“การสอนและอบรมให้เด็กมีจิตส�านึกในการ
อนุรักษ์พืชพรรณนั้น ควรใช้วิธีการปลูกฝังให้เด็กเห็น
ความงดงาม ความน่าสนใจ และเกิดปีติที่จะท�าการ
ศึกษาและอนุรักษ์พืชพรรณต่อไป การใช้วิธีสอนการ
อบรมที่ให้เกิดความรู้สึกกลัวว่า ...หากไม่อนุรักษ์แล้ว
จะเกิดผลเสียเกิดอันตรายแก่ตนเอง จะท�าให้เด็กเกิด
ความเครียดซึ่งจะเป็นผลเสียแก่ประเทศในระยะยาว”
๑๒โครงการอันเนื่องมาจากพระราชด�าริสู่การพัฒนาอย่างยั่งยืน
94
ควำมเป็นมำ จากสายพระเนตรอันยาวไกลของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ครั้งเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๐๓
เมื่อเสด็จผ่านอ�าเภอท่ายาง จังหวัดเพชรบุรี สองข้างทางมีต้นยางขนาดใหญ่ขึ้นอยู ่มาก จึงมี
พระราชด�าริที่จะสงวนบริเวณป่าต้นยางนี้ไว้เป็นสวนสาธารณะด้วยพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์
แต่ไม่สามารถจัดถวายตามพระราชประสงค์ เพราะมีราษฎรเข้ามาท�าไร่ ท�าสวนในบริเวณนั้นมาก
จะต้องจ่ายเงินทดแทนในการจัดหาที่ใหม่ในอัตราที่ไม่สามารถจัดได้ จึงทรงทดลองปลูกต้นยางเอง
ในแปลงทดลองป่าสาธติใกล้พระต�าหนักเรอืนต้นสวนจติรลดาเมื่อวันที่๒๘กรกฎาคมพ.ศ.๒๕๐๔
จ�านวน ๑,๒๕๐ ต้น โดยทรงมีพระราชประสงค์ว่า ถึงแม้ต้นยางที่ท่ายางสูญสิ้น แต่พันธุกรรม
ของยางนาเหล่านั้นยังอนุรักษ์ไว้ได้ที่สวนจิตรลดา ต่อมาทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้น�าพรรณไม้
จากภาคต่าง ๆ ทั่วประเทศมาปลูกในบริเวณที่ประทับสวนจิตรลดา เพื่อให้เป็นที่ศึกษาพรรณไม้
ของนสิตินักศกึษาแทนที่จะต้องเดนิทางไปทั่วประเทศ
สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ได้ทรงสืบทอดพระปณิธานต่อ
โดยพระราชทานโครงการส่วนพระองค์ฯสวนจติรลดาโดยฝ่ายวชิาการเป็นผู้ด�าเนนิการ“โครงการ
อนุรักษ์พันธุกรรมพชือันเนื่องมาจากพระราชด�าร ิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมาร ี
(อพ.สธ.)” ในปี พ.ศ. ๒๕๓๕ และจัดตั้งธนาคารพืชพันธุ์ขึ้นในปี พ.ศ. ๒๕๓๖ -๒๕๔๙ซึ่งได้รับ
ทนุสนับสนุนจากส�านกังานคณะกรรมการพเิศษเพือ่ประสานงานโครงการอันเนือ่งมาจากพระราชด�าริ
(ส�านักงาน กปร.) และเป็นหน่วยงานขึ้นตรงกับเลขาธิการพระราชวัง ตั้งแต่ปี พ.ศ. ๒๕๓๙ต่อมา
ส�านักพระราชวังได้จัดสรรงบประมาณและให้ด�าเนินการแยกจากโครงการส่วนพระองค์ฯ สวนจิตรลดา
ตัง้แต่ปีพ.ศ.๒๕๕๐ด�าเนนิงานภายใต้๓กรอบการด�าเนนิงาน๘กจิกรรมดังนี้
โครงกำรอนุรักษ์พันธุกรรมพืช อันเนื่องมำจำกพระรำชด�ำริ สมเด็จพระเทพรัตนรำชสุดำฯ
สยำมบรมรำชกุมำรี (อพ.สธ.)
