Download pdf - Ρόδος. Αναλαμπές ενός ελληνιστικού κέντρου κατά τα ρωμαϊκά χρόνια

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΑΧΑΙΡΑ Αρχαιολόγος - ∆ιευθύντρια Ερευνών Κέντρον Ερεύνης της Αρχαιότητος της Ακαδηmicroίας Αθηνών

ΡΟ∆ΟΣ ΑΝΑΛΑΜΠΕΣ ΕΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ

ΚΑΤΑ ΤΑ ΡΩΜΑΪΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

H σηmicroαντικότερη περίοδος της ροδιακής γλυπτικής ορίζεται χρονικά

στους τρεις τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες microε microεγαλύτερη έmicroφαση στους 2ο και 1ο αι πΧ Συγκαταλέγεται microάλιστα στα microείζονα Kέντρα των ελληνιστικών χρόνων που συνιστούν Σχολή γλυπτικής Η γλυπτική παραγωγή της Pόδου τόσο κατά τις προηγούmicroενες εποχές την αρχαϊκή και την κλασική όσο και ndashκυρίως- κατά την microεταγενέστερη ρωmicroαϊκή είναι όχι microόνο microικρότερη αλλά και ελάχιστα γνωστή Αφορmicroή για microια πρώτη σύνθεση σχετικά microε το λυκόφως των ροδιακών εργαστηρίων κα-θώς και την αναζήτηση των γλυπτών από το νησί της Pόδου που χρονο-λογούνται στα ρωmicroαϊκά χρόνια έδωσε το Συνέδριο που οργανώθηκε στη Θεσσαλονίκη το 20091

Ήδη ο Gualandi στον κατάλογο των γλυπτών laquoSculture di Rodiraquo που δηmicroοσιεύτηκε το 19792 σηmicroειώνει ότι ελάχιστα και περιωρισmicroένου ενδια-φέροντος είναι τα ροδιακά γλυπτά που χρονολογούνται στη ρωmicroαϊκή περί-οδο3 Λίγες εικονιστικές κεφαλές εκτίθενται στο Aρχαιολογικό Mουσείο της Ρόδου και έχουν συσχετισθεί στην ιταλική κυρίως βιβλιογραφία της

1 Η ανακοίνωση αυτή παρουσιάστηκε σε microια αρχική microορφή στο Συνέδριο

Κλασική παράδοση και νεωτερικά στοιχεία στην πλαστική της ρωmicroαϊκής Ελλάδας [Θεσσαλονίκη 7-9 Μαϊου 2009] Xάρη στην ευγενική πρόσκληση της Στέγης Γραmicromicroάτων και Τεχνών βρίσκει τη θέση της ως συνέχεια -χρονολογικά- στην προ-ηγουmicroένη συmicroβολή microου στα ∆ωδεκανησιακά Χρονικά 25 2012 21-40 Για την κριτική ανάγνωση του τελικού χειρογράφου και τις χρήσιmicroες παρατηρήσεις του ευχαριστώ θερmicroά τον Καθ Εmicro Βουτυρά

2 G Gualandi laquoSculture di Rodiraquo ASAtene 54 NS 38 1976 [1979] 7-259 Θα πρέπει να ληφθεί υπrsquoόψιν ότι περιλαmicroβάνονται microόνο τα γλυπτά τα οποία είχαν έλθει στο φως πριν από το 1947 την ενσωmicroάτωση δηλ της ∆ωδεκανήσου στην Ελλάδα και δεν είχαν περιληφθεί σε παλαιότερους καταλόγους

3 Gualandi 1976 13 laquo lrsquoetagrave romana rappresentata da alcuni ritratti e da frammenti decorativi di tono minoreraquo

∆Ω∆ΕΚΑΝΗΣΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ndash Τόmicroος ΚΣΤ΄ Βασιλική Μαχαίρα

66

εποχής εύρεσής τους microε πρόσωπα4 των οποίων η δράση είχε συνδεθεί ι-στορικά microε τις τύχες της Pόδου

Σύmicroφωνα microε τις ιστορικές microαρτυρίες η σχέση της Pόδου microε την πόλη Pώmicroη από τις πρώτες προσπάθειες επέκτασης της δεύτερης στην ανατο-λική Μεσόγειο είναι ταραχώδης και χρονολογείται αν όχι από τα τέλη του 4ου αι σίγουρα από τις αρχές του 2ου αι πX5 Ρήξη επέρχεται στις σχέσεις τους microετά τη microάχη της Πύδνας και συναρτάται microε τη θέση της Ρόδου στο πλευρό του Περσέα6middot στα 166 πX η ∆ήλος κηρύσσεται ελεύ-θερο λιmicroάνι γεγονός που συνεπάγεται αισθητή microείωση των προσόδων της Ρόδου από τα λιmicroενικά τέλη Παράλληλα η Pόδος εξαναγκάζεται σε τα-πεινωτική συmicromicroαχία microε τη Ρώmicroη στα 164 πX οπότε και τοποθετείται το τέλος της laquoπραγmicroατικήςraquo ιστορίας της Ρόδου σύmicroφωνα microε τους ιστορι-κούς7 Η ροδιακή δηmicroοκρατία πάντως συνεχίζει να υπάρχει για δύο του-λάχιστον αιώνες ακόmicroα ενώ microεγάλη microαρτυρείται και η συmicroβολή της Pόδου στα γράmicromicroατα και στις τέχνες κατά τον 2ο και τον 1ο αι πX8 ∆υ-σmicroενέστερη καθίσταται η θέση της πόλης microετά την άλωση και την επακο-λουθήσασα λεηλασία της καθώς και την καταστροφή του στόλου της από τον Kάσσιο στα 42 πX9 Ωστόσο microόλις το 44 microX προσαρτάται η Ρόδος στην Επαρχία της Aσίας από τον Kλαύδιο χωρίς να λείπουν microικρά διαλείmicromicroατα που ανακτά την ελευθερία της και σε microεταγενέστερα χρόνια όπως πχ στην εποχή του Nέρωνα (53 microX) και του ∆οmicroιτιανού (89-96

4 Bλ πρόχειρα G Jacopi ClRh V1

(1931) 58-62 αρ 11 εικ 34-35 (Kάσσιος) 63-67 αρ 12 εικ 36-37 (Iούλιος Kαίσαρ) 68-70 αρ 13 εικ 39-40 (Aντωνίνος Eυσεβής) G Jacopi ClRh X (1941) 3-13 εικ 1-3 (Ποσειδώνιος ή Aπολλώνιος Pόδιος ή Προυσίας I) Αξίζει να αναφερθεί ότι δεν υπάρχει ειδική microελέτη για την πλαστική της Ρόδου κατά τη ρωmicroαϊκή περίοδο Σε αυτή την ανακοίνωση επιχειρεί-ται microια πρώτη σύνθεση των laquoδιάσπαρτωνraquo δεδοmicroένων Στο microεταξύ διάστηmicroα υπο-στηρίχθηκε η διδακτορική διατριβή της Κ Μπαϊράmicroη η οποία είναι προς το παρόν αδηmicroοσίευτηmiddot ένα αντίγραφο έχει κατατεθεί [καλοκαίρι 2012] στη Βιβλιοθήκη του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αιγαιακών Σπουδών

5 H H Schmitt Rom und Rhodos Geschichte ihrer politischen Beziehungen seit der ersten Beruumlhrung bis zum Angehen des Inselstaates im roumlmischen Welt-reich (1957) R M Berthold Rhodes in the Hellenistic Age (1984) 233-237

6 H-U Wiemer Krieg Handel und Piraterie (2002) 323 7 Berthold όπ σηmicro 5 213 8 X I Παπαχριστοδούλου Iστορία της Pόδου (19942) 139-140 9 Berthold όπ σηmicro 5 218middot Ι Χ Παπαχριστοδούλου Αρχαιογνωσία 13 2005

241-254 ειδικότερα 251


67

microX)10 Η ειρήνη και οι καλές χρονιές εξαρτώνται πάντως άmicroεσα από τη γενικότερη κατάσταση του ρωmicroαϊκού κράτους Αυτές οι εναλλαγές ελευ-θερίας και προσάρτησης της Ρόδου στις γειτονικές της ρωmicroαϊκές επαρχίες διήρκεσαν έως το 297 οπότε ο ∆ιοκλητιανός ένωσε οριστικά τη Ρόδο microε την Provincia Insularum11

H ρωmicroαϊκή παρουσία στη Pόδο διέπεται κατά κύριον λόγο από στοιχεία πολιτισmicroικού χαρακτήρα την αναζήτηση δηλαδή ανώτερης microόρφωσης και πνευmicroατικής συναναστροφής ∆ηmicroόσιοι άνδρες φιλόσοφοι και άνθρωποι των τεχνών (Kικέρων Λουκρήτιος) καθώς και microετέπειτα αυτοκράτορες (Τιβέριος Γράκχος Βρούτος Μ Αντώνιος Ποmicroπήιος Καίσαρ Tιβέριος Nέρων) microαθη-τεύουν στις σχολές της Οι νέοι ευγενείς ρωmicroαίοι προσελκύονται αφrsquoενός microεν στις φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας αφrsquoετέρου δε στις σχολές ρητορικής στη Ρόδο των οποίων ιδρυτής θεωρείται ο Αισχίνης12

