KANUNLAR VE KARARLAR MÜDÜRLÜÐÜ

TÜRKÝYE CUMHURÝYETÝANAYASASI

TBMM Basýmevi

Eylül 2010 - Ankara

boþ sayfa

2

BAÞLANGIÇ 17BÝRÝNCÝ KISIM

Genel EsaslarI. Devletin þekli 1 19II. Cumhuriyetin nitelikleri 2 19III. Devletin bütünlüðü, resmî dili, bayraðý,

millî marþý ve baþkenti 3 19IV. Deðiþtirilemeyecek hükümler 4 19V. Devletin temel amaç ve görevleri 5 20VI. Egemenlik 6 20VII. Yasama yetkisi 7 20VIII. Yürütme yetkisi ve görevi 8 20IX. Yargý yetkisi 9 20X. Kanun önünde eþitlik 10 21XI. Anayasanýn baðlayýcýlýðý ve üstünlüðü 11 21

ÝKÝNCÝ KISIMTemel Haklar ve Ödevler

BÝRÝNCÝ BÖLÜMGenel Hükümler

I. Temel hak ve hürriyetlerin niteliði 12 22

3

Mad

de

Sayf

a

F Ý H R Ý S TTÜRKÝYE CUMHURÝYETÝ ANAYASASI

II. Temel hak ve hürriyetlerin sýnýrlanmasý 13 22III. Temel hak ve hürriyetlerin kötüye

kullanýlamamasý 14 22IV. Temel hak ve hürriyetlerin kullanýlmasýnýn

durdurulmasý 15 23V. Yabancýlarýn durumu 16 23

ÝKÝNCÝ BÖLÜMKiþinin Haklarý ve Ödevleri

I. Kiþinin dokunulmazlýðý, maddî ve manevî varlýðý 17 23II. Zorla çalýþtýrma yasaðý 18 24III. Kiþi hürriyeti ve güvenliði 19 24IV. Özel hayatýn gizliliði ve korunmasý

A. Özel hayatýn gizliliði 20 26B. Konut dokunulmazlýðý 21 27C. Haberleþme hürriyeti 22 27

V. Yerleþme ve seyahat hürriyeti 23 28VI. Din ve vicdan hürriyeti 24 29VII. Düþünce ve kanaat hürriyeti 25 29VIII. Düþünceyi açýklama ve yayma hürriyeti 26 29IX. Bilim ve sanat hürriyeti 27 30X. Basýn ve yayýmla ilgili hükümler

A. Basýn hürriyeti 28 31B. Süreli ve süresiz yayýn hakký 29 32

4

Mad

de

Sayf

a

C. Basýn araçlarýnýn korunmasý 30 33D. Kamu tüzelkiþilerinin elindeki basýn dýþý

kitle haberleþme araçlarýndan yararlanmahakký 31 33

E. Düzeltme ve cevap hakký 32 33XI. Toplantý hak ve hürriyetleri

A. Dernek kurma hürriyeti 33 34B. Toplantý ve gösteri yürüyüþü düzenleme hakký 34 35

XII. Mülkiyet hakký 35 35XIII. Haklarýn korunmasý ile ilgili hükümler

A. Hak arama hürriyeti 36 35B. Kanunî hâkim güvencesi 37 36C. Suç ve cezalara iliþkin esaslar 38 36

XIV. Ýspat hakký 39 37XV. Temel hak ve hürriyetlerin korunmasý 40 37

ÜÇÜNCÜ BÖLÜMSosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler

I. Ailenin korunmasý ve çocuk hakları 41 38II. Eðitim ve öðrenim hakký ve ödevi 42 38III. Kamu yararý

A. Kýyýlardan yararlanma 43 39B. Toprak mülkiyeti 44 40C. Tarým, hayvancýlýk ve bu üretim dallarýnda

çalýþanlarýn korunmasý 45 40

5

Mad

de

Sayf

a

D. Kamulaþtýrma 46 41E. Devletleþtirme ve özelleþtirme 47 41

IV. Çalýþma ve sözleþme hürriyeti 48 42V. Çalýþma ile ilgili hükümler

A. Çalýþma hakký ve ödevi 49 42B. Çalýþma þartlarý ve dinlenme hakký 50 43C. Sendika kurma hakký 51 43D. Sendikal faaliyet 52 44

VI. Toplu iþ sözleþmesi, grev hakký ve lokavtA. Toplu iþ sözleþmesi ve toplu sözleşme hakký 53 44B. Grev hakký ve lokavt 54 45

VII. Ücrette adalet saðlanmasý 55 45VIII. Saðlýk, çevre ve konut

A. Saðlýk hizmetleri ve çevrenin korunmasý 56 46B. Konut hakký 57 46

IX. Gençlik ve sporA. Gençliðin korunmasý 58 46B. Sporun geliþtirilmesi 59 47

X. Sosyal güvenlik haklarýA. Sosyal güvenlik hakký 60 47B. Sosyal güvenlik bakýmýndan özel olarak

korunmasý gerekenler 61 47C. Yabancý ülkelerde çalýþan Türk vatandaþlarý 62 48

6

Mad

de

Sayf

a

XI. Tarih, kültür ve tabiat varlýklarýnýn korunmasý 63 48XII. Sanatýn ve sanatçýnýn korunmasý 64 48XIII. Devletin iktisadî ve sosyal ödevlerinin sýnýrlarý 65 48

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Siyasî Haklar ve Ödevler

I. Türk vatandaþlýðý 66 49

II. Seçme, seçilme ve siyasî faaliyette bulunma

haklarý 67 49

III. Siyasî partilerle ilgili hükümler

A. Parti kurma, partilere girme ve

partilerden ayrýlma 68 50

B. Siyasî partilerin uyacaklarý esaslar 69 51

IV. Kamu hizmetlerine girme hakký

A. Hizmete girme 70 53

B. Mal bildirimi 71 53

V. Vatan hizmeti 72 54

VI. Vergi ödevi 73 54

VII. Dilekçe, bilgi edinme ve kamu denetçisine

başvurma hakký 74 54

7

Mad

de

Sayf

a

ÜÇÜNCÜ KISIMCumhuriyetin Temel Organlarý

BÝRÝNCÝ BÖLÜMYasama

I. Türkiye Büyük Millet MeclisiA. Kuruluþu 75 55B. Milletvekili seçilme yeterliliði 76 56C. Türkiye Büyük Millet Meclisinin seçim dönemi 77 56D. Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinin

geriye býrakýlmasý ve ara seçimleri 78 57E. Seçimlerin genel yönetim ve denetimi 79 57F. Üyelikle ilgili hükümler

1. Milletin temsili 80 582. Andiçme 81 583. Üyelikle baðdaþmayan iþler 82 594. Yasama dokunulmazlýðý 83 605. Milletvekilliðinin düþmesi 84 616. Ýptal istemi 85 617. Ödenek ve yolluklar 86 62

II. Türkiye Büyük Millet Meclisinin görev veyetkileriA. Genel olarak 87 62B. Kanunlarýn teklif edilmesi ve görüþülmesi 88 63

8

Mad

de

Sayf

a

C. Kanunlarýn Cumhurbaþkanýnca yayýmlanmasý 89 63D. Milletlerarasý andlaþmalarý uygun bulma 90 64E. Kanun hükmünde kararname çýkarma

yetkisi verme 91 65F. Savaþ hali ilâný ve silahlý kuvvet

kullanýlmasýna izin verme 92 66III. Türkiye Büyük Millet Meclisinin faaliyetleri

ile ilgili hükümlerA. Toplanma ve tatil 93 66B. Baþkanlýk Divaný 94 67C. Ýçtüzük, siyasî parti gruplarý ve kolluk iþleri 95 68D. Toplantý ve karar yeter sayýsý 96 68E. Görüþmelerin açýklýðý ve yayýmlanmasý 97 69

IV. Türkiye Büyük Millet Meclisinin bilgiedinme ve denetim yollarýA. Genel olarak 98 69B. Gensoru 99 70C. Meclis soruþturmasý 100 71

ÝKÝNCÝ BÖLÜMYürütme

I. CumhurbaþkanýA. Nitelikleri ve tarafsýzlýðý 101 72B. Seçimi 102 72

9

Mad

de

Sayf

a

C. Andiçmesi 103 73D. Görev ve yetkileri 104 74E. Sorumluluk ve sorumsuzluk hali 105 76F. Cumhurbaþkanýna vekillik etme 106 76G. Cumhurbaþkaný Genel Sekreterliði 107 77H. Devlet Denetleme Kurulu 108 77

II. Bakanlar KuruluA. Kuruluþ 109 77B. Göreve baþlama ve güvenoyu 110 78C. Görev sýrasýnda güvenoyu 111 78D. Görev ve siyasî sorumluluk 112 78E. Bakanlýklarýn kurulmasý ve bakanlar 113 79F. Seçimlerde geçici Bakanlar Kurulu 114 79G. Tüzükler 115 80H. Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinin

Cumhurbaþkanýnca yenilenmesi 116 81Ý. Millî Savunma

1. Baþkomutanlýk ve Genelkurmay Baþkanlýðý 117 812. Millî Güvenlik Kurulu 118 82

III. Olaðanüstü yönetim usulleriA. Olaðanüstü haller

1. Tabiî afet ve aðýr ekonomik bunalýmsebebiyle olaðanüstü hal ilâný 119 83

10

Mad

de

Sayf

a

2. Þiddet olaylarýnýn yaygýnlaþmasý vekamu düzeninin ciddî þekilde bozulmasýsebepleriyle olaðanüstü hal ilâný 120 83

3. Olaðanüstü hallerle ilgili düzenleme 121 83B. Sýkýyönetim, seferberlik ve savaþ hali 122 84

IV. ÝdareA. Ýdarenin esaslarý

1. Ýdarenin bütünlüðü ve kamu tüzelkiþiliði 123 852. Yönetmelikler 124 86

B. Yargý yolu 125 86C. Ýdarenin kuruluþu

1. Merkezî idare 126 872. Mahallî idareler 127 88

D. Kamu hizmeti görevlileriyle ilgili hükümler1. Genel ilkeler 128 892. Görev ve sorumluluklarý, disiplin

kovuþturulmasýnda güvence 129 89E. Yükseköðretim kurumlarý ve üst kuruluþlarý

1. Yükseköðretim kurumlarý 130 902. Yükseköðretim üst kuruluþlarý 131 923. Yükseköðretim kurumlarýndan özel

hükümlere tâbi olanlar 132 92F. Radyo ve Televizyon Üst Kurulu, radyo ve

televizyon kuruluþlarý ve kamuyla iliþkilihaber ajanslarý 133 93

11

Mad

de

Sayf

a

G. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu 134 93H. Kamu kurumu niteliðindeki meslek kuruluþlarý 135 94Ý. Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý 136 95J. Kanunsuz emir 137 95

ÜÇÜNCÜ BÖLÜMYargý

I. Genel hükümlerA. Mahkemelerin baðýmsýzlýðý 138 96B. Hâkimlik ve savcýlýk teminatý 139 96C. Hâkimlik ve savcýlýk mesleði 140 97D. Duruþmalarýn açýk ve kararlarýn gerekçeli

olmasý 141 98E. Mahkemelerin kuruluþu 142 98F. Devlet Güvenlik Mahkemeleri 143 98G. Adalet hizmetlerinin denetimi 144 98H. Askerî yargý 145 99

II. Yüksek mahkemelerA. Anayasa Mahkemesi

1. Kuruluþu 146 992. Üyelerin görev süresi ve üyeliğin sona ermesi 147 1013. Görev ve yetkileri 148 1024. Çalýþma ve yargýlama usulü 149 1035. Ýptal davasý 150 104

12

Mad

de

Sayf

a

6. Dava açma süresi 151 1057. Anayasaya aykýrýlýðýn diðer

mahkemelerde ileri sürülmesi 152 1058. Anayasa Mahkemesinin kararlarý 153 106

B. Yargýtay 154 107C. Danýþtay 155 107D. Askerî Yargýtay 156 108E. Askerî Yüksek Ýdare Mahkemesi 157 109F. Uyuþmazlýk Mahkemesi 158 110

