Merkez Bankası veTicaret Bankacılığı İlişkisi

Burak ÖÇLÜ

2

Merkez Bankası Kavramı• Merkez bankası para basmak, para piyasasını

denetlemek, altın stokları ve döviz rezervlerini düzenlemek ve yönetmek, fiyat istikrarını sağlamak gibi işlevler yerine getirmek üzere devletin kurduğu veya kurulmasına öncelik ettiği bir banka türüdür.

• Günümüzde merkez bankaları yalnızca hükümetin finansmanını yönetmez aynı zamanda ticari bankalara bir hizmet yelpazesi sunar.

3

Hükmetin Bankası Olarak Merkez Bankası• Merkez bankası nakit ihracı konusunda bir

monopoldür. • Merkez bankaları para basma yetkisine sahiptir.

4

Para Basma Kabiliyeti• Para basma kabiliyeti, merkez bankasının bir

ülkenin ekonomisinde para ve kredi varlığını kontrol etmesi demektir.

• Bu doğrultuda gerçekleştirdiği faaliyetlere “para politikası” denilmektedir.

5

Para Basımında Kontrolün Önemi• 100 TL’nin basım maliyeti yaklaşık 13 kuruştur.• Fakat karşılığında 100 TL’lik mal veya hizmet

satın almak mümkündür.

• Para basımının kontrolünün ortadan kalkması enflasyon kontrolünün kaybına sebep olabilir.

6

Bankaların Bankası Olarak Merkez Bankası• Finansal stres zamanında ödünç vermek• Ödemeler sistemini yönetmek• Ticaret bankaları ve finansal sistemi gözetlemek

7

Merkez Bankalarının Amaçları• Düşük ve istikrarlı enflasyon• Yüksek istihdamla birlikte yüksek ve istikrarlı reel

büyüme • İstikrarlı finansal piyasalar• İstikrarlı faiz oranları• İstikrarlı döviz kuru

8

İdeal Merkez Bankası• Politik kararlardan bağımsız olmalıdır.• Kararlar bir komite vasıtasıyla alımalıdır.• Halka hesap verebilir ve şeffaf olmalıdır.

9

Bağımsızlık İhtiyacı• Yasal Bağımsızlık• Politik bağımsızlık• Ekonomik Bağımsızlık• Denetimsel Bağımsızlık

10

Merkez Bankası PrensipleriBağımsızlık Enflasyonu düşük tutmak için para

politikası kararları politik etkilerden uzak bir şekilde alınmalıdır.

Kararların bir komite tarafından alınması

Kararların bir kişi tarafından alınmasından ziyade bir komite tarafından alınması daha iyi sonuç verebilmektedir.

Hesap verebilirlik ve şeffaflık

Politika yapıcılar hizmet ettikleri insanlara karşı hesap verebilir olmalıdır ve amaçlarını kararlarını ve yötemlerini açıkça bildirmelidir.

Politika çerçevesi

Politika yapıcılar amaçlarını onlar arasındaki ödünleşmeyi (trade-off) açıkça ortaya koymalıdır.

11

Merkez Bankası Sermaye Yapısı• Merkez Bankası hisse senetleri (A), (B), (C) ve (D)

olmak üzere dört sınıfa ayrılmış olup (A) sınıfı hisse senetleri münhasıran Hazineye, (B) sınıfı hisse senetleri Türkiye'de faaliyette bulunan milli bankalara, (C) sınıfı hisse senetleri 15.000 hisseyi geçmemek üzere milli bankalar dışında kalan diğer bankalarla imtiyazlı şirketlere, (D) sınıfı hisse senetleri ise Türk ticaret müesseselerine ve Türk vatandaşlığını haiz tüzel ve gerçek kişilere tahsis edilmiştir. (Toplam 250.000 hisse vardır)

• 2014 yıl sonu itibarıyla, Merkez Bankası sermayesinin yüzde 55,12'si (A) sınıfı, yüzde 25,74'ü (B) sınıfı, yüzde 0,02'si (C) sınıfı, yüzde 19,12'si ise (D) sınıfı hisselerden oluşmaktadır.

12

Merkez Bankasının Bankalarla Olan İşlemleri

• Reeskont Politikası: Bankalar tarafından önceden iskonto edilmiş senetlerin Merkez Bankası’na sunulması, Merkez Bankası’nın da bu senetleri tekrardan iskontoya tabii tutarak karşılığında ilgili bankalara kredi vermesi işlemine reeskont denir.

13

Karşılık Oranları Politikası• Bankaların kendilerine ayrılan mevduatın

kanunen belirlenen bir oranının zorunlu karşılık olarak ayrılması durumudur.

14

İnterbank Para Piyasası• Merkez bankası yönetiminde oluşan interbank

piyasasındaki arz ve talebe göre kısa süreli fon ihtiyaçlarını giderebilmektedirler. Fon fazlası olanlar ise bu fonları kısa süreli olarak değerlendirebilmektedirler.

