Лекц №2 Экологийн хүчин зүйлүүд

Ýêîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éë ãýäýã îéëãîëòûã ¿çýõèéí ºìíº îð÷èí ãýæ þó áîëîõûã òàéëáàðëàÿ.

Îð÷èí ãýäýã áîë ýêîëîãèéí ¿íäñýí îéëãîëòûí íýã áºãººä îðãàíèçìûí àìüäðàëûí ¿éë àæèëëàãààíä íºëººëæ áàéäàã õ¿ðýýëýí áàéãàà íºõöëèéí íýãäëèéã õýëíý. Îðãàíèçì îð÷èíäîî çîõèëäîõûã àäàïòàöè ãýíý.

Òýãâýë îðãàíèçìä ¿éë÷èëæ áàéãàà îð÷íû òóñãàé øèíæ ÷àíàð, õýñãèéã ýêîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éë ãýíý.

Ýêîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã äîòîð íü 3 àíãèëäàã. ¯¿íä: I.Ñàâ åðòºíöèéí õ¿÷èí ç¿éë II. Øèì åðòºíöèéí õ¿÷èí ç¿éë III. Õ¿í òºðºëõòºíèé õ¿÷èí ç¿éë

I. Ñàâ åðòºíöèéí õ¿÷èí ç¿éë íü äàðààõ áàéäëààð õóâààãäàíà.1. Óóð àìüñãàëûí- Íàðíû ãýðýë- Òåìïåðàòóð- ×èéã òóíàäàñ- Öàñàí á¿ðõ¿¿ë- Àãààðûí äàðàëò, õºäºë㺺í, õèéí íàéðëàãà- Ñàëõè- Àòìîñôåðèéí öàõèëãààíæèë2. Õºðñ ãàäàðãûí õ¿÷èí ç¿éë3. Õîòãîð, ã¿äãýðèéí4. Ãèäðîëîãèéí

II. Øèì åðòºíöèéí õ¿÷èí ç¿éë íü 1. Óðãàìàë, ò¿¿íèé á¿ëãýìäýë2. Àìüòàí ººðºº áîëîîä áóñàä ç¿éë3. ̺ºã áà áè÷èë îðãàíèçìIII. Õ¿í òºðºëõòíèé õ¿÷èí ç¿éë1. Îðãàíèçìä øóóä íºëººëºõ2. Îðãàíèçìä äàì íºëººëºõ

Çàðèì ýðäýìòýä îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëèéã àðàé ººð áàéäëààð àíãèëñàí áàéäàã. Ñàâ åðòºíöèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã äîòîð íü ôèçèêèéí, õèìèéí, õºðñíèé ãýæ õóâààæýý. Ôèçèêèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí ýõ ¿íäýñ íü ìåõàíèê, äîëãèîíû çýðýã îëîí ÿíçûí ôèçèêèéí ¿çýãäë¿¿ä õàìààðíà. Õèìèéí õ¿÷èí ç¿éë íü îð÷íû õèìèéí íàéðëàãààñ õàìààðíà. Óñíû äàâñëàã, õ¿÷èëòºðºã÷èéí àãóóëàìæ ãýõ ìýò. Õºðñíèé

õ¿÷èí ç¿éë íü ò¿¿íèé ôèçèê, õèìè, ìåõàíèê øèíæ, óóëûí ÷óëóóëàã, óðãàìëûí ¿íäýñíèé ñèñòåìèéí îíöëîã, õºðñíèé á¿òýö, íàéðëàãà, ÷èéã, ÿëçìàãò áàéäàë çýðãýýñ õàìààðíà ãýæýý (Êîðîáêèí,2005).

Ýêîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éë íü äàðààõ õýä õýäýí ¿íäñýí ÷èãëýëýýð îðãàíèçìä íºëººëæ áàéäàã (×åðíîâà íàð, 1998).1. Îðãàíèçìûí ôèçèîëîãè, áèîõèìèéí ïðîöåññûã çîõèëäëîãîîíû ººð÷ëºëòºíä äóóäñàí öî÷ðîîã÷ áîëíî.2. ªãºãäñºí íºõöºëä îðøèí àìüäðàõ áîëîìæã¿é áàéäëûã íºõöºëä¿¿ëñýí õÿçãààðëàã÷ áîëäîã.3. Îðãàíèçìûí àíàòîìè, ìîðôîëîãèéí ººð÷ëºëòºä äóóäñàí ìîäèôèêàòîð áîëíî.4. Îð÷íû áóñàä õ¿÷èí ç¿éëèéí ººð÷ëºëòèéã èëòãýñýí äîõèî áîëäîã.Ýêîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä îðãàíèçìûí àìüäðàëä ¿éë÷ëýõ áàéäàë íü îëîí ÿíç áàéõ áîëîâ÷ äàðààõ åðºíõèé ç¿éë òîãòîîëä çàõèðàãäàíà. ¯¿íä:

1. Îïòèìàëûí õóóëü. Òóõàéí õ¿÷èí ç¿éëèéí îðãàíèçìä ¿éë÷ëýõ õýìæýýõàìãèéí çîõèìæòîé áàéãàà ¿åèéã îïòèìàë áóþó õàìãèéí òîõèðîìæòîé áàéäàë ãýíý. Îïòèìàëààñ õî¸ð òèéø õàçàéõ òóòàì îðãàíèçìûí àìüäðàë äîðîéòîæ àìüäðàõ ÷àäâàðûí äîîä õÿçãààðò õ¿ðìýãö ìºõíº. Îïòèìàëü á¿ñýýñ õî¸ð òèéø õàçàéõ òóòàì ç¿éëèéí àìüäðàë óëàì äîðîéòíî. Èíãýæ àìüäðàë äîðîéòîõ ¿åèéã ïåññèìóìèéí á¿ñ ãýæ íýðëýíý. Òîäîðõîé õ¿÷èí ç¿éëä îðãàíèçìûí äàñàí çîõèëäîõ ÷àäàâõèéí õýìæýýã ýêîëîãèéí âàëåíò ãýíý. ªºð ººð ç¿éëèéí îðãàíèçìóóä îïòèìèóì áà ýêîëîãèéí âàëåíòààð ÿëãààòàé áàéäàã.

Æèøýýëáýë: Ìàíàé îðíû õàíãàé, ãîâü, õýýð, ºíäºð óóëûí á¿ñýä òàðõñàí øàð ¿íýã õºðñºí äýýð õàñàõ 40 õýìýýñ íýìýõ 45 õýìèéí õýëáýëçëèéã äàâàí òóóëäàã áºãººä ¿¿íèé õýëáýëçýõ õýìæýý íü 85 õýì áàéãàà þì. Ãýòýë íýãýí ç¿éëèéí äóëààí óñíû õàâ÷ààõàé Copilia mirabilis +23-ààñ /+29 õýì õ¿ðòýë/ åð人 ë 6 õýìèéí õýëáýëçëèéã òýâ÷èíý.Ìàíàé äýëõèé äýýð àìüä áèåèéí àìüäðàëä õ¿íä íºõöºëòýé, îëîí îðãàíèçì îðøèí òîãòíîõ áîëîìæã¿é òèéì ºíöºã áóëàí áèé. Èéì ãàçðûã ýêñòåðìàëü íºõöºëòýé ãàçàð ãýíý.

Òóõàéëáàë õîéä òóéëûí á¿ñýä ºâºë人 -67 õýì õ¿ðäýã.

Òèéì õàòóó øèð¿¿í íºõöºëä äàëàéí õàâ, äàëàéí çààí, äàëàéí ìóóð çýðýã õàâòãàé øèéðòýí àìüòàä îðøèí àìüäàðäàã. Òýä áèåèéíõýý ãàäíà òàëààð ìàø çóçààí ºâ÷ ººõºí äàâõàðãàòàé ó÷èð áèåèéí äóëààíàà àëäàõã¿é ñàéí áàðüæ áàéäàã. Äýëõèéä õàìãèéí õ¿éòýí áîëñîí õýìæýý 1983 îíû 7-ð ñàðä Àíòàðêòèäèéí ºìíºä òóéë îð÷ìûí 4897 ì ºíäºðò -89.2 õýì õ¿éòýðñýí áàéíà (Scott,1994). Àíòàðêòèäèéí ýðýã îð÷ìîîð íýëýýä ç¿éëèéí õàâòãàé øèéðòí¿¿ä ìàø îëíîîðîî ñ¿ðýãëýí àìüäàðíà.