Στα χρόνια microετά τη microάχη της Πύδνας (168 πΧ) πρέπει να τοποθετη-θεί χρονικά ο laquoτριακοντάπηχυςraquo κολοσσός απεικόνιση του δήmicroου των ρω-microαίων ο οποίος παραδίδεται από τον Πολύβιο ότι είχε εγερθεί στο ιερό της Αθηνάς microάλλον στην πόλη της Ρόδου13 Είναι προφανές ότι microε αυτές τις αποφάσεις υπηρετούνταν οι ανάγκες της ροδιακής εξωτερικής πολιτικής κατά την microετά τη microάχη της Πύδνας περίοδο14

10 Βλ γενικά Schmitt όπ σηmicro 5 189-190middot Berthold όπ σηmicro 5 219 11 Χ Ι Καρούζος Ρόδος (19732) 27 X I Παπαχριστοδούλου Iστορία της

Pόδου (19942) 144 η Eπαρχία των Nήσων microε πρωτεύουσα τη Pόδο υπαγόταν στη ∆ιοίκηση της Aσίας

12 Kl Bringmann laquoRhodos als Bildungszentrum der hellenistischen Weltraquo Chiron 32 2002 65-81 κυρίως 67-69 για την σηmicroαίνουσα θέση της Αθήνας και της Ρόδου laquodie groszligen uumlberregionalen Zentrenraquo επίσης 77-81

13 Πολύβ 31 44 Berthold όπ σηmicro 5 231 σηmicro 47 παράλληλα microε τις πα-λαιότερες ροδιακές λατρείες microαρτυρούνται επιγραφικά τόσο λατρεία της Ρώmicroης από τον 1ο αι πΧ όσο και εορτές ndashτα Ρωmicroαία- ήδη από τον 2ο αι πΧ Ένα κο-λοσσικό άγαλmicroα Ρώmicroης στο Λούβρο [αρ Ma 2345] είχε συσχετισθεί microε αυτή την παράδοση V M Strocka laquoEine hellenistische Romastatue in Parisraquo Ramazan Oumlzgana armagan (2005) 391-400 Το microάρmicroαρο ωστόσο microετά τους καθαρισmicroούς απεδείχθη λευκό (θερmicroά ευχαριστώ τον L Laugier για την επισήmicroανση και τις δι-ευκολύνσεις) και όχι λάρτιος (Strocka όπ 392 395)

14 H H Schmitt Rom und Rhodos (1957) 175 σηmicro 1middot R Mellor Θεά Ρώmicroη The worship of the goddess Roma in the Greek world Hypomnemata Heft 42 (1975) 27-36 215 κυρίως στη σ 34 αναφέρεται στους λόγους για τους οποίους δεν θα microπορούσε να ιδρυθεί λατρεία της Ρώmicroης σε ροδιακό έδαφος πριν από το


68

Κατά τη διάρκεια των εmicroφυλίων πολέmicroων στη Ρώmicroη επιτρέπεται η ε-ξορία στη Ρόδο ndashόπως και στη Λέσβο στη Σάmicroο και στην Κω- microε ειδικό νόmicroο του Αυγούστου15 Οικειοθελής σύmicroφωνα microε microια microερίδα ερευνητών θεωρείται η εξορία του Τιβερίου στη Pόδο από το 6 πX έως το 2 microX16 Ο Gualandi αποκαλεί εύστοχα αυτή την εξορία laquoχρυσωmicroένηraquo 17 O ∆ίων Kάσσιος ωστόσο αναφέρει σαφώς εξορία και όχι ηθεληmicroένη laquoεπιστροφήraquo του Tιβερίου στη Pόδο18

Παρά το γεγονός ότι η ελληνιστική παράδοση στην τέχνη ανιχνεύεται αδιάλειπτα έως τα πρώτα microεταχριστιανικά χρόνια θα επιχειρήσουmicroε να συγκεντρώσουmicroε τα λίγα παραδείγmicroατα ρωmicroαϊκής τέχνης χωρίς να υπει-σέλθουmicroε από αυτή τη θέση στο θέmicroα των σαφών ορίων ανάmicroεσα στις δύο περιόδους σε ροδιακό περιβάλλον ούτε και της σχετικής ορολογίας τι είναι δηλαδή ελληνικό και τι ρωmicroαϊκό19 Η χρονική περίοδος από τις τελευταίες προχριστιανικές δεκαετίες έως τον 1ο αι microΧ έχει εύστοχα αποκληθεί από τον Kωνσταντινόπουλο δεύτερη ελληνιστική εποχή της ρωmicroαιοκρατίας20 Σίγουρα στις εικονιστικές κεφαλές κυρίως των ρωmicroαίων αυτοκρατόρων ανιχνεύονται επιδράσεις από την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας ωστόσο οι ιδεαλιστικές κεφαλές καθώς και τα αγάλmicroατα είναι προς το παρόν εξαι-ρετικά δύσκολο να χρονολογηθούν microε ακρίβεια

167 πΧ H-U Wiemer Krieg Handel und Piraterie (2002) 329 και σηmicro 3 υπο-στηρίζει ότι microε την καθιέρωση λατρείας βρίσκει και συmicroβολική έκφραση η υπαγω-γή της Ρόδου στην ρωmicroαϊκή ισχύ

15 H H Schmitt Rom und Rhodos (1957) 188 laquobekannt als Exilortraquomiddot R M Berthold Rhodes in the Hellenistic Age (1984) 232 laquohellipused the surviving scraps of its freedom to harbor the political dissidents of the ruling powerraquo

16 Ο Τιβέριος είναι ο πιο ονοmicroαστός ανάmicroεσα στους εξόριστους Schmitt 188 W Jakob-Sonnabend laquoTiberius auf Rhodos Ruumlckzug oder Kalkuumllraquo Rom und der griechische Osten Festschrift fuumlr H H Schmitt (1995) 113-116

17 G Gualandi ASAtene 54 NS 38 1976 228 Πρβλ συνολικά σχετικά microε το θέmicroα J Bellemore laquoTiberios and Rhodesraquo Klio 89 2007 Heft 2 419-420

18 ∆ Κάσσ 5595middot η Jakob-Sonnabend όπ σηmicro 16 113 σηmicro 7 θεωρεί ότι microετέβη και διέmicroεινε ως ιδιώτηςmiddot Bellemore όπ σηmicro 17 421

19 Βλ στη συνέχεια σηmicro 21 20 Γρ Kωνσταντινόπουλος Aρχαία Pόδος (1986) 127 Πρβλ επίσης σχετικά

microε τη γλυπτική παραγωγή στην Αφροδισιάδα R R R Smith laquoHellenistic Sculp-ture under the Roman Empireraquo Regional Schools in Hellenistic Sculpture (1998) 253 laquoIndeed we should recognise that our late Hellenistic material probably flows over the firm-looking boundary of 31 BC into the first century AD and laterraquo


69

Ανάλογο θέmicroα προκύπτει και σχετικά microε την παραγωγή των υστέρων ελ-ληνιστικών εργαστηρίων στη Ρώmicroη Σε αυτή την κατηγορία περιλαmicroβάνονται οι αττικοί γλύπτες χάρη στους οποίους ακmicroάζουν τα νεοαττικά ή αττικίζοντα εργαστήριαmiddot κατrsquo αναλογίαν ανακύπτει και το ερώτηmicroα σε ποιά κατηγορία microπορούν να ενταχθούν οι δηmicroιουργοί των microεγάλων συνθέσεων όπως η τιmicroω-ρία της ∆ίρκης η ο γλυπτός διάκοσmicroος του σπηλαίου της Σπερλόγκα αλλά και το σύmicroπλεγmicroα του Λαοκόοντος δηλαδή ρόδιοι γλύπτες οι οποίοι εργάζονταν στην Ιταλία για ρωmicroαίους παραγγελιοδόχους21 Το ερώτηmicroα συνεπώς τίθεται κυρίως για έργα τα οποία έχουν φιλοτεχνηθεί σε προ-αυτοκρατορικά χρόνια αλλά σε ρωmicroαϊκό περιβάλλον για να εκτεθούν εντός αυτού22 ∆εν θα επεκτα-θούmicroε περαιτέρω σε αυτή την κατεύθυνση microια και το θέmicroα αποτελεί αντικεί-microενο άλλης ειδικότερης προσέγγισης

Μένουmicroε λοιπόν στην παρούσα ανακοίνωση αποκλειστικά σε ροδιακό περιβάλλον και αναφερόmicroαστε κατά πρώτον σε microια σειρά εικονιστικών κε-φαλών οι οποίες χρονολογούνται microεταξύ του 1ου αι πX και 1ου αι microΧmiddot απεικονίζονται πιθανότατα αστοί διανοούmicroενοι αλλά και ρωmicroαίοι α-κολουθώντας την ελληνιστική παράδοση Έχουν ταυτισθεί χωρίς στέρεα επιχειρήmicroατα microε ιστορικά πρόσωπα όπως πχ ο Προυσίας ή Ποσειδώνιος (εικ 1)23 για την χρονολόγηση και την ταύτιση του οποίου δεν υπάρχει ο-

21 Βασική παραmicroένει η συmicroβολή της E E Rice laquoProsopographika Rhodiaka

Part II The Rhodian sculptors of the Sperlonga and Laocoon Statuary groupsraquo BSA 81 1986 233-250

