Transcript

Teil I Allgemeine Ophthalmologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

1 Ophthalmologische Notfälle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

1 Allgemeine Befunderhebungen bei okulären Notfällen . . . . . . . . . . . . . . . . 3 2 Präoperative Checkliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 3 Trauma (ohne Fremdkörperverletzungen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 3.1 Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 3.1.1 Lidverletzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 3.2 Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 3.2.1 Blow-out-Fraktur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 3.3 Stumpfes Bulbustrauma (Erschütterungstrauma und Contusio bulbi) . . . 103.3.1 Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 3.3.2 Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 3.3.3 Sklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 3.3.4 Vorderkammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 3.3.5 Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 3.3.6 Linse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 3.3.7 Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203.3.8 Netzhaut und Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 3.3.9 Sehnerv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 3.4 Spitzes Bulbustrauma

(oberflächliche Verletzungen, Penetration, Perforation) . . . . . . . . . . . . . . . . 26 3.4.1 Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 3.4.2 Hornhaut, Sklera, intraokulare Strukturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 3.4.3 Extraokulare Muskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 4 Fremdkörperverletzungen des Auges und der Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 4.1 Korneale, konjunktivale und sklerale Fremdkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 4.1.1 Oberflächliche Hornhaut- und Bindehautfremdkörper . . . . . . . . . . . . . . . . 37 4.1.2 Intrastromale Hornhautfremdkörper (ohne Perforation) . . . . . . . . . . . . . . . 37 4.1.3 Intrastromale Hornhautfremdkörper (mit Perforation) . . . . . . . . . . . . . . . . 38 4.1.4 Subkonjunktivale Fremdkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 4.1.5 Intrasklerale Fremdkörper (ohne Perforation) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 4.2 Intraokulare Fremdkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 4.3 Orbitale Fremdkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 5 Andere okuläre Notfälle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 5.1 Gefäßverschlüsse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 5.2 Netzhautablösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 5.3 Verätzungen und Verbrennungen

des Auges und seiner Anhangsgebilde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 5.3.1 Verätzungen durch Chemikalien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 5.3.2 Thermische Verletzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 5.3.3 Strahlenverletzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 5.4 Akutes Glaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 5.5 Schwere Infektionen und Entzündungen

des Auges und seiner Anhangsgebilde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

Inhaltsverzeichnis

5.5.1 Orbitale Zellulitis (akute Entzündung der Orbita) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 5.5.2 Präseptale Zellulitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 5.5.3 Sinus-cavernosus-Thrombose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 5.5.4 Akute Dakryozystitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605.5.5 Ophthalmia neonatorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 5.5.6 Hornhautulzera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 5.5.7 Infektiöse Endophthalmitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 5.5.8 Linseninduzierte Endophthalmitis (phakoanaphylaktische Uveitis) . . . . . 73

2 Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

1 Patientenuntersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 751.1 Leitsymptom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761.2 Ursachen des Exophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 762 Orbitopathien bei Kindern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772.1 Kapilläres Hämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772.2 Dermoidzyste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 782.3 Ethmoiditis und Orbitaphlegmone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 792.4 Hämatom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 802.5 Unspezifische orbitale Entzündung („Pseudotumor orbitae“) . . . . . . . . . . . 802.6 Hyperthyreose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 802.7 Kraniosynostose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 802.8 Rhabdomyosarkom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 812.9 Metastatisches Neuroblastom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 812.10 Ewing-Sarkom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 822.11 Leukämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 822.12 Neurofibrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823 Orbitopathien bei Erwachsenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 833.1 Orbitaphlegmone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 833.2 En- oder Exophthalmus traumatischer Genese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 833.3 Endokrine Orbitopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 843.4 Pseudotumor und Myositis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 863.5 Lymphom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 883.6 Kavernöses Hämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 883.7 Lymphangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 893.8 Tumoren der Tränendrüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 903.9 Tumoren peripherer Nerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 913.10 Meningeom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 923.11 Mukozele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 923.12 Metastasen und Sekundärtumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

3 Strabismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

1 Anatomische Vorbemerkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 961.1 Anatomie der Augenmuskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 961.1.1 Längenmaße von Muskel/Sehne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 961.1.2 Ursprünge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 971.1.3 Ansätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 971.1.4 Spezielle Anatomie der Augenmuskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981.2 Blutversorgung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981.2.1 Augenmuskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981.2.2 Vorderer Augenabschnitt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981.2.3 Blutversorgung nach Augenmuskeloperationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981.3 Weitere orbitale Strukturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

�VIII Inhaltsverzeichnis

1.3.1 Tenon-Kapsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981.3.2 Muskelscheiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981.3.3 Septum intermusculare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 991.3.4 Orbitaspitze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 991.3.5 Haltebänder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 991.3.6 Ligament Lockwood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 991.3.7 Retrobulbärer Fettkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 991.3.8 Sklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 992 Physiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 992.1 Physiologie der Augenbewegungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 992.1.1 Bewegungsmechanik der Augenmuskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1002.1.2 Augenbewegungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1002.1.3 Funktionelle Muskelinnervationsbeziehungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1022.2 Physiologie des Sehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1022.2.1 Normale Visusentwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1022.2.2 Entwicklung des Sehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1022.3 Physiologie des Binokularsehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1022.3.1 Qualitäten des Binokularsehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1033 Störungen des Binokularsehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043.1.1 Konkomitant vs. inkomitant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043.1.2 Akkommodativ vs. nichtakkommodativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043.1.3 Latent vs. manifest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043.1.4 Kongenital vs. erworben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043.1.5 Maßeinheit des Schielwinkels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1053.1.6 Kompensationsmöglichkeiten zur Verbesserung

des beidäugigen Sehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1053.2 Störungen der Sensorik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1053.2.1 Symptome eines erworbenen manifesten Schielens

bei normaler Netzhautkorrespondenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1053.2.2 Sensorische Anpassungen beim Schielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1053.3 Amblyopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1063.3.1 Klassifikation nach Ätiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1064 Klinische Untersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1074.1 Pseudostrabismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1074.1.1 Pseudostrabismus convergens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1074.1.2 Pseudostrabismus divergens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084.2 Lidstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084.3 Untersuchung der Sehschärfe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084.4 Fixationsprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084.5 Motilitätsprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084.5.1 Monokulare Bewegungsstrecke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084.5.2 Diagnostische Untersuchung der Augenstellungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1094.5.3 Feld des binokularen Einfachsehens (BES-Feld) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1094.6 Untersuchung der Augenstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1094.6.1 Beurteilung von Lichtreflexen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1094.6.2 Cover-Test (Abdecktest) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1104.6.3 Simultaner Prismen-Cover-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1104.6.4 Alternierender Prismen-Cover-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1104.6.5 Doppelskalen/Maddox-Zylinder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1114.6.6 Bestimmung des AC/A-Quotienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1114.6.7 Tangententafel (Harms) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1114.6.8 Hess-Schirm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1124.6.9 Prismen-Fusionsbreite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1124.6.10 Traktionstest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1124.6.11 Prüfung des optokinetischen Nystagmus (OKN) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

�I��I�   

4.7 Beurteilung des Binokularsehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1134.7.1 Stereosehen (Lang, Titmus, TNO) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1134.7.2 Worth-Test (Vier-Lichter-Test) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1134.7.3 Bagolini-Lichtschweiftest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1134.7.4 Hell-/Dunkelrotglastest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1144.7.5 Nachbildtest (Hering) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1144.8 Objektive Refraktion in Zykloplegie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1154.9 Vervollständigung des strabologischen Status . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1164.9.1 Pupille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1164.9.2 Spaltlampenuntersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1164.9.3 Applanatorischer Augeninnendruck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1164.9.4 Fundusbeurteilung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1165 Nichtoperative Maßnahmen bei Strabismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.1 Brillenkorrektur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.1.1 Hyperopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.1.2 Anisometropie oder Astigmatismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.1.3 Myopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.1.4 Akkommodativer Konvergenzexzess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.1.5 Tips für Kinderbrillen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.2 Prismenverordnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.3 Behandlung der Amblyopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.3.1 Brillenkorrektur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1185.3.2 Vollzeitokklusion (faziale Pflasterokklusion) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1185.3.3 Wenig effektive Behandlungsmethoden der Amblyopie . . . . . . . . . . . . . . . 1186 Konzepte der chirurgischen Schielbehandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1186.1 Indikationen für eine chirurgische Schielbehandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . 1186.2 Zeitpunkt der Augenmuskeloperation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1186.3 Planung der Operation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1196.3.1 Präoperative Behandlung mit Prismen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1196.3.2 Konjunktivaler Zugang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1196.3.3 Muskelabschwächung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1196.4 Fadenoperation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1206.5 Verstärkung der Muskelfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1216.5.1 Resektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1216.5.2 Vorlagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1216.5.3 Faltung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1216.6 Änderung der Muskelzugrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1216.7 Aufklärung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1216.8 Chirurgische Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1226.8.1 Intraoperativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1226.8.2 Postoperativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1226.9 Postoperative Nachkontrollen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1226.10 Postoperative Empfehlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1227 Konkomitantes Schielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1237.1 Innenschielen (Esotropie) – typische Merkmale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1237.1.1 Kongenitale Esotropie (frühkindliches Schielsyndrom) . . . . . . . . . . . . . . . 1237.1.2 Mikrostrabismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1237.1.3 Akkommodativer Strabismus convergens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1237.1.4 Normosensorisches Spätschielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1247.1.5 Dekompensierte Esophorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1247.1.6 Chirurgische Maßnahmen bei konkomitanten Esodeviationen . . . . . . . . 1257.2 Außenschielen (Exotropie) – typische Merkmale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1267.2.1 Primär konstante Exotropie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1267.2.2 Intermittierendes Außenschielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1267.2.3 Dekompensierte Exophorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1277.2.4 Sekundäre Exotropie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

�� Inhaltsverzeichnis

7.2.5 Konsekutive Exotropie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1277.2.6 Divergenter Mikrostrabismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1277.2.7 Chirurgische Behandlung des Außenschielens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1277.3 Vertikalschielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1287.3.1 Dissoziierte Vertikaldivergenz (DVD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1287.3.2 Strabismus sursoadduktorius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1287.3.3 Strabismus deorsoadduktorius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1287.3.4 Vertikaler Mikrostrabismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1298 Inkomitantes Schielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1298.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1298.1.1 Pathogenese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1298.1.2 Klinische Untersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1298.1.3 Therapie des inkomitanten Schielens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1308.2 Fehlfunktion des M. obliquus inferior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1308.2.1 Unterfunktion des M. obliquus inferior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1308.2.2 Kontraktur des M. obliquus inferior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1308.3 Fehlfunktion des M. obliquus superior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1318.3.1 Unterfunktion des M. obliquus superior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1318.3.2 Kontraktur des M. obliquus superior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1318.4 Fehlfunktion des M. rectus lateralis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1328.4.1 Unterfunktion des M. rectus lateralis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1328.4.2 Kontraktur des M. rectus lateralis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1328.5 Fehlfunktion des M. rectus medialis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1328.5.1 Unterfunktion des M. rectus medialis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1328.5.2 Kontraktur des M. rectus medialis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338.6 Fehlfunktion des M. rectus superior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338.6.1 Unterfunktion des M. rectus superior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338.6.2 Kontraktur des M. rectus superior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338.7 Fehlfunktion des M. rectus inferior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338.7.1 Unterfunktion des M. rectus inferior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338.7.2 Kontraktur des M. rectus inferior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1348.8 A- und V-Inkomitanz, Buchstabenphänomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1348.8.1 Beispiele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1348.8.2 A-Symptom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1348.8.3 V-Symptom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1358.9 Syndrome mit neuromuskulärer Dysfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1358.9.1 Okulomotoriusparese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1358.9.2 Doppelte Heberlähmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1358.9.3 Möbius-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1368.9.4 Syndrome mit Fehlinnervation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

4 Neuroophthalmologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

1 Afferenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1381.1 Beurteilung der Afferenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1381.2 Erkrankungen des Sehnerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1391.2.1 Anteriore ischämische Optikusneuropathie (AION) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1391.2.2 Neuritis nervi optici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1401.2.3 Infiltration oder Kompression des Sehnerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1411.2.4 Andere Optikusneuropathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1411.2.5 Stauungspapille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1431.2.6 Pseudotumor cerebri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1431.2.7 Pseudostauungspapille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1441.2.8 Angeborene Papillenanomalien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1441.3 Chiasmale Läsionen des N. opticus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

��I��I   

1.4 Erkrankungen des Tractus opticus, der Sehstrahlung und des visuellen Kortex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

1.4.1 Postchiasmatische Störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1451.4.2 Besondere kortikale Störungen der visuellen Funktion . . . . . . . . . . . . . . . . 1461.4.3 Visuelle Halluzinationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1471.5 Passagere Sehstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1471.5.1 Einseitige passagere Erblindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1471.5.2 Beidseitige passagere Erblindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1492 Efferenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1492.1 Anamnese und Untersuchung der Motilität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1492.2 Motilitätsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1502.2.1 Myopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1502.3 Augenmuskelparesen (Nn. III, IV und VI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522.3.1 Okulomotoriusparese (III. Hirnnerv) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522.3.2 Abduzensparese (VI. Hirnnerv) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1542.3.3 Trochlearisparese (IV. Hirnnerv) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1542.3.4 Sinus-cavernosus-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1553 Supranukleäre Bewegungsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1553.1 Blicklähmungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1553.1.1 Vertikale Blicklähmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1553.1.2 Progressive supranukleäre Lähmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563.1.3 Horizontale Blicklähmungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563.1.4 Internukleäre Ophthalmoplegie (INO) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563.1.5 Eineinhalbsyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563.1.6 Skew-Deviation (Hertwig-Magendie-Schielstellung) . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563.1.7 Störungen der sakkadischen Bewegungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563.1.8 Störungen des langsamen Folgesystems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563.2 Nystagmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1573.2.1 Erworbener Rucknystagmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1573.2.2 Schaukelnystagmus („seesaw“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1583.2.3 Pendelnystagmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1583.2.4 Kongenitaler Nystagmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1583.2.5 Latenter Nystagmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1583.2.6 Spasmus nutans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1583.2.7 Einseitiger Nystagmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1583.2.8 Okuläre Oszillationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1583.2.9 Augenwippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1593.2.10 Okulärer Myoklonus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594 Neuroophthalmologische Erkrankungen der Augenlider . . . . . . . . . . . . . . 1594.1 Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594.1.1 Pseudoptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594.1.2 Lokale Lidveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594.1.3 Erkrankungen der Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594.1.4 Kongenitale Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594.1.5 Aponeurosendefekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594.1.6 Traumatische Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.1.7 Neurogene Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.1.8 Andere Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.2 Lidretraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.2.1 Oberlidretraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.2.2 Unterlidretraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.3 Blepharospasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.3.1 Okulär bedingter Blepharospasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.3.2 Essenzieller Blepharospasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.3.3 Hemifazialer Spasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1614.3.4 Faziale Myokymie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