III. Hâkimler ve Savcýlar Yüksek Kurulu 159 110IV. Sayýþtay 160 113

DÖRDÜNCÜ KISIMMalî ve Ekonomik Hükümler

BÝRÝNCÝ BÖLÜMMalî Hükümler

I. BütçeA. Bütçenin hazýrlanmasý ve uygulanmasý 161 114B. Bütçenin görüþülmesi 162 115C. Bütçelerde deðiþiklik yapýlabilme esaslarý 163 115D. Kesinhesap 164 116E. Kamu iktisadî teþebbüslerinin denetimi 165 116

13

Mad

de

Sayf

a

ÝKÝNCÝ BÖLÜMEkonomik Hükümler

I. Planlama; Ekonomik ve Sosyal Konsey 166 117II. Piyasalarýn denetimi ve dýþ ticaretin

düzenlenmesi 167 117III. Tabiî servetlerin ve kaynaklarýn aranmasý

ve iþletilmesi 168 118IV. Ormanlar ve orman köylüsü

A. Ormanlarýn korunmasý ve geliþtirilmesi 169 118B. Orman köylüsünün korunmasý 170 119

V. Kooperatifçiliðin geliþtirilmesi 171 120VI. Tüketiciler ile esnaf ve sanatkârlarýn

korunmasýA. Tüketicilerin korunmasý 172 120B. Esnaf ve sanatkârlarýn korunmasý 173 120

BEÞÝNCÝ KISIMÇeþitli Hükümler

I. Ýnkýlâp kanunlarýnýn korunmasý 174 120

14

Mad

de

Sayf

a

ALTINCI KISIMGeçici Hükümler

Geçici Madde 1 121Geçici Madde 2 122Geçici Madde 3 123Geçici Madde 4 124Geçici Madde 5 124Geçici Madde 6 124Geçici Madde 7 124Geçici Madde 8 124Geçici Madde 9 125Geçici Madde 10 125Geçici Madde 11 125Geçici Madde 12 126Geçici Madde 13 126Geçici Madde 14 126Geçici Madde 15 127Geçici Madde 16 127Geçici Madde 17 127Geçici Madde 18 127Geçici Madde 19 129

15

Mad

de

Sayf

a

YEDÝNCÝ KISIMSon Hükümler

I. Anayasanýn deðiþtirilmesi, seçimlere vehalkoylamasýna katýlma 175 134

II. Baþlangýç ve kenar baþlýklar 176 135III. Anayasanýn yürürlüðe girmesi 177 136

TÜRKÝYE CUMHURÝYETÝ ANAYASASINAÝÞLENEMEYEN GEÇÝCÝ MADDELER

3/10/2001 tarihli ve 4709 sayýlý Kanunungeçici maddesi 13827/12/2002 tarihli ve 4777 sayýlý Kanunungeçici maddesi 138

TÜRKÝYE CUMHURÝYETÝ ANAYASASINDAYAPILAN DEÐÝÞÝKLÝKLER 139

16

Mad

de

Sayf

a

TÜRKÝYE CUMHURÝYETÝ ANAYASASI (*)Kanun No.: 2709 Kabul Tarihi: 7.11.1982

BAÞLANGIÇ (Deðiþik: 23/7/1995-4121/1 md.)

Türk Vatanı ve Milletinin ebedi varlığını ve Yüce TürkDevletinin bölünmez bütünlüğünü belirleyen bu Anayasa,Türkiye Cumhuriyetinin kurucusu, ölümsüz önder ve eşsizkahraman Atatürk’ün belirlediği milliyetçilik anlayışı ve O’nuninkılâp ve ilkeleri doğrultusunda;

Dünya milletleri ailesinin eşit haklara sahip şerefli bir üyesiolarak, Türkiye Cumhuriyetinin ebedi varlığı, refahı, maddî ve manevîmutluluğu ile çağdaş medeniyet düzeyine ulaşma azmi yönünde;

Millet iradesinin mutlak üstünlüğü, egemenliğin kayıtsızşartsız Türk Milletine ait olduğu ve bunu millet adına kullanmayayetkili kılınan hiçbir kişi ve kuruluşun, bu Anayasada gösterilenhürriyetçi demokrasi ve bunun icaplarıyla belirlenmiş hukukdüzeni dışına çıkamayacağı;

Kuvvetler ayrımının, Devlet organları arasında üstünlüksıralaması anlamına gelmeyip, belli Devlet yetki ve görevlerininkullanılmasından ibaret ve bununla sınırlı medenî bir işbölümüve işbirliği olduğu ve üstünlüğün ancak Anayasa ve kanunlardabulunduğu;

17

DİLEK-anayasa

(*) Bu Anayasa; Kurucu Meclis tarafından 18/10/1982'de halkoylamasına sunulmaküzere kabul edilmiş ve 20/10/1982 tarihli ve 17844 sayılı Resmî Gazete’deyayımlanmış; 7/11/1982'de halkoylamasına sunulduktan sonra 9/11/1982 tarihlive 17863 mükerrer sayılı Resmî Gazete'de yeniden yayımlanmıştır.

(Değişik: 3/10/2001-4709/1 md.) Hiçbir faaliyetin Türk millîmenfaatlerinin, Türk varlığının, Devleti ve ülkesiylebölünmezliği esasının, Türklüğün tarihî ve manevî değerlerinin,Atatürk milliyetçiliği, ilke ve inkılâpları ve medeniyetçiliğininkarşısında korunma göremeyeceği ve lâiklik ilkesinin gereğiolarak kutsal din duygularının, Devlet işlerine ve politikayakesinlikle karıştırılamayacağı;

Her Türk vatandaşının bu Anayasadaki temel hak vehürriyetlerden eşitlik ve sosyal adalet gereklerince yararlanarakmillî kültür, medeniyet ve hukuk düzeni içinde onurlu bir hayatsürdürme ve maddî ve manevî varlığını bu yönde geliştirme hakve yetkisine doğuştan sahip olduğu;

Topluca Türk vatandaşlarının millî gurur ve iftiharlarda, millîsevinç ve kederlerde, millî varlığa karşı hak ve ödevlerde, nimetve külfetlerde ve millet hayatının her türlü tecellisinde ortakolduğu, birbirinin hak ve hürriyetlerine kesin saygı, karşılıklıiçten sevgi ve kardeşlik duygularıyla ve “Yurtta sulh, cihandasulh” arzu ve inancı içinde, huzurlu bir hayat talebine haklarıbulunduğu;

FİKİR, İNANÇ VE KARARIYLA anlaşılmak, sözüne veruhuna bu yönde saygı ve mutlak sadakatle yorumlanıpuygulanmak üzere,

TÜRK MİLLETİ TARAFINDAN, demokrasiye âşık Türkevlatlarının vatan ve millet sevgisine emanet ve tevdi olunur.

18

DİLEK-anayasa

BİRİNCİ KISIMGenel Esaslar

I. Devletin şekliMADDE 1- Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir.II. Cumhuriyetin nitelikleriMADDE 2- Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, millî

dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı,Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkeleredayanan, demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk Devletidir.

III. Devletin bütünlüğü, resmî dili, bayrağı, millî marşıve başkenti

MADDE 3- Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmezbir bütündür. Dili Türkçedir.

Bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı albayraktır.

Millî marşı “İstiklal Marşı”dır.Başkenti Ankara’dır.IV. Değiştirilemeyecek hükümlerMADDE 4- Anayasanın 1 inci maddesindeki Devletin

şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki hüküm ile, 2 ncimaddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3 üncü maddesihükümleri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.

19

DİLEK-anayasa

V. Devletin temel amaç ve görevleriMADDE 5- Devletin temel amaç ve görevleri, Türk milletinin

bağımsızlığını ve bütünlüğünü, ülkenin bölünmezliğini,Cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak, kişilerin ve toplumunrefah, huzur ve mutluluğunu sağlamak; kişinin temel hak vehürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriylebağdaşmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyalengelleri kaldırmaya, insanın maddî ve manevî varlığınıngelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmaktır.

VI. EgemenlikMADDE 6- Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir.Türk Milleti, egemenliğini, Anayasanın koyduğu esaslara

göre, yetkili organları eliyle kullanır.Egemenliğin kullanılması, hiçbir surette hiçbir kişiye,

zümreye veya sınıfa bırakılamaz. Hiçbir kimse veya organkaynağını Anayasadan almayan bir Devlet yetkisi kullanamaz.

VII. Yasama yetkisiMADDE 7- Yasama yetkisi Türk Milleti adına Türkiye

Büyük Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez.VIII. Yürütme yetkisi ve göreviMADDE 8- Yürütme yetkisi ve görevi, Cumhurbaşkanı ve

Bakanlar Kurulu tarafından, Anayasaya ve kanunlara uygunolarak kullanılır ve yerine getirilir.

IX. Yargı yetkisiMADDE 9- Yargı yetkisi, Türk Milleti adına bağımsız

mahkemelerce kullanılır.

20

DİLEK-anayasa

X. Kanun önünde eşitlikMADDE 10- Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düşünce,

felsefî inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırımgözetilmeksizin kanun önünde eşittir.

(Ek fıkra: 7/5/2004-5170/1 md.) Kadınlar ve erkekler eşithaklara sahiptir. Devlet, bu eşitliğin yaşama geçmesinisağlamakla yükümlüdür. (Ek cümle: 12/9/2010-5982/1 md.) Bumaksatla alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı olarakyorumlanamaz.

(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/1 md.) Çocuklar, yaşlılar,özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malulve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz.

Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz.Devlet organları ve idare makamları bütün işlemlerinde

kanun önünde eşitlik ilkesine uygun olarak hareket etmekzorundadırlar. (*)

XI. Anayasanın bağlayıcılığı ve üstünlüğüMADDE 11- Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı

organlarını, idare makamlarını ve diğer kuruluş ve kişileribağlayan temel hukuk kurallarıdır.

Kanunlar Anayasaya aykırı olamaz.

21

DİLEK-anayasa

(*) 9/2/2008 tarihli ve 5735 sayılı Kanunun 1 inci maddesiyle; bu fıkraya “bütünişlemlerinde” ibaresinden sonra gelmek üzere “ve her türlü kamu hizmetlerindenyararlanılmasında” ibaresi eklenmiş ve bu ibare Anayasa Mahkemesinin 5/6/2008tarihli ve E.: 2008/16, K.: 2008/116 sayılı Kararı ile iptal edilmiştir(R.G.:22/10/2008, 27032).

İKİNCİ KISIMTemel Haklar ve Ödevler

BİRİNCİ BÖLÜMGenel Hükümler

I. Temel hak ve hürriyetlerin niteliğiMADDE 12- Herkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz,

devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.Temel hak ve hürriyetler, kişinin topluma, ailesine ve diğer

kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını da ihtiva eder.II. Temel hak ve hürriyetlerin sınırlanmasıMADDE 13- (Değişik: 3/10/2001-4709/2 md.)Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın yalnızca

Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarakve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, Anayasanınsözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâikCumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz.

III. Temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılamamasıMADDE 14- (Değişik: 3/10/2001-4709/3 md.)Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devletin

ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmayı ve insanhaklarına dayanan demokratik ve lâik Cumhuriyeti ortadankaldırmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz.

Anayasa hükümlerinden hiçbiri, Devlete veya kişilere,Anayasayla tanınan temel hak ve hürriyetlerin yok edilmesiniveya Anayasada belirtilenden daha geniş şekildesınırlandırılmasını amaçlayan bir faaliyette bulunmayı mümkünkılacak şekilde yorumlanamaz.

Bu hükümlere aykırı faaliyette bulunanlar hakkındauygulanacak müeyyideler, kanunla düzenlenir.

22

DİLEK-anayasa

IV. Temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasınındurdurulması

MADDE 15- Savaş, seferberlik, sıkıyönetim veyaolağanüstü hallerde, milletlerarası hukuktan doğanyükümlülükler ihlâl edilmemek kaydıyla, durumun gerektirdiğiölçüde temel hak ve hürriyetlerin kullanılması kısmen veyatamamen durdurulabilir veya bunlar için Anayasada öngörülengüvencelere aykırı tedbirler alınabilir.