22 Το θέmicroα απασχολεί συστηmicroατικά την Christiane Vorster βλ κυρίως laquoRoumlmische Gruppen des spacircten Hellenismusraquo Neue Forschungen zur hellen-istischen Plastik Kolloquium zum 70 Geburtstag von Georg Daltrop (2003) 97-120 κυρίως 120 όπου σχετικά microε το ερώτηmicroα τι είναι laquoελληνικόraquo και τι laquoρωmicroαϊ-κόraquo προτείνει ότι θα microπορούσε να ορισθεί λαmicroβάνοντας υπrsquo όψιν όχι microόνο την χρονολόγηση αλλά και στοιχεία όπως η λειτουργικότητα του microνηmicroείου η συνά-φεια και το εικονογραφικό του περιβάλλον

23 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ Ε 48 L Laurenzi laquoRitratto di un principe ellenisticoraquo ClRh X (1941) 3-13 εικ 1-3 (υποθέτει ότι πρόκειται για απεικόνιση του Προυσία I βασιλιά της Βιθυνίας και χρονολογείται περί το 200 πΧ) G Hafner Spaumlthellenistische Bildnisplastik Versuch einer landschaftlichen Gliederung (1954) 22-23 αρ R 17middot Merker 1970 343-346 αρ 103middot Merker 1973 32 αρ 121 εικ 66-67 Πρβλ επίσης για τις οmicroοιότητες microε εικονιστικές κεφαλές του φιλοσόφου Ποσειδωνίου R Oumlzgan Die griechischen und roumlmischen Skulpturen aus Tralleis (1995) 123-124 πίν 33 3-4 και Chr Bruns-Oumlzgan AntPl 23 (1994) 86-87 εικ 5-6 η υπόθεση είχε αρχικά διατυπωθεί από τον Ε Buschor Das hellenistische Bildnis (1949) 47 50 εικ


70

microοφωνία ο Κάσσιος (εικ 3)24 και ο Ιούλιος Καίσαρ (εικ 4)25 Ανάλογα ατο-microικά χαρακτηριστικά ανευρίσκονται και σε άλλες εικονιστικές κεφαλές (εικ 2)26 καθώς και σε ανάγλυφα27 Έχει εξ άλλου διατυπωθεί η άποψη ότι του-λάχιστον στη Ρόδο η παγιωmicroένη απεικόνιση του φιλοσόφου δεν διαφορο-ποιείται από αυτήν του αστού28 Μπορούmicroε βάσιmicroα να θεωρήσουmicroε αυτές τις κεφαλές ως τα τελευταία δείγmicroατα της ελληνικής εικονιστικής τέχνης

Παράλληλα microε τα παραπάνω πορτραίτα τα οποία συνεχίζουν την κλα-σική παράδοση συνυπάρχουν εικονιστικές κεφαλές ρωmicroαίων (εικ 5) laquoβε-ριστικέςraquo microε ρεαλιστικά χαρακτηριστικά πλησιέστερες προς αυτές της πόλης Ρώmicroης οι οποίες χρονολογούνται επίσης στα τέλη του 1ου αι πΧ29

49 και τον χρονολογεί στα microέσα του 1ου αι πΧ [Γ ∆οντάς Το ελληνιστικό πορτραίτο (ελληνική microετάφραση 1995) 65 77 106 αρ 199 εικ 52]middot P Zanker Die Maske des Sokrates (1995) 178-179 Μπαϊράmicroη 2011 αρ κατ 68

24 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Ιτ 13644 (Ε 53) A Maiuri ClRh II 35 G Jacopi ClRh V 1 58-62 αρ 11 εικ 34-35 Hafner όπ 25 αρ R 22 Merker 1970 350-351 αρ 105middot Merker 1973 32-33 αρ 125 εικ 72-73middot Μπαϊράmicroη 2011 αρ κατ 83 Βλ επίσης οmicroοιότητες σε αναθηmicroατικό ανάγλυφο Β Πατσιαδά Ρόδος ΙΙΙ Μνηmicroειώδες ταφικό συγκρότηmicroα στη νεκρόπολη της Ρόδου Συmicroβολή στη microελέτη της ελληνιστικής ταφικής αρχιτεκτονικής (Ρόδος ndash Αθήνα 2013) 276 σηmicro 822

25 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Ιτ 13645 (E 621) G Jacopi ClRh V 1 63-67 αρ 12 εικ 36-37 Hafner όπ 24-25 αρ R 21 (πρόκειται για ρωmicroαίο όχι όmicroως τον Ιούλιο Καίσαρα όπως είχε προταθεί από τον Curtius)middot Merker 1970 347-349 αρ 104 Merker 1973 32 αρ 122 εικ 68-69middot Gualandi 221 σηmicro 1 Η στάση του έχει αναφερθεί στη βιβλιογραφία ως ηγεmicroονική Μπαϊράmicroη 2011 αρ κατ 70

26 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Ιτ 6248 (Ε 475) A Maiuri ClRh II 35-36 αρ 13 εικ 17middot Hafner όπ 23 αρ R 18middot Merker 1970 352-353 αρ 106 εικ 60middot Merker 1973 32 αρ 123 εικ 70-71 [τάσεις microπαρόκ διακρίνει σε αυτή την κεφαλή καθώς σε δύο ακόmicroα όπσηmicro 23 και 25 εικ 1 και 4]middot Μπαϊράmicroη 2011 αρ κατ 72 (σύmicroφωνα microε τα ιταλικά ευρετήρια προέρχεται από την αρχαία Έφεσο)

27 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Γ 1511 Πατσιαδά όπ σηmicro 24 271-277 αρ 16 εικ 153

28 Zanker όπ σηmicro 23 179 επίσης 181-186 Intellektualisierung des Buumlrger-prortaumlts

29 α) Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο άα [o αναγεγραmicromicroένος στο γλυπτό α-ριθmicroός (7) δεν βρίσκει αντιστοιχία σε κάποιο από τα ευρετήρια] L Laurenzi ClRh IX 56 εικ 35 Merker 1970 354-355 αρ 107 Merker 1973 32 αρ 124middot Μπαϊ-ράmicroη 2011 αρ κατ 73 ∆ιαπιστώνονται έντονες επιδράσεις από ρεπουmicroπλικανικά πορτραίτα β) Pόδος Aρχαιολογικό Mουσείο αρ E 543 (εικ 5) Gualandi 1976 220-221 αρ 235 εικ 292 Πρόκειται και στις δύο περιπτώσεις για κεφαλές φυσι-κού ή λίγο microικρότερες του φυσικού microεγέθους


71

Για κλασικιστική αναγέννηση των αυτοκρατορικών χρόνων κάνει λόγο ο Kωνσταντινόπουλος σχολιάζοντας το microικρό κεφαλάκι νέου (εικ 6) το οποίο βρέθηκε στους ανατολικούς πρόποδες της Ακρόπολης30 Με στυλι-στικές αναλογίες προς πορτραίτα νέων της εποχής των Ιουλίων και Κλαυ-δίων microπορεί να συγκριθεί microε την κεφαλή του χάλκινου πρίγκηπα στο Μη-τροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης31 άγαλmicroα το οποίο έχει επίσης συ-σχετισθεί microε τη ροδιακή παραγωγή (εικ 8)

Μια εικονιστική κεφαλή η οποία θα τοποθετείτο σε microετάλλειο microια laquoεικών εν όπλωraquo (εικ 7) η οποία είναι -εξ όσων γνωρίζω- το microοναδικό εύρηmicroα αυτού του τύπου στο νησί χρονολογείται στην πρώτη δεκαετία του 1ου αι microX32 Ακολουθεί την ελληνιστική παράδοση ενώ η διάταξη της κόmicroης στο microέτωπο microας είναι γνωστή κυρίως από εικονιστικές κεφαλές της εποχής των Iουλίων και Kλαυδίων33 Ο τύπος αυτός εικόνας έχει microεν την αρχή του στην πόλη Ρώmicroη ωστόσο κάποια πρώιmicroα παραδείγmicroατα από τα τέλη του 2ου 1ο αι πΧ είναι γνωστά από τον ελληνικό χώρο (πχ από την Καλυδώνα34 ή τη Λοκρίδα35) Αντίστοιχες εικόνες κοσmicroούσαν το microνη-

30 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Γ 196 ΒΕ 2170 Γρ Kωνσταντι-

νόπουλος A∆ 21 1966 Xρον B 2 456 πίν 489 γmiddot Merker 1970 356-357 αρ 108middot Gr Konstantinopoulos laquoMarmorkopf eines Knaben von Rhodosraquo Kότινος Festschrift E Simon (1992) 382-385middot Μπαϊράmicroη 2011 αρ κατ 91

31 Hafner 17-18 αρ R 12 Βλ και στη συνέχεια σηmicro 38 32 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ E 364 Gualandi 1976 220 αρ 234 εικ

291middot Μπαϊράmicroη 2011 αρ κατ 102 33 Βλ πρόχειρα εικονιστική κεφαλή από τη Μ Ασία στην Αρχαιολογική

Συλλογή των Μουσείων του Βερολίνου η οποία ταυτίζεται ως Τιβέριος ή Λούκιος Καίσαρ Hafner 13-14 αρ κατ R6 πίν 2 υποθέτει ρόδιο καλλιτέχνη ο οποίος microεταπλάθει το αρχέτυπο από την πόλη Ρώmicroη

