176 ALMA MATER

Kolonistom greckim zakładającym swe kolonie nad Mo-rzem Czarnym zależało przede wszystkim na zdobyciu

urodzajnych ziem pod uprawę zbóż, pozyskaniu metali oraz poszerzeniu rynków zbytu dla swoich towarów. W ciągu kil-ku wieków greckiego osadnictwa na całym obszarze północnych w y b r z e ż y M o r z a Czarnego zakładano wiele osad o charak-terze wiejskim, sta-nowiących zaplecze gospodarcze metropo-lii takich jak Cherso-nez, Tyras czy Olbia. Mieszkańcy niewiel-kich, usytuowanych najczęściej nad sa-mym brzegiem morza lub w pobliżu ujść rzek osad zajmowali się przede wszystkim rolnictwem i rybołów-stwem. Wytwarzali również podstawowe przedmioty i narzę-dzia codziennego użytku; towary luksusowe i ceramikę toczoną na kole sprowadzając z metropolii lub innych, objętych kon-taktami handlowymi ośrodków, nierzadko z samej Grecji.

Zapewne podobnie było i w Koszarach. Prace polsko--ukraińskiej ekspedycji archeologicznej pozwoliły potwierdzić hipotezę, iż badana osada stanowiła część zaplecza gospodar-czego Olbii, obejmującego region dolnego Bohu i Dniepru. Jak wspomniano, zboże było jednym z najbardziej pożądanych produktów handlu greckiego, a jego uprawa stanowiła podsta-wowe zadanie osad nad Morzem Czarnym. Zdjęcia lotnicze stanowiska w Koszarach, wykonane w połowie XX wieku, ujawniły obecność systemu dróg i pól uprawnych otaczających osadę w starożytności2. Uprawę roli i pozyskiwanie produk-tów zbożowych poświadczają, niestety bardzo źle zachowa-ne, fragmenty przedmiotów metalowych (wśród których są prawdopodobnie narzędzia rolnicze) oraz rozcieracze kamieni żarnowych znajdowane na terenie osady. Do transportu zboża służyły amfory, a do jego przechowywania jamy gospodarcze, znajdujące się pod podłogami domostw, oraz duże kamienne lub gliniane naczynia zasobowe3. Ziarno podsuszano na gli-nianych płytach pokrywających piecowiska lub w specjalnych komorach przylegających do centralnego paleniska. Na tere-nie Koszar najczęściej odkrywanymi piecami są niewielkie paleniska wyłożone płaskimi, średniej wielkości otoczakami, wzmocnione dodatkowo pionowymi płytami kamiennymi. Wy-daje się jednak, iż konstrukcje te służyły przede wszystkim do gotowania. Niezwykle interesująca w tym kontekście jest kon-

ŻYCIE CODZIENNE MIESZKAŃCÓW STAROŻYTNEJ OSADY W KOSZARACH1

strukcja dużego, dwukomorowego piecowiska, badanego w se-zonach 2003–2004 na wykopie VIII4. Na ścianach obu komór zachowały się wyraźne ślady glinki, którą wykorzystywano do wylepienia i wygładzenia konstrukcji od wewnątrz. W jednej

z komór, na wysoko-ści około 1,5 metra, tuż nad centralnym paleniskiem znajdo-wała się „półka”, wy-konana z ułożonych płasko kamieni. Pa-lenisko, odgrodzone od sąsiedniej komory ustawionymi pionowo płytami kamiennymi, wykonano z warstw kamieni, żwiru i gli-ny. Interesujący jest fakt, iż na powierzch-ni otaczającej całą konstrukcję pieca zi-dentyfikowano war-stwę twardej, jasnej glinki (ros. omazka). Wysunięto wstępną hipotezę, iż miejsce to

mogło służyć jako specjalne „klepisko” do młócenia zboża, a piecowisko wykorzystywano do suszenia ziarna oraz, być może, do suszenia lepionych ręcznie glinianych przedmiotów, ustawianych na półce nad paleniskiem.

Z rolnictwem i produkcją pożywienia wiążą się również wspomniane jamy gospodarcze. Prawdopodobnie początko-wo pełniły rolę magazynów, gdzie przechowywano ziarno lub inne produktów spożywcze, a po okresie użytkowania służyły jako miejsca, do których wrzucano odpadki: resztki jedzenia, potłuczone naczynia, zniszczone narzędzia. Jamy na stanowisku w Koszarach mają charakterystyczną dla tego typu obiektów formę wydłużonego dzwonu lub kształt gruszkowaty i są zagłębione w podłoże na około 1,5 metra, choć niekiedy mogą osiągać bardzo duże rozmiary, nawet ponad 2,5 metra głębokości. Jak dotąd nie stwierdzono obecności kamiennych ścianek wzmacniających górną partię jam, które są znane z in-nych stanowisk wchodzących w obręb chory olbijskiej.