๑๑
๑๒โครงการอันเนื่องมาจากพระราชด�าริ
สู่การพัฒนาอย่างยั่งยืน95
กรอบการเรียนรู้ทรัพยากร ประกอบด้วย กิจกรรมปกปักพันธุกรรมพืช กิจกรรมส�ารวจ
เก็บรวบรวมพันธุกรรมพชืและกจิกรรมปลูกรักษาพันธุกรรมพชื
กรอบการใช้ประโยชน์ ประกอบด้วยกจิกรรมอนรุกัษ์และใช้ประโยชน์พนัธกุรรมพชืกจิกรรม
ศูนย์ข้อมูลพันธุกรรมพชืและกจิกรรมวางแผนพัฒนาพันธุกรรมพชื
กรอบการสร้างจติส�านกึ ประกอบด้วยกจิกรรมสร้างจติส�านกึในการอนุรักษ์พันธุกรรมพชื
และกจิกรรมพเิศษสนับสนุนการอนุรักษ์พันธุกรรมพชื
การด�าเนินงานในลักษณะเช่นนี้ สามารถท�าให้คนไทยได้ทราบถึงคุณประโยชน์ของพืชพรรณ
หลากหลายชนิด บางชนิดเป็นที่รู ้จักแพร่หลาย มีการน�ามาใช้ประโยชน์แต่ขาดการดูแลรักษา
จนปริมาณลดลง และเกือบสูญพันธุ ์จากถิ่นก�าเนิดพืชบางชนิดมีมาช้านานแต่มิได้ล ่วงรู ้ถึง
คุณประโยชน์จนอาจถูกละเลยหรอืถูกท�าลายไปอย่างน่าเสยีดาย
แนวพระรำชด�ำริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงมีพระราชด�าริเกี่ยวกับการอนุรักษ์
พันธุกรรมพชืว่า
“การสอนและอบรมให้เด็กมีจิตส�านึกในการอนุรักษ์พืชพรรณน้ัน ควรใช้วิธีการปลูกฝัง ให้เด็กเห็นความงดงาม ความน่าสนใจ และเกิดปีติท่ีจะท�าการศึกษาและอนุรักษ์พืชพรรณต่อไปการใช้วิธีสอนการอบรมที่ให้เกิดความรู้สึกกลัวว่า...หากไม่อนุรักษ์แล้วจะเกิดผลเสียเกิดอันตรายแก่ตนเองจะท�าให้เด็กเกิดความเครียดซึ่งจะเป็นผลเสียแก่ประเทศในระยะยาว”
แนวทำงกำรด�ำเนินงำนและบทบำทของ ส.ป.ก. ส�านักงานการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม (ส.ป.ก.) ได้ขอพระราชทานพระราชานุญาต
เข้าร่วมสนองพระราชด�าริ ในปีงบประมาณ พ.ศ. ๒๕๕๕ เป็นต้นมา ภายใต้กรอบแผนแม่บท
ระยะ ๕ ปีที่ ๕ (ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๕๔ - กันยายน พ.ศ. ๒๕๕๙) โดยใช้ชื่อว่า “โครงการ
อนุรักษ์พันธุกรรมพืชอันเนื่องมาจากพระราชด�าริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราช
กุมาร ีส�านักงานการปฏริูปที่ดนิเพื่อเกษตรกรรม (อพ.สธ.-ส.ป.ก.)” ได้ด�าเนนิการยกระดับกจิกรรม
ยุวเกษตรกรในเขตปฏิรูปที่ดินที่ ส.ป.ก. ด�าเนินการอยู ่ น�ามาปรับกิจกรรมให้สอดคล้องกับ
แผนแม่บทโดยยดึถอืแนวทางการท�างานแบบบูรณาการร่วมกับทุกภาคส่วน เช่นสถาบันการศกึษา
มหาวิทยาลัยในท้องถิ่น โรงเรียนในเขตปฏิรูปที่ดิน องค์การบริหารส่วนท้องถิ่นต่าง ๆ ชุมชนที่ม ี
ปราชญ์ชาวบ้าน รวมทั้งเกษตรกรที่เป็นผู้ปกครองนักเรียน เน้นให้ทุกภาคส่วนเห็นความส�าคัญ
ของทรัพยากรที่เป็นปัจจัยในการด�ารงชีพ และการพัฒนาคุณภาพชีวิตตามแนวพระราชด�าร ิ
เศรษฐกิจพอเพียง เหมาะสมกับสภาพนิเวศของแต่ละท้องถิ่น ประกอบกับ ส.ป.ก. มีหน้าที ่