34 Βλ κεφαλές σε microετάλλειο από το Ηρώον της Καλυδώνος Μουσείο Αγρινί-ου αρ ευρ 28-36 P C Bol laquoDie Marmorbuumlsten aus dem Heroon von Kalydon in Agrinion Archaumlologisches Museum Inv Nr 28-36raquo AntPl XIX (1988) 35-47

35 Εικονιστική κεφαλή η οποία ανήκε σε microετάλλειο παρά σε άγαλmicroα από την Αταλάντη στο Μουσείο Θηβών αρ ευρ ΒΕ ΙΙ 1327 G Neumann laquoEin spaumlthel-lenistische Tondo-Bildnisraquo AM 103 1988 221-238 R R R Smith Hellenistic Royal Portraits (1988) 175 αρ 106 πίν 62 1-2 M Bonanno Aravantinos I ri-tratti di etagrave romana della Beozia Γ΄ ∆ιεθνές Συνέδριο Βοιωτικών Μελετών α΄ Αρ-χαιολογία (2000) 766 Chr Vorster laquoDie Plastik des spaumlten Hellenismus Portraumlts und rundplastische Gruppenraquo στο P C Bol (ed) Die Geschichte der antiken Bildhauerkunst III Hellenistische Plastik (2007) 316 εικ 321 α-bmiddot Β Αραβαντι-νός Το αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών (2010) 310


72

microείο του Μιθριδάτη στη ∆ήλο και χρονολογούνται στο πρώτο τέταρτο του 1ου αι πΧmiddot microόνο microια αυτή του ∆ιοφάντου36 έχει σωθεί Στην περίπτωση της ∆ήλου microόνον η κεφαλή είναι πρόσθετη στην προτοmicroή η οποία έχει λαξευτεί ως ανάγλυφο στην ασπίδα ndash πλαίσιο Ανάλογο προορισmicroό υποθέ-τει microια microερίδα ερευνητών και για την microνηmicroειακή κεφαλή του Ηλίου37middot ω-στόσο στοιχεία όπως η απόδοση του πίσω τmicroήmicroατος της κεφαλής microε έντο-νη κοίλανση καθώς και η microεγάλη εντορmicroία για την στήριξη δεν βρίσκουν κατά την άποψή microου αντιστοιχίες σε ανάλογα έργα

Σε ροδιακό εργαστήριο αποδίδεται το χάλκινο άγαλmicroα της Nέας Yόρ-κης που έχει συσχετισθεί microε ρωmicroαίο πρίγκηπα πιθανότατα τον Λούκιο Kαίσαρα (εικ 8)38 Xρονολογείται στον 1ο αι πX Σε ότι αφορά tτον συ-σχετισmicroό του microε τη ροδιακή παραγωγή διαπιστώνονται αναλογίες προς έναν πρωιmicroότερο ελληνιστικό ανδριάντα που έχει έλθει στο φως microε ανα-σκαφή και χρονολογείται στα microέσα του 2ου αι πΧ39 η microαλακή απόδοση του στέρνου και ο τρόπος microε τον οποίο διαmicroορφώνεται η τύλη παρουσιά-ζουν στυλιστική συγγένεια40

36 ∆ήλος Aρχαιολογικό Mουσείο αρ ευρ Α 4192 C Michalowski Les portraits

helleacutenistiques et romaines EAD 13 (1932) 9-10 εικ 4-5 πίν 8 W H Gross Die Mithradates-Kapelle auf Delos AuA 4 1954 105-117 πίν I J Marcadeacute Au Museacutee de Deacutelos (1969) 137-141 273 318-323 microε κριτική στις παλαιότερες θεωρίες

37 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ E 49 G Neumann laquoZum Helioskopf von Rhodosraquo AA 92 1977 87middot B Andreae Skulptur des Hellenismus (2001) 164-166 αρ 139 Συνήθως η κεφαλή σε εκείνες τις περιπτώσεις είναι κατακόρυφα κοmicromicroένη ενώ ο τόρmicroος είναι κανονικός ορθογώνιος βλ σηmicro 36middot πρβλ σηmicro 34-35 όπου οι κεφαλές αποδίδονται ολόγλυφες

38 Mητροπολιτικό Mουσείο αρ ευρ 141301 C C Vermeule Roman Imperial Art in Greece and Asia Minor (1968) 384 αρ 6 Z Kiss Lrsquoiconographie des princes julio-claudiens au temps drsquoAuguste et de Tibegravere (1975) 55-56middot S Hemingway E Milleker R E Stone laquoThe Early imperial bronze statue of a boy in the Metropolitan Museum of Artraquo στο Bronzi antichi Produzione e technologia Atti del XV Congresso internazionale sui bronzi antichi (2002) 200-207middot C Picograven Art of the Classical World in the Metropolitan Museum of Art (2007) 351 485 αρ 405

39 Pόδος Aρχαιολογικό Mουσείο αρ ευρ Γ 267 BE 2159 Γρ Kωνσταντινό-πουλος A∆ 21 1966 Xρον B 2 449 πίν 486 α ο ίδιος Aρχαία Pόδος (1986) 138 εικ 148 B Mαχαίρα laquoMαρmicroάρινος ανδριάντας από το αίθριο ελληνιστικής οικίας στη Pόδοraquo Amicroύmicroονα έργα Tιmicroητικός τόmicroος για τον Kαθ B K Λαmicroπρινουδάκη (2007) 363-374 Μαχαίρα 2011 105-106 αρ 82 πίν 110-111middot Μπαϊράmicroη 2011 αρ κατ 47

40 Πρβλ Merker 1970 301 η οποία προτείνει υστερότερη χρονολόγηση για τον ιmicroατιοφόρο γνώση του οποίου είχε microόνο από φωτογραφία


73

Eικονιστικές κεφαλές των αυτοκρατόρων Aυγούστου και Tιβερίου έ-χουν έλθει στο φως εντός πολυτελούς οικίας στην ανατολική κατωφέρεια του Mόντε Σmicroιθ41 Η εικονιστική κεφαλή του Aυγούστου (εικ 9)42 βρέθηκε σε δεξαmicroενή στην οποία είχαν απορριφθεί και άλλα γλυπτά που θα ανήκαν στον γλυπτό διάκοσmicroο οικίας

Στον ίδιο χώρο βρέθηκαν δύο ακόmicroα πρωιmicroότερες κεφαλές microια γυναι-κεία και microια ανδρική ιδεαλιστική Hρακλέους43middot σε άλλο χώρο της ίδιας δεξαmicroενής βρέθηκε ένα αγαλmicroάτιο Σατύρου44 Πρόκειται για παραλλαγή του τύπου του Αυγούστου Primaporta τουλάχιστον κατά τη διάταξη της κόmicroης στο microέτωπο Η ροδιακή κεφαλή ωστόσο αποδίδεται περισσότερο κυβική εντύπωση που ενισχύεται έτι πλέον και από την ελλιπή διατήρηση του λαιmicroού45 και όχι οστεώδης Ίχνη χρώmicroατος διακρίνονται έως σήmicroερα

41 Pόδος Aρχαιολογικό Mουσείο αρ ευρ Γ 2730 και Γ 2731 αντίστοιχα Α∆

19 1964 Β΄ 3 Χρον 465 πίν 547 β (Κ Φατούρου)middot ΠΑΕ 1958 239 εικ 182 α (Ι Κοντής)middot Merker 1970 360-361 αρ 110 και 111middot Merker 1973 32 αρ 118 και 119middot Μαχαίρα όπ σηmicro 39 372middot Μαχαίρα 2011 37 αρ 40 Επίσης πρόσφατα Μπαϊράmicroη 2011 αρ κατ 54 και 55 αντίστοιχα Βρέθηκαν σε αντικρινά οικόπεδα σε διαφορετικές ανασκαφικές περιόδους και πάντως microετά την απαλλοτρίωση δεν έχει ολοκληρωθεί η ανασκαφική έρευνα στην περιοχή Έχει εκφρασθεί η υπόθεση ότι σε αυτή την περιοχή βρισκόταν πιθανότατα η κατοικία του Τιβερίου

42 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Γ 2730 ΒΕ 1822 Κ Φατού-ρου Α∆ 19 1964 Χρον Β3 465 πίν 547 β G Daux BCH 91 1967 768 εικ 2 Merker 1970 360 αρ 110middot Merker 1973 32 αρ 118middot Α Stavridis RM 87 1980 347 σηmicro 9 (ο αριθmicroός 3924 ο οποίος επαναλαmicroβάνεται και στον Boschung αλλά και στη microεταγενέστερη βιβλιογραφία ως αριθmicroός ευρετηρίου είναι αριθmicroός αρνητικού) D Boschung Die Bildnisse des Augustus (1993) 72 87 174 αρ κατ 159 πίν 1011 (χρονολογείται στην ύστερη εποχή του Αυγούστου)

43 Pόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Γ 92 ΒΕ 1985 και Γ 68 ΒΕ 1984 Γρ Κωνσταντινόπουλος A∆ 20 1965 Χρον Β 3 594 πίν 750 β α G Daux laquoChronique des fouilles en 1967raquo BCH 92 1968 976 πίν 322 Merker 1973 34 αρ 139middot Kabus-Preisshofen 1989 304-305 αρ 98 πίν 21 3-4middot Μπαϊ-ράmicroη 2011 αρ κατ 103 Επίσης για την κεφαλή Γ 68 Merker 1973 30 αρ 67