(Değişik: 7/5/2004-5170/2 md.) Birinci fıkrada belirlenendurumlarda da, savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydanagelen ölümler dışında, kişinin yaşama hakkına, maddî ve manevîvarlığının bütünlüğüne dokunulamaz; kimse din, vicdan, düşünceve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayısuçlanamaz; suç ve cezalar geçmişe yürütülemez; suçluluğumahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse suçlu sayılamaz.

V. Yabancıların durumuMADDE 16- Temel hak ve hürriyetler, yabancılar için,

milletlerarası hukuka uygun olarak kanunla sınırlanabilir.İKİNCİ BÖLÜM

Kişinin Hakları ve ÖdevleriI. Kişinin dokunulmazlığı, maddî ve manevî varlığıMADDE 17- Herkes, yaşama, maddî ve manevî varlığını

koruma ve geliştirme hakkına sahiptir.Tıbbî zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında, kişinin

vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbîdeneylere tâbi tutulamaz.

23

DİLEK-anayasa

Kimseye işkence ve eziyet yapılamaz; kimse insanhaysiyetiyle bağdaşmayan bir cezaya veya muameleye tâbitutulamaz.

(Değişik: 7/5/2004-5170/3 md.) Meşrû müdafaa hali,yakalama ve tutuklama kararlarının yerine getirilmesi, bir tutukluveya hükümlünün kaçmasının önlenmesi, bir ayaklanma veyaisyanın bastırılması, sıkıyönetim veya olağanüstü hallerde yetkilimerciin verdiği emirlerin uygulanması sırasında silahkullanılmasına kanunun cevaz verdiği zorunlu durumlardameydana gelen öldürme fiilleri, birinci fıkra hükmü dışındadır.

II. Zorla çalıştırma yasağıMADDE 18- Hiç kimse zorla çalıştırılamaz. Angarya

yasaktır.Şekil ve şartları kanunla düzenlenmek üzere hükümlülük

veya tutukluluk süreleri içindeki çalıştırmalar; olağanüstühallerde vatandaşlardan istenecek hizmetler; ülke ihtiyaçlarınınzorunlu kıldığı alanlarda öngörülen vatandaşlık ödeviniteliğindeki beden ve fikir çalışmaları, zorla çalıştırma sayılmaz.

III. Kişi hürriyeti ve güvenliğiMADDE 19- Herkes, kişi hürriyeti ve güvenliğine sahiptir.Şekil ve şartları kanunda gösterilen:Mahkemelerce verilmiş hürriyeti kısıtlayıcı cezaların ve

güvenlik tedbirlerinin yerine getirilmesi; bir mahkeme kararınınveya kanunda öngörülen bir yükümlülüğün gereği olarak ilgilininyakalanması veya tutuklanması; bir küçüğün gözetim altındaıslahı veya yetkili merci önüne çıkarılması için verilen bir kararınyerine getirilmesi; toplum için tehlike teşkil eden bir akıl hastası,

24

DİLEK-anayasa

uyuşturucu madde veya alkol tutkunu, bir serseri veya hastalıkyayabilecek bir kişinin bir müessesede tedavi, eğitim veya ıslahıiçin kanunda belirtilen esaslara uygun olarak alınan tedbirinyerine getirilmesi; usulüne aykırı şekilde ülkeye girmek isteyenveya giren, ya da hakkında sınır dışı etme yahut geri verme kararıverilen bir kişinin yakalanması veya tutuklanması; halleri dışındakimse hürriyetinden yoksun bırakılamaz.

Suçluluğu hakkında kuvvetli belirti bulunan kişiler, ancakkaçmalarını, delillerin yokedilmesini veya değiştirilmesiniönlemek maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu kılanve kanunda gösterilen diğer hallerde hâkim kararıylatutuklanabilir. Hâkim kararı olmadan yakalama, ancak suçüstühalinde veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yapılabilir;bunun şartlarını kanun gösterir.

Yakalanan veya tutuklanan kişilere, yakalama veyatutuklama sebepleri ve haklarındaki iddialar herhalde yazılı vebunun hemen mümkün olmaması halinde sözlü olarak derhal,toplu suçlarda en geç hâkim huzuruna çıkarılıncaya kadarbildirilir.

(Değişik: 3/10/2001-4709/4 md.) Yakalanan veya tutuklanankişi, tutulma yerine en yakın mahkemeye gönderilmesi içingerekli süre hariç en geç kırksekiz saat ve toplu olarak işlenensuçlarda en çok dört gün içinde hâkim önüne çıkarılır. Kimse, busüreler geçtikten sonra hâkim kararı olmaksızın hürriyetindenyoksun bırakılamaz. Bu süreler olağanüstü hal, sıkıyönetim vesavaş hallerinde uzatılabilir.

(Değişik: 3/10/2001-4709/4 md.) Kişinin yakalandığı veyatutuklandığı, yakınlarına derhal bildirilir.

25

DİLEK-anayasa

Tutuklanan kişilerin, makul süre içinde yargılanmayı vesoruşturma veya kovuşturma sırasında serbest bırakılmayı istemehakları vardır. Serbest bırakılma ilgilinin yargılama süresinceduruşmada hazır bulunmasını veya hükmün yerine getirilmesinisağlamak için bir güvenceye bağlanabilir.

Her ne sebeple olursa olsun, hürriyeti kısıtlanan kişi, kısasürede durumu hakkında karar verilmesini ve bu kısıtlamanınkanuna aykırılığı halinde hemen serbest bırakılmasını sağlamakamacıyla yetkili bir yargı merciine başvurma hakkına sahiptir.

(Değişik: 3/10/2001-4709/4 md.) Bu esaslar dışında birişleme tâbi tutulan kişilerin uğradıkları zarar, tazminathukukunun genel prensiplerine göre, Devletçe ödenir.

IV. Özel hayatın gizliliği ve korunmasıA. Özel hayatın gizliliğiMADDE 20- Herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı

gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel hayatın ve ailehayatının gizliliğine dokunulamaz. (Mülga cümle: 3/10/2001-4709/5 md.)

(Değişik: 3/10/2001-4709/5 md.) Millî güvenlik, kamudüzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkınkorunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunmasısebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak, usulüne göreverilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarakgecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkilikılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin üstü, özelkâğıtları ve eşyası aranamaz ve bunlara el konulamaz. Yetkilimerciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayınasunulur. Hâkim, kararını el koymadan itibaren kırksekiz saatiçinde açıklar; aksi halde, el koyma kendiliğinden kalkar.

26

DİLEK-anayasa

(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/2 md.) Herkes, kendisiyle ilgilikişisel verilerin korunmasını isteme hakkına sahiptir. Bu hak;kişinin kendisiyle ilgili kişisel veriler hakkında bilgilendirilme,bu verilere erişme, bunların düzeltilmesini veya silinmesini talepetme ve amaçları doğrultusunda kullanılıp kullanılmadığınıöğrenmeyi de kapsar. Kişisel veriler, ancak kanunda öngörülenhallerde veya kişinin açık rızasıyla işlenebilir. Kişisel verilerinkorunmasına ilişkin esas ve usuller kanunla düzenlenir.

B. Konut dokunulmazlığıMADDE 21- (Değişik: 3/10/2001-4709/6 md.)Kimsenin konutuna dokunulamaz. Millî güvenlik, kamu

düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkınkorunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunmasısebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak usulüne göreverilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarakgecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkilikılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin konutunagirilemez, arama yapılamaz ve buradaki eşyaya el konulamaz.Yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkiminonayına sunulur. Hâkim, kararını el koymadan itibaren kırksekizsaat içinde açıklar; aksi halde, el koyma kendiliğinden kalkar.

C. Haberleşme hürriyetiMADDE 22- (Değişik: 3/10/2001-4709/7 md.)Herkes, haberleşme hürriyetine sahiptir. Haberleşmenin

gizliliği esastır.

27

DİLEK-anayasa

Millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi,genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya başkalarının hak veözgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçınabağlı olarak usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yinebu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerdede kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça;haberleşme engellenemez ve gizliliğine dokunulamaz. Yetkilimerciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayınasunulur. Hâkim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde,karar kendiliğinden kalkar.

İstisnaların uygulanacağı kamu kurum ve kuruluşlarıkanunda belirtilir.

V. Yerleşme ve seyahat hürriyetiMADDE 23- Herkes, yerleşme ve seyahat hürriyetine

sahiptir.Yerleşme hürriyeti, suç işlenmesini önlemek, sosyal ve

ekonomik gelişmeyi sağlamak, sağlıklı ve düzenli kentleşmeyigerçekleştirmek ve kamu mallarını korumak;

Seyahat hürriyeti, suç soruşturma ve kovuşturması sebebiyleve suç işlenmesini önlemek;

Amaçlarıyla kanunla sınırlanabilir.(Değişik: 3/10/2001-4709/8 md.; Değişik: 12/9/2010-5982/3

md.) Vatandaşın yurt dışına çıkma hürriyeti, ancak suçsoruşturması veya kovuşturması sebebiyle hâkim kararına bağlıolarak sınırlanabilir.

Vatandaş sınır dışı edilemez ve yurda girme hakkındanyoksun bırakılamaz.

28

DİLEK-anayasa

VI. Din ve vicdan hürriyetiMADDE 24- Herkes, vicdan, dinî inanç ve kanaat

hürriyetine sahiptir.14 üncü madde hükümlerine aykırı olmamak şartıyla ibadet,

dinî âyin ve törenler serbesttir.Kimse, ibadete, dinî âyin ve törenlere katılmaya, dinî inanç

ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; dinî inanç vekanaatlerinden dolayı kınanamaz ve suçlanamaz.

Din ve ahlâk eğitim ve öğretimi Devletin gözetim vedenetimi altında yapılır. Din kültürü ve ahlâk öğretimi ilk veortaöğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yeralır. Bunun dışındaki din eğitim ve öğretimi ancak, kişilerin kendiisteğine, küçüklerin de kanunî temsilcisinin talebine bağlıdır.

Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasî veya hukukî temeldüzenini kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasîveya kişisel çıkar yahut nüfuz sağlama amacıyla her ne suretleolursa olsun, dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılanşeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.

VII. Düşünce ve kanaat hürriyetiMADDE 25- Herkes, düşünce ve kanaat hürriyetine sahiptir.Her ne sebep ve amaçla olursa olsun kimse, düşünce ve

kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; düşünce ve kanaatlerisebebiyle kınanamaz ve suçlanamaz.

VIII. Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyetiMADDE 26- Herkes, düşünce ve kanaatlerini söz, yazı,

resim veya başka yollarla tek başına veya toplu olarak açıklama

29

DİLEK-anayasa

ve yayma hakkına sahiptir. Bu hürriyet resmî makamlarınmüdahalesi olmaksızın haber veya fikir almak ya da vermekserbestliğini de kapsar. Bu fıkra hükmü, radyo, televizyon,sinema veya benzeri yollarla yapılan yayımların izin sisteminebağlanmasına engel değildir.

(Değişik: 3/10/2001-4709/9 md.) Bu hürriyetlerinkullanılması, millî güvenlik, kamu düzeni, kamu güvenliği,Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin ülkesi ve milleti ilebölünmez bütünlüğünün korunması, suçların önlenmesi,suçluların cezalandırılması, Devlet sırrı olarak usulüncebelirtilmiş bilgilerin açıklanmaması, başkalarının şöhret veyahaklarının, özel ve aile hayatlarının yahut kanunun öngördüğümeslek sırlarının korunması veya yargılama görevinin gereğineuygun olarak yerine getirilmesi amaçlarıyla sınırlanabilir.

(Mülga: 3/10/2001-4709/9 md.)Haber ve düşünceleri yayma araçlarının kullanılmasına

ilişkin düzenleyici hükümler, bunların yayımını engellememekkaydıyla, düşünceyi açıklama ve yayma hürriyetinin sınırlanmasısayılmaz.