รับผิดชอบเกี่ยวกับการอนุรักษ์และฟื ้นฟูสภาพแวดล้อมในเขตปฏิรูปที่ดิน โดยการสนับสนุน
๑๒โครงการอันเนื่องมาจากพระราชด�าริสู่การพัฒนาอย่างยั่งยืน
96
การพัฒนาและขยายผลองค์ความรู้ในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ เช่นการปลูกป่า การสร้าง
สวนป่า และการปลูกไม้เศรษฐกิจในรูปแบบอื่น ๆ สร้างกระบวนการเรียนรู้ ส�ารวจ และจัดท�า
ฐานข้อมูลเกี่ยวกับการอนุรักษ์และความหลากหลายทางชีวภาพ รวมถึงสนับสนุนให้เกิดการ
ด�าเนินงานด้านการอนุรักษ์และฟื้นฟูสภาพแวดล้อมอย่างเป็นธรรม บริหารจัดการทรัพยากร
ธรรมชาติอย่างมีประสิทธิภาพและเกิดประโยชน์สูงสุด สนับสนุนการรวมกลุ่มและสร้างเครือข่าย
เพื่อร่วมอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาตแิละฟื้นฟูสภาพแวดล้อมในเขตปฏริูปที่ดนิและพื้นที่ข้างเคยีง
ปี พ.ศ. ๒๕๕๖ ส.ป.ก. ด�าเนินกิจกรรมโครงการ อพ.สธ.-ส.ป.ก. จ�านวน๘๘ โรงเรียน
โดยด�าเนินงานในกิจกรรมสร้างจิตส�านึกในการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชและกิจกรรมปกปัก
พันธุกรรมพชื
ปี พ.ศ. ๒๕๕๗และ๒๕๕๘ส.ป.ก. ได้จัดท�าแผนงานโครงการอพ.สธ.-ส.ป.ก. ในพื้นที่
๗๑ จังหวัด รวม ๒๐๐ โรงเรียน โดยสนับสนุนการด�าเนินงาน๔ กิจกรรม คือ กิจกรรมปกปัก
พันธุกรรมพืช กิจกรรมอนุรักษ์และใช้ประโยชน์พันธุกรรมพืช กิจกรรมสร้างจิตส�านึกในการอนุรักษ์
พันธุกรรมพชืและกจิกรรมพเิศษสนับสนุนการอนุรักษ์พันธุกรรมพชื
ยุวเกษตรกรศกึษาพันธุ์พชืต่าง ๆ บรเิวณโรงเรยีน
๑๒โครงการอันเนื่องมาจากพระราชด�าริ
สู่การพัฒนาอย่างยั่งยืน97
ควำมส�ำเร็จของโครงกำร กรอบการเรียนรู ้ทรัพยากร กิจกรรมปกปักพันธุกรรมพืช มีพื้นที่ปกปักพันธุกรรมพืช
๕แปลงเนื้อที่๓๘๔ไร่๒งาน๙๓ตารางวารายละเอยีดปรากฏตามตารางต่อไปนี้
ตำรำงแสดงพื้นที่ปกปักพันธุกรรมพืชโครงกำรอนุรักษ์พันธุกรรมพืช อันเนื่องมำจำกพระรำชด�ำริฯ
จังหวัด ประเภทพื้นที่เนื้อที่ (ไร่)
ที่ตั้ง โรงเรียนที่เข้ำร่วมโครงกำร
เชยีงใหม่ ป่าชุมชน ๓๖๒ ต�าบลกื้ดช้าง
อ�าเภอแม่แตง
โรงเรยีนบ้านแม่ตะมาน
โรงเรยีนบ้านเมอืงกื้ด
โรงเรยีนตชด.ไลออนส์
มหาจักร๙
น่าน ป่าชุมชน ๕ ต�าบลดู่พงษ์
อ�าเภอสันตสิุข
โรงเรยีนดู่พงษ์
แพร่ ป่าชุมชน ๕ ต�าบลบ่อเหล็กลอง
อ�าเภอลอง
โรงเรยีนบ้านแม่รัง
นครสวรรค์ ป่าชุมชน ๓ ต�าบลแม่เปิน
อ�าเภอแม่เปิน
โรงเรยีนอนุบาลแม่เปิน
โรงเรยีนบ้านคลองสมบูรณ์
นครราชสมีา ป่าในโรงเรยีน ๑๐ ต�าบลวังหมี
อ�าเภอวังน�า้เขยีว
โรงเรยีนวังหมวีทิยาคม
ยุวเกษตรกรร่วมกจิกรรมปกปักพันธุกรรมพชื
๑๒โครงการอันเนื่องมาจากพระราชด�าริสู่การพัฒนาอย่างยั่งยืน
98
กรอบการใช้ประโยชน์ กิจกรรมอนุรักษ์และใช้ประโยชน์พันธุกรรมพืช ด�าเนินการในจังหวัด