��II Inhaltsverzeichnis

5 Pupillenstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1615.1 Anisokorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1615.1.1 Bewegungsstörungen der Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1625.1.2 Störung der sympathischen Efferenz (Horner-Syndrom) . . . . . . . . . . . . . . 1625.1.3 Störung der parasympathischen Efferenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1645.2 Pupillenstörung bei erhaltener Naheinstellungsreaktion . . . . . . . . . . . . . . 1655.2.1 Okuläre Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1655.2.2 Periphere Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1655.2.3 Zentrale Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1655.2.4 Passagere Pupillenstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

5 Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

1 Funktionen der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1682 Anatomie der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1682.1 Verschiedene Schichten der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1682.2 Die graue Linie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1682.3 Wimpern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1682.4 Drüsen der Augenlider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1693 Kongenitale Lidabnormitäten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1693.1 Kolobom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1693.2 Epikanthus (Mongolenfalte) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1693.3 Kongenitale Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1703.4 Distichiasis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1703.5 Blepharophimose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1703.6 Ankyloblepharon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1713.7 Kongenitale Ichthyosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1713.8 Xeroderma pigmentosum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1714 Strukturelle Lidabnormitäten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1724.1 Ektropium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1724.2 Entropium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1734.3 Trichiasis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1744.4 Altersveränderungen der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1744.5 Floppy-eyelid-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1754.6 Blepharospasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1765 Gutartige Lidtumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1765.1 Zyste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1765.2 Nävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1775.3 Papillom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1775.4 Pseudoepitheliomatöse Hyperplasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1785.5 Keratoakanthom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1785.6 Seborrhoische Keratose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1785.7 Senile Keratose (aktinische Keratose) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1795.8 Xanthelasma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1795.9 Juveniles Xanthogranulom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1795.10 Amyloid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1806 Maligne Lidtumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1806.1 Basaliom (Basalzellkarzinom, Basalzellepitheliom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1806.2 Plattenepithelkarzinom (Spinaliom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1816.3 Karzinom der Meibom-Drüsen (Carcinoma sebaceum) . . . . . . . . . . . . . . 1826.4 Merkelzellkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1826.5 Malignes Melanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1837 Melanotische Tumoren der Augenlider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1837.1 Ephelis (Sommersprossen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1837.2 Lentigo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

��III��III   

7.3 Nävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1847.4 Blauer Nävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1847.5 Naevus Ota (okulodermale Melanozytose) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1847.6 Spitz-Nävus (juveniler Nävus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1847.7 Malignes Melanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1848 Entzündliche und infektiöse Erkrankungen der Lidhaut . . . . . . . . . . . . . . 1858.1 Pemphigus vulgaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1858.2 Impetigo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1858.3 Erysipel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1858.4 Blepharitis angularis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1868.5 Herpes simplex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1868.6 Herpes zoster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1868.7 Varicella (Windpocken) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1868.8 Vaccinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1878.9 Kontaktdermatokonjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1878.10 Infektiöse ekzematöse Dermatitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1878.11 Atopische Dermatitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1878.12 Urtikaria und Angioödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1888.13 Erythema multiforme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1889 Erkrankungen des Lidrandes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1889.1 Staphylokokkenblepharitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1889.2 Hordeolum externum (Gerstenkorn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1899.3 Seborrhoische Blepharitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1899.4 Dysfunktion der Meibom-Drüsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1909.5 Meibomitis (Tarsitis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1909.6 Chalazion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1909.7 Hordeolum internum („akutes Chalazion“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1919.8 Rosaceablepharitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1919.9 Blepharitis durch Demodex folliculorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1919.10 Blepharitis durch Phthirius pubis oder capitis (Pediculosis) . . . . . . . . . . . 1929.11 Blepharitis durch Molluscum contagiosum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1929.12 Papillom (eigentliche Warze) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1939.13 Augenoberflächenerkrankungen mit Lidbeteiligung . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1939.13.1 Augenoberflächenerkrankungen bei entzündlichen Lidveränderungen 1939.13.2 Augenoberflächenerkrankungen bei Lidfehlstellungen und Neoplasien 1949.14 Photosensibilisierung und Sonnenbrand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19410 Wichtige Begriffe aus der Hautpathologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

6 Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

1 Anatomie und Funktion des Tränensystems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1971.1 Tränensekretion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1971.2 Tränenabflusswege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1971.3 Tränenpumpe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1981.4 Untersuchung der Tränensekretion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1981.4.1 Fließpapierproben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1981.4.2 Fluoreszeinverdünnungstest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1981.4.3 Lysozym-Agardiffusionstest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1981.4.4 Bengalrosafärbung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991.4.5 Tränenfilmaufreißzeit („break-up time“ – BUT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991.5 Untersuchung des Tränenabflusses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991.5.1 Abnahme der Fluoreszeinfärbung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991.5.2 Farbstofftest nach Jones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991.5.3 Spülung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991.5.4 Sondierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991.5.5 Dakryozystographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

��IV Inhaltsverzeichnis

1.5.6 Dakryoszintigraphie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2001.5.7 Dakryoendoskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2002 Veränderungen des Tränenfilms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2002.1 Mangel an wässriger Phase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2002.2 Mukusmangel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2002.3 Abnormitäten der Lipidschicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2012.4 Abnormitäten der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2012.5 Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2013 Erkrankungen der Tränendrüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2023.1 Sjögren-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2023.2 Akute Dakryoadenitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2023.3 Chronische Dakryoadenitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2023.4 Tumoren der Tränendrüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2034 Verschluss der abführenden Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2034.1 Fehlstellungen der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2034.2 Lidschwäche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2044.3 Stenose der Tränenpünktchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2044.4 Verschluss des Canaliculus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2044.5 Verschluss im Tränensack . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2044.6 Verschluss des Ductus nasolacrimalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2045 Infektionen der Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2045.1 Kanalikulitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2045.2 Akute Dakryozystitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2055.3 Chronische Dakryozystitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

7 Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

1 Anatomie und Funktion der Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2072 Bindehautdegenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2082.1 Pinguekula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2082.2 Pterygium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2082.3 Amyloidose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2092.4 Bindehautzysten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2093 Infektionen der Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2093.1 Akute bakterielle Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2093.2 Gonokokkenkonjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2103.3 Konjunktivitis durch Haemophilus influenzae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2103.4 Akute follikuläre Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2103.5 Chronische follikuläre Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2133.6 Andere Konjunktivitiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2143.7 Okuloglanduläres Syndrom (Parinaud) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2153.8 Ophthalmia neonatorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2154 Allergische Konjunktivitiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2164.1 Heuschnupfenkonjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2164.2 Medikamentenüberempfindlichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2164.3 Kontaktkonjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2174.4 Keratokonjunktivitis vernalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2175 Konjunktivale Erkrankungen unklarer Ätiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2185.1 Erythema exsudativum multiforme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2185.2 Okuläres Pemphigoid

(benignes Schleimhautpemphigoid, Narbenpemphigoid) . . . . . . . . . . . . . 2195.3 Obere limbale Keratokonjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2205.4 Phlyktänulose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2205.5 Riesenpapillenkonjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2215.6 Konjunktivitis lignosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2216 Chronische Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

��V��V   

7 Wichtige Begriffe aus der Bindehautpathologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2228 Gutartige Bindehauttumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2238.1 Papillom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2238.2 Pseudoepitheliomatöse Hyperplasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2238.3 Angiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2238.4 Pyogenes Granulom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2238.5 Juveniles Xanthogranulom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2249 Präkanzerosen der Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2249.1 Konjunktivale Dysplasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2249.2 Aktinische Keratose (senile Keratose) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2249.3 Lymphoide Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22410 Maligne Bindehauttumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22511 Melanotische Läsionen der Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22611.1 Kongenitale Melanose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22611.2 Erworbene Melanose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22711.3 Malignes Melanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

8 Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

1 Anatomie und Physiologie der Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2292 Hornhautdegenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2302.1 Physiologische Hornhautdegenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2302.2 Zentrale Hornhautdegenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2312.3 Periphere Hornhautdegenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2322.4 Hornhautdegenerationen bei systemischen Erkrankungen . . . . . . . . . . . . 2333 Hornhautdystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2333.1 Dystrophien des Epithels, der Basalmembran

und der Bowman-Schicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2333.2 Stromadystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2353.3 Prä-Descemet-Dystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2383.4 Endotheldystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2393.5 Ektatische Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2404 Kongenitale Hornhautanomalien

(Formen des „anterior cleavage syndrome“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2424.1 Periphere Anomalien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2424.2 Zentrale Anomalien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2435 Hornhautinfektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2435.1 Bakterielle Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2435.2 Pilzkeratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2455.3 Akanthamöbenkeratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2475.4 Herpes-simplex-Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2475.5 Herpes zoster ophthalmicus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2516 Entzündliche Reaktionen der Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2526.1 Oberflächliche Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2526.1.1 Allgemeine Ursachen der oberflächlichen Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2526.1.2 Spezifische Ursachen der oberflächlichen Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2536.2 Rezidivierende Erosionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2546.3 Expositionskeratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2546.4 Neurotrophische Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2546.5 Strahlenkeratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2556.6 Toxische Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2556.7 Dellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2556.8 Interstitielle Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2566.9 Konjunktivale und korneale Reaktionen

bei Trägern weicher Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2566.10 Veränderungen des äußeren Auges bei Aids . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

��VI Inhaltsverzeichnis

6.11 Keratitis marginalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2577 Hornhautödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

9 Sklera und Episklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

1 Anatomie und Physiologie der Sklera und Episklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2612 Episkleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2612.1 Einfache Episkleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2612.2 Noduläre Episkleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2622.3 Behandlung der Episkleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2623 Skleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2623.1 Skleritis anterior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2623.2 Skleritis posterior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2633.3 Chirurgisch induzierte Skleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2643.4 Komplikationen der Skleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2643.5 Behandlung der Skleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264

10 Beteiligung des äußeren Auges bei Erkrankungen von Haut und Schleimhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

1 Rosacea (okuläre Rosacea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2672 Atopische Dermatitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2673 Ichthyosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2684 Pemphigus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2684.1 Bullöses Pemphigoid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2694.2 Narbenpemphigoid (benignes Schleimhautpemphigoid) . . . . . . . . . . . . . . 2695 Erythema exsudativum multiforme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2696 Epidermolysis acuta toxica

(Lyell-Syndrom, Syndrom der verbrühten Haut) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2697 Morbus Adamantiades-Behçet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2708 Morbus Reiter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

11 Uveitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

1 Einführung und klinische Untersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2732 Therapieprinzipien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2772.1 Therapieplanung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2772.2 Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2782.3 Chirurgische Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2793 Klinik der Uveitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2813.1 Anteriore Uveitis bei „weißen“ (nichtentzündeten) Augen . . . . . . . . . . . . . 2813.2 Anteriore Uveitis bei „roten“ (entzündeten) Augen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2843.3 Uveitis posterior mit fokalen Läsionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2863.4 Disseminierte Uveitis posterior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2943.5 Andere Ursachen der anterioren oder posterioren Uveitis . . . . . . . . . . . . . 305

12 Glaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

1 Befunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3111.1 Funktion des Sehorgans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3111.2 Intraokulardruck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3111.3 Spaltlampenmikroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3111.4 Gonioskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

��VII��VII   

1.5 Spaltlampenmikroskopie und Augeninnendruckmessung nach Pupillenerweiterung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313

1.6 Ophthalmoskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3131.6.1 Retinale Nervenfaserschichtdefekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3131.6.2 Untersuchung der peripheren Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3131.6.3 Untersuchung des Sehnerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3132 Primäres Offenwinkelglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3153 Normaldruck- oder Niederdruckglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3164 Okuläre Hypertension . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3175 Sekundäre Offenwinkelglaukome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3175.1 Pigmentdispersionssyndrom und Pigmentglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3175.2 Pseudoexfoliationssyndrom und Pseudoexfoliationsglaukom . . . . . . . . . 3185.3 Phakolytisches Glaukom (linseninduziertes Glaukom) . . . . . . . . . . . . . . . 3195.4 Linsenteilchenglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3195.5 Phakoanaphylaxie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3205.6 Glaukom bei intraokularen Entzündungen

(ohne Posner-Schlossmann- und Fuchs-Heterochromiezyklitis) . . . . . . . 3205.7 Posner-Schlossmann-Syndrom (glaukomatozyklitische Krise) . . . . . . . . . 3205.8 Fuchs-Heterochromiezyklitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3215.9 Glaukom bei intraokularen Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3215.10 Glaukom bei erhöhtem episkleralen Venendruck

(posttrabekuläres Glaukom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3225.11 Steroidglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3225.12 Glaukom bei intraokularen Blutungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3235.13 Glaukom nach Kontusionsschäden im Kammerwinkel

(„angle-recession-glaucoma“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3236 Winkelblockglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3246.1 Primäres Winkelblockglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3246.2 Sekundäres Winkelblockglaukom mit Pupillarblock . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3266.3 Sekundäres Winkelblockglaukom ohne Pupillarblock . . . . . . . . . . . . . . . . 3276.4 Iridokorneales endotheliales Syndrom (ICE-Syndrom) . . . . . . . . . . . . . . . 3276.5 Epitheleinwachsung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3286.6 Einwachsung fibrösen Gewebes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3286.7 Glaukom bei Nanophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3286.8 Glaukom nach chirurgischen Eingriffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3297 Kongenitale Glaukome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3308 Medikamentöse Therapie der Glaukome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3318.1 β-Blocker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3328.2 Sympathikomimetika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3338.3 Parasympathikomimetika (Miotika) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3338.4 Karboanhydrasehemmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3348.5 Osmotika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3358.6 Neuere Entwicklungen der medikamentösen Glaukomtherapie . . . . . . . . 3368.7 Kombinationstherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3368.8 Behandlung des akuten Winkelblocks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336

13 Netzhaut, Aderhaut und Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

1 Erkrankungen der Makula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3401.1 Physiologische Alterungsprozesse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3401.2 Altersbedingte Makuladegeneration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3401.2.1 ARED-Studie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3411.2.2 Nichtneovaskuläre (atrophische) Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3411.2.3 Neovaskuläre („exsudative“) Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3441.3 Angioid streaks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3551.4 Myopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356