(Ek fıkra: 3/10/2001-4709/9 md.) Düşünceyi açıklama veyayma hürriyetinin kullanılmasında uygulanacak şekil, şart veusuller kanunla düzenlenir.

IX. Bilim ve sanat hürriyetiMADDE 27- Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve

öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırmahakkına sahiptir.

Yayma hakkı, Anayasanın 1 inci, 2 nci ve 3 üncü maddelerihükümlerinin değiştirilmesini sağlamak amacıyla kullanılamaz.

30

DİLEK-anayasa

Bu madde hükmü yabancı yayınların ülkeye girmesi vedağıtımının kanunla düzenlenmesine engel değildir.

X. Basın ve yayımla ilgili hükümlerA. Basın hürriyetiMADDE 28- Basın hürdür, sansür edilemez. Basımevi

kurmak izin alma ve malî teminat yatırma şartına bağlanamaz.(Mülga: 3/10/2001-4709/10 md.)Devlet, basın ve haber alma hürriyetlerini sağlayacak

tedbirleri alır.Basın hürriyetinin sınırlanmasında, Anayasanın 26 ve 27 nci

maddeleri hükümleri uygulanır.Devletin iç ve dış güvenliğini, ülkesi ve milletiyle bölünmez

bütünlüğünü tehdit eden veya suç işlemeye ya da ayaklanma veyaisyana teşvik eder nitelikte olan veya Devlete ait gizli bilgilereilişkin bulunan her türlü haber veya yazıyı, yazanlar veyabastıranlar veya aynı amaçla, basanlar, başkasına verenler, busuçlara ait kanun hükümleri uyarınca sorumlu olurlar. Tedbir yoluile dağıtım hâkim kararıyla; gecikmesinde sakınca bulunanhallerde de kanunun açıkça yetkili kıldığı merciin emriyleönlenebilir. Dağıtımı önleyen yetkili merci, bu kararını en geçyirmidört saat içinde yetkili hâkime bildirir. Yetkili hâkim bukararı en geç kırksekiz saat içinde onaylamazsa, dağıtımı önlemekararı hükümsüz sayılır.

Yargılama görevinin amacına uygun olarak yerine getirilmesiiçin, kanunla belirtilecek sınırlar içinde, hâkim tarafından verilenkararlar saklı kalmak üzere, olaylar hakkında yayım yasağıkonamaz.

31

DİLEK-anayasa

Süreli veya süresiz yayınlar, kanunun gösterdiği suçlarınsoruşturma veya kovuşturmasına geçilmiş olması hallerindehâkim kararıyla; Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmezbütünlüğünün, millî güvenliğin, kamu düzeninin, genel ahlâkınkorunması ve suçların önlenmesi bakımından gecikmesindesakınca bulunan hallerde de kanunun açıkça yetkili kıldığımerciin emriyle toplatılabilir. Toplatma kararı veren yetkilimerci, bu kararını en geç yirmidört saat içinde yetkili hâkimebildirir; hâkim bu kararı en geç kırksekiz saat içindeonaylamazsa, toplatma kararı hükümsüz sayılır.

Süreli veya süresiz yayınların suç soruşturma veyakovuşturması sebebiyle zapt ve müsaderesinde genel hükümleruygulanır.

Türkiye’de yayımlanan süreli yayınlar, Devletin ülkesi vemilletiyle bölünmez bütünlüğüne, Cumhuriyetin temel ilkelerine,millî güvenliğe ve genel ahlâka aykırı yayımlardan mahkûmolma halinde, mahkeme kararıyla geçici olarak kapatılabilir.Kapatılan süreli yayının açıkça devamı niteliğini taşıyan her türlüyayın yasaktır; bunlar hâkim kararıyla toplatılır.

B. Süreli ve süresiz yayın hakkıMADDE 29- Süreli veya süresiz yayın önceden izin alma

ve malî teminat yatırma şartına bağlanamaz.Süreli yayın çıkarabilmek için kanunun gösterdiği bilgi ve

belgelerin, kanunda belirtilen yetkili mercie verilmesi yeterlidir.Bu bilgi ve belgelerin kanuna aykırılığının tespiti halinde yetkilimerci, yayının durdurulması için mahkemeye başvurur.

Süreli yayınların çıkarılması, yayım şartları, malî kaynaklarıve gazetecilik mesleği ile ilgili esaslar kanunla düzenlenir.

32

DİLEK-anayasa

Kanun, haber, düşünce ve kanaatlerin serbestçe yayımlanmasınıengelleyici veya zorlaştırıcı siyasal, ekonomik, malî ve teknikşartlar koyamaz.

Süreli yayınlar, Devletin ve diğer kamu tüzelkişilerinin veyabunlara bağlı kurumların araç ve imkânlarından eşitlik esasınagöre yararlanır.

C. Basın araçlarının korunmasıMADDE 30- (Değişik: 7/5/2004-5170/4 md.)Kanuna uygun şekilde basın işletmesi olarak kurulan

basımevi ve eklentileri ile basın araçları, suç aleti olduğugerekçesiyle zapt ve müsadere edilemez veya işletilmektenalıkonulamaz.

D. Kamu tüzelkişilerinin elindeki basın dışı kitlehaberleşme araçlarından yararlanma hakkı

MADDE 31- Kişiler ve siyasî partiler, kamu tüzelkişilerininelindeki basın dışı kitle haberleşme ve yayım araçlarındanyararlanma hakkına sahiptir. Bu yararlanmanın şartları ve usullerikanunla düzenlenir.

(Değişik: 3/10/2001-4709/11 md.) Kanun, millî güvenlik,kamu düzeni, genel ahlâk ve sağlığın korunması sebepleridışında, halkın bu araçlarla haber almasını, düşünce ve kanaatlereulaşmasını ve kamuoyunun serbestçe oluşmasını engelleyicikayıtlar koyamaz.

E. Düzeltme ve cevap hakkıMADDE 32- Düzeltme ve cevap hakkı, ancak kişilerin

haysiyet ve şereflerine dokunulması veya kendileriyle ilgiligerçeğe aykırı yayınlar yapılması hallerinde tanınır ve kanunladüzenlenir.

33

DİLEK-anayasa

Düzeltme ve cevap yayımlanmazsa, yayımlanmasınıngerekip gerekmediğine hâkim tarafından ilgilinin müracaattarihinden itibaren en geç yedi gün içerisinde karar verilir.

XI. Toplantı hak ve hürriyetleriA. Dernek kurma hürriyetiMADDE 33- (Değişik: 3/10/2001-4709/12 md.)Herkes, önceden izin almaksızın dernek kurma ve bunlara

üye olma ya da üyelikten çıkma hürriyetine sahiptir.Hiç kimse bir derneğe üye olmaya ve dernekte üye kalmaya

zorlanamaz.Dernek kurma hürriyeti ancak, millî güvenlik, kamu düzeni,

suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk ilebaşkalarının hürriyetlerinin korunması sebepleriyle ve kanunlasınırlanabilir.

Dernek kurma hürriyetinin kullanılmasında uygulanacakşekil, şart ve usuller kanunda gösterilir.

Dernekler, kanunun öngördüğü hallerde hâkim kararıylakapatılabilir veya faaliyetten alıkonulabilir. Ancak, millîgüvenliğin, kamu düzeninin, suç işlenmesini veya suçundevamını önlemenin yahut yakalamanın gerektirdiği hallerdegecikmede sakınca varsa, kanunla bir merci, derneği faaliyettenmen ile yetkilendirilebilir. Bu merciin kararı, yirmidört saatiçinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararınıkırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, bu idarî kararkendiliğinden yürürlükten kalkar.

34

DİLEK-anayasa

Birinci fıkra hükmü, Silahlı Kuvvetler ve kolluk kuvvetlerimensuplarına ve görevlerinin gerektirdiği ölçüde Devletmemurlarına kanunla sınırlamalar getirilmesine engel değildir.

Bu madde hükümleri vakıflarla ilgili olarak da uygulanır.B. Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkıMADDE 34- (Değişik: 3/10/2001-4709/13 md.)Herkes, önceden izin almadan, silahsız ve saldırısız toplantı

ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkına sahiptir.Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı ancak, millî güvenlik,

kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlığın ve genelahlâkın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunmasıamacıyla ve kanunla sınırlanabilir.

Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkının kullanıl-masında uygulanacak şekil, şart ve usuller kanunda gösterilir.

XII. Mülkiyet hakkıMADDE 35- Herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir.Bu haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırlanabilir.Mülkiyet hakkının kullanılması toplum yararına aykırı

olamaz.XIII. Hakların korunması ile ilgili hükümlerA. Hak arama hürriyetiMADDE 36- (Değişik: 3/10/2001-4709/14 md.) Herkes,

meşrû vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileriönünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adilyargılanma hakkına sahiptir.

Hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davayabakmaktan kaçınamaz.

35

DİLEK-anayasa

B. Kanunî hâkim güvencesiMADDE 37- Hiç kimse kanunen tabî olduğu mahkemeden

başka bir merci önüne çıkarılamaz.Bir kimseyi kanunen tabî olduğu mahkemeden başka bir

merci önüne çıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahipolağanüstü merciler kurulamaz.

C. Suç ve cezalara ilişkin esaslarMADDE 38- Kimse, işlendiği zaman yürürlükte bulunan

kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz;kimseye suçu işlediği zaman kanunda o suç için konulmuş olancezadan daha ağır bir ceza verilemez.

Suç ve ceza zamanaşımı ile ceza mahkûmiyetinin sonuçlarıkonusunda da yukarıdaki fıkra uygulanır.

Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunlakonulur.

Suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar, kimse suçlusayılamaz.

Hiç kimse kendisini ve kanunda gösterilen yakınlarınısuçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeyezorlanamaz.

(Ek fıkra: 3/10/2001-4709/15 md.) Kanuna aykırı olarak eldeedilmiş bulgular, delil olarak kabul edilemez.

Ceza sorumluluğu şahsîdir.(Ek fıkra: 3/10/2001-4709/15 md.) Hiç kimse, yalnızca

sözleşmeden doğan bir yükümlülüğü yerine getirememesindendolayı özgürlüğünden alıkonulamaz.

36

DİLEK-anayasa

(Ek fıkra: 3/10/2001-4709/15 md.; Mülga: 7/5/2004-5170/5 md.)(Değişik: 7/5/2004-5170/5 md.) Ölüm cezası ve genel

müsadere cezası verilemez.İdare, kişi hürriyetinin kısıtlanması sonucunu doğuran bir

müeyyide uygulayamaz. Silahlı Kuvvetlerin iç düzenibakımından bu hükme kanunla istisnalar getirilebilir.

(Değişik: 7/5/2004-5170/5 md.) Uluslararası Ceza Divanınataraf olmanın gerektirdiği yükümlülükler hariç olmak üzerevatandaş, suç sebebiyle yabancı bir ülkeye verilemez.

XIV. İspat hakkıMADDE 39- Kamu görev ve hizmetinde bulunanlara karşı,

bu görev ve hizmetin yerine getirilmesiyle ilgili olarak yapılanisnatlardan dolayı açılan hakaret davalarında, sanık, isnadındoğruluğunu ispat hakkına sahiptir. Bunun dışındaki hallerdeispat isteminin kabulü, ancak isnat olunan fiilin doğru olupolmadığının anlaşılmasında kamu yararı bulunmasına veyaşikâyetçinin ispata razı olmasına bağlıdır.

XV. Temel hak ve hürriyetlerin korunmasıMADDE 40- Anayasa ile tanınmış hak ve hürriyetleri ihlâl

edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden başvurmaimkânının sağlanmasını isteme hakkına sahiptir.

(Ek fıkra: 3/10/2001-4709/16 md.) Devlet, işlemlerinde,ilgili kişilerin hangi kanun yolları ve mercilere başvuracağını vesürelerini belirtmek zorundadır.

Kişinin, resmî görevliler tarafından vâki haksız işlemlersonucu uğradığı zarar da, kanuna göre, Devletçe tazmin edilir.Devletin sorumlu olan ilgili görevliye rücu hakkı saklıdır.