Zły stan zachowania zabytków metalowych znajdowanych w materiale z osady nie pozwolił dotychczas zidentyfi kować jednoznacznie pośród nich narzędzi rolniczych. Większość przedmiotów żelaznych to zabytki zachowane fragmentarycz-nie i silnie skorodowane; wyjątek stanowią drobne elementy takie jak brązowe nity oraz brązowe i żelazne gwoździe. Można przypuszczać, iż silnie skorodowane fragmenty przedmiotów żelaznych oraz przedmioty metalowe o nieokreślonym kształ-cie (ołowiane „grudki” czy brązowe i żelazne „plakietki”) to części narzędzi, którymi posługiwano się w rolnictwie,

Ekipa koszarska, 2005 r.

KO

SHAR

Y PR

OJE

CT

ALMA MATER 177

ogrodnictwie, a także w budownictwie i hodowli. Sprzęt do młócenia ziarna był wykonywany z materiałów organicz-nych (z kości lub drewna), bardzo rzadko zachowujących się w materiale archeologicznym do naszych czasów. Pewną trudność stanowi określenie, czy dany przedmiot z żelaza lub brązu został wykonany przez lokalnych rzemieślników, czy sprowadzony z innego ośrodka. Wydaje się jed-nak słuszne przyjąć, iż narzędzia rolnicze należały do tej kategorii przedmiotów, które zarówno wy-konywano na miejscu, jak i spro-wadzano z Olbii.

Podstawowym zajęciem miesz-kańców osad wchodzących w ob-ręb zaplecza gospodarczego Olbii była również hodowla. Zagródki dla zwierząt i kamienne koryta na wodę to charakterystyczne obiekty znajdowane na terenie wielu gospodarstw w rejonie Nadczarnomorza. Konstrukcje te, przylegające bezpośrednio do domostw lub znajdujące się w ich obrębie, zidentyfi kowano również w Koszarach (m.in. w Domu nr 2). Materiał kostny pochodzenia zwierzęcego jest znajdowany najczęściej w jamach odpado-wych oraz w obrębie konstrukcji mieszkalnych. Wstępna analiza osteologiczna wykazała, iż ho-dowano głównie bydło oraz owce i kozy; znacznie mniejszą rolę odgrywała hodowla koni, świń oraz drobiu. Znaleziono pojedyncze fragmenty kości psów – zwierzęta te najprawdopo-dobniej wykorzystywano w pasterstwie i dla ochrony domostw. Dietę i zapotrzebowanie na skóry uzupełniano łowiectwem: materiał kostny z Koszar wskazuje, że polowano głównie na jeleniowate i lisy, kości zwierząt dzikich są jednak stosunkowo nieliczne.

Często znaj-dowane w obrębie osady w Kosza-rach ciężarki do sieci rybackich oraz wysypiska muszli małż i ości r y b św i a d c z ą o tym, iż prócz uprawy roli i ho-dowli jej miesz-kańcy zajmowali się również rybołówstwem. Najbardziej rozpowszechnionym, znanym już od czasów archaicznych sposobem połowu ryb było tak zwane wędkowanie (łowienie na haczyk) oraz zarzucanie sieci obciążonych ciężarkami. Wędkowanie jest poświadczone obecnością niewielkich, kil-kucentymetrowych haczyków wykonanych z brązu lub żelaza. Obciążniki do sieci rybackich znajdowane w jamach oraz w ob-

rębie domostw są w przeważającej liczbie wykonane z inten-cjonalnie wygładzonych kamieni (otoczaków), z przewierco-nym otworem. Prócz kamiennych znajduje się również ciężarki wykonane z odpowiednio przyciętych skorup naczyń (przede

wszystkim brzuśców amfor). Przypuszcza się, iż jako ciężarki do sieci służyły także ołowiane blaszki zwinięte w rulon, które występują stosunkowo często w jamach oraz w przemieszanym materiale z rowów otaczających konstrukcje kamienne.