��VIII Inhaltsverzeichnis

1.5 Retinopathia centralis serosa (RCS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3571.6 Okuläres Histoplasmose-Syndrom (OHS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3581.7 Idiopathisches Makulaforamen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3581.8 Macular pucker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3591.9 Zystoides Makulaödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3601.10 Optische Kohärenztomographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3602 Gefäßerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3602.1 Diabetische Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3602.1.1 Nichtproliferative diabetische Retinopathie (NPDRP) . . . . . . . . . . . . . . . . 3622.1.2 Proliferative diabetische Retinopathie (PDRP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3632.1.3 Diabetische Makulopathie (DMP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3632.1.4 Ophthalmologische Untersuchungsempfehlungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3642.1.5 Behandlungsprinzipien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3652.2 Retinale Arterienverschlüsse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3672.2.1 Zentralarterienverschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3682.2.2 Arterienastverschluss (AAV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3692.2.3 Verschlüsse von präkapillären retinalen Arteriolen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3692.2.4 Okuläres Ischämiesyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3692.3 Retinale Venenverschlüsse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3702.3.1 Zentralvenenverschluss (ZVV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3702.3.2 Venenastverschluss (VAV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3712.4 Hypertensive Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3722.5 Netzhautveränderungen während der Schwangerschaft . . . . . . . . . . . . . . . 3732.6 Parafoveale Teleangiektasien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3742.7 Morbus Coats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3752.8 Sichelzellanämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3762.9 Morbus Eales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3772.10 Frühgeborenenretinopathie/Retinopathia prämaturorum (ROP) . . . . . . 3772.11 Erworbenes retinales Makroaneurysma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3792.12 Bestrahlungsretinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3803 Toxische Retinopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3803.1 Chloroquin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3803.2 Phenothiazine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3813.3 Methanol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3813.4 Hormonelle Kontrazeptiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3813.5 Digitalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3813.6 Blei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3813.7 Sauerstoff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3823.8 Tamoxifen, Canthaxanthin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3823.9 Medikamenteninduziertes zystoides Makulaödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3823.10 Clofazimin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3823.11 Desferrioxamin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3823.12 Gentamicinmakulopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3834 Traumatische Chorioretinopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3834.1 Commotio retinae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3834.2 Retinopathia sclopetaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3834.3 Valsalva-Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3834.4 Terson-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3834.5 Purtscher-Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3844.6 Aderhautruptur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3845 Lichtschäden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3846 Entzündliche und infektiöse Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3856.1 Sogenanntes okuläres Histoplasmosesyndrom

(POHS – „presumed ocular histoplasmosis syndrome“) . . . . . . . . . . . . . . 3856.2 AMPPE – akute posteriore multifokale plakoide

Pigmentepitheliopathie (auch APMPPE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3856.3 Serpiginöse Chorioiditis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385

��I���I�   

6.4 Birdshot-Retinopathie (Schrotschussretinopathie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3856.5 Tuberkulose und Syphilis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3856.5.1 Tuberkulose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3866.5.2 Syphilis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3866.6 Sarkoidose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3876.7 Punktförmige innere Chorioideopathie

(„punctate inner choroidopathy“; PIC) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3876.8 Multiple evanescent white dot syndrome (MEWDS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3886.9 Pars planitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3886.10 Sympathische Ophthalmie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3886.11 Vogt-Koyanagi-Harada-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3886.12 Retinale Erkrankungen bei HIV-Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3886.13 Zytomegalievirusretinitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3896.14 Akutes retinales Nekrosesyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3896.15 Endogene Pilzinfektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3896.16 Toxoplasmose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3896.17 Toxocariasis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3906.18 Zystizerkose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3906.19 Diffuse unilaterale subakute Neuroretinitis (DUSN) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3907 Erkrankungen des Sehnerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3907.1 Drusenpapille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3907.2 Kongenitale Grubenpapille („optic pit“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3917.3 Tilted-disk-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3918 Erkrankungen des Glaskörpers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3928.1 Anomalien und Missbildungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3928.1.1 Persistierender primärer Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3928.1.2 Persistierender hyperplastischer primärer Glaskörper

(Vitreus) – PHPV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3928.2 Altersveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3938.3 Hereditäre Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3938.3.1 Kongenitale Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3938.3.2 Morbus Goldmann-Favre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3938.3.3 Wagner-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3938.3.4 Familiäre exsudative Vitreoretinopathie

(Criswick-Schepens-Syndrom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3948.4 Familiäre Amyloidose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3948.5 Degenerative Veränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3948.5.1 Asteroide Hyalose (Morbus Benson) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3948.5.2 Synchisis scintillans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3948.5.3 Degenerative Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394

14 Hereditäre Erkrankungen von Netzhaut und Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401

1 Anatomische Vorbemerkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4022 Physiologische Vorbemerkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4023 Genetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4033.1 Erbgänge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4033.1.1 Autosomal-dominant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4033.1.2 Autosomal-rezessiv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4033.1.3 X-chromosomal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4033.1.4 Mitochondrial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4043.2 Molekulargenetische Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4044 Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4084.1 Anamnese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4094.2 Ophthalmologische Untersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409

��� Inhaltsverzeichnis

4.3 Morphologische Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4094.4 Funktionsdiagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4104.5 Laboruntersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4164.6 Untersuchungen in anderen Fachgebieten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4164.7 Risiken der Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4165 Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4165.1 Therapeutische Möglichkeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4165.1.1 Optische und elektronische Hilfsmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4165.1.2 Medikamentöse Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4175.1.3 Operative Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4175.1.4 Ernährung, Diät . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4175.1.5 Therapeutische Zukunft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4175.2 Patientenbetreuung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4175.2.1 Beratung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4175.2.2 Verlaufskontrolle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4185.2.3 Wissenschaftliche Untersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4186 Klassifikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4197 Generalisierte Netzhaut-Aderhaut-Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4197.1 Generalisierte Netzhaut-Aderhaut-Dystrophien

mit peripherem Beginn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4197.1.1 Retinitis pigmentosa (RP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4207.1.2 Chorioideremie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4267.1.3 Atrophia gyrata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4277.1.4 Goldmann-Favre-Syndrom/Enhanced-S-Cone-Syndrom . . . . . . . . . . . . . 4287.1.5 Kristalline Bietti-Dystrophie, diffuse Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4287.1.6 Hereditäre Vitreoretinopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4297.2 Generalisierte Netzhaut-Aderhaut-Dystrophien

mit zentralem Beginn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4307.2.1 Zapfendystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4317.2.2 Zapfen-Stäbchen-Dystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4337.2.3 Sorsby-Fundusdystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4347.2.4 Diffuse Choriokapillarisatrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4357.2.5 Progressive bifokale chorioretinale Atrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4368 Regional begrenzte Netzhaut-Aderhaut-Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . 4368.1 Makuladystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4368.1.1 Makuladystrophie unklarer Zuordnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4368.1.2 Morbus Stargardt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4378.1.3 Morbus Best (vitelliforme Makuladystrophie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4388.1.4 Adulte vitelliforme Makuladystrophie (AVMD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4408.1.5 Kongenitale X-chromosomale Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4418.1.6 Musterdystrophien des retinalen Pigmentepithels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4428.1.7 Zentrale areoläre Aderhautdystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4438.1.8 North-Carolina-Makuladystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4448.1.9 Familiäre Drusen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4458.1.10 Kristalline Bietti-Dystrophie, regionale Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4458.1.11 Müller-Zell-sheen-Dystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4468.1.12 Dominante zystoide Makuladystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4468.1.13 Fenestrated-sheen-Makuladystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4478.1.14 Helikoide peripapilläre chorioretinale Dystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4478.1.15 Retikuläre Dystrophie (Sjögren) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4478.1.16 Familiäre foveale Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4488.2 Periphere Netzhaut-Aderhaut-Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4488.2.1 Autosomal-dominante Vitreoretinochorioideopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . 4489 Syndrome mit Netzhaut-Aderhaut-Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4499.1 Usher-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4499.2 Kearns-Sayre-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450

���I���I   

9.3 (Laurence-Moon-)Bardet-Biedl-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4509.4 Refsum-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4519.5 A-betalipoproteinämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4519.6 Andere Syndrome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45210 Stationäre Netzhautfunktionsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45310.1 Nachtblindheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45310.1.1 Kongenitale stationäre Nachtblindheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45310.1.2 M. Oguchi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45410.1.3 Fundus albipunctatus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45410.2 Stationäre Zapfenfunktionsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45510.2.1 Monochromasien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45510.2.2 Kongenitale stationäre Zapfenfunktionsstörung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45610.2.3 Oligocone Trichromasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45610.3 Kongenitale Farbsinnstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45610.4 Albinismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45710.5 Bradyopsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45711 Differenzialdiagnosen zu Netzhaut-Aderhaut-Dystrophien . . . . . . . . . . . 45711.1 Hereditäre vaskuläre Netzhauterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45711.1.1 Familiäre exsudative Vitreoretinopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45811.1.2 Norrie-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45811.1.3 Incontinentia pigmenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45911.2 Sekundäre Netzhaut-Aderhaut-Degenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45911.2.1 Postentzündliche Netzhaut-Aderhaut-Degenerationen . . . . . . . . . . . . . . . 45911.2.2 Autoimmunerkrankungen

mit Netzhaut-Aderhaut-Degenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46011.2.3 Medikamentös induzierte Netzhaut-Aderhaut-Degenerationen . . . . . . . . 46111.2.4 Postexsudative Netzhaut-Aderhaut-Degeneration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46111.3 Altersbedingte Makuladegeneration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46211.4 Hereditäre Optikusatrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46211.5 Vitamin-A-Mangel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462

15 Intraokulare Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465

1 Tumoren der Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4651.1 Iris-Nävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4651.2 Melanom der Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4651.2.1 Symptome und Befunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4661.2.2 Prognostisch ungünstige Faktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4661.2.3 Histopathologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4661.2.4 Ergänzende Untersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4661.2.5 Procedere/Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4661.3 Iriszysten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4671.3.1 Primäre Zysten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4671.3.2 Sekundäre Zysten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4671.4 Metastasen in der Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4671.4.1 Klinik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4671.4.2 Ursprung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4671.4.3 Prognose und Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4671.5 Differenzialdiagnose – Raumforderungen der Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4682 Tumoren des Ziliarkörpers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4682.1 Ziliarkörpermelanome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4682.2 Tumoren des Ziliarepithels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4692.2.1 Medulloepitheliom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4692.2.2 Pseudoepitheliomatöse Hyperplasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4692.2.3 Adenom, Adenokarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469

���II Inhaltsverzeichnis

3 Tumoren der Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4703.1 Kavernöses Hämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4703.2 Kapilläres Hämangiom – Angiomatosis retinae –

Von-Hippel-Lindau-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4703.3 Razemöses Hämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4713.4 Retinales Astrozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4723.5 Retinoblastom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4723.6 Metastasen der Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4764 Tumoren und Pseudotumoren des retinalen Pigmentepithels . . . . . . . . . . 4764.1 Hyperplasie des retinalen Pigmentepithels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4764.2 Hyperplasie des retinalen Pigmentepithels

bei familiärer adenomatöser Polyposis coli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4764.3 Reaktive Pigmentepithelproliferation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4774.4 Kombiniertes pigmentepitheliales und retinales Hamartom . . . . . . . . . . . 4774.5 Adenom und Adenokarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4774.6 Melanozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4775 Aderhauttumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4785.1 Aderhautnävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4785.2 Malignes Melanom der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4785.3 Aderhautmetastasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4825.4 Osteom der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4835.5 Aderhauthämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4835.5.1 Umschriebenes Aderhauthämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4835.5.2 Diffuses Aderhauthämangiom beim Sturge-Weber-Syndrom

(Phakomatose) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4845.6 Andere seltene Tumoren der Aderhaut und des Ziliarkörpers . . . . . . . . . 4846 Tumoren mit Beteiligung des Glaskörpers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4856.1 Non-Hodgkin-Lymphom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4857 Retinopathie bei malignen Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4867.1 Paraneoplastische Retinopathie oder tumorassoziierte Retinopathie . . . 4867.2 Bilaterale diffuse uveale melanozytäre Proliferation (BDUMP) . . . . . . . . 486

16 Augenbeteiligung bei Allgemeinerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487

1 Herzerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4881.1 Myxome/Pseudomyxome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4881.2 Kongenitale Herzerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4881.3 Endokarditis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4891.4 Mitralklappenprolaps . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4892 Chromosomenerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4892.1 Deletionssyndrome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4892.2 Anomalien der Geschlechtschromosomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4912.3 Trisomien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4913 Kollagenosen/rheumatische Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4933.1 Spondylitis ankylopoetika (rheumatoide Spondylitis;

Morbus Bechterew; Morbus Marie-Strümpell) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4933.2 Arteriitis temporalis (Morbus Horton; Riesenzellarteriitis) . . . . . . . . . . . . 4933.3 Panarteriitis nodosa (Periarteriitis nodosa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4943.4 Polymyositis – Dermatomyositis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4943.5 Morbus Reiter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4953.6 Rezidivierende Polychondritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4953.7 Rheumatisches Fieber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4953.8 Rheumatoide Arthritis: Erwachsene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4963.9 Rheumatoide Arthritis: juvenile Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4963.10 Sklerodermie (progressive systemische Sklerose, PSS) . . . . . . . . . . . . . . . . 496

���III���III   

3.11 Sjögren-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4973.12 Systemischer Lupus erythematodes (SLE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4973.13 Wegener-Granulomatose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4984 Endokrine Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4984.1 Morbus Addison . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4984.2 Morbus Cushing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4984.3 Diabetes mellitus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4984.4 Hyperparathyreoidismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4994.5 Hypoparathyreoidismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4994.6 Hyperthyreoidismus/endokrine Orbitopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4994.7 Hypothyreoidismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5004.8 Phäochromozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5004.9 Hypophysenerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5005 Gastrointestinale Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5015.1 Gardner-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5015.2 Leberversagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5015.3 Entzündliche Darmerkrankungen

(Enteritis regionalis; Colitis ulcerosa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5015.4 Pankreatitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5025.5 Morbus Whipple (intestinale Lipodystrophie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5026 Hörstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5026.1 Cogan-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5026.2 Norrie-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5026.3 Usher-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5037 Hämatologische Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5037.1 Anämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5037.2 Perniziöse Anämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5037.3 Gerinnungsstörungen (z. B. Hämophilie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5047.4 Disseminierte intravasale Gerinnung (DIC) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5047.5 Dysproteinämien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5047.6 Leukämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5057.7 Plasmozytom (multiples Myelom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5057.8 Polyzythämie/Polyglobulie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5057.9 Sichelzellanämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5067.10 Thrombozytopenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5068 Infektiöse und entzündliche Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5078.1 Bakterielle Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5078.2 Chlamydieninfektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5088.3 Wurmkrankheiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5098.4 Erkrankungen durch Mykobakterien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5118.5 Pilzkrankheiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5128.6 Erkrankungen durch Protozoen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5138.7 Rickettsiosen (Fleckfieber; Q-Fieber) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5148.8 Erkrankungen durch Spirochäten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5159 Entzündliche Erkrankungen unbekannter Ursache . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5169.1 Morbus Behçet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5169.2 Mukokutanes Lymphknotensyndrom (Kawasaki-Syndrom) . . . . . . . . . . . 5179.3 Reye-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5179.4 Sarkoidose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5179.5 Vogt-Koyanagi-Harada-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51810 Erkrankungen durch Viren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51810.1 Aids . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51810.2 Zytomegalie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51910.3 Epstein-Barr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51910.4 Herpes zoster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51910.5 Herpes simplex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52010.6 Influenza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520