44 Pόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Γ 510 ΒΕ 1981 α-γ Γρ Κωνσταντι-νόπουλος A∆ 20 1965 Χρον Β 3 594 πίν 751 α Mαχαίρα 2011 117-118 αρ κατ 100 πίν 128-129

45 Βλ τελευταία P C Bol Die Geschichte der antiken Bildhauerkunst IV Plastik der roumlmischen Kaiserzeit bis zum Tode Kaiser Hadrians (2010) 20 22 εικ 7 πίν 21 b-d (P Schollmeyer)


74

για την ίριδα των οφθαλmicroών της ροδιακής κεφαλής46middot κατά τον Σουητώνιο De vita Caesarum κεφ 79 ο Aύγουστος είχε λαmicroπερά γαλανά microάτια Σε σειρά microελετών του P Liverani δεν προσδιορίζεται το χρώmicroα των οφθαλ-microών του Aυγούστου Prima Porta αναφέρεται microόνο γενικώς ότι microε σκούρο [microελανό] χρώmicroα απoδίδονται τα βλέφαρα η ίριδα και η κόρη47

Μετά τη ναυmicroαχία του Ακτίου στα 31 πΧ και τη νίκη του επί του Μάρκου Αντωνίου παραχωρεί ο Αύγουστος την ελευθερία στους Ροδίους δηλαδή τοπική αυτονοmicroία microε απrsquoευθείας εξάρτηση από τον αυτοκράτορα48 Σε αυτή την περίοδο ή microε αυτή την αφορmicroή φιλοτεχνήθηκε πιθανότατα και η εικονιστική κεφαλή η οποία ανήκε σε ανδριάντα

Σε γειτονικό οικόπεδο στο οποίο εικάζεται ότι εκτεινόταν η ίδια οικία είχε βρεθεί microια ακόmicroα εικονιστική κεφαλή πιθανότατα Tιβερίου49 ∆εν παρατηρούνται στενές αναλογίες microε γνωστά πορτραίτα του από το ανατο-λικό τmicroήmicroα της αυτοκρατορίαςmiddot microόνο η διάταξη της κόmicroης και το ευρύ microέ-τωπο microας οδηγούν να υποθέσουmicroε ότι πρόκειται για παραλλαγή microε εικονι-στικά στοιχεία ατόmicroου της οικογένειας του Τιβερίου50 Kαι οι δύο κεφαλές

46 Όπ σηmicro 42 ∆εν έχει γίνει έως τώρα εξέταση microε microικροσκόπιο ή ειδική φω-

τογράφιση για τον ακριβέστερο προσδιορισmicroό ύπαρξης χρώmicroατος στα ροδιακά αγάλmicroατα

47 P Liverani laquoDie Polychromie der Augustus von Prima Porta vorlaumlufiger Be-richtraquo στο Neue Forschungen zur hellenistischen Plastik (2003) 129 εικ 6 135middot ο ίδος laquoDer Augustus von Prima Portaraquo στο V Brinkmann und R Wunsche (Επιmicro) Bunte Goumltter Die Farbigkeit antiker Skulptur (2004) 189 εικ 340-341 190 αναφέ-ρει ότι σε κεφαλή Τιβερίου από τις Τράλλεις το χρώmicroα είναι καφέ-κόκκινο

48 Χ Ι Καρούζος Ρόδος (19732) 23 49 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Γ 2731 ΒΕ 1409 Έργον 1958

173 εικ 180 Ι ∆ Κοντή ΠΑΕ 1958 238-239 πίν 182 α JHS 58 1958 15 εικ 22 BCH 83 1959 729 εικ 11middot Merker 1970 361 αρ 111 ∆εν έχει έως σήmicroερα δηmicroοσιευθεί διεξοδικά έχουν ωστόσο προταθεί διαφορετικές ταυτίσεις στην ειδική βιβλιογραφία Αναφέρεται ως Τιβέριος C C Vermeule Roman Imperial Art in Greece and Asia Minor (1968) 381 αρ 16 και 385 αρ 10 Στην microετέπειτα βιβλιο-γραφία ταυτίζεται microε τον Τιβέριο ή κυρίως microε τον ∆ρούσο τον Πρεσβύτερο L Fabbrini laquoIl ritratto giovanile di Tiberio e la iconografia di Druso Maggioreraquo BdA 49 1964 316 σηmicro 125 εικ 16 Z Kiss Lrsquoiconographie des princes julio-claudiens au temps drsquoAuguste et de Tibegravere (1975) 89 εικ 267

50 D Hertel Die Bildnisse des Tiberius (Wiesbaden 2013) Beil 11 για την απόδοση της κόmicroηςmiddot η ροδιακή κεφαλή δεν περιλαmicroβάνεται ανάmicroεσα στα αντίγρα-φα του καταλόγου Μπορεί να εκληφθεί ως ελεύθερη παραλλαγή της διευθέτησης κατά τον τύπο imperium maius L Polacco Il volto di Tiberio (1955) 190-191


75

παρουσιάζονται από το 1993 στη microόνιmicroη έκθεση laquoPόδος 2400 χρόνιαraquo στο Παλάτι του Mεγάλου Mαγίστρου

H συστηmicroατική ανασκαφή -και σε microεταγενέστερα χρόνια έως τις ηmicroέρες microας- microνηmicroειακών οικιών σε αυτή την περιοχή της ανατολικής πλαγιάς της Aκρόπολης (Mόντε Σmicroιθ) επαληθεύει τη χρήση των ελληνιστικών οικιών έως τουλάχιστον τα αυτοκρατορικά χρόνια51 Mπορεί συνεπώς βάσιmicroα να υποτεθεί ότι ο πλαστικός διάκοσmicroος που υπήρχε στο αρχικό κτίσmicroα διατηρήθηκε και από τους microεταγενέστερους ενοίκους οι οποίοι προσέθεσαν και νεώτερα στοι-χεία Ένα από τα ερωτήmicroατα που microένουν ακόmicroα ανοικτά στην έρευνα είναι και το που και ποιά είναι η φηmicroολογούmicroενη οικία του Tιβερίου microια και είναι γνω-στό ότι διέmicroεινε στο νησί επί αρκετά χρόνια αλλά και εmicroπνεύσθηκε τα περίφη-microα άντρα ως χώρους αναψυχής από το νησί του Ήλιου όπου εν microέρει και εmicroα-θήτευσε Πλησιέστατα στα νυmicroφαία του Mόντε Σmicroιθ βρίσκεται εξ άλλου η οικία την οποία κοσmicroούσε το πορταίτο αυτό

Η στενότατη σχέση του Τιβερίου microε τη Ρόδο τεκmicroηριώνεται και επι-γραφικά σε βάση ανδριάντος η οποία βρέθηκε στην ακρόπολη αναγράφε-ται laquoὁ δᾶmicroος ὁ Ῥοδίων ὑπὲρ Τεβερίου Κλαυδίου Νέρωνοςraquo52 Eπιγραφικά microαρτυρούνται επίσης χάλκινοι ανδριάντες των Aυγούστου ∆ρούσου Tιβερίου και Iουλίας Γαΐου και Λουκίου Kαίσαρος στο Ιερό της Αθηνάς στη Λίνδο53

Από την ίδια περιοχή είχε έλθει στο φως ένας θωρακοφόρος κορmicroός (via di Mergian Tepe σηmicro οδ Πίνδου)54 ο οποίος φέρει τα σύmicroβολα του

51 A Dreliossi-Herakleidou laquoSpaumlthellenistische palastartige Gebaumlude in der

Naumlhe der Akropolis von Rhodosraquo στο W Hoepfner G Brands (επιmicro) Basileia Die Palaumlste der hellenistischen Koumlnige (1996) 182-192

52 G Pugliese Carratelli laquoNote su epigrafi rodie dellrsquoetagrave imperialeraquo Studi di antichitagrave classica offerti da colleghi e discepoli a Em Ciaceri (1940) 254 I - O-nori a Tiberio e ad Antonino Pio Η βάση επανευρέθη στην ακρόπολη στο ιερό του Πυθίου Απόλλωνος (ύψ 0615 πλ 085 πάχ 077 micro)

53 Chr Blinckenberg Lindos II 2 αρ 385 CB Rose Julio-Claudian Dy-nastic group monuments (1987) 430-431 χρονολογείται microετά το 9 και πριν το 2 πX laquoduring his sole reign as emperorraquo και το σύνταγmicroα από κοινού microε δύο ακόmicroα θα είχε ιδρυθεί microπροστά στο ναό της Aθηνάς D Boschung Gens Augusta Untersuchungen zu Aufstellung Wirkung und Bedeutung der Statuengruppen des julisch-claudischen Kaiserhauses (2002) 105-106 αρ 341 και 343 εικ 23-24

54 A Maiuri laquoSculture del Museo Archeologico di Rodiraquo ASAtene 4-5 1921-22 248 εικ 9 Για την οδό βλ R U Inglieri Carta archeologica del isola di Rodi (1936) 18 αρ 24 (foglio cittagrave) στο Β∆ τmicroήmicroα του χάρτη της πόλης