Dzięki analizie materiału po-chodzącego z jam odpadowych na stanowisku w Koszarach wiemy, iż prócz ryb (głównie jesiotra) ło-wiono kraby oraz zbierano małże i ostrygi. O znaczeniu, jakie miały owoce morza w diecie mieszkań-ców osady w Koszarach, świadczą nie tylko liczne wysypiska muszli małż i ości ryb, lecz również znaczna ilość fragmentów naczyń służących do spożywania potraw rybnych, znajdowanych zarówno na osadzie, jak i w wyposażeniu grobów na nekropoli5. Jest bardzo prawdopodobne, iż mieszkańcy łowili ryby nie tylko dla własnych potrzeb, lecz, podobnie jak miało to miejsce w pozostałych osadach należących do chory Olbii, część połowów przeznaczali na handel

i wymianę. Mieszkańcy starożytnej osady w Koszarach zajmowali się

również rzemiosłem. Wytwarzali drobne przedmioty, niewyma-gające skomplikowanych technik produkcji i specjalistycznych narzędzi. W obrębie konstrukcji mieszkalnych jak również w wypełniskach jam znajdujemy liczne fragmenty ręcznie le-pionych lampek oraz biżuterię, wykonaną z prostych, łatwo do-

stępnych materiałów: kości, małych kamy-ków lub przewierco-nych muszli małż. Rękodziełem bardzo dobrze poświadczo-nym w odkrywanym przez nas materia-le archeologicznym jest włókiennictwo i tkactwo. Wrzeciona i przęślice służące

do przędzenia nici wykonywali najczęściej lokalni rzemieśl-nicy, korzystając z materiałów łatwo dostępnych, takich jak drewno, kość czy fragmenty ceramiki. Tkano na pionowym krośnie, końce osnowy wiążąc w węzły i obciążając ciężarkami wykonanymi z gliny, kamieni lub fragmentów ceramiki. To dzięki ciężarkom tkackim pionowe krosno jest jedynym typem warsztatu tkackiego poświadczonym w materiale archeologicz-

Kamienne i ołowiany ciężarki do obciążania sieci rybackiej oraz żelazne haczyki do łowienia ryb

Proste ozdoby – wisiorki wykonane z muszli i kamieni

KO

SHAR

Y PR

OJE

CT

KO

SHAR

Y PR

OJE

CT

178 ALMA MATER

nym. Przęśliki o charakterystycznym, kulistym kształcie są w przeważającej liczbie wykonane z gliny, zarówno toczone, jak i lepione ręcznie. Niektóre z nich mają ostro uformowany załom i noszą ślady dekoracji w postaci linii rytych (pionowe kreski lub koła). Kategorią za-bytków stosunkowo najgorzej reprezentowaną są kościane i ro-gowe przekłuwacze oraz szydła i igły, którymi posługiwano się podczas szycia i tkania6. Wyko-nywane z materiałów nietrwałych, ulegających łatwo zniszczeniu w przemieszanym materiale jam z odpadkami, przedmioty te za-chowują się źle lub wcale; należy również wziąć pod uwagę to, iż stosowane jako podręczne narzę-dzia każdej kobiety, mogły być zabrane przez właścicielkę w mo-mencie opuszczenia osady. Warto w tym miejscu wspomnieć, iż przedmioty służące do przędzenia stanowią również element wypo-sażenia grobów na nekropoli koszarskiej. W grobach kobiecych i dziecięcych najczęściej znajdowanymi zabytkami tego typu są przęśliki wykonane z gliny lub z ułama-nych fragmentów naczyń – denka lub wylewu7.

Ta krótka inter-pretacja materiału archeologicznego uzyskanego podczas badań na stanowisku w Koszarach wska-zuje, iż głównym za jęc i em miesz -kańców starożytnej osady była uprawa roli oraz hodowla zwierzą t , p rzede wszystkim bydła. Ważną rolę w go-spodarce odgrywało również rybołów-stwo. Na niewielką skalę zajmowano się rzemiosłem – obrób-ką metali, tkactwem, przydomowym garncarstwem a także obróbką kości i rogu. O ile rolnictwo, rybołówstwo i hodowla zwierząt wiązały się z handlem i wymianą, o tyle rzemiosło służyło przede wszystkim zaspokajaniu własnych potrzeb i pro-dukcji przedmiotów używanych na co dzień. Wiele zagadnień dotyczących życia codziennego w starożytnych Koszarach pozostaje jeszcze niewyjaśnionych. Jak dotychczas podczas prac prowadzonych przez polską część ekspedycji nie ziden-tyfi kowano wielu konstrukcji związanych z przetwórstwem

rybnym, magazynowaniem słodkiej wody lub z produkcją me-talurgiczną. Jak wspomniano, badana przez nas osada należała do chory Olbii, można zatem przypuszczać, iż wiele rozwiązań

architektonicznych i gospodar-skich w Koszarach odpowiadało tym odkrytym na terenie zarówno samej metropolii, jak i wielu innych osad wchodzących w ob-ręb jej zaplecza gospodarczego. Wydaje się też słuszne przyjąć, iż życie codzienne mieszkańców biegło podobnym rytmem i było zorganizowane w podobny spo-sób jak na terenach wielu kolonii greckich w rejonie północnych wybrzeży Morza Czarnego.