37

DİLEK-anayasa

ÜÇÜNCÜ BÖLÜMSosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler

I. Ailenin korunması ve çocuk hakları (*)MADDE 41- (Değişik: 3/10/2001-4709/17 md.) Aile, Türk

toplumunun temelidir ve eşler arasında eşitliğe dayanır.Devlet, ailenin huzur ve refahı ile özellikle ananın ve

çocukların korunması ve aile planlamasının öğretimi ileuygulanmasını sağlamak için gerekli tedbirleri alır, teşkilâtı kurar.

(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/4 md.) Her çocuk, korunma vebakımdan yararlanma, yüksek yararına açıkça aykırı olmadıkça,ana ve babasıyla kişisel ve doğrudan ilişki kurma ve sürdürmehakkına sahiptir.

(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/4 md.) Devlet, her türlü istismarave şiddete karşı çocukları koruyucu tedbirleri alır.

II. Eğitim ve öğrenim hakkı ve ödeviMADDE 42- Kimse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun

bırakılamaz.Öğrenim hakkının kapsamı kanunla tespit edilir ve

düzenlenir.Eğitim ve öğretim, Atatürk ilkeleri ve inkılâpları

doğrultusunda, çağdaş bilim ve eğitim esaslarına göre, Devletingözetim ve denetimi altında yapılır. Bu esaslara aykırı eğitim veöğretim yerleri açılamaz.

Eğitim ve öğretim hürriyeti, Anayasaya sadakat borcunuortadan kaldırmaz.

38

DİLEK-anayasa

(*) Bu maddenin kenar başlığı, "I. Ailenin korunması" iken, 12/9/2010 tarihli ve 5982sayılı Kanunun 4 üncü maddesiyle değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.

İlköğretim, kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunludurve Devlet okullarında parasızdır.

Özel ilk ve orta dereceli okulların bağlı olduğu esaslar,Devlet okulları ile erişilmek istenen seviyeye uygun olarak,kanunla düzenlenir.

(Ek fıkra: 9/2/2008-5735/2 md.; İptal: AnayasaMahkemesinin 5/6/2008 tarihli ve E.: 2008/16, K.: 2008/116sayılı Kararı ile)

Devlet, maddî imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin,öğrenimlerini sürdürebilmeleri amacı ile burslar ve başka yollarlagerekli yardımları yapar. Devlet, durumları sebebiyle özeleğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır.

Eğitim ve öğretim kurumlarında sadece eğitim, öğretim,araştırma ve inceleme ile ilgili faaliyetler yürütülür. Bu faaliyetlerher ne suretle olursa olsun engellenemez.

Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarındaTürk vatandaşlarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez.Eğitim ve öğretim kurumlarında okutulacak yabancı diller ileyabancı dille eğitim ve öğretim yapan okulların tabi olacağı esaslarkanunla düzenlenir. Milletlerarası andlaşma hükümleri saklıdır.

III. Kamu yararıA. Kıyılardan yararlanmaMADDE 43- Kıyılar, Devletin hüküm ve tasarrufu

altındadır.Deniz, göl ve akarsu kıyılarıyla, deniz ve göllerin kıyılarını

çevreleyen sahil şeritlerinden yararlanmada öncelikle kamuyararı gözetilir.

39

DİLEK-anayasa

Kıyılarla sahil şeritlerinin, kullanılış amaçlarına görederinliği ve kişilerin bu yerlerden yararlanma imkân ve şartlarıkanunla düzenlenir.

B. Toprak mülkiyetiMADDE 44- Devlet, toprağın verimli olarak işletilmesini

korumak ve geliştirmek, erozyonla kaybedilmesini önlemek vetopraksız olan veya yeter toprağı bulunmayan çiftçilikle uğraşanköylüye toprak sağlamak amacıyla gerekli tedbirleri alır. Kanun,bu amaçla, değişik tarım bölgeleri ve çeşitlerine göre toprağıngenişliğini tespit edebilir. Topraksız olan veya yeter toprağıbulunmayan çiftçiye toprak sağlanması, üretimin düşürülmesi,ormanların küçülmesi ve diğer toprak ve yeraltı servetlerininazalması sonucunu doğuramaz.

Bu amaçla dağıtılan topraklar bölünemez, miras hükümleridışında başkalarına devredilemez ve ancak dağıtılan çiftçilerlemirasçıları tarafından işletilebilir. Bu şartların kaybı halinde,dağıtılan toprağın Devletçe geri alınmasına ilişkin esaslarkanunla düzenlenir.

C. Tarım, hayvancılık ve bu üretim dallarındaçalışanların korunması

MADDE 45- Devlet, tarım arazileri ile çayır ve meralarınamaç dışı kullanılmasını ve tahribini önlemek, tarımsal üretimplanlaması ilkelerine uygun olarak bitkisel ve hayvansal üretimiartırmak maksadıyla, tarım ve hayvancılıkla uğraşanların işletmearaç ve gereçlerinin ve diğer girdilerinin sağlanmasını kolaylaştırır.

Devlet, bitkisel ve hayvansal ürünlerin değerlendirilmesi vegerçek değerlerinin üreticinin eline geçmesi için gerekentedbirleri alır.

40

DİLEK-anayasa

D. KamulaştırmaMADDE 46- (Değişik: 3/10/2001-4709/18 md.)Devlet ve kamu tüzelkişileri; kamu yararının gerektirdiği

hallerde, gerçek karşılıklarını peşin ödemek şartıyla, özelmülkiyette bulunan taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını,kanunla gösterilen esas ve usullere göre, kamulaştırmaya vebunlar üzerinde idarî irtifaklar kurmaya yetkilidir.

Kamulaştırma bedeli ile kesin hükme bağlanan artırım bedelinakden ve peşin olarak ödenir. Ancak, tarım reformununuygulanması, büyük enerji ve sulama projeleri ile iskânprojelerinin gerçekleştirilmesi, yeni ormanların yetiştirilmesi,kıyıların korunması ve turizm amacıyla kamulaştırılantoprakların bedellerinin ödenme şekli kanunla gösterilir.Kanunun taksitle ödemeyi öngörebileceği bu hallerde,taksitlendirme süresi beş yılı aşamaz; bu takdirde taksitler eşitolarak ödenir.

Kamulaştırılan topraktan, o toprağı doğrudan doğruya işletenküçük çiftçiye ait olanlarının bedeli, her halde peşin ödenir.

İkinci fıkrada öngörülen taksitlendirmelerde ve herhangi birsebeple ödenmemiş kamulaştırma bedellerinde kamu alacaklarıiçin öngörülen en yüksek faiz uygulanır.

E. Devletleştirme ve özelleştirme (*)MADDE 47- Kamu hizmeti niteliği taşıyan özel teşebbüsler,

kamu yararının zorunlu kıldığı hallerde devletleştirilebilir.

41

DİLEK-anayasa

(*) Bu maddenin kenar başlığı, "E. Devletleştirme" iken, 13/8/1999 tarihli ve 4446sayılı Kanunun 1 inci maddesiyle değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.

Devletleştirme gerçek karşılığı üzerinden yapılır. Gerçekkarşılığın hesaplanma tarzı ve usulleri kanunla düzenlenir.

(Ek fıkra: 13/8/1999-4446/1 md.) Devletin, kamu iktisadîteşebbüslerinin ve diğer kamu tüzelkişilerinin mülkiyetindebulunan işletme ve varlıkların özelleştirilmesine ilişkin esas veusuller kanunla gösterilir.

(Ek fıkra: 13/8/1999-4446/1 md.) Devlet, kamu iktisadîteşebbüsleri ve diğer kamu tüzelkişileri tarafından yürütülenyatırım ve hizmetlerden hangilerinin özel hukuk sözleşmeleri ilegerçek veya tüzelkişilere yaptırılabileceği veya devredilebileceğikanunla belirlenir.

IV. Çalışma ve sözleşme hürriyetiMADDE 48- Herkes, dilediği alanda çalışma ve sözleşme

hürriyetlerine sahiptir. Özel teşebbüsler kurmak serbesttir.Devlet, özel teşebbüslerin millî ekonominin gereklerine ve

sosyal amaçlara uygun yürümesini, güvenlik ve kararlılık içindeçalışmasını sağlayacak tedbirleri alır.

V. Çalışma ile ilgili hükümlerA. Çalışma hakkı ve ödeviMADDE 49- Çalışma, herkesin hakkı ve ödevidir.(Değişik: 3/10/2001-4709/19 md.) Devlet, çalışanların hayat

seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek içinçalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı desteklemek, işsizliğiönlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışmabarışını sağlamak için gerekli tedbirleri alır.

(Mülga: 3/10/2001-4709/19 md.)

42

DİLEK-anayasa

B. Çalışma şartları ve dinlenme hakkıMADDE 50- Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan

işlerde çalıştırılamaz.Küçükler ve kadınlar ile bedenî ve ruhî yetersizliği olanlar

çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar.Dinlenmek, çalışanların hakkıdır.Ücretli hafta ve bayram tatili ile ücretli yıllık izin hakları ve

şartları kanunla düzenlenir.C. Sendika kurma hakkıMADDE 51- (Değişik: 3/10/2001-4709/20 md.)Çalışanlar ve işverenler, üyelerinin çalışma ilişkilerinde,

ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve geliştirmekiçin önceden izin almaksızın sendikalar ve üst kuruluşlar kurma,bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten serbestçe çekilmehaklarına sahiptir. Hiç kimse bir sendikaya üye olmaya ya daüyelikten ayrılmaya zorlanamaz.

Sendika kurma hakkı ancak, millî güvenlik, kamu düzeni,suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk ilebaşkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebepleriyle vekanunla sınırlanabilir.

Sendika kurma hakkının kullanılmasında uygulanacak şekil,şart ve usuller kanunda gösterilir.

(Mülga: 12/9/2010-5982/5 md.)İşçi niteliği taşımayan kamu görevlilerinin bu alandaki

haklarının kapsam, istisna ve sınırları gördükleri hizmetinniteliğine uygun olarak kanunla düzenlenir.

43

DİLEK-anayasa

Sendika ve üst kuruluşlarının tüzükleri, yönetim veişleyişleri, Cumhuriyetin temel niteliklerine ve demokrasiesaslarına aykırı olamaz.

D. Sendikal faaliyetMADDE 52- (Mülga: 23/7/1995- 4121/3 md.)VI. Toplu iş sözleşmesi, grev hakkı ve lokavtA. Toplu iş sözleşmesi ve toplu sözleşme hakkı (*)MADDE 53- İşçiler ve işverenler, karşılıklı olarak ekonomik

ve sosyal durumlarını ve çalışma şartlarını düzenlemek amacıylatoplu iş sözleşmesi yapma hakkına sahiptirler.

Toplu iş sözleşmesinin nasıl yapılacağı kanunla düzenlenir.(Ek fıkra: 23/7/1995-4121/4 md.; Mülga: 12/9/2010-5982/6 md.)(Mülga: 12/9/2010-5982/6 md.)(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/6 md.) Memurlar ve diğer kamu

görevlileri, toplu sözleşme yapma hakkına sahiptirler.(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/6 md.) Toplu sözleşme yapılması

sırasında uyuşmazlık çıkması halinde taraflar Kamu GörevlileriHakem Kuruluna başvurabilir. Kamu Görevlileri Hakem Kurulukararları kesindir ve toplu sözleşme hükmündedir.

(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/6 md.) Toplu sözleşme hakkınınkapsamı, istisnaları, toplu sözleşmeden yararlanacaklar, toplusözleşmenin yapılma şekli, usulü ve yürürlüğü, toplu sözleşmehükümlerinin emeklilere yansıtılması, Kamu Görevlileri HakemKurulunun teşkili, çalışma usul ve esasları ile diğer hususlarkanunla düzenlenir.

44

DİLEK-anayasa

(*) Bu maddenin kenar başlığı, "A. Toplu iş sözleşmesi hakkı" iken, 12/9/2010 tarihlive 5982 sayılı Kanunun 6 ncı maddesiyle değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.

