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi Dergisi,Cilt:8, Say›:1.

Nehru V. ve Dhareshwar, A. (1993), “ANew Database on Physical Capital Stock:Sources, Methodology and Results”, Revis-ta Analisis de Economico, 8 (1): 37-59.

Newey, W. ve West, K. (1987a), “A SimplePositive Semi-Definite Heteroscedasticityand Autocorrelation Consistent CovarianceMatrix”, Econometrica, (55): 703-708.

Newey, W. ve West, K. (1987b), “Hypothe-sis Testing with Efficent Method of Mo-ments Estimation”, International EconomicReview (28): 777-778.

Perron, P. (1989), “The Great Crash, TheOil Price Shock and The Unit Root Hypote-sis”, Econometrica, Vol. 57, No. 6.

Pulak, ‹. (2008), ‹malat Sanayiinde Ücret,Verimlilik, ‹stihdam ve Üretim ‹liflkisi, Uz-manl›k Tezi, MPM, Ankara.

Saint-Paul, G. (2004), “Why Are EuropeanCountries Diverging in Their Unemploy-ment Experiences”, Journal of EconomicPerspectives, 18 (4).

Saraço¤lu ve Suiçmez (2006), Türkiye ‹ma-lat Sanayinde Verimlilik, Teknolojik Gelifl-

me, Yap›sal Özellikler ve 2001 Krizi Sonra-s› Reel De¤iflimler, MPP Yay›n›.

Taymaz, ve H. Suiçmez (2005), Türkiye’deVerimlilik ve Kriz, MPM Yay›n›, Ankara.

Terzi, H. ve S. Oltulular (2004), “Türki-ye’de Sanayileflme ve Ekonomik BüyümeAras›ndaki Nedensel ‹liflki” Do¤ufl Üniver-sitesi Dergisi.

TÜ‹K Verileri. www.tuik.gov.tr eriflim ta-rihi; 28,3,2008

Türkiye Kalk›nma Bankas› (TKB) (2007),Türkiye’de ‹malat Sanayinin Yap›sal Anali-zi ve Sektörel Performans De¤erlendirmesi,Ankara.

TÜS‹AD (Haziran 2005), “Türkiye’de Bü-yüme Perspektifleri”, Makroekonomik Çer-çeve: Dinamikler/Strateji. Ankara.

TÜS‹AD-DPT (2005), Türkiye Ekonomi-sinde Sermaye Birikimi, Verimlilik ve Bü-yüme, (1972-2003), Ankara.

Wakeford, J. (2004), “The Productivity-Wa-ge Relationship in South Africa: an Empri-cal Investigation”, Development SouthernAfrica, Vo:21, No:1.

Yamak, R. ve Y. Küçükkale (2000), “Türk‹malat Sanayiinde Uzun Dönem Denge ‹lifl-kisi: 1950-1993”, ‹flletme ve Finans, ss: 26-35 , Ankara.

Y›lmaz Göktafl, Özlem (2005), “TürkiyeEkonomisinde Büyüme ile ‹flsizlik Oranlar›Aras›ndaki Nedensellik ‹liflkisi”, Ekonomet-ri ve ‹statistik, Say›:2, s.s. 11-29.

126 T‹SK AKADEM‹ • 2008 / II

Documents

ÖZET - acarindex.com fileÖZET Türkiye ‹malat Sanayiinde Büyüme, ‹stihdam ve Verimlilik Sorunlar› Türkiye’de özellikle son 5 y›ld›r önemli say›lacak büyüme oranlar›