Marta Kania

1 Pełny tekst niniejszego artykułu ukaże się w języku angielskim w tomie PONTICA. Recent Researches at the Northern Black Sea Coast Greek Colonies, Kraków 2007 (w druku).

2 Fotografi e wykazały, iż plan osady, składającej się z zagród typu wiejskiego, jest analogiczny z zagospodarowaniem przestrzennym znanym z obszaru chory olbijskiej (Бруяко И.В., Назарова Н.П., Петренко В.Г., Древние культурные ландшафты на юге тилигуло-днестровского междуречья по данным аэрофотосьемки, [w:] Северо-

Западное Причерноморье – контактная зона древних культур, Киев 1991, s. 43).3 Naczynia gliniane, tzw. pito-sy (gr. pithoi), osiągały niekie-dy wysokość 1,5 m i pojemność kilkuset litrów. Zwykle zako-pywano je częściowo w ziemi, by ułatwić dostęp do prze-chowywanych w ich wnętrzu produktów: zapasów zboża, mąki, suszonych owoców, suszonego mięsa czy solonych ryb; niekiedy służyły jako zbiorniki na słodką wodę. Na-czynia takie zostały znalezione w części stanowiska badanej przez ekspedycję ukraińską, w tzw. Domu z pitosami (Wy-kop III, pomieszczenia XXVI oraz XXII; J. Chochorowski et al., Polsko-ukraińskie ba-dania wykopaliskowe zespołu stanowisk z okresu antyczne-go w miejscowości Košary koło Odessy, [w:] „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, t. XXI, Rzeszów 2000, s. 187).4 Zob. E. Papuci-Władyka et al. w tym tomie, ilustracja 3, s. 172.5 Przede wszystkim tzw. ta-

lerze rybne, charakteryzujące się niewielkim zagłębieniem w centralnej części dna naczynia, przeznaczonym na sos lub oliwę (A. Kowal, The Greek Grey Ware Fish-Plates from the Black Sea Region, [w:] „Études et Travaux” XX, Warszawa 2005, s. 87–93).

6 O tym, że posługiwano się tego typu narzędziami, świadczą zabytki znalezione na wielu greckich stanowiskach znad Morza Czarnego, datowane na okres od VI w. p.n.e. aż po IV w. n.e., m.in. w Nikonionie, Olbii, Tyrasie, Tanaisie, Chersonezie czy Pantikapajonie (Петерс Б.Г., Косторезное дело в античных государствах Север-ного Причерноморья, „Наука”, Асадемия Наук СССР, Москва 1986, s. 171–174; tabl. XII, 1–22).

7 E. Papuci-Władyka et al., Koshary. Greek Settlement on the Northern Black Sea Coast. Polish-Ukrainian Excavations in the 2001–2003 Seasons, [w:] „Études et Travaux”, XX, Warszawa 2005, s. 225–230, ryc. 37.

Gliniane przęśliki do obciążania wrzeciona podczas przędzenia oraz ciężarki do osnowy tkackiej, wykonanez wypalanej gliny i z fragmentu amfory

Penelopa ze swoim synem Telemachem przed pionowym krosnem tkackim z ciężarkami; dekoracja czerwonofi gurowego naczynia attyckiego, ok. 440 r. p.n.e.

KO

SHAR

Y PR

OJE

CT

ALMA MATER 179

STUDENCI W KOSZARACH

Praca na wykopie: odczyszczanie konstrukcji

kamiennych

Popołudniowa lekcja rysowania ceramiki

Prof. Ewdoksia Papuci-Władyka w trakcie

wykładu o ceramice znalezionej w Koszarach

Dokumentacja rysunko-

wa konstrukcji kamien-

nych, poziomu odcinka

oraz znalezionych za-

bytków

Praca na wykopie: odczyszczanie poziomu jednego

z odcinkówKO

SHAR

Y PR

OJE

CTKO

SHAR

Y PR

OJE

CT

KOSH

ARY

PRO

JECT

KOSH

ARY

PRO

JECT

KOSH

ARY

PRO

JECT

T. H

erbi

ch

Kampania 2007 była

nie tylko jubileuszowa,

lecz również wyjątkowa:

nie pracowaliśmy na ne-

kropoli, natomiast udało

się zrealizować badania

geofi zyczne, niezwykle

cenne dla archeologów.

Pod kierunkiem dr. T.

Herbicha pracował

A. Buszek (pierwszy

z lewej) i studenci

„Dzień Archeolo-

ga”: co roku 15

sierpnia świętujemy

z archeologami ukra-

ińskimi i mołdaw-

skimi, wspominając

wielkich nieobec-

nych i życząc sobie

nawzajem pomyślno-

ści, zdrowia i wspa-

niałych odkryć

KOSH

ARY

PRO

JECT