15

Para ve Kredi İşlemlerini Düzenleme• Merkez bankası son kredi mercii olma özelliğine

dayanarak ödeme siteminde aksamalara neden olabilecek geçici nitelikteki likidite sıkışıklıklarını ve teknik kaynaklı ödeme sorunlarını gidermek amacıyla sisteme gün içi ve gün sonu kredi sağlamaktadır.

16

Hükümet İle İlgili işlemler• Merkez bankaları hükümetlere bir takım

bankacılık hizmeti sunarlar.• Merkez bankası görevleri gereği finansal sistemle

ilgili her türlü bilgiyi elde edebilmektedir. • Finansal piyasalarda faaliyet gösteren kuruluşlarla

ilgil bilgileri hükümete aktarabilmektedir.

17

Açık Piyasa İşlemleri• Merkez bankası piyasa işlemlerini yürütmek ve bu

anlamda ekonomide para arzını ve likiditeyi düzenlemek amacıyla kendi nam ve hesabına çeşitli kıymetleri alıp satabilmektedir.

• Söz konusu kıymetler:– Her türlü devlet iç borçlanma senetleri, kamu

idare ve kuruluşlarının tahvilleri– Ödenmiş sermayelerinin en az 500 milyon TL

olan anonim şirketlerinin borsaya kayıtlı tahvilleri, SPK tarafından ihraç izni verilmiş borç senetleri

– Banka mevduat sertifikaları– Vadelerine ne çok 120 gün kalmış gelir ortaklığı

senetleri ve kar zarar ortaklığı belgeleri

18

Doğrudan Alım

• Bu işlem tedavülde bulunan devlet iç borçlanma senetlerinin Merkez Bankası tarafınan 2. el piyasalarda bankalardan/aracı kurumlardan satın alınması işlemidir.

19

Doğrudan Satım• Bu işlem ile Merkez Bankası devlet iç borçlanma

senetlerini bankalara/aracı kurumlara satar.

20

Repo (Geri Satım Vaadiyle Alım)• Repo anlaşması ile Merkez Bankası ileride belli bir

tarihte ve belli bir fiyattan geri satmak vaadiyle, işlem tarihinde bankalardan/aracı kurmlardan devlet iç borçlanma senetlerini satın alır.

21

Ters Repo (Geri Alım Vaadiyle Satım)• Merkez Bankası portföyündeki devlet içi

borçlanma senetlerini belirli bir tarihte ve belirli bir fiyattan geri almak vaadiyle bankalara/aracı kurumlara satar.

22

Altın ve Dövizle ilgili İşlemler• Merkez Bankası uygulanan para politikası

çerçevesinde Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değerini belirlemek amacıyla, vadeli ve vadesiz her çeşit dövizi alıp satabilmektedir. Ayrıca banka şartları önceden belirlenmek suretiyle dövizlerin Türk Lirası ile değişimi gibi çeşitli diğer türev işlemleri de yerine getirmektedir.

23

Bankalararası Para Piyasalarındaki İşlemlerİşlemler:• Gün İçi Limit (GİL) İşlemleri• TL Depo İşlemleri• Geç Likidite Penceresi (GLP) İşlemleri

Teminatları

24

Merkez Bankası ve EFT- EMKT (Elektronik Fon ve Menkul Kıymet Transfer ve Mutabakat Sistemi• Elektronik Fon Transfer (EFT) sistemi Türk Lirası

ödeme işlemlerinin Elektronik Menkul Kıymet Transfer (EMKT) ise menkul kıymet aktarmalarının bankalar arasında elektronik ortamda gerçek zamanlı olarak yapılmasını ve gerçek zamanlı mutabakatını sağlayan sistemlerdir.

• İlk EFT sistemi 1992 yılında oluşturulmuştur. Daha sonra ihtiyaçlar doğrultusunda 2000 yılında revize edilmiştir.

• EFT-EMKT sistemi sahibi ve işletmecisi Merkez Bankası’dır.

25

EFT Sistemini Özellikleri• Gerçek zamanlı birebir mutabakat• Alacaklandırma • Kesin ve iptal edilemez işlem• TCMB’de özel EFT hesapları• “V” tipi ödeme sistemi• Sınırsız tutar

26

EMKT Sistemini Özellikleri• Kaydi İşlem• Aktarım ve Mutabakat• Birebir mutabakat• Kesin ve iptal edilemez işlem• Alacaklandırma• Sınırlı Katılım

27

TeşekkürlerKaynaklar:

• İlker Parasız, Merkez Bankacılığı ve Para Politikası, Ezgi Kitapevi, İstanbul, 2011

• Muharrem Afşar, Finansal Sistem ve İşleyişi, Gülen Yayınları, Eskişehir, 2006

• Ekrem Erdem, Para Banka ve Finansal Sistem, Detay Yayıncılık, Ankara, 2008

• İlker Parasız, Para Politikası, Ezgi Kitapevi, Bursa, 2003