���IV Inhaltsverzeichnis

10.7 Masern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52010.8 Molluscum contagiosum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52010.9 Mumps . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52110.10 Pharyngokonjunktivales Fieber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52110.11 Röteln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52110.12 Subakute sklerosierende Panenzephalitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52110.13 Varizella zoster (Windpocken) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52211 Bösartige Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52211.1 Paraneoplastische Erscheinungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52212 Metabolische Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52312.1 Störungen des Aminosäuremetabolismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52312.2 Störungen des Kohlehydratmetabolismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52512.3 Fettstoffwechselstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52612.4 Störungen der lysosomalen Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52712.5 Erkrankungen des Eisen- und Mineralhaushaltes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53112.6 Andere metabolische Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53112.7 Störungen der Peroxysomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53213 Muskelerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53313.1 Kearns-Sayre-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53313.2 Muskeldystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53313.3 Myasthenia gravis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53413.4 Myotonische Dystrophie (Curschmann-Steinert) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53414 Phakomatosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53414.1 Ataxia teleangiectatica (Louis-Bar-Syndrom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53414.2 Enzephalotrigeminale Angiomatose (Sturge-Weber-Syndrom) . . . . . . . . 53514.3 Neurofibromatose (Morbus Recklinghausen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53514.4 Tuberöse Sklerose (Morbus Bourneville-Pringle) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53614.5 Hippel-Lindau-Erkrankung

(retinale Angiomatose; Angiomatosis retinae) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53614.6 Wyburn-Mason-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53715 Lungenerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53715.1 Respiratorische Insuffizienz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53715.2 Mukoviszidose (zystische Fibrose) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53816 Nierenerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53816.1 Alport-Syndrom (familiäre Nephritis; hereditäre Nephritis) . . . . . . . . . . . 53816.2 Hereditäre idiopathische Nephronophthisis

(hereditäre idiopathische juvenile Nephronophthisis) . . . . . . . . . . . . . . . . 53816.3 Lowe-Syndrom (okulozerebrorenales Syndrom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53816.4 Nierenversagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53916.5 Nierentransplantation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53916.6 Wilms-Tumor – Aniridie (Miller-Syndrom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53917 Skeletterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53917.1 Veränderungen des Gesichtsschädels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53917.2 Missbildungen des Gesichtsschädels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54017.3 Generalisierte Skelettmissbildungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54218 Haut- und Schleimhauterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54518.1 Erkrankungen des Bindegewebes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54518.2 Hyperkeratosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54618.3 Neoplastische Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54718.4 Pigmenterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54818.5 Vesikulobullöse Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55018.6 Weitere Hauterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55219 Vaskuläre Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55319.1 Aortenbogensyndrom (Aortitissyndrom, Morbus Takayasu) . . . . . . . . . . 55319.2 Arteriosklerose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55319.3 Atherosklerose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55419.4 Insuffizienz der A. carotis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 554

���V���V   

19.5 Sinus-cavernosus-Fistel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55419.6 Koarktation der Aorta (Aortenisthmusstenose) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55519.7 Bluthochdruck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55519.8 Hereditäre hämorrhagische Teleangiektasie

(Morbus Weber-Osler-Rendu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55519.9 Lymphödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55519.10 Syndrom der V. cava superior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55619.11 Präeklampsie und Eklampsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55620 Störungen des Vitaminhaushalts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55620.1 Hypovitaminosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55620.2 Hypervitaminosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 558

17 Pädiatrische Ophthalmologie (ohne Strabologie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559

1 Die Augenuntersuchung des Kindes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5592 Angeborene Fehlbildungen des Auges und der Adnexen . . . . . . . . . . . . . . 5602.1 Kindliche Hämangiome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5602.2 Okuläre Dermoidzysten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5602.3 Fehlbildungen der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5602.4 Fehlbildungen des Bulbus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5612.5 Umschriebene Fehlbildungen des Bulbus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5613 Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5623.1 Vorgeburtliche Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5623.2 Typische ophthalmologische Infektionen des Kindes . . . . . . . . . . . . . . . . . 5633.2.1 Konjunktivitiden des Neugeborenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5633.2.2 Konjunktivitiden des Säuglings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5633.3 Andere Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5644 Okulärer Nystagmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5654.1 Aniridie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5654.2 Albinismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5664.2.1 Okulokutaner Albinismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5664.2.2 X-chromosomal vererbter okulärer Albinismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5664.2.3 Steinbrinck-Chediak-Higashi Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5665 Erkrankungen und der Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5665.1 Verschluss der ableitenden Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5665.2 Kongenitale Dakryozele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5676 Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5676.1 Erworbene Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5676.2 Kongenitale Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5676.3 Indikationen für eine Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5676.4 Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5687 Erkrankungen der Linse und des Glaskörpers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5687.1 Kongenitale Katarakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5687.2 Aspekte zur Behandlung der kindlichen Katarakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5697.3 Persistierender hyperplastischer primärer Vitreus (PHPV) . . . . . . . . . . . . 5698 Kongenitales Glaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5699 Maligne Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5709.1 Retinoblastom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5709.2 Orbitales Rhabdomyosarkom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57010 Netzhauterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57010.1 Frühgeborenenretinopathie (Retinopathy of prematurity, ROP) . . . . . . . 57010.2 Kongenitale Leber-Amaurose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57110.3 Markhaltige Nervenfasern (Papilla leporina, Fibrae medullares) . . . . . . . 57111 Ophthalmologische Befunde pädiatrischer Erkrankungen . . . . . . . . . . . . 57211.1 Genetische Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572

���VI Inhaltsverzeichnis

11.1.1 Ectopia lentis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57211.1.2 Phakomatosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57211.1.3 Goldenhar-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57311.2 Hereditäre Stoffwechselerkrankungen

mit Augenbeteiligung bei Kindern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57311.3 Kopfschmerzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57311.4 Augenbefunde bei Kindesmisshandlung (Shaken-baby-Syndrome) . . . . 57412 Kopffehlhaltungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57412.1 Verbesserung der Sehschärfe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57412.2 Erhaltung des Binokularsehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57513 Untersuchung eines Kindes mit Verdacht auf Blindheit . . . . . . . . . . . . . . . 57513.1 Nystagmus vorhanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57513.2 Nystagmus nicht vorhanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57614 Differenzialdiagnose der Leukokorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57614.1 Retinoblastom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57614.2 Medientrübung (Sklerokornea, Katarakt, PHPV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57614.3 Kolobom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57614.4 Markhaltige Nervenfasern (Fibrae medullares, Papilla leporina) . . . . . . . 57614.5 Astrozytisches Hamartom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57614.6 Leukokorie als Folge einer Ablatio retinae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 576

18 Klinische Refraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579

1 Anamnese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5792 Sehschärfe und Visus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5792.1 Abhängigkeit des Visus von einer Fehlsichtigkeit (Ametropie) . . . . . . . . . 5802.2 DIN-Norm 58220 „Sehschärfenprüfung“ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5802.3 Prüfung des Fernvisus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5812.4 Prüfung des Nahvisus bzw. Lesevisus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5812.5 Prüfung des Visus bei Kindern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5822.6 Komplementäre visusabhängige Funktionsprüfungen . . . . . . . . . . . . . . . . 5823 Untersuchung des Binokularsehens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5834 Objektive Refraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5834.1 Keratometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5844.2 Automatische Refraktometer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5844.3 Strichskiaskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5844.3.1 Technik der Skiaskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5854.4 Objektive Refraktion in Zykloplegie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5885 Subjektive Refraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5886 Nahrefraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5907 Binokularvisus

(Heterophorien, Paresen und Akkommodationsstörungen) . . . . . . . . . . . 5908 Praktische Brillenverordnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5918.1 Korrektur der Ametropie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5918.1.1 Myopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5918.1.2 Hyperopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5928.1.3 Astigmatismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5928.1.4 Anisometropie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5928.1.5 Presbyopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5928.1.6 Arbeitsbrillen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5938.1.7 Überlegungen bezüglich des Materials . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5948.1.8 Aphakie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5948.1.9 Prismenverordnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5948.1.10 Vergrößernde Sehhilfen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5948.1.11 Heil- und Hilfsmittelrichtlinien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595

���VII���VII   

19 Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599

1 Kontaktlinsenmaterialien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5991.1 Formstabile Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5991.1.1 Harte Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5991.1.2 Gasdurchlässige Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5991.2 Flexible (weiche) Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6001.3 Kontaktlinsenformen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6001.4 Geometrische Konstruktion einer Kontaktlinse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6001.5 Physikalische Kenngrößen einer Kontaktlinse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6011.6 Kontaktlinsenoptik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6011.6.1 Scheitelbrechwerte von Brille und Kontaktlinse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6011.6.2 Sonstige funktionelle Unterschiede zwischen Brille und Kontaktlinse . . 6011.7 Physiologie der Kontaktlinsenbeweglichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6012 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6022.1 Kosmetische Indikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6022.2 Medizinisch-optische Indikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6022.3 Therapeutische Indikation (Verbandlinsen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6022.4 Sonstige Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6023 Kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6024 Verschiedene Kontaktlinsentypen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6034.1 Formstabile Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6034.2 Weiche Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6045 Speziallinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6045.1 Linsen für eine verlängerte Tragedauer (vT-Linsen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6045.2 Einmallinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6055.3 Verbandlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6055.4 Torische Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6055.5 Bifokallinsen/Multifokallinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6065.6 Printlinsen, motivtragende weiche Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6075.7 Linsen für Orthokeratologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6076 Pflegesysteme für Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6076.1 Harte/gasdurchlässige Linsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6076.2 Weiche Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607

Teil II Ophthalmochirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611

20 Anästhesiologische Verfahren in der Ophthalmologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613

1 Zusammenarbeit zwischen Ophthalmologen und Anästhesiologen . . . . 6141.1 Auswahl des Anästhesieverfahrens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6141.2 Zuständigkeit für die intraoperative Lagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6141.3 Anästhesiologische Aspekte und organisatorische Voraussetzungen

für ambulante Eingriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6152 Vorbereitung des Patienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6162.1 Präanästhesiologische Visite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6162.2 Präoperative Untersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6172.3 Präoperative Vorbehandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6182.4 Präoperative Medikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6192.5 Präoperative Nahrungskarenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6203 Monitored anesthesia care, Analgosedierung und Stand by . . . . . . . . . . . . 6203.1 Überwachung und Maßnahmen bei Eingriffen

in Lokal- und Leitungsanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6203.2 Stand by . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621

���VIII Inhaltsverzeichnis

3.3 Monitored anesthesia care, Analgosedierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6214 Allgemeinanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6224.1 Einleitung der Allgemeinanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6224.2 Aufrechterhaltung der Allgemeinanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6234.3 Ausleitung der Allgemeinanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6234.4 Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6234.5 Spezielle Probleme und Verfahren der ophthalmologischen Anästhesie 6254.6 Postoperative Phase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6254.6.1 Postoperative Schmerztherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6265 Lokalanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6275.1 Pharmakologie der Lokalanästhetika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6275.2 Verfahren und Techniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6295.2.1 Oberflächenanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6295.2.2 Kombinationsverfahren/Subtenonanästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6305.2.3 Retrobulbäranästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6305.2.4 Parabulbäranästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6315.2.5 Blockaden von Gesichtsnerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6326 Behandlung von Zwischenfällen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6346.1 Anaphylaxie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6346.2 Herz-Kreislauf-Stillstand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 635

21 Chirurgie der Tränenorgane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639

1 Missbildungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6391.1 Atresie der Tränenpünktchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6391.2 Aplasie oder Atresie der Tränenkanälchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6401.3 Angeborene Aplasie oder Atresie des Tränennasengangs . . . . . . . . . . . . . . 6402 Tränendrüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6402.1 Dakryoadenitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6402.2 Tumoren der Tränendrüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6402.3 Tränenhypersekretion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6403 Funktionelle Tränenabflussstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6414 Tränenpünktchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6414.1 Verengungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6414.2 Eversion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6424.3 Tumoren im Bereich der Tränenpünktchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6424.4 Relative Erweiterung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6425 Tränenkanälchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6425.1 Relative Stenosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6425.2 Absolute Stenosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6425.3 Verletzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6436 Tränensack . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6436.1 Dakryolithen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6436.2 Entzündungen/Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6446.3 Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6447 Tränennasengang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6447.1 Angeborene Stenose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6447.2 Sekundär erworbene Stenose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645

22 Lidchirurgie und Grundzüge der plastischen Chirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649

1 Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6491.1 Zielvorstellungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6491.2 Schnittführung und Nahttechniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6491.2.1 Schnittführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649

���I����I�   

1.2.2 Schnittwinkel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6511.2.3 Nahtmaterial und Wundverschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6511.2.4 Alternative Schneideverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6521.3 Transplantate zur Defektdeckung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6521.3.1 Freie Gewebetransplantation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6531.3.2 Gestielte Transplantate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6532 Operationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6582.1 Kleinere Eingriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6582.1.1 Chalazion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6582.1.2 Kleinere gutartige Hauttumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6592.1.3 Zysten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6592.1.4 Xanthelasmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6592.1.5 Sternchenangiome (Spider-Nävi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6592.1.6 Inzision von Abszessen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6592.2 Altersveränderungen der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6592.2.1 Blepharoplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6602.3 Entropium und Trichiasis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6622.3.1 Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6622.3.2 Chirurgische Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6632.4 Ektropium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6652.4.1 Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6652.4.2 Chirurgische Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6652.5 Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6682.5.1 Kongenitale Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6682.5.2 Erworbene Ptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6682.5.3 Pseudoptosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6682.6 Fazialisparese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6742.6.1 Tarsorrhaphie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6742.6.2 Edelmetallimplantation bei fehlendem Lidschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6762.7 Tumorbehandlung und Lidrekonstruktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6762.7.1 Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6762.7.2 Techniken der Lidrekonstruktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677

23 Orbitachirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 681

1 Chirurgischer Zugang zur Orbita von vorne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6821.1 Zugang von oben temporal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6821.2 Zugang von oben medial (transperiostaler Zugang) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6831.3 Oberflächlicher Zugang von vorne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6841.3.1 Transkonjunktivaler Zugang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6841.3.2 Transseptaler Zugang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6842 Chirurgischer Orbitazugang von medial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6853 Chirurgischer Zugang (zur tiefen Orbitachirurgie) von unten . . . . . . . . . 6854 Chirurgischer Orbitazugang von lateral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6874.1 Modifikationen des Zugangs nach Krönlein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6874.1.1 Chirurgisches Vorgehen zum lateralen Orbitazugang

nach Krönlein-Reese-Berke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6874.1.2 Intraorbitales Vorgehen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6895 Transpalpebrale Dekompression der Orbita

bei endokriner Orbitopathie nach Olivari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6896 Knöcherne Dekompression der Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6907 Operation der Blow-out-Fraktur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6908 Allgemeine Komplikationen der Orbitachirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6919 Exenteratio orbitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6919.1 Verschiedene Arten der Exenteratio orbitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691

�L Inhaltsverzeichnis

9.2 Totale Exenteratio orbitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69210 Enukleation und Eviszeration des Bulbus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69310.1 Eviszeration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69310.2 Enukleation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69310.3 Prothetische Versorgung nach Enukleation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694