เชยีงใหม่เนื้อที่ประมาณ๓๖๒ไร่ในท้องที่ต�าบลกื้ดช้างอ�าเภอแม่แตงจังหวัดเชยีงใหม่มโีรงเรยีน
เข้าร่วมโครงการจ�านวน๓ โรงเรียน ได้แก่ โรงเรียนบ้านแม่ตะมาน โรงเรียนบ้านเมืองกื้ด และ
โรงเรยีนตชด.ไลออนส์มหาจักร๙
กรอบการสร้างจิตส�านึก กิจกรรมสร้างจิตส�านึกในการอนุรักษ์พันธุกรรมพืช และกิจกรรม
พิเศษสนับสนุนการอนุรักษ์พันธุกรรมพืช เป็นกิจกรรมที่ ส.ป.ก. ร่วมมือกับสถาบันการศึกษา
ในการแลกเปลี่ยนพัฒนาเครือข่ายเกษตรกร ปราชญ์ชาวบ้านภูมิปัญญาท้องถิ่น รวมทั้งองค์การ
บริหารส่วนต�าบลและโรงพยาบาลที่มีส่วนเชื่อมโยงให้มีการจัดการทรัพยากรอย่างสอดคล้องกับ
ภูมินิเวศของท้องถิ่น และมีการสรุปบทเรียนและแนวทางการด�าเนินงานที่เกี่ยวข้องและสนับสนุน
กิจกรรมต่าง ๆ ของ อพ.สธ. โดยอยู่ในกรอบของแผนแม่บท อพ.สธ. น�ามาสู่การบูรณาการ
แผนปฏบิัตกิารสนองพระราชด�ารใิห้เป็นไปตามวัตถุประสงค์และเป้าหมาย
ปราชญ์ชาวบ้านให้ความรู้เรื่องระบบนเิวศ
ยุวเกษตรกรร่วมกจิกรรมอนุรักษ์และใช้ประโยชน์พันธุกรรมพชื
ยุวเกษตรกรร่วมสรุปผลการฝึกอบรม
๑๒โครงการอันเนื่องมาจากพระราชด�าริ
สู่การพัฒนาอย่างยั่งยืน99
ตัวอย่ำงควำมส�ำเร็จของโครงกำร ส� านักงานการปฏิรูปที่ ดิน
จังหวัดบึงกาฬ (ส.ป.ก.บึงกาฬ) ได้
จัดท�าโครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืช
อันเนื่องมาจากพระราชด�าริฯ โดยยึด
แนวทางการด�าเนนิงานแบบมส่ีวนร่วม
ระหว่างปราชญ์เกษตรเศรษฐกิจพอเพียง
ศูนย์เรียนรู ้เศรษฐกิจพอเพียงชุมชน
ผู้รู้ในชุมชน วิสาหกิจชุมชน โรงเรียน
ในเขตปฏิรูปที่ดิน ครู และนักเรียนใน
โรงเรียนเขตปฏิรูปที่ดินจังหวัดบึงกาฬ
จ�านวน ๕ โรงเรียน ๆ ละ ๕๐ ราย
รวม๒๕๐รายได้แก่โรงเรยีนสังวาลวทิย์
โรง เรียน ตชด.บ ้ านหนองตะไก ้
โรงเรียน ตชด.บ้านห้วยดอกไม้ โรงเรียนต�ารวจตระเวนชายแดนบ้านนาแวง และโรงเรียนบ้านน�าค�าแคน
โดยก�าหนดกิจกรรมตามองค์ความรู้และศักยภาพในท้องถิ่นนั้น ทั้งนี้ เพื่อให้ครู นักเรียน และ
ผู้เข้าร่วมโครงการได้มีส่วนร่วมในการอนุรักษ์รักษาพันธุกรรมพืชและทรัพยากรท้องถิ่นที่ยั่งยืน
อกีทัง้เข้าใจและเห็นความส�าคัญของพันธุกรรมพชืในท้องถิ่นของตนเอง
ส.ป.ก.บึงกาฬ ได้จัดกิจกรรมฝึกอบรมให้ความรู้แก่ครูและนักเรียน ในเรื่องความเป็นมา
ของโครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชอันเนื่องมาจากพระราชด�าริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ
สยามบรมราชกุมารี ความรู ้เกี่ยวกับสมุนไพรพื้นบ้าน การดูแลสุขภาพด้วยสมุนไพรพื้นบ้าน
การปลูกและการดูแลรักษาสมุนไพรพื้นบ้านตลอดจนการแปรรูปสมุนไพรจากนายสทิธพิลค�าปาทู
ผูม้คีวามรูด้้านสมนุไพรเป็นผลให้ครแูละนกัเรยีน
ตระหนักถึงความส�าคัญของการอนุรักษ์และ
การใช้ประโยชน์จากพันธุ ์พืชและทรัพยากร