76

θεού Eρmicroή (εικ 10) και έχει ταυτισθεί microε τον Aύγουστο κατrsquoάλλους microε τον Tιβέριο55 Tο κηρύκειο microόνο έρχεται σε διάσταση προς την καθόλου πολεmicroική εξάρτυση του απεικονιζοmicroένου θωρακοφόρου56 Kαι εδώ συνεχί-ζεται η ελληνιστική παράδοση κατεξοχήν ως προς τον ανατοmicroικού τύπου θώρακα H σπάνις πάντως συγκρίσιmicroων παραδειγmicroάτων από τον ελληνικό χώρο57 οδηγεί προς το Πέργαmicroο58 ή και τον Aύγουστο τύπου Prima Porta59 στη Ρόδο θωρακοφόροι κορmicroοί αλλά κυρίως τρόπαια που παρουσιάζουν ιδιαίτερη ποικιλία ως προς την εικονογραφία προέρχονται κατrsquoεξοχήν από την περιοχή των νεκροπόλεων60

55 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Ιτ 1169 (Ε 25) Bρέθηκε περί την ση-

microερινή οδό Πίνδου (via di Mergian Tepe) Ύψ 078 micro A Maiuri laquoSculture del Museo Archeologico di Rodiraquo ASAtene 4-5 1921-22 248 εικ 9 (προτείνει χρονολόγηση στο α΄ microισό του 1ου αι microΧ και υποθέτει Τιβέριο) C C Vermeule ΙΙΙ laquoHellenistic and Roman cuirassed statues A supplementraquo Berytus 15 1964 98 αρ 15Α πίν 17 εικ 3 (Αύγουστος) Gualandi 201 σηmicro 4 M Cadario La corazza di Alessandro Loricati di tipo ellenistico dal IV secolo aC al II dC (2004) 207 σηmicro 7 (ίσως απεικονίζει τον ίδιο τον Αύγουστο)middot I Laube Thorakophoroi Gestalt und Semantik des Brustpanzers in der Darstellung des 4 bis 1 Jhs v Chr (2006) 183-185 234 αρ 51 πίν 75 (microε την παλαιότερη βιβλιογραφία)middot Μπαϊράmicroη 2011 αρ κατ 55

56 I Laube όπ 183 C Maderna Iuppiter Diomedes und Merkur als Vor-bilder fuumlr roumlmische Bildnisstatuen (1988) 246-247 Xρονολογεί τον κορmicroό όχι στα πρώιmicroα αυτοκρατορικά χρόνια αλλά στα ύστερα χρόνια της ∆ηmicroοκρατίας στον 1ου αι πX όχι νωρίτερα από το β΄ τέταρτο

57 Πρβλ πρόχειρα Π Καραναστάση ΑΕ 1995 220 σηmicro 72middot Στ Κατάκης Ε-πίδαυρος Τα γλυπτά των ρωmicroαϊκών χρόνων από το Ιερό του Απόλλωνος Μαλεάτα και του Ασκληπιού (2002) 283 σηmicro 1309 (σ 479)middot για τον θωρακοφόρο από τα Καλίνδοια βλ αναλυτικά Κατάλογος γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσ-σαλονίκης ΙΙ (2003) 102-106 αρ 242 (Θ Στεφανίδου-Τιβερίου)

58 F Winter AvP VII (1908) 144-144 αρ 129 πίν 30middot C C Vermeule laquoHellenistic and Roman Cuirassed statuesraquo Berytus13 1959 33 αρ 5 πίν 2 αρ 8middot του ίδιου Hellenistic and Roman cuirassed statues (Boston 1980) αρ 80 σηmicro 46 (αναφέρεται ως κορmicroός τροπαίου και προτείνεται χρονολόγηση στον 1ο αι πΧ)middot Cadario όπ σηmicro 53 206 σηmicro 3 εικ 9

59 Βλ πρόσφατα P C Bol Die Geschichte der antiken Bildhauerkunst IV Plastik der roumlmischen Kaiserzeit bis zum Tode Kaiser Hadrians (2010) 21-22 295 πίν 21 (P Schollmeyer) microε εκτενή βιβλιογραφία για τον τύπο Την υπόθεση ότι έργο της περγαmicroηνής σειράς θωρακοφόρων microπορεί να θεωρηθεί πρόδροmicroος του Αυγούστου τύπου Prima Porta έχει ήδη εκφράσει ο Ν Χρ Σταmicroπολίδης laquoΟ θω-ρακοφόρος αρ ΑΕ 268 της Κωraquo ΑΕ 1992 151-152

60 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Ιτ 1225 (Ε 701) A Maiuri laquoScul-ture del Museo Archeologico di Rodiraquo ASAtene 4-5 1921-22 245-247 εικ 6-7


77

H γνωστή εικονιστική κεφαλή του Aντωνίνου Eυσεβούς (εικ 11)61 της οποίας η ταύτιση έχει microάλιστα αmicroφισβητηθεί είχε αρχικά συσχετισθεί microε την οικονοmicroική βοήθεια που ο αυτοκράτορας απέστειλε στους Pοδίους για την αντιmicroετώπιση των καταστροφών από τον microεγάλο σεισmicroό του 142 microX H ευγνωmicroοσύνη των Pοδίων στο πρόσωπό του αποτυπώνεται σε επιγραφή σε βάση αναθήmicroατος προς τον Αυτοκράτορα Καίσαρα laquoτὸν σωτῆρα καὶ κτίστην τᾶς πόλεως ὁ δᾶmicroος ὁ Ῥοδίων τὸν εὐεργέτανraquo62 (Παυσ 8 434) H κεφαλή της Pόδου θεωρείται microέτριας καλλιτεχνικής αξίας παρά την πολύ κακή κατάσταση διατήρησης διακρίνονται λεπτοmicroέρειες των microαλλιών τα αυτιά Tο microάρmicroαρο -πολύ σπάνιο για τη Pόδο- είναι εξαιρετικής ποιότητος και η επιδερmicroίδα πολύ καλά λειασmicroένη παρά τα ιζήmicroατα κυρίως στην αρι-στερή πλευρά

Στις πρώτες δεκαετίες του 3ου αιώνα χρονολογείται πιθανότατα ένα ι-διωτικό πορτραίτο γυναικείας microορφής ενώ στον 3ο επίσης τοποθετούνται δύο αγαλmicroατίδια Aσκληπιού (εικ 13) και Yγείας (εικ 14)63 τα οποία βρέ-θηκαν κατά τη θεmicroελίωση του ∆ηmicroαρχείου

G Jacopich ndash A Maiuri ClRh I (1928) 23 εικ 4 A Maiuri ClRh ΙΙ (1932) 57-61 αρ 25 εικ 28-30 βλ τελευταία microε εκτενείς βιβλιογραφικές αναφορές I Laube Thorakophoroi Gestalt und Semantik des Brustpanzers in der Darstellung des 4 bis 1 Jhs v Chr (2006) 56-57 238 αρ 88 πίν 21 1-4

61 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Ιτ 13646 (E 474) G Jacopi ClRh V 1 (1931) 68-70 αρ 13 εικ 39-40 βρέθηκε κατά τη χάραξη της laquoσύγχρονης viale dei Colli (ή del Colle)raquo (1926) σηmicroερινή οδ Βορείου Ηπείρου C C Ver-meule Roman Imperial Art in Greece and Asia Minor (1968) 275 393 αρ 6 κατά τους M Wegner ndash R Unger laquoVerzeichnisse der Kaiserbildnisse von Antoninus Pius bis Commodusraquo Boreas 2 1979 112 δεν είναι Αντωνίνος Ευσεβήςmiddot Μπαϊ-ράmicroη 2011 αρ κατ 84

62 G Pugliese Carratelli laquoNote su epigrafi rodie dellrsquoetagrave imperialeraquo Studi di antichitagrave classica offerti da colleghi e discepoli a Em Ciaceri (1940) 255 H H Schmitt Rom und Rhodos (1957) 191 σηmicro 2 Η επιγραφή βρίσκεται στο χώρο του Σταδίου και προφανώς προέρχεται από την ευρύτερη περιοχή

63 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Γ 2800 [=Ε 202] (Ασκληπιός) και Γ 2801 [=Ε 147] (Υγεία) L Laurenzi Memorie FERT II 1938 39-45 Asklepios αρ 315 Hygieia αρ 72 M Bergmann Chiragan Aphrodisias Konstantinopel Zur mythologischen Skulptur der Spaumltantike (Wiesbaden 1999) 50-51 σηmicro 326 53-54 73 Bρέθηκαν από κοινού microε ένα αγαλmicroάτιο Aφροδίτης σε λίγο microικρότερη κλίmicroα-κα κατά τον τύπο της Kνιδίας ανάmicroεσα σε δόmicroους που πιθανότατα ανήκαν στο τείχος του λιmicroανιού και πάντως δεν ήταν στην αρχική τους θέση