24 Hornhautchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 697

1 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6972 Prognose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6983 Kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6984 Spendermaterial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6984.1 Allgemeine Auswahlkriterien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6984.2 Beurteilung der Spenderhornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6994.3 Ausschlusskriterien bei der Auswahl des Spendermaterials . . . . . . . . . . . . 6994.4 Aufbewahrungstechniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6994.5 HLA-Typisierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7005 Präoperative Patientenbeurteilung und Vorbereitung . . . . . . . . . . . . . . . . . 7005.1 Allgemeinbefunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7005.2 Okuläre Befunderhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7005.3 Präoperative Maßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7016 Standardtechnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7017 Postoperative Nachsorge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7037.1 Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7037.2 Entfernung von Nähten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7047.3 Visusverlauf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7048 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7049 Besondere Umstände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7079.1 Gleichzeitige Keratoplastik und Kataraktextraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7079.2 Gleichzeitige Keratoplastik und Vitrektomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7079.3 Re-Keratoplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7079.4 Perforierende Keratoplastik bei Kindern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7079.5 Perforierende Keratoplastik bei kompromittierter okulärer Oberfläche 7089.6 Autorotationskeratoplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70810 Lamelläre Keratoplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70811 Limbusstammzelltransplantation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71012 Pterygium (Flügelfell) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71012.1 Exzisionstechniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71012.2 Rezidiv und adjuvante Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71113 Keratoprothetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711

25 Kataraktchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 713

1 Entscheidung zur Operation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7132 Information des Patienten und Einverständnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7143 Präoperative ophthalmologische

und allgemeinmedizinische Untersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7153.1 Anamnese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7153.2 Untersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7153.3 Weitere relevante Tests zur Funktion des Sehorgans (optional) . . . . . . . . 7154 Präoperative Vorbereitung der Patienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7164.1 Psychische Vorbereitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7164.2 Körperliche Vorbereitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7164.3 Ophthalmologische Vorbereitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 716

�LI�LI   

5 Chirurgische Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7175.1 Wahl der Intraokularlinse (IOL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7185.2 Methoden der Kataraktextraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7185.2.1 Intrakapsuläre Kataraktextraktion (ICCE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7185.2.2 Extrakapsuläre Kataraktextraktion (ECCE) mit Kernexpression . . . . . . . 7185.2.3 Phakoemulsifikation, Kleinschnittechnik

und selbstdichtende Inzisionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7185.3 Beschreibung der einzelnen Operationsverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7195.3.1 Extrakapsuläre Kataraktextraktion (ECCE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7195.3.2 Phakoemulsifikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7225.3.3 Kombinierte Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7285.3.4 Kataraktextraktion unter besonderen Umständen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7295.3.5 Komplikationen bei der Kataraktchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7305.4 Postoperative Versorgung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 738

26 Glaukomchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 743

1 Allgemeine Überlegungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7432 Filtrierende Eingriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7442.1 Nichtgedeckte vs. gedeckte Trepanation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7442.2 Vorbereitung des Patienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7442.3 Anästhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7452.4 Bindehautlappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7452.4.1 Chirurgische Technik der Trabekulektomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7452.5 Intraoperative Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7492.5.1 Knopflöcher in der Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7492.5.2 Skleralappenabriss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7492.5.3 Blutungen aus der Irisbasis oder aus dem Ziliarkörper . . . . . . . . . . . . . . . . 7492.5.4 Expulsive Aderhautblutung (hartes Auge, flache Vorderkammer,

dunkle Massen in der Pupillenebene, massiver Druckanstieg) . . . . . . . . . 7492.5.5 Glaskörperverlust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7502.5.6 Kammerwasserfehlleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7502.6 Postoperative Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7502.6.1 Vorderkammertiefe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7502.6.2 Aderhautblutungen (Druckanstieg) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7522.6.3 Endophthalmitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7532.6.4 Katarakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7532.6.5 Vorübergehender Druckanstieg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7532.6.6 Übergroße Filterkissen mit Dellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7532.6.7 Verlust der Fixation und progressive Gesichtsfeldverluste . . . . . . . . . . . . . 7532.6.8 Tenon-Zysten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7532.6.9 Postoperative Hypotonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7542.7 Filtrationschirurgie – spezielle Aspekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7552.7.1 Aphake oder pseudophake Patienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7552.7.2 Einsatz von Antimetaboliten (5-Fluorouracil, Mitomycin C) . . . . . . . . . . 7552.7.3 Naht-Revision („suture lysis“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7563 Weitere chirurgische Techniken zur Behandlung

des Glaucoma chronicum simplex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7563.1 Nichtbulbuseröffnende Eingriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7563.1.1 Trabekulotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7563.1.2 Tiefe Sklerektomie und Viskokanalostomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7573.2 Moderne kammerwinkelchirurgische Operationstechniken . . . . . . . . . . . 7604 Vorgehensweise bei gleichzeitigem Auftreten

von Glaukom und Katarakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7614.1 Kataraktoperation bei Glaukompatienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761

�LII Inhaltsverzeichnis

4.1.1 Chirurgische Modifikation der extrakapsulären Kataraktextraktion bei Glaukompatienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761

5 Periphere Iridektomie (chirurgisch) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7626 Shunt-Techniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7637 Goniotomie zur Behandlung des kindlichen Glaukoms . . . . . . . . . . . . . . . 7638 Koagulation des Ziliarkörpers/zyklodestruktive Verfahren . . . . . . . . . . . . 7648.1 Zyklokryokoagulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7648.2 Zyklophotokoagulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7659 Aderhautpunktion – Wiederherstellung der Vorderkammertiefe . . . . . . 76610 Lasertrabekuloplastik (LTP)/Argonlasertrabekuloplastik (ALTP) . . . . . . 76611 Laseriridotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76811.1 Argonlaseriridotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76811.2 Nd:YAG-Laser-Iridotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76912 Periphere Iridoplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77113 Laserpupilloplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77114 Eröffnung einer blockierten Trabekulektomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772

27 Netzhaut- und Glaskörperchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 775

1 Vorbemerkungen zur Anatomie von Netzhaut und Glaskörper . . . . . . . . 7751.1 Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7751.2 Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7762 Untersuchung von Netzhaut und Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7762.1 Indirekte Ophthalmoskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7762.2 Direkte Ophthalmoskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7772.3 Spaltlampenuntersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7772.4 Ultraschalluntersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7773 Netzhautablösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7773.1 Rhegmatogene Netzhautablösung

(Netzhautrisse, -löcher oder Dialysen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7773.1.1 Periphere Netzhautdegenerationen mit Gefahr einer Netzhautablösung 7773.1.2 Andere zu einer Netzhautablösung prädisponierende Faktoren . . . . . . . . 7793.1.3 Symptome und Zeichen einer Netzhautablösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7793.1.4 Behandlung der rhegmatogenen Netzhautablösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7803.2 Exsudative Netzhautablösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7873.3 Traktive Netzhautablösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7883.4 Differenzialdiagnose der Netzhautablösung

und entsprechende Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7883.4.1 Senile Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7883.4.2 Juvenile Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7883.4.3 Therapie der verschiedenen Schisisformen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7883.4.4 Aderhautabhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7893.4.5 Glaskörpermembranen und -blutungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7894 Erkrankungen des Glaskörpers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7894.1 Hintere Glaskörperabhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7894.2 Glaskörperblutung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7894.3 Proliferative Vitreoretinopathie (PVR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7904.4 Netzhautriesenrisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7914.5 Operative Behandlung des Glaskörpers (Glaskörperchirurgie) . . . . . . . . 7914.5.1 Therapie des persistierenden hyperplastischen primären Glaskörpers

(PHPV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7954.5.2 Frühgeborenenretinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7964.5.3 Diabetische Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7964.5.4 Glaskörperblutungen und -komplikationen

nach Venen(ast)verschlüssen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 799

�LIII�LIII   

4.5.5 Neue Therapieansätze bei Zentralvenen- und Venenastverschluss . . . . . . 7994.5.6 Chronische Uveitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7994.5.7 Zystoides Makulaödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8004.5.8 Proliferative Vitreoretinopathie (PVR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8004.5.9 Netzhautriesenrisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8004.5.10 Epiretinale Makulachirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8014.5.11 Glaskörperchirurgie bei Makulaforamen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8024.5.12 Subretinale Makulachirurgie und Netzhautrotation

bei altersbedingter Makuladegeneration (AMD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8024.5.13 Einsatz von t-PA bei altersbedingter Makuladegeneration . . . . . . . . . . . . . 8034.5.14 Triamcinolon und andere Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8034.5.15 Entfernung intraokularer Fremdkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8045 Vitrektomie: Vermeidung der häufigsten Komplikationen . . . . . . . . . . . . . 8046 Postoperative Endophthalmitis (POE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8046.1 Inzidenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8046.2 Prädisponierende Faktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8056.2.1 Systemische Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8056.2.2 Lokale Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8066.2.3 Operative Faktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8066.3 Differenzialdiagnose der postoperativen Endophthalmitis . . . . . . . . . . . . 8066.4 Diagnose der postoperativen Endophthalmitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8066.4.1 Klinische Befunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8066.4.2 Kulturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8066.4.3 Epidemiologische Bewertungsansätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8076.5 Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8076.5.1 „Mögliche“ Endophthalmitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8076.5.2 „Wahrscheinliche“ oder angenommene bakterielle Endophthalmitis . . . 8076.5.3 Vitrektomie bei Endophthalmitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 808

28 Laserchirurgie (ohne refraktive Chirurgie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 811

1 Prinzipien von Licht und Laser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8112 Laser im allgemeinen Einsatz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8122.1 Argonlaser-Blau (488 nm, ALB) und Argonlaser-Grün (514 nm, ALG) 8122.2 Kryptonlaser-Rot (647 nm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8122.3 Farbstofflaser (577–630 nm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8122.4 Neodym-(Nd:)YAG-Laser-Infrarot (1064 nm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8132.5 Diodenlaser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8133 Vorgehensweise und Behandlungstechniken

(Argon- bzw. Kryptonlaser) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8144 Laserbehandlung spezieller Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8154.1 Erkrankungen des Vorderabschnittes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8154.1.1 Iridotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8154.1.2 Trabekuloplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8154.1.3 Gonioplastik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8154.1.4 Goniophotokoagulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8164.1.5 Diodenlaserzyklophotokoagulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8164.1.6 Photomydriasis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8164.1.7 Argonlaserphotokoagulation von Iris- und Ziliarkörperzysten . . . . . . . . 8164.2 Erkrankungen des hinteren Augenabschnittes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8164.2.1 Netzhautlöcher und -risse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8164.2.2 Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8174.2.3 Retinale Teleangiektasien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8174.2.4 Vaskuläre Tumoren der Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8174.2.5 Chorioidale Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 817

�LIV Inhaltsverzeichnis

4.2.6 Diabetische Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8184.2.7 Zentralvenenverschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8194.2.8 Venenastverschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8194.2.9 Makulaerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8205 YAG-Laser-Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8215.1 Iridotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8215.2 Hinterkapseleröffnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 821

29 Refraktive Chirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823

1 Entwicklung der refraktiven Chirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8241.1 Astigmatische Brechungsfehler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8241.2 Sphärische Brechungsfehler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8241.2.1 Radiäre Keratotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8241.2.2 Lamelläre Techniken und intrakorneale Implantate . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8241.2.3 Intraokulare Refraktionsimplantate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8251.2.4 Refraktiver Linsenaustausch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8251.2.5 Thermische Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8252 Indikationen zur refraktiven Chirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8253 Kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8263.1 Allgemeine Kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8263.2 Laserverfahren: Kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8263.3 Chirurgische Verfahren: Kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8264 Präoperative Maßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8265 Oberflächenablation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8265.1 Physikalische Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8265.2 Excimerlasertypen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8275.3 Photorefraktive Keratektomie (PRK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8275.4 Laser-assistierte subepitheliale Keratektomie (LasEk) . . . . . . . . . . . . . . . . . 8285.5 Epi-LASIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8305.6 Grenzen der Oberflächenablation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8305.7 Oberflächenablation bei Kindern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8305.8 Oberflächenablation nach einer LASIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8305.9 Wellenfrontgeführte Oberflächenablation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8305.10 Komplikationen der Oberflächenablation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8316 Excimerlaser-in-situ-Keratomileusis (LASIK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8326.1 Operative Vorgehensweise bei LASIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8326.2 Klinische Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8326.2.1 Standard-Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8326.2.2 Wellenfrontgeführte LASIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8326.3 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8337 Astigmatismuskorrektur mittels Excimerlaser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8358 Phototherapeutische Keratektomie (PTK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8358.1 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8368.2 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8368.3 Operatives Vorgehen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8368.4 Klinische Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8379 Inzisionale Astigmatismuskorrektur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8379.1 Transverse/bogenförmige Keratotomie bei Astigmatismus . . . . . . . . . . . . 8379.1.1 Technik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8379.1.2 Klinische Ergebnisse der transversen Keratotomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8379.1.3 Klinische Ergebnisse der bogenförmigen Keratotomie . . . . . . . . . . . . . . . . 8399.2 Bogenförmige lamellierende Keratotomie bei Astigmatismus . . . . . . . . . . 8399.2.1 Technik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8399.2.2 Klinische Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 839

�LV�LV   

9.3 Astigmatische trapezförmige Keratotomie nach Ruiz . . . . . . . . . . . . . . . . . 8399.3.1 Technik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8399.3.2 Klinische Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8399.4 Keilresektion bei Astigmatismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8399.4.1 Technik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8399.4.2 Klinische Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84010 Radiäre Keratotomie (RK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84010.1 Technik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84010.2 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84011 Intrastromale korneale Ringsegmente (Intacs) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84011.1 Technik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84111.2 Klinische Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84111.3 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84112 Femtosekundenlaser – Technologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84212.1 Physikalische Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84212.2 Klinische Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84212.3 Künftige Applikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84212.4 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84213 Phake intraokulare Linsen (PIOL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84213.1 Irisklauenlinse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84313.1.1 Implantationstechnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84313.1.2 Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84313.1.3 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84413.1.4 Weiterentwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84413.2. Implantierbare Kontaktlinse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84413.2.1 Implantationstechnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84413.2.2 Ergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84413.2.3 Komplikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84413.3 Andere Neuentwicklungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 845

30 Nahtmaterial, Intraokularlinsen, Operationszubehör . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 847

1 Nahtmaterial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8471.1 Fadenstärke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8471.2 Sterilisation von Nahtmaterial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8481.3 Übersicht über ophthalmologisch relevantes Nahtmaterial . . . . . . . . . . . . 8481.3.1 Natürliches resorbierbares Nahtmaterial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8481.3.2 Synthetisches resorbierbares Nahtmaterial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8491.3.3 Resorptionsvorgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8501.3.4 Nichtresorbierbares Nahtmaterial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8501.4 Übersicht über ophthalmologisch relevante Nadeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8512 Intraokularlinsen (IOL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8512.1 Faltbare Intraokularlinsen für die Kleinschnittkataraktchirurgie . . . . . . . 8562.2 Implantationstechniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8572.3 Nachstarbehandlung und IOL-Material . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8582.4 Wahl der Intraokularlinse (IOL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8592.4.1 Asphärische IOL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8602.4.2 Multifokale IOL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8602.4.3 Potenziell akkommodierende IOL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8602.4.4 Torische IOL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8612.4.5 Blaufilter-IOL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8612.4.6 Neue Ansätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8623 Episklerale Plomben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8624 Implantate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8625 Prothesen und Epithesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8626 Operationszubehör, Instrumente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 862