พื้นบ้าน ทั้งนี้ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ
สยามบรมราชกุมารี ทรงติดตามการด�าเนินงาน
โครงการ อพ.สธ. จังหวัดบึงกาฬ เมื่อวันที่ ๖
มิถุนายน พ.ศ. ๒๕๕๗ ในการนี้ ส.ป.ก.บึงกาฬ
ได้เฝ้ารับเสด็จฯ และทูลถวายรายงานการท�า
ลูกประคบสมุนไพรซึ่งเกิดจากการศึกษาพันธุ ์
พืชในท้องถิ่น และการน�าภูมิปัญญามาใช้ให้เกิด
ประโยชน์
ยุวเกษตรกรเข้ารับการฝึกอบรมเกี่ยวกับความเป็นมา ของโครงการและการด�าเนนิงาน
ยุวเกษตรกรเรยีนรู้วธิกีารแปรรูปสมุนไพร
๑๒โครงการอันเนื่องมาจากพระราชด�าริสู่การพัฒนาอย่างยั่งยืน
100
แนวทำงกำรขับเคลื่อนโครงกำรต่อไป ส.ป.ก. ได้ก�าหนดแนวทางการขับเคลื่อนโครงการ อพ.สธ.-ส.ป.ก. ในปีพ.ศ. ๒๕๕๙
ภายใต้กรอบแผนแม่บทระยะ ๕ ปีที่ ๕ (พ.ศ. ๒๕๕๔ - ๒๕๕๙) ใน ๔ กิจกรรม จ�านวน
๒๐๐โรงเรยีนได้แก่
๑) กจิกรรมปกปักพันธุกรรมพชื
๒) กจิกรรมอนุรักษ์และใช้ประโยชน์พันธุกรรมพชื
๓) กจิกรรมสร้างจติส�านกึในการอนุรักษ์พันธุกรรมพชื
๔) กจิกรรมพเิศษสนับสนุนการอนุรักษ์พันธุกรรมพชื
โดยบูรณาการความร่วมมือจาก องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น ผู้น�าชุมชน ปราชญ์ชาวบ้าน
สถาบันการศึกษา และภาคีเครือข่ายอื่น ๆ ที่เกี่ยวข้อง เป็นกลไกในการขับเคลื่อนงาน ด�าเนินการ
สร้างจิตส�านึกในการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชและทรัพยากรต่าง ๆ เช่น การจัดท�าสวนพฤกษศาสตร์
ในโรงเรยีนการจัดท�าแปลงเรยีนรู้พัฒนาโรงเรยีนต้นแบบการศกึษาดูงานโรงเรยีนต้นแบบอพ.สธ.
และร่วมจัดงานประชุมวิชาการและนิทรรศการโครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชอันเนื่องมาจาก
พระราชด�าริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี (อพ.สธ.-ส.ป.ก.) ครั้งที่ ๘
ประจ�าปี พ.ศ. ๒๕๕๘ “ทรัพยากรไทย : หวนดูทรัพย์สิ่งสินตน” รวมทั้งสนับสนุนงานต่าง ๆ
ของอพ.สธ.
ทั้งนี้ ในป ี พ.ศ. ๒๕๕๙ ส.ป.ก. ได ้สนองงานเพิ่มเติมในโครงการเพิ่มศักยภาพ
ระบบงานเกษตรภายใต้แผนพัฒนาเด็กและเยาวชนในถิ่นทุรกันดาร ตามพระราชด�าริสมเด็จ-
พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี จ�านวน ๔๐ โรงเรียน โดยการสนับสนุนส่งเสริม
ให้นักเรยีนปลูกผักปลอดภัยด้วยระบบโรงเรอืนกางมุ้ง
ส�าหรับแผนการด�าเนินงานต่อจากปี พ.ศ. ๒๕๕๙ นั้น จะด�าเนินการขับเคลื่อนโครงการ
อพ.สธ.-ส.ป.ก. ให้สอดคล้องกับกรอบแผนแม่บทในระยะต่อไป ซึ่งขณะนี้คณะกรรมการโครงการ
อนุรักษ์พันธุกรรมพืช อันเนื่องมาจากพระราชด�าริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี
อยู่ระหว่างด�าเนนิการร่างแผนแม่บทในระยะต่อไป
v
๑๒โครงการอันเนื่องมาจากพระราชด�าริ
สู่การพัฒนาอย่างยั่งยืน101