B. Grev hakkı ve lokavtMADDE 54- Toplu iş sözleşmesinin yapılması sırasında,

uyuşmazlık çıkması halinde işçiler grev hakkına sahiptirler. Buhakkın kullanılmasının ve işverenin lokavta başvurmasının usulve şartları ile kapsam ve istisnaları kanunla düzenlenir.

Grev hakkı ve lokavt iyi niyet kurallarına aykırı tarzda, toplumzararına ve millî serveti tahrip edecek şekilde kullanılamaz.

(Mülga: 12/9/2010-5982/7 md.)Grev ve lokavtın yasaklanabileceği veya ertelenebileceği

haller ve işyerleri kanunla düzenlenir.Grev ve lokavtın yasaklandığı hallerde veya ertelendiği

durumlarda ertelemenin sonunda, uyuşmazlık Yüksek HakemKurulunca çözülür. Uyuşmazlığın her safhasında taraflar daanlaşarak Yüksek Hakem Kuruluna başvurabilir. Yüksek HakemKurulunun kararları kesindir ve toplu iş sözleşmesi hükmündedir.

Yüksek hakem kurulunun kuruluş ve görevleri kanunladüzenlenir.

(Mülga: 12/9/2010-5982/7 md.)Greve katılmayanların işyerinde çalışmaları, greve katılanlar

tarafından hiçbir şekilde engellenemez.VII. Ücrette adalet sağlanmasıMADDE 55- Ücret emeğin karşılığıdır.Devlet, çalışanların yaptıkları işe uygun adaletli bir ücret

elde etmeleri ve diğer sosyal yardımlardan yararlanmaları içingerekli tedbirleri alır.

(Değişik: 3/10/2001-4709/21 md.) Asgarî ücretin tespitindeçalışanların geçim şartları ile ülkenin ekonomik durumu dagözönünde bulundurulur.

45

DİLEK-anayasa

VIII. Sağlık, çevre ve konutA. Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunmasıMADDE 56- Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama

hakkına sahiptir.Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre

kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir.Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde

sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf veverimi artırarak, işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlıkkuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler.

Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyalkurumlarından yararlanarak, onları denetleyerek yerine getirir.

Sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde yerine getirilmesi içinkanunla genel sağlık sigortası kurulabilir.

B. Konut hakkıMADDE 57- Devlet, şehirlerin özelliklerini ve çevre

şartlarını gözeten bir planlama çerçevesinde, konut ihtiyacınıkarşılayacak tedbirleri alır, ayrıca toplu konut teşebbüslerinidestekler.

IX. Gençlik ve sporA. Gençliğin korunmasıMADDE 58- Devlet, istiklâl ve Cumhuriyetimizin emanet

edildiği gençlerin müsbet ilmin ışığında, Atatürk ilke veinkılâpları doğrultusunda ve Devletin ülkesi ve milletiylebölünmez bütünlüğünü ortadan kaldırmayı amaç edinengörüşlere karşı yetişme ve gelişmelerini sağlayıcı tedbirleri alır.

46

DİLEK-anayasa

Devlet, gençleri alkol düşkünlüğünden, uyuşturucumaddelerden, suçluluk, kumar ve benzeri kötü alışkanlıklardanve cehaletten korumak için gerekli tedbirleri alır.

B. Sporun geliştirilmesiMADDE 59- Devlet, her yaştaki Türk vatandaşlarının beden

ve ruh sağlığını geliştirecek tedbirleri alır, sporun kitlelereyayılmasını teşvik eder.

Devlet başarılı sporcuyu korur.X. Sosyal güvenlik haklarıA. Sosyal güvenlik hakkıMADDE 60- Herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir.Devlet, bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve

teşkilatı kurar.B. Sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunması

gerekenlerMADDE 61- Devlet, harp ve vazife şehitlerinin dul ve

yetimleriyle, malûl ve gazileri korur ve toplumda kendilerineyaraşır bir hayat seviyesi sağlar.

Devlet, sakatların korunmalarını ve toplum hayatınaintibaklarını sağlayıcı tedbirleri alır.

Yaşlılar, Devletçe korunur. Yaşlılara Devlet yardımı vesağlanacak diğer haklar ve kolaylıklar kanunla düzenlenir.

Devlet, korunmaya muhtaç çocukların toplumakazandırılması için her türlü tedbiri alır.

Bu amaçlarla gerekli teşkilat ve tesisleri kurar veya kurdurur.

47

DİLEK-anayasa

C. Yabancı ülkelerde çalışan Türk vatandaşlarıMADDE 62- Devlet, yabancı ülkelerde çalışan Türk

vatandaşlarının aile birliğinin, çocuklarının eğitiminin, kültürelihtiyaçlarının ve sosyal güvenliklerinin sağlanması, anavatanlabağlarının korunması ve yurda dönüşlerinde yardımcı olunmasıiçin gereken tedbirleri alır.

XI. Tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunmasıMADDE 63- Devlet, tarih, kültür ve tabiat varlıklarının ve

değerlerinin korunmasını sağlar, bu amaçla destekleyici ve teşvikedici tedbirleri alır.

Bu varlıklar ve değerlerden özel mülkiyet konusu olanlaragetirilecek sınırlamalar ve bu nedenle hak sahiplerine yapılacakyardımlar ve tanınacak muafiyetler kanunla düzenlenir.

XII. Sanatın ve sanatçının korunmasıMADDE 64- Devlet, sanat faaliyetlerini ve sanatçıyı korur.

Sanat eserlerinin ve sanatçının korunması, değerlendirilmesi,desteklenmesi ve sanat sevgisinin yayılması için gerekentedbirleri alır.

XIII. Devletin iktisadî ve sosyal ödevlerinin sınırları (*)MADDE 65- (Değişik: 3/10/2001-4709/22 md.)Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen

görevlerini, bu görevlerin amaçlarına uygun öncelikleri gözeterekmalî kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine getirir.

48

DİLEK-anayasa

(*) Bu maddenin kenar başlığı, "XIII. Sosyal ve ekonomik hakların sınırı" iken,3/10/2001 tarihli ve 4709 sayılı Kanunun 22 nci maddesiyle değiştirilmiş ve metneişlenmiştir.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜMSiyasî Haklar ve Ödevler

I. Türk vatandaşlığıMADDE 66- Türk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan

herkes Türktür.Türk babanın veya Türk ananın çocuğu Türktür. (Mülga

cümle: 3/10/2001-4709/23 md.)Vatandaşlık, kanunun gösterdiği şartlarla kazanılır ve ancak

kanunda belirtilen hallerde kaybedilir.Hiçbir Türk, vatana bağlılıkla bağdaşmayan bir eylemde

bulunmadıkça vatandaşlıktan çıkarılamaz.Vatandaşlıktan çıkarma ile ilgili karar ve işlemlere karşı yargı

yolu kapatılamaz.II. Seçme, seçilme ve siyasî faaliyette bulunma haklarıMADDE 67- Vatandaşlar, kanunda gösterilen şartlara uygun

olarak, seçme, seçilme ve bağımsız olarak veya bir siyasî partiiçinde siyasî faaliyette bulunma ve halkoylamasına katılmahakkına sahiptir.

(Değişik: 23/7/1995-4121/5 md.) Seçimler ve halkoylamasıserbest, eşit, gizli, tek dereceli, genel oy, açık sayım ve dökümesaslarına göre, yargı yönetim ve denetimi altında yapılır. Ancak,yurt dışında bulunan Türk vatandaşlarının oy hakkınıkullanabilmeleri amacıyla kanun, uygulanabilir tedbirleri belirler.

(Değişik: 17/5/1987 - 3361/1 md.; 23/7/1995-4121/5 md.)Onsekiz yaşını dolduran her Türk vatandaşı seçme vehalkoylamasına katılma haklarına sahiptir.

Bu hakların kullanılması kanunla düzenlenir.

49

DİLEK-anayasa

(Değişik: 23/7/1995-4121/5 md.; 3/10/2001-4709/24 md.)Silah altında bulunan er ve erbaşlar ile askerî öğrenciler, taksirlisuçlardan hüküm giyenler hariç ceza infaz kurumlarında bulunanhükümlüler oy kullanamazlar. Ceza infaz kurumları vetutukevlerinde oy kullanılması ve oyların sayım ve dökümündeseçim emniyeti açısından alınması gerekli tedbirler YüksekSeçim Kurulu tarafından tespit edilir ve görevli hâkimin yerindeyönetim ve denetimi altında yapılır.

(Ek fıkra: 23/7/1995-4121/5 md.) Seçim kanunları, temsildeadalet ve yönetimde istikrar ilkelerini bağdaştıracak biçimdedüzenlenir.

(Ek fıkra: 3/10/2001-4709/24 md.) Seçim kanunlarındayapılan değişiklikler, yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıliçinde yapılacak seçimlerde uygulanmaz.

III. Siyasî partilerle ilgili hükümlerA. Parti kurma, partilere girme ve partilerden ayrılma (*)MADDE 68- (Değişik: 23/7/1995-4121/6 md.)Vatandaşlar, siyasî parti kurma ve usulüne göre partilere

girme ve partilerden ayrılma hakkına sahiptir. Parti üyesiolabilmek için onsekiz yaşını doldurmuş olmak gerekir.

Siyasî partiler, demokratik siyasî hayatın vazgeçilmezunsurlarıdır.

Siyasî partiler önceden izin almadan kurulurlar ve Anayasave kanun hükümleri içerisinde faaliyetlerini sürdürürler.

50

DİLEK-anayasa

(*) Bu maddenin kenar başlığı, “A. Parti kurma, partilere girme ve partilerdençıkma” iken, 23/7/1995 tarihli ve 4121 sayılı Kanunun 6 ncı maddesi iledeğiştirilmiş ve metne işlenmiştir.

Siyasî partilerin tüzük ve programları ile eylemleri, Devletinbağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insanhaklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliğine,demokratik ve lâik Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz; sınıf veyazümre diktatörlüğünü veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayıve yerleştirmeyi amaçlayamaz; suç işlenmesini teşvik edemez.

Hâkimler ve savcılar, Sayıştay dahil yüksek yargı organlarımensupları, kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündekigörevlileri, yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayandiğer kamu görevlileri, Silahlı Kuvvetler mensupları ileyükseköğretim öncesi öğrencileri siyasî partilere üye olamazlar.

Yükseköğretim elemanlarının siyasî partilere üye olmalarıancak kanunla düzenlenebilir. Kanun bu elemanların, siyasîpartilerin merkez organları dışında kalan parti görevi almalarınacevaz veremez ve parti üyesi yükseköğretim elemanlarınınyükseköğretim kurumlarında uyacakları esasları belirler.

Yükseköğretim öğrencilerinin siyasî partilere üyeolabilmelerine ilişkin esaslar kanunla düzenlenir.

Siyasî partilere, Devlet, yeterli düzeyde ve hakça malîyardım yapar. Partilere yapılacak yardımın, alacakları üyeaidatının ve bağışların tabi olduğu esaslar kanunla düzenlenir.

B. Siyasî partilerin uyacakları esaslarMADDE 69- (Değişik: 23/7/1995-4121/7 md.)Siyasî partilerin faaliyetleri, parti içi düzenlemeleri ve

çalışmaları demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerinuygulanması kanunla düzenlenir.

Siyasî partiler, ticarî faaliyetlere girişemezler.

51

DİLEK-anayasa

Siyasî partilerin gelir ve giderlerinin amaçlarına uygunolması gereklidir. Bu kuralın uygulanması kanunla düzenlenir.Anayasa Mahkemesince siyasî partilerin mal edinimleri ile gelirve giderlerinin kanuna uygunluğunun tespiti, bu hususun denetimyöntemleri ve aykırılık halinde uygulanacak yaptırımlar kanundagösterilir. Anayasa Mahkemesi, bu denetim görevini yerinegetirirken Sayıştaydan yardım sağlar. Anayasa Mahkemesinin budenetim sonunda vereceği kararlar kesindir.