�LVI Inhaltsverzeichnis

Teil III Differenzialdiagnose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 865

31 Differenzialdiagnose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 867

1 Symptome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8691.1 Kopfschmerz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8691.1.1 Okuläre Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8691.1.2 Andere Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8691.2 Augenschmerz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8701.3 Okuläre Reizzustände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8701.4 Schmerzhafte Augenbewegung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8701.5 Asthenopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8701.6 Epiphora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8701.6.1 Hypersekretion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8701.6.2 Abflussstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8701.7 Blepharospasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8711.8 Photophobie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8711.9 Halos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8711.10 Mouches volantes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8711.11 Photopsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8721.12 Metamorphopsien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8721.13 Mikropsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8721.14 Makropsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.15 Farbwahrnehmungsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.15.1 Xanthopsie (Gelbsehen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.15.2 Zyanopsie (Blausehen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.15.3 Erythropsie (Rotsehen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.16 Farbsinnstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.16.1 Kongenital . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.16.2 Erworben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.17 Oszillopsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8731.18 Nachtblindheit (Nyktalopie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8741.19 Tagblindheit (Hemeralopie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8741.20 Plötzlicher Visusverlust bzw. starker Visusabfall (einseitig) . . . . . . . . . . . . 8741.21 Plötzlicher Visusverlust (beidseitig) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8751.22 Amaurosis fugax (transienter monokularer Visusverlust) . . . . . . . . . . . . . 8751.23 Diplopie (binokular) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8751.24 Diplopie (monokular) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8751.25 Gesichtsfelddefekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8762 Allgemeine Zeichen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8762.1 Abnorme Kopfhaltung (Kopfdrehung, Kopfneigung, Torticollis) . . . . . . . 8762.1.1 Okuläre Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8762.1.2 Nichtokuläre Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8762.2 Vitiligo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8762.3 Poliosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8763 Regionale Zeichen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8773.1 Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8773.1.1 Hypertelorismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8773.1.2 Hypotelorismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8773.1.3 Kleine Orbitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8773.1.4 Enophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8783.1.5 Pseudoexophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8783.1.6 Exophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8783.1.7 Pulsierender Exophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8793.1.8 Intermittierender Exophthalmus (Zunahme bei Valsalva-Manöver) . . . . 8793.1.9 Beidseitiger Exophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 879

�LVII�LVII   

3.1.10 Schnell zunehmender (fulminanter) Exophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8793.1.11 Geräuschphänomene über der Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8803.1.12 Orbitaemphysem

(Luft in der Orbita und in periorbitalen Geweben) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8803.2 Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8803.2.1 Ptosis (Blepharoptosis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8803.2.2 Lidretraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8803.2.3 Blepharospasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8813.2.4 Ektropium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8813.2.5 Entropium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8813.2.6 Lidtumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8813.2.7 Lidkolobom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8813.2.8 Blepharitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8823.2.9 Lidschwellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8823.3 Tränenwege und Tränen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8823.3.1 Trockene Augen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8823.3.2 Hypersekretion (Epiphora) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8833.3.3 Schwellung der Tränendrüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8833.3.4 Schwellung des Tränensackes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8833.4 Bulbus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8843.4.1 Mikrophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8843.4.2 Megalophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8843.4.3 Endophthalmitis und Panophthalmitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8853.4.4 Phthisis bulbi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8853.5 Konjunktiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8853.5.1 Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8853.5.2 Akute follikuläre Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8863.5.3 Chronisch follikuläre Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8873.5.4 Membranöse Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8873.5.5 Pseudomembranöse Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8873.5.6 Okuloglanduläres Syndrom (Parinaud;

einseitige Konjunktivitis mit gleichseitiger Lymphadenitis) . . . . . . . . . . . . 8873.5.7 Ophthalmia neonatorum (Neugeborenenkonjunktivitis) . . . . . . . . . . . . . . 8883.5.8 Vernarbende Konjunktivitis

(Vernarbung und Schrumpfung der Bindehaut) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8883.5.9 Bindehautchemosis

(Konjunktivales und subkonjunktivales Ödem) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8883.5.10 Subkonjunktivale Blutung (Hyposphagma) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8883.5.11 Verfärbungen und Pigmentierungen der Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8893.6 Kornea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8893.6.1 Mikrokornea (Durchmesser: < 10 mm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8893.6.2 Megalokornea (Durchmesser: > 13 mm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8903.6.3 Keratokonus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8903.6.4 Hornhauttrübung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8903.6.5 Ringförmige Veränderungen der peripheren Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . 8913.6.6 Sichtbarkeit von Hornhautnerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8913.6.7 Hypästhesie der Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8913.6.8 Eisenablagerungen in der Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8923.6.9 Kristalline Ablagerungen in der Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8923.6.10 Rezidivierende Erosiones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8923.6.11 Fädchenkeratitis (muköse Ablagerungen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8933.6.12 Hornhautödem und bullöse Keratopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8933.6.13 Hornhautpigmentierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8933.6.14 Cornea verticillata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8943.6.15 Epitheliale Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8943.6.16 Keratitis nummularis (münzenförmige subepitheliale Trübungen) . . . . . 894

�LVIII Inhaltsverzeichnis

3.6.17 Pannus (Gefäßeinsprossung um > 2 mm in die Hornhaut) . . . . . . . . . . . . 8953.6.18 Mikropannus (Gefäßeinsprossung um 0,5–2 mm in die Hornhaut) . . . . 8953.6.19 Bandförmige Keratopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8953.6.20 Dellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8963.6.21 Keratoconjunktivitis phlyctaenulosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8963.6.22 Interstitielle Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8963.6.23 Hornhautulzera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8963.6.24 Tiefe Hornhautvaskularisationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8973.6.25 Hornhauteinschmelzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8973.6.26 Raumforderungen im Limbusbereich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8973.6.27 Hornhauttrübungen im Kindesalter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8983.6.28 Hornhautdystrophien und -degenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8983.7 Sklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8983.7.1 Episkleritis (diffus oder nodulär) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8983.7.2 Skleritis (diffus, nodulär, nekrotisierend) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8983.7.3 Sklerastaphylom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8993.7.4 Blaue Skleren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8993.7.5 Lokalisierte sklerale Pigmentierungen (blau, schwarz, grau) . . . . . . . . . . . 8993.7.6 Dilatierte episklerale Gefäße . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8993.8 Vorderkammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8993.8.1 Flache Vorderkammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8993.8.2 Tiefe Vorderkammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9003.8.3 Hyphäma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9003.8.4 Hypopyon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9003.9 Augeninnendruck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9003.9.1 Okuläre Hypotonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9003.9.2 Erhöhter Augeninnendruck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9013.10 Uvea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9023.10.1 Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9023.10.2 Ziliarkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9033.10.3 Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9043.11 Pupille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9053.11.1 Miosis (bilateral) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9053.11.2 Mydriasis (bilateral) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9053.11.3 Anisokorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9063.11.4 Irreguläre (verzogene, entrundete) Pupille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9063.11.5 Licht-nah-Dissoziation (fehlende/abgeschwächte Lichtreaktion

bei erhaltener Naheinstellungsreaktion) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9073.11.6 In Mydriasis fixierte Pupille (absolute Pupilloplegie,

keine Licht- oder Naheinstellungsantwort) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9073.11.7 Leukokorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9073.12 Linse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9083.12.1 Katarakt (kongenital/frühkindlich/juvenil) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9083.12.2 Katarakt (Erwachsene) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9083.12.3 Ectopia lentis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9093.12.4 Lentikonus, Lentiglobus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9093.12.5 Lentikornealer Kontakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9093.13 Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9093.13.1 Glaskörpertrübungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9093.13.2 Glaskörperblutung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9103.13.3 Vitreoretinale Degenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9103.14 Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9103.14.1 Netzhautablösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9103.14.2 Retinale Mikroaneurysmata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9113.14.3 Retinale Blutungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9113.14.4 Retinale Blutungen bei Kindern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 912

�LI��LI�   

3.14.5 Harte Exsudate (Lipidablagerungen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9123.14.6 Weiche Exsudate (Cotton-wool-Spots, Nervenfaserschichtinfarkte) . . . . 9123.14.7 Proliferative Retinopathie (Neovaskularisationen: NVE, NVD) . . . . . . . . 9133.14.8 Perivaskulitis

(Vaskulitis mit Gefäßeinscheidung infolge einer Entzündung) . . . . . . . . . 9133.14.9 Retinale/chorioidale Entzündungen

(Retinitis, Retinochorioiditis, Chorioretinitis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9133.14.10 Retinale Arterienverschlüsse und Minderperfusion

(Zentralarterie, Arterienast) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9143.14.11 Retinale Venenverschlüsse und venöses Stasesyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . 9143.14.12 Fleckförmige Veränderungen der Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9153.14.13 Retinale und subretinale Pigmentierungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9153.14.14 Netzhauttumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9163.14.15 Erworbene degenerative Makulaerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9163.14.16 Hereditäre primäre degenerative Makulaerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . 9163.14.17 Zystoides Makulaödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9173.14.18 Schießscheibenmakulopathie („bull’s eye“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9173.14.19 Kirschroter Fleck der Makula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9173.14.20 Heterotopie der Makula (Makulaektopie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9173.14.21 Epiretinale Gliose („macular pucker“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9183.15 Sehnerv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9183.15.1 Papillenschwellung (Papillenödem) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9183.15.2 Pseudopapillenödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9193.15.3 Optikusatrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9193.15.4 Papillitis und Retrobulbärneuritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9203.15.5 Optikusneuropathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9203.15.6 Tumoren des Sehnerven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9213.15.7 Drusenpapille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9213.15.8 Neovaskularisationen der Papille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9213.16 Motilitätsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9213.16.1 Abgeschwächte oder fehlende Abduktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9213.16.2 Abgeschwächte oder fehlende Adduktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9223.16.3 Abgeschwächte oder fehlende Hebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9223.16.4 Abgeschwächte oder fehlende Senkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9223.16.5 Abduzensparese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9223.16.6 Okulomotoriusparese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9233.16.7 Trochlearisparese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9243.16.8 Kombinierte Lähmungen (III., IV., VI. Hirnnerv) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9243.16.9 Schmerzhafte Ophthalmoplegie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9253.17 Refraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9253.17.1 Erworbene Myopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9253.17.2 Erworbene Hyperopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9263.17.3 Erworbener Astigmatismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9263.17.4 Akkommodationsspasmus (Ziliarspasmus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9263.17.5 Akkommodationslähmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 927

Teil IV Ophthalmologische Spezialdiagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 929

32 Pathologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 931

1 Untersuchung des enukleierten Auges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9322 Intraokulare Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9322.1 Malignes Melanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 932

L Inhaltsverzeichnis

2.1.1 Aderhaut-/Ziliarkörpermelanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9322.1.2 Irismelanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9342.2 Retinoblastom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9342.3 Andere Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9352.3.1 Ziliarkörperadenom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9352.3.2 Medulloepitheliom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9352.3.3 Tumoren anderer Ziliarkörperbestandteile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9362.3.4 Massive retinale Gliose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9362.3.5 Metastasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9362.3.6 Melanozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9362.3.7 Hämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9362.3.8 Hippel-Lindau-Tumor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9372.3.9 Astrozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9372.3.10 Lymphatische Proliferationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9372.3.11 Tumoren des retinalen Pigmentepithels (RPE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9372.3.12 Entzündlich-granulomatöse Läsionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9373 Trauma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9374 Spezifische Netzhautveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9385 Vaskuläre Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9385.1 Morbus Coats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9385.2 Persistierender hyperplastischer primärer Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . 9395.3 Frühgeborenenretinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9425.4 Hippel-Lindau-Tumor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9425.5 Diabetes mellitus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9425.6 Zentralarterienverschluss (ZAV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9445.7 Zentralvenenverschluss (ZVV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9446 Makuladegeneration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9447 Retinopathia pigmentosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9468 Glaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9479 Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9499.1 Entzündliche Veränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9499.2 Gutartige Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9499.2.1 Pingueculum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9499.2.2 Pterygium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9499.2.3 Papillom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9499.2.4 Pyogenes Granulom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9509.2.5 Zyste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9509.2.6 Melanose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9509.2.7 Nävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9509.2.8 Dermoid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9509.2.9 Hämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9509.2.10 Lymphektasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9509.2.11 Onkozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9519.3 Bösartige Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9519.3.1 Konjunktivale/korneale intraepitheliale Neoplasie (CIN) . . . . . . . . . . . . . 9519.3.2 Plattenepithelkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9519.3.3 Talgdrüsenkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9519.3.4 Mukoepidermoidkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9519.3.5 Melanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9519.3.6 Lymphom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9539.3.7 Kaposi-Sarkom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9539.4 Tumoren der Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95310 Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95310.1 Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95310.2 Entzündliche Reaktionen/Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95410.3 Degenerative Veränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 954

LILI   

11 Linse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95612 Erkrankungen der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.1 Entzündliche Veränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.1.1 Chalazion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.1.2 Molluscum contagiosum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.2 Gutartige Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.2.1 Seborrhoische Keratose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.2.2 Xanthelasma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.2.3 Pilomatrixom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95712.3 Bösartige Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95812.3.1 Basaliom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95812.3.2 Plattenepithelkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95812.3.3 Talgdrüsenneoplasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95812.3.4 Malignes Melanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95912.3.5 Merkelzellkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95912.3.6 Metastasen, andere Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95913 Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95914 Riesenzellarteriitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 960

33 Grundzüge der Angiographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 963

1 Fluoreszeinangiographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9641.1 Natriumfluoreszein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9641.2 Phasen der Fluoreszeinangiographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9641.3 Pathophysiologische Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9661.4 Differenzialdiagnose fluoreszeinangiographischer Phänomene . . . . . . . . 9661.4.1 Hypofluoreszenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9661.4.2 Hyperfluoreszenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9671.4.3 Auto- und Pseudofluoreszenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9672 Indocyaningrünangiographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9672.1 Indocyaningrün . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9692.1.1 Pharmakologische und pharmakokinetische Daten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9692.2 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9702.2.1 Altersbedingte Makuladegeneration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9702.2.2 Retinopathia centralis serosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9702.2.3 Akute posteriore multifokale plaquoide Pigmentepitheliopathie

(APMPPE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9702.2.4 Chorioiditis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9702.2.5 Intraokulare Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9713 Fluoreszeinangiographische Beispiele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9723.1 Gefäßerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9723.1.1 Arterienverschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9723.1.2 Venenverschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9723.1.3 Hypertensive Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9743.1.4 Diabetische Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9753.1.5 Okuläre Ischämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9753.1.6 Morbus Coats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9783.1.7 Juxtafoveale retinale Teleangiektasien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9783.1.8 Retinales Makroaneurysma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9813.1.9 Morbus Eales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9813.1.10 Sichelzellretinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9823.2 Erkrankungen der Makula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9823.2.1 Drusen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9823.2.2 Chorioidale Neovaskularisationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9823.2.3 Pigmentepithelabhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 991