78

H κεφαλή γυναικείας microορφής (εικ 12) 64 πολύ αποσπασmicroατικά σωζό-microενη και χωρίς ακριβείς συντεταγmicroένες εύρεσης ακολουθεί σε γενικές γραmicromicroές τα εικονιστικά πορτραίτα της Φαυστίνας της Nεώτερης όπως πχ σε πορτραίτο από το EAM65 και λιγότερο της Iουλίας ∆όmicroνας Mε τον πρώτο τύπο τη συνδέουν ο τύπος της κόmicroης που αφήνει ορατό τον λοβό και τον τράγο του αυτιού66 αλλά και ο πιο επίπεδος βολβός του microατιού η κυ-microατιστή ωστόσο απόληξη των microαλλιών στα πορτραίτα της Φαυστίνας κα-λύπτει microεγάλο τmicroήmicroα του microετώπου Περισσότερο αmicroυγδαλωτός αποδίδεται ο οφθαλmicroός στα πορτραίτα της Iουλίας ∆όmicroνας microε ακmicroές δηλώνονται τα βλέφαρα ενώ εντονότερη αποδίδεται η πλαστικότητα O επίπεδος βολβός του οφθαλmicroού της ροδιακής κεφαλής πάντως συνδέεται εγγύτερα microε πορ-τραίτα της εποχής των Σεβήρων Tο microάρmicroαρο είναι εξαιρετικής ποιότητος67 η επιφάνεια είναι πολύ καλά λειασmicroένη πρόκειται για ένα έργο υψηλής ποιότητος και καλλιτεχνικής αξίας Aξίζει σε αυτή τη θέση να αναφερθού-microε και σε ιστορικό συσχετισmicroό ότι δηλαδή κατά την εποχή των Σεβήρων η Pόδος συνεχίζει να είναι microια ακmicroαία οικονοmicroικά δύναmicroη microε τα σύνορά της να φθάνουν έως τη Στρατονίκεια Aς θεωρηθεί και αυτό το microικρό σπά-ραγmicroα αρωγός της ιστορικής microαρτυρίας

Tα αγαλmicroάτια Aσκληπιού και Yγείας είτε προέρχονται από διακόσmicroη-ση οικίας είτε ήταν αναθήmicroατα σε κάποιο ιερό η θέση εύρεσής τους ήταν πολύ κοντά στο τείχος68

64 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ Ε 249 Gualandi 1976 221-222 αρ 236

εικ 293middot Μπαϊράmicroη 2011 αρ κατ 87 65 Bλ κυρίως τις εικονιστικές κεφαλές ΕΑΜ α) αρ ευρ 485 A Σταυρίδη Ρωmicroα-

ϊκά πορτραίτα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας (Αθήνα 1985) 72-73 πίν 93-94middot Κ Ρωmicroιοπούλου Ελληνορωmicroαϊκά γλυπτά του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (Αθήνα 1997) 110 αρ 113 microε το οποίο παρουσιάζει αναλογίες ο κυmicroατισmicroός των microαλλιών που όmicroως καλύπτουν απολύτως τα αυτιά Θεωρείται ότι υιοθετεί χαρακτηρι-στικά παγιωmicroένα στα πορτραίτα της Ιουλίας ∆όmicroνας β) αρ ευρ 442 Σταυρίδη όπ 60-61 πίν 68-69middot Ρωmicroιοπούλου όπ 94 αρ 95 πορτραίτο Φαυστίνας της νεώτερης () microε έντονη σχηmicroατοποίηση της κυmicroατιστής κόmicroης

66 Πρβλ M Wegner Die Herrscherbildnisse in antoninischer Zeit (1939) 50 σχέδια από νοmicroισmicroατικούς τύπους όπου η κόmicroη φέρεται microε χαλαρό κυmicroατισmicroό προς τα πίσωmiddot δυστυχώς η απόκρουση στο ροδιακό σπάραγmicroα δεν επιτρέπει εγγύ-τερη ταύτιση της διάταξης της κόmicroης στο πίσω τmicroήmicroα της κεφαλής

67 laquoMarmo di tipo alabastrinoraquo το χαρακτηρίζει ο Gualandi 221 68 Όπ σηmicro 63


79

Και ολοκληρώνουmicroε microε αναφορά σε ένα γνωστό ανάγλυφο το οποίο έχει συσχετισθεί microε το ρωmicroαϊκό Τετράπυλο69 το οποίο χρονολογείται στα τέλη του 2ου αρχές 3ου αι microΧ microε βάση στυλιστικά χαρακτηριστικά των αρχιτεκτονικών λειψάνων70 Η χαmicroηλή αυτή χρονολόγηση έχει πάντως αmicroφισβητηθεί για το ανάγλυφο καθώς επίσης και ο συσχετισmicroός του microε το microνηmicroείο Οι ελληνιστικές του αναφορές στα microεγαλοπρεπή βασιλικά κυνήγια είναι χαρακτηριστικέςmiddot στοιχεία ωστόσο όπως η απόδοση των πτηνών στα κλαδιά του δένδρου συσχετίζουν τη σύνθεση microε έργα αυτο-κρατορικών χρόνων71

Μικρά αποτmicroήmicroατα από σαρκοφάγους72 έχουν επίσης έλθει στο φως Xαρακτηριστικό είναι ότι τα παραδείγmicroατα που αναφέρθηκαν είναι microε-

microονωmicroένα και φυσικά υπολείπονται των πρωιmicroοτέρων τους ελληνιστικών Γεγονός είναι ότι η microεγάλη παραγωγή στη ροδιακή πλαστική εντοπίζε-

ται κατά τα ελληνιστικά χρόνια στη διάρκεια των τριών προχριστιανικών αιώνων κατά τον 1ο αιώνα πΧ συνυπάρχουν τα εικονιστικά αγάλmicroατα

69 Γρ Κωνσταντινόπουλος Μουσεία της Ρόδου Ι Αρχαιολογικό Μουσείο

(1977) 116 αρ 211 εικ 188 επίσης 50 εικ 63 M Cante laquoRodi lrsquoarco quadri-fronte sul Decumano Massimoraquo ASAtene 64-65 NS 48-49 1986-87 180-181 σηmicro 10 Και τα δύο ανάγλυφα είναι προς το παρόν αδηmicroοσίευτα η χρονολόγησή τους πάντως είναι πρωιmicroότερη της κατασκευής του Τετραπύλου Η Cante υποθέτει χρήση τους στο Τετράπυλο ως οικοδοmicroικό υλικό όπως αναφέρεται σαφέστερα και στο Γρ Κωνσταντινόπουλος Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου (1995) 29 (αρ ΙΙ 18) 60 (αρ V 24) και κυρίως 79 (αρ VIII 1) microε απεικόνιση Ένα ακόmicroα ανά-γλυφο επιτύmicroβιο [αρ ευρ Γ 2901 Ι ∆ Κοντής ΠΑΕ 1956 222 πίν 107 β BCH 81 1957 615] για το οποίο ο N Himmelmann Sarkophage in Antakya (AbhMainz 1970 Nr 9) 21 είχε υποθέσει ότι πρόκειται για τmicroήmicroα αττικής σαρ-κοφάγου κυρίως λόγω της κοίλανσης προς τα άκρα έχει συσχετισθεί ατυχώς microε αυτό το microνηmicroείο

70 Cante όπ 265 71 Βλ κυρίως το αναθηmicroατικό ανάγλυφο από την Λουκού της Κυνουρίας Α-

θήνα ΕΑΜ αρ ευρ 1450 St Boumlhm laquoGriechische Sepulkralkunst im roumlmischen Klassizismusraquo JdI 110 1995 405-429 εικ 1 κυρίως 418-419 σχετικά microε την χρή-ση και τη χρονολόγηση του microοτίβουmiddot G Schoumlrner Votive im roumlmischen Griechenland (2003) 565 αρ R 56 πίν 461 Χρονολογείται στην περίοδο των Αντωνίνων περί τα microέσα του 2ου αι microΧ

72 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Ιτ 1158 G Jacopi ClRh II 64 αρ 28 εικ 33 (βρέθηκε στα Τριάντα στις πλαγιές του όρους ∆άφνη) Επίσης ένα microε-ταγενέστερο σπάραγmicroα χωρίς ακριβείς συντεταγmicroένες εύρεσης Γρ Κωνσταντινό-πουλος ΑΑΑ 6 1973 118 εικ 6 BCH 97 1973 389 394 εικ 310


80

που ακολουθούν την ελληνική παράδοση73 microε εκείνα που απεικονίζουν ρωmicroαίους και έχουν πιο έντονη την ιταλική επίδραση74 Τα επιγραφικά δεδοmicroένα που αναφέρονται σε έργα πλαστικής σταmicroατούν επίσης στον 1ο αι microΧ75

Παρά τις αλλαγές η Pόδος αντιστεκόmicroενη διατηρεί στη διάρκεια των αιώνων τα βασικά ελληνιστικά της χαρακτηριστικά αποφαίνεται ο Hλίας Kόλλιας76

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Gualandi 1976 G Gualandi laquoSculture di Rodiraquo ASAtene 54 NS 38 1976

7-259 G Hafner Spaumlthellenistische Bildnisplastik Versuch einer landschaftlichen

Gliederung (Berlin 1954) Μαχαίρα 2011 Β Μαχαίρα Ελληνιστικά γλυπτά της Ρόδου Κατάλογος Τό-

microος Ι Αθήνα (2011) Merker 1970 G S Merker Studies in the Hellenistic Sculpture of the Island of

Rhodes (δδ Bryn Mawr College 1970middot Ann Arbor 1979) Merker 1973 G S Merker The Hellenistic Sculpture of Rhodes (Studies in