Siyasî partilerin kapatılması, Yargıtay CumhuriyetBaşsavcısının açacağı dava üzerine Anayasa Mahkemesincekesin olarak karara bağlanır.

Bir siyasî partinin tüzüğü ve programının 68 inci maddenindördüncü fıkrası hükümlerine aykırı bulunması halinde temellikapatma kararı verilir.

Bir siyasî partinin 68 inci maddenin dördüncü fıkrasıhükümlerine aykırı eylemlerinden ötürü temelli kapatılmasına,ancak, onun bu nitelikteki fiillerin işlendiği bir odak halinegeldiğinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi halinde kararverilir. (Ek cümle: 3/10/2001-4709/25 md.) Bir siyasî parti, bunitelikteki fiiller o partinin üyelerince yoğun bir şekilde işlendiğive bu durum o partinin büyük kongre veya genel başkan veyamerkez karar veya yönetim organları veya Türkiye Büyük MilletMeclisindeki grup genel kurulu veya grup yönetim kuruluncazımnen veya açıkça benimsendiği yahut bu fiiller doğrudandoğruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde işlendiğitakdirde, söz konusu fiillerin odağı haline gelmiş sayılır.

(Ek fıkra: 3/10/2001-4709/25 md.) Anayasa Mahkemesi,yukarıdaki fıkralara göre temelli kapatma yerine, dava konusufiillerin ağırlığına göre ilgili siyasî partinin Devlet yardımındankısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına karar verebilir.

52

DİLEK-anayasa

Temelli kapatılan bir parti bir başka ad altında kurulamaz.Bir siyasî partinin temelli kapatılmasına beyan veya

faaliyetleriyle sebep olan kurucuları dahil üyeleri, AnayasaMahkemesinin temelli kapatmaya ilişkin kesin kararının ResmîGazetede gerekçeli olarak yayımlanmasından başlayarak beş yılsüreyle bir başka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve deneticisiolamazlar.

Yabancı devletlerden, uluslararası kuruluşlardan ve Türkuyrukluğunda olmayan gerçek ve tüzelkişilerden maddî yardımalan siyasî partiler temelli olarak kapatılır.

(Değişik: 3/10/2001-4709/25 md.) Siyasî partilerin kuruluşve çalışmaları, denetlenmeleri, kapatılmaları ya da Devletyardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmaları ilesiyasî partilerin ve adayların seçim harcamaları ve usulleriyukarıdaki esaslar çerçevesinde kanunla düzenlenir.

IV. Kamu hizmetlerine girme hakkıA. Hizmete girmeMADDE 70- Her Türk, kamu hizmetlerine girme hakkına

sahiptir.Hizmete alınmada, görevin gerektirdiği niteliklerden başka

hiçbir ayırım gözetilemez.B. Mal bildirimiMADDE 71- Kamu hizmetine girenlerin mal bildiriminde

bulunmaları ve bu bildirimlerin tekrarlanma süreleri kanunladüzenlenir. Yasama ve yürütme organlarında görev alanlar,bundan istisna edilemez.

53

DİLEK-anayasa

V. Vatan hizmetiMADDE 72- Vatan hizmeti, her Türkün hakkı ve ödevidir.

Bu hizmetin Silahlı Kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne şekildeyerine getirileceği veya getirilmiş sayılacağı kanunla düzenlenir.

VI. Vergi ödeviMADDE 73- Herkes, kamu giderlerini karşılamak üzere,

malî gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür.Vergi yükünün adaletli ve dengeli dağılımı, maliye

politikasının sosyal amacıdır.Vergi, resim, harç ve benzeri malî yükümlülükler kanunla

konulur, değiştirilir veya kaldırılır.Vergi, resim, harç ve benzeri malî yükümlülüklerin muaflık,

istisnalar ve indirimleriyle oranlarına ilişkin hükümlerindekanunun belirttiği yukarı ve aşağı sınırlar içinde değişiklikyapmak yetkisi Bakanlar Kuruluna verilebilir.

VII. Dilekçe, bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurmahakkı (*)

MADDE 74- (Değişik: 3/10/2001-4709/26 md.) Vatandaşlarve karşılıklılık esası gözetilmek kaydıyla Türkiye’de ikamet edenyabancılar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetlerihakkında, yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisineyazı ile başvurma hakkına sahiptir.

(Değişik: 3/10/2001-4709/26 md.) Kendileriyle ilgilibaşvurmaların sonucu, gecikmeksizin dilekçe sahiplerine yazılıolarak bildirilir.

(Mülga: 12/9/2010-5982/8 md.)

54

DİLEK-anayasa

(*) Bu maddenin kenar başlığı, “VII. Dilekçe hakkı” iken, 12/9/2010 tarihlive 5982 sayılı Kanunun 8 inci maddesiyle değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.

(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/8 md.) Herkes, bilgi edinme vekamu denetçisine başvurma hakkına sahiptir.

(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/8 md.) Türkiye Büyük MilletMeclisi Başkanlığına bağlı olarak kurulan Kamu DenetçiliğiKurumu idarenin işleyişiyle ilgili şikâyetleri inceler.

(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/8 md.) Kamu BaşdenetçisiTürkiye Büyük Millet Meclisi tarafından gizli oyla dört yıl içinseçilir. İlk iki oylamada üye tamsayısının üçte iki ve üçüncüoylamada üye tamsayısının salt çoğunluğu aranır. Üçüncüoylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en çok oyalan iki aday için dördüncü oylama yapılır; dördüncü oylamadaen fazla oy alan aday seçilmiş olur.

(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/8 md.) Bu maddede sayılanhakların kullanılma biçimi, Kamu Denetçiliği Kurumununkuruluşu, görevi, çalışması, inceleme sonucunda yapacağı işlemlerile Kamu Başdenetçisi ve kamu denetçilerinin nitelikleri, seçimive özlük haklarına ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

ÜÇÜNCÜ KISIMCumhuriyetin Temel Organları

BİRİNCİ BÖLÜMYasama

I. Türkiye Büyük Millet MeclisiA. KuruluşuMADDE 75- (Değişik: 17/5/1987 - 3361/2 md.; 23/7/1995-

4121/8 md.)Türkiye Büyük Millet Meclisi genel oyla seçilen beşyüzelli

milletvekilinden oluşur.

55

DİLEK-anayasa

B. Milletvekili seçilme yeterliliğiMADDE 76- (Değişik: 13/10/2006-5551/1 md.) Yirmibeş

yaşını dolduran her Türk milletvekili seçilebilir.(Değişik: 27/12/2002-4777/1 md.) En az ilkokul mezunu

olmayanlar, kısıtlılar, yükümlü olduğu askerlik hizmetiniyapmamış olanlar, kamu hizmetinden yasaklılar, taksirli suçlarhariç toplam bir yıl veya daha fazla hapis ile ağır hapis cezasınahüküm giymiş olanlar; zimmet, ihtilâs, irtikâp, rüşvet, hırsızlık,dolandırıcılık, sahtecilik, inancı kötüye kullanma, dolanlı iflas gibiyüz kızartıcı suçlarla, kaçakçılık, resmî ihale ve alım satımlara fesatkarıştırma, Devlet sırlarını açığa vurma, terör eylemlerine katılmave bu gibi eylemleri tahrik ve teşvik suçlarından biriyle hükümgiymiş olanlar, affa uğramış olsalar bile milletvekili seçilemezler.

Hâkimler ve savcılar, yüksek yargı organları mensupları,yükseköğretim kurumlarındaki öğretim elemanları,Yükseköğretim Kurulu üyeleri, kamu kurum ve kuruluşlarınınmemur statüsündeki görevlileri ile yaptıkları hizmet bakımındanişçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri ve Silahlı Kuvvetlermensupları, görevlerinden çekilmedikçe, aday olamazlar vemilletvekili seçilemezler.

C. Türkiye Büyük Millet Meclisinin seçim dönemiMADDE 77- (Değişik: 21/10/2007-5678/1 md.) Türkiye

Büyük Millet Meclisinin seçimleri dört yılda bir yapılır.Meclis, bu süre dolmadan seçimin yenilenmesine karar

verebileceği gibi, Anayasada belirtilen şartlar altındaCumhurbaşkanınca verilecek karara göre de seçimler yenilenir.Süresi biten milletvekili yeniden seçilebilir.

Yenilenmesine karar verilen Meclisin yetkileri, yeni Meclisinseçilmesine kadar sürer.

56

DİLEK-anayasa

D. Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinin geriyebırakılması ve ara seçimleri

MADDE 78- Savaş sebebiyle yeni seçimlerin yapılmasınaimkân görülmezse, Türkiye Büyük Millet Meclisi, seçimlerin biryıl geriye bırakılmasına karar verebilir.

Geri bırakma sebebi ortadan kalkmamışsa, ertelemekararındaki usule göre bu işlem tekrarlanabilir.

Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliklerinde boşalma olmasıhalinde, ara seçime gidilir. Ara seçim, her seçim döneminde birdefa yapılır ve genel seçimden otuz ay geçmedikçe ara seçimegidilemez. Ancak, boşalan üyeliklerin sayısı, üye tamsayısınınyüzde beşini bulduğu hallerde, ara seçimlerinin üç ay içindeyapılmasına karar verilir.

Genel seçimlere bir yıl kala, ara seçimi yapılamaz.(Ek fıkra: 27/12/2002-4777/2 md.) Yukarıda yazılı hallerden

ayrı olarak, bir ilin veya seçim çevresinin, Türkiye Büyük MilletMeclisinde üyesinin kalmaması halinde, boşalmayı takip edendoksan günden sonraki ilk Pazar günü ara seçim yapılır. Bu fıkragereği yapılacak seçimlerde Anayasanın 127 nci maddesininüçüncü fıkrası hükmü uygulanmaz.

E. Seçimlerin genel yönetim ve denetimiMADDE 79- Seçimler, yargı organlarının genel yönetim ve

denetimi altında yapılır.(Değişik: 21/10/2007-5678/2 md.) Seçimlerin başlamasından

bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlüğü ileilgili bütün işlemleri yapma ve yaptırma, seçim süresince veseçimden sonra seçim konularıyla ilgili bütün yolsuzlukları,

57

DİLEK-anayasa

şikayet ve itirazları inceleme ve kesin karara bağlama ve TürkiyeBüyük Millet Meclisi üyelerinin seçim tutanaklarını veCumhurbaşkanlığı seçimi tutanaklarını kabul etme göreviYüksek Seçim Kurulunundur. Yüksek Seçim Kurulunun kararlarıaleyhine başka bir mercie başvurulamaz.

Yüksek Seçim Kurulunun ve diğer seçim kurullarının görevve yetkileri kanunla düzenlenir.

Yüksek Seçim Kurulu yedi asıl ve dört yedek üyeden oluşur.Üyelerin altısı Yargıtay, beşi Danıştay Genel Kurullarınca kendiüyeleri arasından üye tamsayılarının salt çoğunluğunun gizli oyuile seçilir. Bu üyeler, salt çoğunluk ve gizli oyla aralarından birbaşkan ve bir başkanvekili seçerler.

Yüksek Seçim Kuruluna Yargıtay ve Danıştaydan seçilmişüyeler arasından ad çekme ile ikişer yedek üye ayrılır. YüksekSeçim Kurulu Başkanı ve Başkanvekili ad çekmeye girmezler.

(Değişik: 21/10/2007-5678/2 md.) Anayasa değişikliklerineilişkin kanunların halkoyuna sunulması, Cumhurbaşkanının halktarafından seçilmesi işlemlerinin genel yönetim ve denetimi demilletvekili seçimlerinde uygulanan hükümlere göre olur.

F. Üyelikle ilgili hükümler1. Milletin temsiliMADDE 80- Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri,

seçildikleri bölgeyi veya kendilerini seçenleri değil, bütün Milletitemsil ederler.