LII Inhaltsverzeichnis

3.2.4 Pigmentepithelruptur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9913.2.5 Retinopathia centralis serosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9913.2.6 Bull’s-eye-Makulopathie durch Chloroquin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9923.2.7 Zapfendystrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9933.2.8 Morbus Stargardt und Fundus flavimaculatus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9933.2.9 Vitelliforme Makuladegeneration (Morbus Best) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9953.2.10 Musterdystrophien des retinalen Pigmentepithels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9953.2.11 Zystoides Makulaödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9973.2.12 Epiretinale Gliose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9983.2.13 Aderhautfalten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9983.2.14 Makulaforamen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9983.3 Tumoren und gutartige Veränderungen

des Pigmentepithels und der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9983.3.1 Bärentatzen (Hyperpigmentierung des RPE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9983.3.2 Hyperplasie des RPE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9983.3.3 Aderhautnävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9983.3.4 Aderhautmelanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9993.3.5 Retinoblastom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10003.3.6 Aderhautmetastase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10003.3.7 Aderhauthämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10033.3.8 Hamartom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10033.3.9 Razemöses Hämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10043.3.10 Melanozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10053.4 Entzündliche Veränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10053.4.1 White-dot-Syndrome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10053.4.2 Retinale Vaskulitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10083.4.3 Pigmentretinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10083.5 Trauma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10093.5.1 Aderhautruptur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10093.5.2 Purtscher-Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10093.6 Laserkoagulationsnarben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10093.7 Angioid streaks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10103.8 Papillenveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10103.8.1 Drusen der Papille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10103.8.2 Grubenpapille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10103.8.3 Arteria hyaloidea persistens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10113.8.4 Papillenödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10114 Irisfluoreszeinangiographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10124.1 Neovaskularisationen der Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10124.2 Iristumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10124.2.1 Irisnävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10124.2.2 Hamartom der Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10124.2.3 Irismelanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10124.2.4 Irishämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1012

34 Bildgebende Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1017

1 Scanning-Laser-Ophthalmoskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10171.1 Darstellung des Augenhintergrundes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10181.2 Fluoreszeinangiographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10181.3 Indocyaningrünangiographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10181.4 Autofluoreszenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10191.5 Laser-Scanning-Tomographie (HRT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10201.6 Scanning-Laser-Polarimetrie (GDx) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10241.7 Registrierung von Muster-ERG und VECP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1026

LIIILIII   

1.8 Mikroperimetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10281.9 Scanning-Laser-Doppler-Flowmetrie (HRF) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10281.10 Retinal Thickness Analyzer (RTA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10311.11 Weitere Anwendungsmöglichkeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10312 Optische Kohärenztomographie (OCT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10323 Stereophotographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1035

35 Klinische Elektrophysiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1037

1 Elektroretinogramm (ERG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10391.1 Definition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10391.2 Physiologie und Komponenten des ERG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10391.3 Reizparameter des ERG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10431.3.1 Elektroden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10431.3.2 Ableitung und Aufzeichnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10441.3.3 Lichtquelle und Stimulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10451.3.4 ERG – Ableitung unter

dunkel- und helladaptierten Bedingungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10461.3.5 Kalibrierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10471.4 Einflussfaktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10481.4.1 Medientrübungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10481.4.2 Zirkadiane Rhythmik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10481.4.3 Interokulare Variabilität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10481.4.4 Einfluss von Alter, Geschlecht und Refraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10481.5 Durchführung und Ablauf des ERG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10481.5.1 ISCEV-Standardprogramm (Mindestumfang) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10481.5.2 Ableitung bei Kindern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10491.6 Auswertung der Komponenten des ERG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10491.6.1 a-Welle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10491.6.2 b-Welle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10501.6.3 Oszillatorische Potenziale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10501.6.4 30-Hz-Flimmerlicht-Antwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10501.6.5 Amplituden-Intensitäts-Funktionen

und Gipfelzeit-Intensitäts-Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10501.6.6 Normwerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10501.7 Indikationen zur Elektroretinographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10501.7.1 Unklare Sehverschlechterung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10511.7.2 Retinopathia pigmentosa (Stäbchen-Zapfen-Dystrophie) . . . . . . . . . . . . 10511.7.3 Kongenitale Leber-Amaurose (LCA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10531.7.4 Zapfen- und Zapfen-Stäbchen-Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10531.7.5 Syndromassoziierte Erkrankungen

und Stoffwechselerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10551.7.6 Kearns-Sayre-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10571.7.7 Stationäre Erkrankungen des Stäbchen- und Zapfensystems . . . . . . . . . 10571.7.8 Dystrophien der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10591.7.9 Phänokopien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10601.7.10 Vitamin-A-Mangel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10611.7.11 Medikamentös-toxische Beeinträchtigungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10611.7.12 Karzinomassoziierte Retinopathie (CAR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10641.7.13 Kutanes-Melanom-assoziierte Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10641.7.14 Perfusionsstörungen (Netzhautarterien-, -venenverschluss) . . . . . . . . . . 10641.7.15 Vitreoretinale Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10652 Musterelektroretinogramm (PERG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10662.1 Definition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10662.2 Physiologie und Komponenten des PERG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1068

LIV Inhaltsverzeichnis

2.3 Reizparameter des PERG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.3.1 Elektroden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.3.2 Verstärker und Aufzeichnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.3.3 Stimulus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.4 Durchführung und Ablauf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.4.1 Wahl der Methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.4.2 Patient . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.5 Einflussfaktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.5.1 Zirkadiane Rhythmik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10692.5.2 Alter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10702.5.3 Defokussierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10702.6 Auswertung der Komponenten des transienten PERG . . . . . . . . . . . . . . . 10702.7 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10702.7.1 Okuläre Hypertension und Offenwinkelglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10702.7.2 Sehnervenerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10702.7.3 Erkrankungen der inneren Netzhautschichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10712.7.4 Makulaerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10712.8 Differenzierung von Erkrankungen

der vorderen Sehbahn mit Hilfe von PERG und pVEP . . . . . . . . . . . . . . . 10713 Elektrookulogramm (EOG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10723.1 Definition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10723.2 Physiologie und Komponenten des EOG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10733.2.1 Langsame Änderung des Bestandpotenzials („slow oscillations“) . . . . . 10733.2.2 Schnelle Änderung des Bestandpotenzials („fast oscillations“) . . . . . . . . 10733.3 Reizparameter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10733.3.1 Elektroden und Elektrodenpositionierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10733.3.2 Verstärker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10743.3.3 Stimulationsquelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10743.3.4 Pupille und Stimulusleuchtdichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10753.3.5 Messung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10753.3.6 Kalibrierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10753.4 Durchführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10753.4.1 Patient . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10753.4.2 Durchführung und Ablauf von Dunkel- und Hellphase . . . . . . . . . . . . . . 10753.5 Methoden (langsame Schwingungen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.5.1 Verhältnis von Hellgipfel zu Dunkeltal (Arden-Quotient) . . . . . . . . . . . . 10763.5.2 Verhältnis von Hellgipfel zu Ruhepotenzial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.6 Auswertung des EOG (langsame Schwingungen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.6.1 Arden-Quotient . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.6.2 Verhältnis von Hellgipfel zu Ruhepotenzial im Dunkeln . . . . . . . . . . . . . 10763.6.3 Latenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.6.4 Absolutwerte von Dunkeltal und Hellanstieg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.6.5 Normwerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.7 Durchführung und Auswertung der schnellen Schwingungen . . . . . . . . 10763.8 Störfaktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10763.9 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10773.9.1 Medikamentös-toxische Einflüsse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10773.9.2 Hereditäre Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10774 Visuell evozierte Potenziale (VEP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10784.1 Definition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10784.2 Physiologie, Ursprung der Komponenten der VEP . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10784.3 VEP-Stimulationsformen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10784.3.1 Blitz-VEP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10784.3.2 Muster-VEP (Pattern-VEP, pVEP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10794.4 Parameter der VEP, apparative Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10804.4.1 Elektroden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1080

LVLV   

4.4.2 Verstärkung und Filterung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10804.4.3 Kalibrierung der Stimulusparameter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10814.5 Einflussfaktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10814.5.1 Intraindividuelle Schwankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10814.5.2 Alter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10814.5.3 Pupille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.5.4 Refraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.5.5 Vigilanz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.6 Durchführung und Ablauf der Untersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.6.1 Vorbereitung des Patienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.6.2 VEP-Messungen und Darstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.7 Komponenten und Auswertung der VEP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.7.1 Blitz-VEP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.7.2 pVEP mit Schachbrettmusterumkehrreizung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10824.7.3 pVEP mit Onset-/Offset-Stimulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10834.7.4 Visus-VEP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10834.7.5 Normwerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10844.7.6 Interpretation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10844.7.7 Abhängigkeit der Latenz und Amplitude von Stimulusfaktoren . . . . . . . 10844.8 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10854.8.1 Amblyopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10854.8.2 Ischämische Optikusneuropathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10854.8.3 Neuritis nervi optici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10854.8.4 Demyelinisierende Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10874.8.5 Intrazerebrale kompressive Läsionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10874.8.6 Trauma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10874.8.7 Stauungspapille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10874.8.8 Optikusatrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10884.8.9 Hereditäre Optikusneuropathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10884.8.10 Toxisch bedingte Optikopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10884.8.11 Endokrine Orbitopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10904.8.12 Albinismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10904.8.13 Kortikale Blindheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10915 Multifokale Elektroretinographie (mfERG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10915.1 Vorbemerkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10915.2 Techniken der fokalen Elektroretinographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10915.3 Multifokale Elektroretinographie nach Sutter und Tran . . . . . . . . . . . . . . 10915.3.1 Methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10925.3.2 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1094

36 Glaukomdiagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1101

1 Messung des Augeninnendrucks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11021.1 Impressionstonometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11021.2 Applanationstonometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11031.3 Mackay-Marg-Tonometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11031.4 Non-contact-Tonometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11032 Provokationstests . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11033 Gonioskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11044 Tonographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11045 Moderne Mess- und Diagnostikverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11045.1 Nervenfaseranalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11045.2 Optikusvermessung und -analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11055.3 Hornhautpachymetrie und Korrekturfaktor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11085.4 Andere Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1108

LVI Inhaltsverzeichnis

37 Diagnostische Verfahren bei Hornhauterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1109

1 Endothelzellmikroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11092 Konfokale Mikroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11113 Hornhauttopographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11113.1 Prinzip der Placido-Scheibe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11113.2 Computergestützte Hornhauttopographie (Videokeratographie) . . . . . . 11113.2.1 Aufbau und Funktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11113.2.2 Anwendungsbereiche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11134 Hornhautpachymetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11145 3D-Topographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11146 Korneale optische Kohärenztomographie (OCT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11157 Aberrometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1115

38 Perimetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1117

1 Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11171.1 Kinetische Perimetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11171.2 Statische Perimetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11181.3 Photometrische Größen/Einheiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11181.4 Funduskontrollierte Perimetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11201.5 FDT-Perimetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11201.6 Praktische Durchführung einer Perimetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11201.6.1 Patientenabhängige Faktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11201.6.2 Untersucherabhängige Faktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11211.6.3 Teststrategien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11211.7 Interpretation von Gesichtsfeldbefunden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11211.7.1 Ergebnisausdruck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11221.7.2 Statistische Software . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11221.7.3 Artefakte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11221.7.4 Abweichungen vom Normalbefund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11231.8 Beschreibung der Sehbahn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11241.9 Differenzialdiagnose von Gesichtfelddefekten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11251.9.1 Einseitiges Zentralskotom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11251.9.2 Beidseitiges Zentralskotom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11261.9.3 Konzentrische Gesichtsfeldeinengung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11261.9.4 Ringskotom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11261.9.5 Vergrößerung des blinden Flecks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11261.9.6 Altitudinale Hemianopsie (einseitig) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11261.9.7 Altitudinale Hemianopsie (bilateral) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11261.9.8 Bitemporale Hemianopsie oder Quadrantenanopsie

(Chiasmasyndrom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11271.9.9 Binasale Hemianopsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11271.9.10 Homonyme Hemianopsie oder Quadrantenanopsie

(retrochiasmale Läsionen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11271.9.11 Pseudodefekte des Gesichtsfeldes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1128

39 Ultraschall und Biometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1129

1 Indikationen zur Ultraschalluntersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11311.1 Okuläre Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11311.2 Orbitale Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11312 Ultraschallbiometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11312.1 Längenmessungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1131

LVIILVII   

2.2 Planung von Intraokularlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11323 Laserinterferenzbiometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11324 Diagnostik der Augenbestandteile

und ihrer im Ultraschall darstellbaren Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . 11334.1 Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11334.2 Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11334.3 Vorderer Augenabschnitt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11334.3.1 Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11334.3.2 Vorderkammer und Kammerwinkel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11334.3.3 Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11344.3.4 Linse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11354.3.5 Ziliarkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11354.4 Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11364.4.1 Destruktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11364.4.2 Asteroide Hyalose (Morbus Benson) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11364.4.3 Cholesterinhyalose (Synchisis scintillans) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11364.4.4 Hintere Glaskörperabhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11364.4.5 Zustand nach Silikonölfüllung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11364.4.6 Zustand nach Endotamponade durch Gas, Luft

und andere gasförmige Substanzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11374.4.7 Glaskörperblutung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11374.4.8 Proliferative Glaskörperveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11374.4.9 Entzündungen (Endophthalmitis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11384.4.10 Persistierender hyperplastischer primärer Glaskörper (PHPV) . . . . . . . 11384.4.11 Fremdkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11384.4.12 Chronische Uveitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11394.5 Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11394.5.1 Differenzialdiagnostische Kriterien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11394.5.2 Kriterien der typischen frischen Ablatio retinae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11394.5.3 Kriterien der alten Ablatio retinae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11394.5.4 Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11394.6 Aderhautabhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11394.6.1 Exsudative Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11404.6.2 Hämorrhagische Aderhautamotio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11404.7 Verdickungen der Netzhaut und Aderhaut

und sich primär in den Glaskörperraum ausbreitende tumoröse Veränderungen der Bulbuswand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1140

4.7.1 Aderhautnävus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11404.7.2 Junius-Kuhnt-Makulopathie (altersbedingte Makuladegeneration) . . . 11404.7.3 Karzinommetastase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11414.7.4 Malignes Melanom der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11414.7.5 Retinoblastom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11414.7.6 Hämangiom der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11414.7.7 Osteom der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11424.7.8 Entzündliche Aderhautverdickung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11424.7.9 Morbus Coats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11424.7.10 Skleritis posterior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11424.7.11 Doppelte Perforation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11424.8 Bulbusdeformitäten und Zustände nach Operationen . . . . . . . . . . . . . . . 11424.9 N. opticus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11434.9.1 Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11434.9.2 Drusenpapille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11434.9.3 Papillenprominenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.9.4 Optikusexkavation und -kolobom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.9.5 Stauungszeichen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.9.6 Neuritis nervi optici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1144