Mediterranean Archaeology vol 40 Goumlteborg P Astroumlm 1973) Κ Μπαϊράmicroη Η microεγάλη ροδιακή πλαστική των ελληνιστικών και ρωmicroαϊκών

χρόνων (αδηmicroοσίευτη διδ διατριβή Αθήνα 2011)

73 Όπ σηmicro 23-26 74 Όπ σηmicro 29 75 Λείπουν τα ρωmicroαϊκά microετά τα microέσα του 1ου αι microΧ οπότε και διαπιστώνε-

ται παρακmicroή 76 Η Κόλλιας laquoΗ παλαιοχριστιανική και βυζαντινή Ρόδος Η αντίσταση microιας

ελληνιστικής πόληςraquo στο Ρόδος 2400 Β΄ (2000) 299-308


81

Eικ 1 Eικονιστική κεφαλή laquoΠοσειδωνίουraquo Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ Ε

48 Φωτ ΓAI αρ αρν 711362 (φωτ G Hellner) Eικ 2 Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Iτ 6248 (Ε 475) Φωτ ΓAI

αρ αρν 711366 (φωτ G Hellner) Eικ 3 Eικονιστική κεφαλή Pωmicroαίου laquoKάσσιοςraquo Ρόδος Αρχαιολογικό

Μουσείο αρ Iτ 13644 (Ε 53) Φωτ ΓAI αρ αρν 711369 (φωτ G Hellner) Eικ 4 Eικονιστική κεφαλή laquoPωmicroαίουraquo Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ

ευρ Iτ 13645 (Ε 621) Φωτ KB΄ EΠKA (Γ Κασιώτης)


82

Eικ 5 Eικονιστική κεφαλή Pωmicroαίου Ρόδος Αρχαιολογικό

Μουσείο αρ ευρ E 543 Φωτ IΣA αρ αρν 3386

Eικ 6 Eικονιστική κεφαλή νέ-ου Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο

αρ ευρ Γ 196 BE 2170 Φωτ ΓAI αρ αρν 711376 (φωτ G

Hellner)

Eικ 7 Mετάλλειο microε ανδρική εικονιστική προτοmicroή Ρόδος Αρ-χαιολογικό Μουσείο αρ E 364

Φωτ IΣA αρ αρν 3353


83

Eικ 8 Χάλκινο αγαλmicroάτιο

Νέα Υόρκη Μητροπολιτικό Μουσείο αρ ευρ 141301 Φωτ συγγραφέως

Εικ 9 Eικονιστική κεφαλή

Aυγούστου Ρόδος Αρχαιολογι-κό Μουσείο αρ ευρ Γ 2730 BE 1822 Φωτ KB΄ EΠKA


84

Eικ 10 Kορmicroός θωρακοφόρου ανδριάντα Ρόδος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Iτ 1169 (E 25) Φωτ ΓAI αρ αρν 711309 (φωτ G Hellner)

Eικ 11 Eικονιστική κεφα-λή Aντωνίνου Eυσεβούς Ρό-δος Αρχαιολογικό Μουσείο αρ ευρ Iτ 13646 (Ε 474) Φωτ ΓAI αρ αρν 711372 (φωτ G Hellner)

Eικ 12 Γυναικεία εικονι-στική κεφαλή Ρόδος Αρχαιο-λογικό Μουσείο αρ E 249 Φωτ IΣA αρ αρν 3312


85

Eικ 13 Aγαλmicroάτιο Aσκληπιού Pόδος Aρχαιολογικό Mουσείο αρ

ευρ Γ2800 [=Ε 202] Φωτ KB΄ EΠKA αρ αρν 372910

Eικ 14 Aγαλmicroάτιο Yγείας Pόδος Aρχαιολογικό Mουσείο αρ ευρ Γ2801 [=Ε 147] Φωτ KB΄ EΠKA αρ αρν 3729 9

ΓΑΙ Γερmicroανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο

ΕΚΠΑ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ΙΣΑ Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή


66

εποχής εύρεσής τους microε πρόσωπα4 των οποίων η δράση είχε συνδεθεί ι-στορικά microε τις τύχες της Pόδου

Σύmicroφωνα microε τις ιστορικές microαρτυρίες η σχέση της Pόδου microε την πόλη Pώmicroη από τις πρώτες προσπάθειες επέκτασης της δεύτερης στην ανατο-λική Μεσόγειο είναι ταραχώδης και χρονολογείται αν όχι από τα τέλη του 4ου αι σίγουρα από τις αρχές του 2ου αι πX5 Ρήξη επέρχεται στις σχέσεις τους microετά τη microάχη της Πύδνας και συναρτάται microε τη θέση της Ρόδου στο πλευρό του Περσέα6middot στα 166 πX η ∆ήλος κηρύσσεται ελεύ-θερο λιmicroάνι γεγονός που συνεπάγεται αισθητή microείωση των προσόδων της Ρόδου από τα λιmicroενικά τέλη Παράλληλα η Pόδος εξαναγκάζεται σε τα-πεινωτική συmicromicroαχία microε τη Ρώmicroη στα 164 πX οπότε και τοποθετείται το τέλος της laquoπραγmicroατικήςraquo ιστορίας της Ρόδου σύmicroφωνα microε τους ιστορι-κούς7 Η ροδιακή δηmicroοκρατία πάντως συνεχίζει να υπάρχει για δύο του-λάχιστον αιώνες ακόmicroα ενώ microεγάλη microαρτυρείται και η συmicroβολή της Pόδου στα γράmicromicroατα και στις τέχνες κατά τον 2ο και τον 1ο αι πX8 ∆υ-σmicroενέστερη καθίσταται η θέση της πόλης microετά την άλωση και την επακο-λουθήσασα λεηλασία της καθώς και την καταστροφή του στόλου της από τον Kάσσιο στα 42 πX9 Ωστόσο microόλις το 44 microX προσαρτάται η Ρόδος στην Επαρχία της Aσίας από τον Kλαύδιο χωρίς να λείπουν microικρά διαλείmicromicroατα που ανακτά την ελευθερία της και σε microεταγενέστερα χρόνια όπως πχ στην εποχή του Nέρωνα (53 microX) και του ∆οmicroιτιανού (89-96

4 Bλ πρόχειρα G Jacopi ClRh V1

(1931) 58-62 αρ 11 εικ 34-35 (Kάσσιος) 63-67 αρ 12 εικ 36-37 (Iούλιος Kαίσαρ) 68-70 αρ 13 εικ 39-40 (Aντωνίνος Eυσεβής) G Jacopi ClRh X (1941) 3-13 εικ 1-3 (Ποσειδώνιος ή Aπολλώνιος Pόδιος ή Προυσίας I) Αξίζει να αναφερθεί ότι δεν υπάρχει ειδική microελέτη για την πλαστική της Ρόδου κατά τη ρωmicroαϊκή περίοδο Σε αυτή την ανακοίνωση επιχειρεί-ται microια πρώτη σύνθεση των laquoδιάσπαρτωνraquo δεδοmicroένων Στο microεταξύ διάστηmicroα υπο-στηρίχθηκε η διδακτορική διατριβή της Κ Μπαϊράmicroη η οποία είναι προς το παρόν αδηmicroοσίευτηmiddot ένα αντίγραφο έχει κατατεθεί [καλοκαίρι 2012] στη Βιβλιοθήκη του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αιγαιακών Σπουδών

5 H H Schmitt Rom und Rhodos Geschichte ihrer politischen Beziehungen seit der ersten Beruumlhrung bis zum Angehen des Inselstaates im roumlmischen Welt-reich (1957) R M Berthold Rhodes in the Hellenistic Age (1984) 233-237

6 H-U Wiemer Krieg Handel und Piraterie (2002) 323 7 Berthold όπ σηmicro 5 213 8 X I Παπαχριστοδούλου Iστορία της Pόδου (19942) 139-140 9 Berthold όπ σηmicro 5 218middot Ι Χ Παπαχριστοδούλου Αρχαιογνωσία 13 2005

241-254 ειδικότερα 251


67










68











69








70











71











72










73










74











75











76










77








78









79











80















81







82





Hellner)




83






84





85







67










68











69








70











71











72










73










74











75











76










77








78









79











80















81







82





Hellner)




83






84





85







68











69








70











71











72










73










74











75











76










77








78









79











80















81







82





Hellner)




83






84





85







69








70











71











72










73










74











75











76










77








78









79











80















81







82





Hellner)




83






84





85







70











71











72










73










74











75











76










77








78









79











80















81







82





Hellner)




83






84





85







71











72










73










74











75











76










77








78









79











80















81







82





Hellner)




83






84





85







72










73










74











75











76










77








78









79











80















81







82





Hellner)




83






84





85







73










74











75











76










77








78









79











80















81







82





Hellner)




83






84





85







74











75











76










77








78









79











80















81







82





Hellner)




83






84





85







75











76










77








78









79











80















81







82





Hellner)




83






84





85







76










77








78









79











80















81







82





Hellner)




83






84





85







77








78









79











80















81







82





Hellner)




83






84





85







78









79











80















81







82





Hellner)




83






84





85







79











80















81







82





Hellner)




83






84





85







80















81







82





Hellner)




83






84





85







81







82





Hellner)




83






84





85







82





Hellner)




83






84





85







83






84





85







84





85







85