Îöîí øóâóó ºíä㺺 ãàðãààä õýâëèé òàëä õºëèéí ñýë¿¿ð äýýðýý áàéëãàí äóëààöóóëæ ºíäºãíººñ äýãäýýõýé ãàðòàë Ẻöèéëºí, äýãäýýõýéãýý õîîëëîæ çóíû äóíä õ¿ðòýë ººðòýé㺺 õàìò áàéëãàäàã. ªìíºä òóéëûí 6, 7, 8 – ð ñàð íü ìàíàé õîéä ñýð¿¿í á¿ñèéí 12, 1, 2 ñàð áóþó ºâëèéí óëèðàë þì. Õàðèí ºìíºä òóéë äýýðõ 12, 1, 2 –ð ñàð íü õîéä ñýð¿¿í á¿ñèéí 6,7,8-ð ñàðòàé ä¿éíý.

Ýêîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí èõ õýëáýëçýëä îðøèæ ÷àäàõ îðãàíèçìûã òóõàéí õ¿÷èí ç¿éëèéíõ íü íýðèéí ºìíº ýâðè-ºðãºí ãýñýí óãòâàð õýðýãëýãääýã áîë эêîëîãèéí âàëåíò áàãàòàé îðãàíèçìûã ìºíººõ õ¿÷èí ç¿éëèéí íýðèéí ºìíº ñòåíî-íàðèéí ãýäýã óãòâàð çàëãàäàã. Ýâðèáàò ãýâýë äàðàëòûí õýëáýëçëèéã äààäàã, õàðèí ñòåíîáàò ãýâýë òîäîðõîé äàðàëòàíä îðøèæ ÷àääàã îðãàíèçìûã õýëýõ æèøýýòýé. ̺í óñíû äàâñëàãààñ áîëæ ýâðèãàëèí, ñòåíîãàëèí ãýæ õóâààíà.

Á¿õýëäýý áîë ýêîëîãèéí ÿíç á¿ðèéí íºõöºëä àìüäðàõ ÷àäâàðòàé îðãàíèçìûã ýâðèáèîíò, òîäîðõîé õÿçãààðëàãäìàë íºõöºë øààðäàõ îðãàíèçìûã ñòåíîáèîíò ãýæ íýðëýíý. Èõ õýëáýëçëýëòýé, îëîí ÿíçûí àìüäðàõ îð÷èíä òºâºãã¿é àìüäàð÷ ÷àääàã îðãàíèçìûã ýêîëîãèéí âàëåíò ºíäºðòýé, õàðèí õÿçãààðëàãäìàë íºõöëèéã øààðääàã áîë ýêîëîãèéí âàëåíò áàãàòàé ãýæ ÿëãàæ ¿çäýã.

2.Îðãàíèçìûí àìüäðàëûí ÿíç á¿ðèéí ¿éë àæèëëàãààíä õ¿÷èí ç¿éë ººð ººðººð ¿éë÷ëýõ . Õ¿÷èí ç¿éë á¿õýí îðãàíèçìûí àìüäðàëûí ÿíç á¿ðèéí ¿éë àæèëëàãààíä ººð ººðººð íºëººëíº. Íýã ïðîöåññò òýð õ¿÷èí ç¿éë îïòèìèóì áàéñíàà íºãººä ïåññèìèóì áîëíî. Æèøýýëáýë +40 õýìýýñ +45 õýì õàëóóí íü õ¿éòýí öóñòàí àìüòíû áîäèñûí ñîëèëöîîíû õóðäûã èõýñãýõ áîëîâ÷ õºäºë㺺íèé èäýâõèéã áóóðóóëæ òýð àìüòàí è÷ýýíä îðîõòîé àäèë õºäºë㺺íã¿é áîëíî. Îëîí ç¿éë çàãàñàíä óñíû òåìïåðàòóð áýëãèéí ýñ ¿¿ñýõýä îïòèìàë ìºðò뺺 ò¿ðñ øàõàõàä íü òîõèðîìæ ìóóòàé áàéäàã ó÷èð òýä òåìïåðàòóðûí ººð íºõöºëä ò¿ðñýý øàõàõàä õ¿ðäýã.