LVIII Inhaltsverzeichnis

4.9.7 Optikusscheidenmeningeom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.9.8 Gliom des N. opticus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.9.9 Melanozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.10 Orbitaveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.10.1 Orbitawanddefekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11444.10.2 Niedrigreflektive Strukturen in Orbitawandnähe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11454.10.3 Orbitaraum außerhalb des Muskelkonus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11454.10.4 Äußere Augenmuskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11454.10.5 Orbitaraum innerhalb des Muskelkonus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11464.10.6 Krankheitsbilder mit Beteiligung mehrerer Regionen . . . . . . . . . . . . . . . . 1147

40 Radiologische Untersuchungsmethoden in der Ophthalmologie . . . . . . . . . . . . . . . . 1149

1 Bildgebende Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11491.1 Computertomographie (CT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11491.2 Magnetresonanztomographie (MRT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11501.3 Konventionelle Röntgenuntersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11531.3.1 Orbitaspezialaufnahmen (besondere Projektionsformen) . . . . . . . . . . . . 11531.3.2 Spezialtechniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11531.3.3 Dakryozystographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11541.3.4 Dakryoszintigraphie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11541.3.5 Andere Kontrastaufnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1155

41 Verschiedene diagnostische Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1157

1 Fluorophotometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11571.1 Glaskörperfluorophotometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11571.2 Fluorophotometrische Untersuchung

der Blut-Kammerwasser-Schranke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11581.3 Weitere Untersuchungsmöglichkeiten mittels Fluorophotometrie . . . . . 11582 Untersuchung der Tränenflüssigkeit und der ableitenden Tränenwege 11582.1 Bengalrosafärbung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11582.2 Tränenfilmaufreißzeit („break-up time“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11582.3 Schirmer-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11582.3.1 Schirmer-I-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11582.3.2 Schirmer-II-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11592.4 Farbstoffverdünnungstest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11592.5 Jones-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11592.5.1 Primärer Farbstofftest („Jones I“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11592.5.2 Sekundärer Farbstofftest („Jones II“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11592.6 Geschmackstest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11602.7 Sondierung und Spülung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11602.8 Farnkrauttest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11612.9 Impressionszytologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11612.10 Weitere Spezialuntersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11612.11 Dakryozystographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11612.12 Dakryoszintigraphie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11623 Laboruntersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11623.1 Färbungen in der Mikrobiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11623.1.1 Gram-Färbung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11623.1.2 Giemsa-Färbung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11624 Ophthalmodynamometrie (ODM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11624.1 Technik und Messgrößen der Ophthalmodynamometrie . . . . . . . . . . . . 11624.2 Indikationen und Interpretation der Ophthalmodynamometrie . . . . . . 1164

LI�LI�   

5 Exophthalmometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11646 Amsler-Netz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11657 Aderfigur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11658 Lidfunktionsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11668.1 Prüfung der Levatorfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11668.2 Messung der Lidspaltenweite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11669 Myastheniediagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11669.1 Simpson-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11669.2 Twitch-sign-Test nach Cogan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11669.3 Tensilon-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116610 Seidel-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1166

Teil V Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1169

42 Physiologie und Biochemie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1171

1 Grundlagen der Physiologie und Pathophysiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11711.1 Optischer Apparat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11711.2 Physiologische und pathophysiologische Wirkungen des Lichts . . . . . . 11721.3 Akkommodation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11751.4 Refraktionsanomalien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11751.5 Pupillen- und Konvergenzreaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11761.6 Tränenflüssigkeit, Kammerwasser, Augeninnendruck . . . . . . . . . . . . . . . 11771.7 Aufbau der Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11781.8 Sehschärfe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11811.9 Hell- und Dunkeladaptation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11831.10 Farbensehen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11851.11 Farbsinnstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11851.12 Gesichtsfeld, Sehbahn, zentrale Verarbeitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11871.13 Kontrastsensitivität und Blendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11891.13.1 Kontrastsensitivität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11891.13.2 Blendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11901.14 Zeitliches Auflösungsvermögen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11921.15 Augenbewegungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11922 Grundlagen der Biochemie und Pathobiochemie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11932.1 Tränenfilm und Tränenflüssigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11932.2 Kornea, Konjunktiva und Sklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11952.3 Kammerwasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11972.4 Ziliarkörper und Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11972.5 Linse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11982.6 Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12012.7 Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12012.8 Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1206

43 Anatomische Abbildungen und Embryologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1207

1 Orbita und Bulbus oculi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12072 Lidapparat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12073 Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12104 Augenmuskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12135 Vorderer Augenabschnitt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12156 Hinterer Augenabschnitt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1217

L� Inhaltsverzeichnis

7 Wichtige Abbildungen zum neuroophthalmologischen Fachgebiet . . . 12188 Embryologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12238.1 Abstammung okulärer Strukturen von embryonalen Geweben . . . . . . . 12238.2 Chronologie der Augenentwicklung (Zusammenfassung) . . . . . . . . . . . . 12238.2.1 Präembryonale Periode (Fertilisation bis zum Ende der 3. Woche) . . . . 12238.2.2 Embryonale Periode

(Beginn der 4. Woche bis zum Ende der 8. Woche) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12238.2.3 Fetale Periode (Beginn des 3. Monats bis zur Geburt) . . . . . . . . . . . . . . . . 12258.2.4 Postnatale Periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1226

44 Immunologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1229

1 Immunologische Mechanismen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12291.1 Unspezifische, angeborene Immunantwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12301.2 Spezifische, erworbene Immunantwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12301.2.1 T-Zellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12311.2.2 B-Zellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12321.2.3 Zellen des myeloiden Systems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12321.2.4 Zytokine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12331.2.5 Antigenpräsentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12331.2.6 T-Zell-vermittelte Zytotoxizität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12351.3 Entzündung und Hypersensitivitätsreaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12362 Spezielle Immunologie des Auges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12382.1 Immunologie bei extraokulären Vorgängen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12392.1.1 Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12392.1.2 Tränendrüse und Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12392.2 Immunologie bei Vorgängen der Augenoberfläche . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12402.2.1 Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12402.2.2 Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12402.2.3 Epiksklera und Sklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12412.3 Immunologie bei intraokulären Vorgängen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12412.3.1 Endophthalmitis phacoanaphylactica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12422.3.2 Uveitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12422.3.3 Sympathische Ophthalmie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12422.3.4 Makuladegeneration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12432.3.5 Makulaödem bei venösen Gefäßverschlüssen

und diabetischer Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12432.3.6 Glaukomatöse Optikusatrophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12432.3.7 Malignes Melanom der Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12433 Immunologische Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12443.1 Glukokortikoide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12453.2 Calcineurininhibitoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12463.2.1 Ciclosporin A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12463.2.2 Tacrolimus (FK506) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12473.3 Antimetabolite und alkylierende Substanzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12473.3.1 Azathioprin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12473.3.2 Methotrexat (MTX) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12483.3.3 Mycophenolatmofetil (MMF) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12493.3.4 Cyclophosphamid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12493.3.5 Chlorambucil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12493.4 Sulfonamid-Antibiotika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12503.4.1 Sulfasalazin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12503.4.2 Dapson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12503.5 Weitere Immunmodulatoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12503.5.1 Daclizumab . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1250

L�IL�I   

3.5.2 TNF-Inhibitoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12503.5.3 Interferon-α2a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12513.5.4 Thalidomid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12513.5.5 Orale Toleranzinduktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1251

45 Genetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1253

1 Vom Gen zum Protein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12532 Mitose und Meiose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12543 Chromosomale Vererbungsmuster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12543.1 Autosomal-dominanter Erbgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12563.2 Autosomal-rezessiver Erbgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12563.3 X-chromosomaler Erbgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12573.4 Mitochondrialer Erbgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12584 Mutationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12585 Molekulare Genetik ausgewählter Augenerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . 12595.1 Genetische Veränderungen ausgewählter Krankheitsbilder . . . . . . . . . . . 12595.1.1 Hornhautdystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12595.1.2 Glaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12595.1.3 Erbliche Netzhautdegenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12625.1.4 Hereditäre Leber-Optikusneuropathie (LHON) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12636 Genetische Beratung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1264

46 Maße und optische Daten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1267

1 Wichtige Maße des Auges und seiner Anhangsgebilde . . . . . . . . . . . . . . . 12671.1 Bulbus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12671.2 Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12671.3 Sklera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12671.4 Iris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.5 Linse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.6 Vorderkammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.7 Aderhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.8 Ziliarkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.9 N. opticus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.10 Chiasma opticum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.11 Glaskörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.12 Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12681.13 Sella turcica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12691.14 Orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12691.15 Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12691.16 Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12691.17 Extraokulare Muskeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12702 Grundlegende optische Gesetze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12702.1 Geometrische Optik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12702.2 Einfache Brillenoptik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12712.3 Optische Eigenschaften des Auges und optischer Materialien . . . . . . . . 1273

47 Pharmakologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1277

1 Systemische und okuläre Nebenwirkungen ophthalmologischer Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1278

1.1 Glaukomtherapeutika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1278

L�II Inhaltsverzeichnis

1.1.1 Direkt wirkende Parasympathomimetika (Aceclidin, Carbachol, Pilocarpin) und indirekt wirkende Parasympathomimetika (reversibel: Neostigmin, Physostigmin; irreversibel: Ecothiopatiodid) 1278

1.1.2 Direkte Sympathomimetika [Adrenalin (Epinephrin), Dipivalylepinephrin/Dipivephrin] . . . . . . . . . 1279

1.1.3 Weitere direkte Sympathomimetika (Apraclonidin, Clonidin, Brimonidin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1280

1.1.4 Direkte Sympatholytika – β-Blocker (Betaxolol, Bupranolol, Carteolol, Levobunolol, Metipranolol, Pindolol, Timolol) . . . . . . . . . . . . 1280

1.1.5 Indirekte Sympatholytika (Guanethidin; in Kombination mit Adrenalin oder Dipivalylepinephrin/Dipivephrin) . . . . . . . . . . . . . . . 1281

1.1.6 Lokale Karboanhydrasehemmer (Dorzolamid; Brinzolamid) . . . . . . . . . 12811.1.7 Prostaglandinderivate (Bimatoprost, Latanoprost, Travoprost) . . . . . . . 12811.1.8 Systemische Karboanhydrasehemmer (Acetazolamid, Diclofenamid) . . 12821.1.9 Osmotisch wirksame Substanzen (Mannitol, Isosorbid, Glyzerin) . . . . 12821.2 Mydriatika und Zykloplegika

(Atropin, Scopolamin, Homatropin, Cyclopentolat, Tropicamid) . . . . . 12831.3 Lokalanästhetika (Oxybuprocain, Proxymetacain, Tetracain, Kokain) . . 12831.4 Virustatika

(Aciclovir, Idoxuridin, Trifluorthymidin/Trifluridin, Vidarabin) . . . . . . 12841.5 Konservierungsstoffe in ophthalmologischen Präparaten . . . . . . . . . . . . 12841.5.1 Benzalkonium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12841.5.2 Chlorhexidin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12841.5.3 Thiomersal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12851.6 Antibiotika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12851.7 Nichtsteroidale Antiphlogistika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852 Okuläre Nebenwirkungen systemischer Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1 Zentralnervensystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.1 Barbiturate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.2 Chloralhydrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.3 Chlorpromazin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.4 Diazepam, Flurazepam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.5 Haloperidol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.6 Morphin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.7 Phenytoin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12852.1.8 Piritramid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.1.9 Thioridazin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.1.10 Tri- und tetrazyklische Antidepressiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.1.11 Botulinum-A-Toxin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.2 Medikamente bei Infektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.2.1 Chloramphenicol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.2.2 Co-Trimoxazol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.2.3 Ethambutol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12862.2.4 Isoniazid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.2.5 Sulfonamide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.2.6 Tetrazykline . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.3 Kardiovaskuläre Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.3.1 Amiodaron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.3.2 Angiotensin-converting-Enzym-Hemmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.3.3 Karboanhydrasehemmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.3.4 Chinin/Chinidin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.3.5 Diazoxid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12872.3.6 Digoxin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.3.7 Dihydralazin, Hydralazin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.3.8 Disopyramid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.3.9 Furosemid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1288

L�IIIL�III   

2.3.10 Hydrochlorothiazid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.3.11 Propranolol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.3.12 Reserpin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.4 Antirheumatika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.4.1 Chloroquin, Hydroxychloroquin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.4.2 Ibuprofen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.4.3 Indometacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12882.4.4 Goldpräparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.4.5 Salizylate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.5 Hormone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.5.1 ACTH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.5.2 Kortikosteroide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.5.3 Östrogen wirksame Medikamente (Clomiphen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.5.4 Orale Kontrazeptiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.6 Vitamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.6.1 Vitamin A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12892.6.2 Vitamin D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.7 Anti-Parkinson-Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.7.1 Benzatropin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.7.2 Levodopa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.8 Dermatologische Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.8.1 Isotretinoin (Roaccutan) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9 Zytostatika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.1 Busulfan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.2 Carmustin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.3 Chlorambucil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.4 Cisplatin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.5 Cyclophosphamid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.6 Doxorubicin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.7 5-Fluorouracil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12902.9.8 Mitomycin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.9.9 Methotrexat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.9.10 Tamoxifen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.9.11 Vincristin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.10 Andere Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.10.1 Antihistaminika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.10.2 Benzbromaron (Gichtmittel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.10.3 Canthaxanthin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.10.4 Nicotinsäure, Nicotinate, 3-Pyridylmethanol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.10.5 Pethidin (Narkoanalgetikum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12912.10.6 Pirenzepin (Ulkustherapeutikum, Anticholinergikum) . . . . . . . . . . . . . . 12912.10.7 Prostaglandine in der Gynäkologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12923 Richtlinien zur Medikamentenapplikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12923.1 Orale Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12924 Tetanusprophylaxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12924.1 Spezifische Maßnahmen bei Patienten mit Wunden . . . . . . . . . . . . . . . . . 12925 Antimikrobielle Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12936 Toxoplasmosetherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12936.1 Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12936.2 Systemische Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12937 Ophthalmologische Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13078 Topische Medikamente bei Kongestion

(gefäßverengende Medikamente, „Weißmacher“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13079 Ophthalmologische Steroidzubereitungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13079.1 Antibakterielle Kortikosteroidzubereitungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133310 Injizierbare Steroide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1333

L�IV Inhaltsverzeichnis

11 Ophthalmologische nichtsteroidale Antiphlogistika, Antihistaminika, Mastzellstabilisatoren, Tränenersatzmittel . . . . . . . . . . 1336

11.1 Prostaglandinsynthesehemmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133611.2 Antihistaminika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133611.3 Mastzellstabilisatoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133811.4 Tränenersatzmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338

Anhang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1343

A Ergophthalmologie, ophthalmologisches Gutachtenwesen in der Bundesrepublik Deutschland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1345

B Glossar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1373

C Laboruntersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1411

Sachverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1427

L�VL�V   


Recommended