3.Ç¿éëèéí áîäãàëèóä îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿éëäýëä ºãºõ õàðèó óðâàë ººð ººð áàéõ. Íýã ç¿éëèéí áîäãàëèóäàä òýñâýðèéí õÿçãààð, ìºõëèéí öýã, îïòèìàë áà ïåññèìàëü á¿ñ ÿã äàâõöàõã¿é ººð ººð áàéæ áîëíî. Ýíý íü òóõàéí áîäãàëü áèåèéí óäàìøëûí ÷àíàð, áýëãèéí áîëîí íàñíû, ìºí áèîëîãèéí îíöëîãоîð ÿëãàãäàíà. Íýã æèøýý àâúÿ. Òýýðìèéí äýíãèéí ýðâýýõýé íü ãóðèë áóäààíû õîðòîí áîëäîã øàâæ.

Ò¿¿íèé òººë¿¿ðèéí ìºõëèéí òåìïåðàòóð íü -7 õýì, ºíäãºíä -27 õýì áàéíà. Òýãâýë -10 õýì òººë¿¿ðèéã õºíººõ àþóëòàé áîëîâ÷ òèéì òåìïåðàòóðò áèå ã¿éöñýí øàâæ áîëîí ò¿¿íèé ºíäºã àæðàõã¿é. Ýíý íü åðºíõèé ç¿é òîãòëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë ç¿éëèéí àìüäðàõ ÷àäâàðûí õÿçãààðûã íýìýãä¿¿ëæ áàéãàà çîõèëäëîãîîíû ºâºðìºö òàë þì. Ò¿¿í÷ëýí ç¿éëèéí ñïåêòðèéã /амьдрах чадвар, амьдрах хугацаа/ íýìýãä¿¿ëæ áàéãàà þì.

4.Õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë. Îðãàíèçìûí õ¿÷èí ç¿éëèéí îïòèìàëü á¿ñ áà òýñâýðèéí õÿçãààð áóñàä õ¿÷èí ç¿éëèéí õýìæýý, õ¿÷íýýñ õàìààðíà. ¯¿íèéã ë õ¿÷èí ç¿éëèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí ç¿é òîãòîîë ãýíý. Æèøýý íü: Õàëóóí ÷èéãëýã ãàçðûã áîäâîë õàëóóí õóóðàéäóó ãàçàð îðãàíèçì õÿëáàð äàâæ ºíãºðíº. ̺í õ¿í õóóðàé õ¿éòíèéã òîîõã¿é ìºðò뺺 ÷èéãëýã õ¿éòíèéã ìóó òýñâýðëýäýã. Ìîíãîë íóòàãò ºâëèéí òýñãýì õ¿éòíèéã ìàë÷èí àðäóóä ìàëãàé áóóëãàõã¿é àæðàõã¿é äàâàí òóóëäàã áîë èõ ÷èéãëýã Åâðîïò èéì õ¿éòíèéã õ¿í òýñâýðëýõýä áýðõ áàéäàã.1996-1997 îíû ºâºë Åâðîïò -20 õýì õ¿ð÷ õýä õîíîã õ¿éòðýõýä 200 øàõàì õ¿í îñãîñîí ìýäýý ãàð÷ áàéñàí.

5.Õÿçãààðëàã÷ õ¿÷èí ç¿éëèéí ä¿ðýì. Õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿éë÷ëýë îïòèóìààñ õàçàéõ òóòàì òóõàéí íºõöºëä ç¿éë îðøèí òîãòíîõ ÿâäëûã õ¿íäð¿¿ëíý. Îðãàíèçìä íýã õ¿÷èí ç¿éë îïòèìàë áàéâ÷ íºãºº õ¿÷èí ç¿éë ìºõëèéí öýãò õ¿ðâýë àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é. Ýíý íü íýã õ¿÷èí ç¿éëèéí äóòàãäëûã íºãºº õ¿÷èí ç¿éë îðëîõã¿é ãýñýí ¿ã. Ýíý ç¿é òîãòëûã õÿçãààðëàã÷ õ¿÷èí ç¿éëèéí ä¿ðýì áóþó “Ëèáèõèéí õàìãèéí áàãûí ä¿ðýì” ãýäýã. Ýíý ä¿ðìèéã 1840 îíä Ãåðìàíû ýðäýìòýí Þ. Ëèáèõ òîìü¸îëæýý. Ëèáèõ óðãàìëûí ºñºëò íü ò¿¿íèé òýæýýëä øààðäàãäàõ çàðèì ÷óõàë ýðäýñ ýëåìåíò¿¿ä õ¿ðýëöýõ¿éö õàìãèéí áàãà õýìæýýãýýð áàéõààñ øàëòãààëíà ãýæ ä¿ãíýæýý. Èéì ó÷ðààñ Ëèáèõèéí õàìãèéí áàãûí ä¿ðýì ãýäýã íýð àâñàí áîëíî.

Õÿçãààðëàã÷ õ¿÷èí ç¿éë íü àìüòàí, óðãàìëûí àëèâàà ç¿éëèéí ãàçàð ç¿éí òàðõàöûí äýëõýö íóòãèéí (àðåàë) õèëèéã òîãòîîíî. Õîéä ñýð¿¿í á¿ñ ð¿¿ ÿâàõ òóòàì äóëààí äóòàãäàëòàé áîëæ õàðèí äóëààí á¿ñ ð¿¿ îéðòîõîä ÷èéã äóòàãäàëòàé áîëæ èðíý. Òýãâýë äóëààíä äóðòàé óðãàìëûí òàðõàöûí õèë õÿçãààðûã òóõàéí ãàçàð íóòãèéí äóëààíû ãîðèì òîãòîîíî ãýñýí ¿ã. Õÿçãààðëàã÷ õ¿÷èí ç¿éëèéí ä¿ðýìä õàìààðàõ áóñàä õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä ÷ áèé. Æèøýýëáýë: Èíæèðèéí ìîäíû òîîñ õ¿ðòýýã÷ íü íýã ç¿éë øàð õýäãýíý Blastophaga psenes þì. Ýíý ìîäíû ýõ îðîí íü Ãàçàð Äóíäàä òýíãýñèéí ýðýã. Ò¿¿íèéã Êàëèôîðíèä íóòàãøóóëàõàä ìºíººõ øàð õýäãýíèéã òýíä àâàà÷èõã¿é áîë óã ìîä ¿ðýëäýãã¿é áàéíà.

Õÿçãààðëàã÷ õ¿÷èí ç¿éëèéí ä¿ðìèéã õºäºº àæ àõóéí ïðàêòèêò àøèãëàæ áîëíî. Òóõàéëáàë ñàðìèñûã 5-ð ñàðûí ýõýýð, òºìñèéã ìºí ñàðûí àðàâäààð òàðèàëäàã áîë áàéöààíû ¿ðñë¿¿ðèéã 6-ð ñàðûí ýõíèé 10 õîíîãò èë òàëáàéä øèëæ¿¿ëäýã. Ýíý íü óã òàðèìëóóä óðãàõ òîõèðîìæòîé òåìïåðàòóð áèé áîëîõòîé õîëáîîòîé.̺í ìîä, ñººã òàðèõàä ýíý ç¿é òîãòëûã çààâàë õàðãàëçàí ¿çýõ ¸ñòîé. Íýãýíò äýëõèéí äóëààðàë áîëæ áàéõàä ò¿¿íèéã íü áàñ óõààëãààð àøèãëàõ õýðýãòýé.

Õÿçãààðëàã÷ õ¿÷èí ç¿éëèéí ä¿ðìèéí äàãóó äóëààñàã óðãàìëûí òåìïåðàòóðûí õèë õÿçãààð õîéøèëæ áàéãàà íü òîäîðõîé.

Òèéì áîëîõîîð öºëèéí áàÿí á¿ðä¿¿äèéã ãîâü óðóó õîéø íü í¿¿ëãýæ áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ãàçðûí äîîðõ óñ èë ãàðñàí ãàçðóóäààð öºëèéí óðãàìëûã ¿ðýýð áîëîí øèëæ¿¿ëýí òàðüæ íîãîîí òºãºë áàéãóóëæ áîëîõ þì. Ýíý íü öºëæèëòèéã ñºðæ òýìöýõýýñ ãàäíà çàðèì ãàçàð öºëæèëòèéã äàãàæ òýìöýõ áîëîìæèéã õàéõ õýðýãòýé ãýñýí ¿ã þì. Ãîâü öºëèéí á¿ñèéí õàòóó øèð¿¿í íºõöºëä äàñàí çîõèëäñîí îëîí ç¿éëèéí óðãàìàë áàéäàã. Íîãîîí òºãºë áàéãóóëàõäàà èéì óðãàìëûã ºðãºí àøèãëàâàë àìæèëòàíä õ¿ð÷ ÷àäíà. Adiyasvren Dolgor