2. AndiçmeMADDE 81- Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, göreve

başlarken aşağıdaki şekilde andiçerler:

58

DİLEK-anayasa

“Devletin varlığı ve bağımsızlığını, vatanın ve milletinbölünmez bütünlüğünü, milletin kayıtsız ve şartsız egemenliğinikoruyacağıma; hukukun üstünlüğüne, demokratik ve lâikCumhuriyete ve Atatürk ilke ve inkılaplarına bağlı kalacağıma;toplumun huzur ve refahı, millî dayanışma ve adalet anlayışı içindeherkesin insan haklarından ve temel hürriyetlerden yararlanmasıülküsünden ve Anayasaya sadakattan ayrılmayacağıma; büyükTürk milleti önünde namusum ve şerefim üzerine andiçerim.”

3. Üyelikle bağdaşmayan işlerMADDE 82- Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Devlet

ve diğer kamu tüzelkişilerinde ve bunlara bağlı kuruluşlarda;Devletin veya diğer kamu tüzelkişilerinin doğrudan doğruya yada dolaylı olarak katıldığı teşebbüs ve ortaklıklarda; özel gelirkaynakları ve özel imkânları kanunla sağlanmış kamu yararınaçalışan derneklerin ve Devletten yardım sağlayan ve vergimuafiyeti olan vakıfların, kamu kurumu niteliğindeki meslekkuruluşları ile sendikalar ve bunların üst kuruluşlarının vekatıldıkları teşebbüs veya ortaklıkların yönetim ve denetimkurullarında görev alamazlar, vekili olamazlar, herhangi birtaahhüt işini doğrudan veya dolaylı olarak kabul edemezler,temsilcilik ve hakemlik yapamazlar.

Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, yürütme organınınteklif, inha, atama veya onamasına bağlı resmî veya özelherhangi bir işle görevlendirilemezler. Bir üyenin belli konudave altı ayı aşmamak üzere Bakanlar Kurulunca verilecek geçicibir görevi kabul etmesi, Meclisin kararına bağlıdır.

Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliği ile bağdaşmayan diğergörev ve işler kanunla düzenlenir.

59

DİLEK-anayasa

4. Yasama dokunulmazlığıMADDE 83- Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Meclis

çalışmalarındaki oy ve sözlerinden, Mecliste ileri sürdükleridüşüncelerden, o oturumdaki Başkanlık Divanının teklifi üzerineMeclisce başka bir karar alınmadıkça bunları Meclis dışındatekrarlamak ve açığa vurmaktan sorumlu tutulamazlar.

Seçimden önce veya sonra bir suç işlediği ileri sürülen birmilletvekili, Meclisin kararı olmadıkça tutulamaz, sorguyaçekilemez, tutuklanamaz ve yargılanamaz. Ağır cezayı gerektirensuçüstü hali ve seçimden önce soruşturmasına başlanılmış olmakkaydıyla Anayasanın 14 üncü maddesindeki durumlar buhükmün dışındadır. Ancak, bu halde yetkili makam, durumuhemen ve doğrudan doğruya Türkiye Büyük Millet Meclisinebildirmek zorundadır.

Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi hakkında, seçimindenönce veya sonra verilmiş bir ceza hükmünün yerine getirilmesi,üyelik sıfatının sona ermesine bırakılır; üyelik süresincezamanaşımı işlemez.

Tekrar seçilen milletvekili hakkında soruşturma vekovuşturma, Meclisin yeniden dokunulmazlığını kaldırmasınabağlıdır.

Türkiye Büyük Millet Meclisindeki siyasî parti gruplarınca,yasama dokunulmazlığı ile ilgili görüşme yapılamaz ve kararalınamaz.

60

DİLEK-anayasa

5. Milletvekilliğinin düşmesi (*)MADDE 84- (Değişik: 23/7/1995- 4121/9 md.)İstifa eden milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesi,

istifanın geçerli olduğu Türkiye Büyük Millet Meclisi BaşkanlıkDivanınca tespit edildikten sonra, Türkiye Büyük Millet MeclisiGenel Kurulunca kararlaştırılır.

Milletvekilliğinin kesin hüküm giyme veya kısıtlanmahalinde düşmesi, bu husustaki kesin mahkeme kararının GenelKurula bildirilmesiyle olur.

82 nci maddeye göre milletvekilliğiyle bağdaşmayan birgörev veya hizmeti sürdürmekte ısrar eden milletvekilininmilletvekilliğinin düşmesine, yetkili komisyonun bu durumutespit eden raporu üzerine Genel Kurul gizli oyla karar verir.

Meclis çalışmalarına özürsüz veya izinsiz olarak bir ayiçerisinde toplam beş birleşim günü katılmayan milletvekilininmilletvekilliğinin düşmesine, durumun Meclis BaşkanlıkDivanınca tespit edilmesi üzerine, Genel Kurulca üyetamsayısının salt çoğunluğunun oyuyla karar verilebilir.

(Mülga: 12/9/2010-5982/9 md.)6. İptal istemiMADDE 85- (Değişik: 23/7/1995- 4121/10 md.)Yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına veya milletvekilliğinin

düşmesine 84 üncü maddenin birinci, üçüncü veya dördüncüfıkralarına göre karar verilmiş olması hallerinde, Meclis Genel

61

DİLEK-anayasa

(*) Bu maddenin kenar başlığı, “5. Üyeliğin düşmesi” iken, 23/7/1995 tarihlive 4121 sayılı Kanunun 9 uncu maddesi ile değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.

Kurulu kararının alındığı tarihten başlayarak yedi gün içerisindeilgili milletvekili veya bir diğer milletvekili, kararın,Anayasaya, kanuna veya İçtüzüğe aykırılığı iddiasıyla iptali içinAnayasa Mahkemesine başvurabilir. Anayasa Mahkemesi, iptalistemini onbeş gün içerisinde kesin karara bağlar.

7. Ödenek ve yolluklarMADDE 86- (Değişik: 21/11/2001-4720/1 md.) Türkiye

Büyük Millet Meclisi üyelerinin ödenek, yolluk ve emeklilikişlemleri kanunla düzenlenir. Ödeneğin aylık tutarı en yüksekDevlet memurunun almakta olduğu miktarı, yolluk da ödenekmiktarının yarısını aşamaz. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleriile bunların emeklileri T.C. Emekli Sandığı ile ilgilendirilirler veüyeliği sona erenlerin istekleri halinde ilgileri devam eder.

(Değişik: 21/11/2001-4720/1 md.) Türkiye Büyük MilletMeclisi üyelerine ödenecek ödenek ve yolluklar, kendilerine T.C.Emekli Sandığı tarafından bağlanan emekli aylığı ve benzeriödemelerin kesilmesini gerektirmez.

Ödenek ve yollukların en çok üç aylığı önceden ödenebilir.II. Türkiye Büyük Millet Meclisinin görev ve yetkileriA. Genel olarakMADDE 87- (Değişik: 3/10/2001-4709/28 md.; 7/5/2004-

5170/6 md.) Türkiye Büyük Millet Meclisinin görev ve yetkileri,kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak; Bakanlar Kurulunu vebakanları denetlemek; Bakanlar Kuruluna belli konularda kanunhükmünde kararname çıkarma yetkisi vermek; bütçe vekesinhesap kanun tasarılarını görüşmek ve kabul etmek; parabasılmasına ve savaş ilânına karar vermek; milletlerarası

62

DİLEK-anayasa

andlaşmaların onaylanmasını uygun bulmak, Türkiye BüyükMillet Meclisi üye tam sayısının beşte üç çoğunluğunun kararıile genel ve özel af ilânına karar vermek ve Anayasanın diğermaddelerinde öngörülen yetkileri kullanmak ve görevleri yerinegetirmektir.

B. Kanunların teklif edilmesi ve görüşülmesiMADDE 88- Kanun teklif etmeye Bakanlar Kurulu ve

milletvekilleri yetkilidir.Kanun tasarı ve tekliflerinin Türkiye Büyük Millet

Meclisinde görüşülme usul ve esasları İçtüzükle düzenlenir.C. Kanunların Cumhurbaşkanınca yayımlanmasıMADDE 89- Cumhurbaşkanı, Türkiye Büyük Millet

Meclisince kabul edilen kanunları onbeş gün içinde yayımlar.(Değişik: 3/10/2001-4709/29 md.) Yayımlanmasını kısmen

veya tamamen uygun bulmadığı kanunları, bir daha görüşülmeküzere, bu hususta gösterdiği gerekçe ile birlikte aynı süre içinde,Türkiye Büyük Millet Meclisine geri gönderir. Cumhurbaşkanıncakısmen uygun bulunmama durumunda, Türkiye Büyük MilletMeclisi sadece uygun bulunmayan maddeleri görüşebilir. Bütçekanunları bu hükme tâbi değildir.

Türkiye Büyük Millet Meclisi, geri gönderilen kanunu aynenkabul ederse, kanun Cumhurbaşkanınca yayımlanır; Meclis, gerigönderilen kanunda yeni bir değişiklik yaparsa, Cumhurbaşkanıdeğiştirilen kanunu tekrar Meclise geri gönderebilir.

Anayasa değişikliklerine ilişkin hükümler saklıdır.

63

DİLEK-anayasa

D. Milletlerarası andlaşmaları uygun bulmaMADDE 90- Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle

ve milletlerarası kuruluşlarla yapılacak andlaşmalarınonaylanması, Türkiye Büyük Millet Meclisinin onaylamayı birkanunla uygun bulmasına bağlıdır.

Ekonomik, ticarî veya teknik ilişkileri düzenleyen ve süresibir yılı aşmayan andlaşmalar, Devlet Maliyesi bakımından biryüklenme getirmemek, kişi hallerine ve Türklerin yabancımemleketlerdeki mülkiyet haklarına dokunmamak şartıyla,yayımlanma ile yürürlüğe konabilir. Bu takdirde bu andlaşmalar,yayımlarından başlayarak iki ay içinde Türkiye Büyük MilletMeclisinin bilgisine sunulur.

Milletlerarası bir andlaşmaya dayanan uygulamaandlaşmaları ile kanunun verdiği yetkiye dayanılarak yapılanekonomik, ticarî, teknik veya idarî andlaşmaların Türkiye BüyükMillet Meclisince uygun bulunması zorunluğu yoktur; ancak, bufıkraya göre yapılan ekonomik, ticarî veya özel kişilerin haklarınıilgilendiren andlaşmalar, yayımlanmadan yürürlüğe konulamaz.

Türk kanunlarına değişiklik getiren her türlü andlaşmalarınyapılmasında birinci fıkra hükmü uygulanır.

Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası andlaşmalarkanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılıkiddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. (Ek cümle:7/5/2004-5170/7 md.) Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temelhak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarlakanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyleçıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma hükümleriesas alınır.

64

DİLEK-anayasa

E. Kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi vermeMADDE 91- Türkiye Büyük Millet Meclisi, Bakanlar

Kuruluna kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi verebilir.Ancak sıkıyönetim ve olağanüstü haller saklı kalmak üzere,Anayasanın ikinci kısmının birinci ve ikinci bölümlerinde yeralan temel haklar, kişi hakları ve ödevleri ile dördüncübölümünde yer alan siyasî haklar ve ödevler kanun hükmündekararnamelerle düzenlenemez.

Yetki kanunu, çıkarılacak kanun hükmünde kararnamenin,amacını, kapsamını, ilkelerini, kullanma süresini ve süresi içindebirden fazla kararname çıkarılıp çıkarılamayacağını gösterir.

Bakanlar Kurulunun istifası, düşürülmesi veya yasamadöneminin bitmesi, belli süre için verilmiş olan yetkinin sonaermesine sebep olmaz.

Kanun hükmünde kararnamenin, Türkiye Büyük MilletMeclisi tarafından süre bitiminden önce onaylanması sırasında,yetkinin son bulduğu veya süre bitimine kadar devam ettiği debelirtilir.

Sıkıyönetim ve olağanüstü hallerde, CumhurbaşkanınınBaşkanlığında toplanan Bakanlar Kurulunun kanun hükmündekararname çıkarmasına ilişkin hükümler saklıdır.

Kanun hükmünde kararnameler, Resmî Gazetedeyayımlandıkları gün yürürlüğe girerler. Ancak, kararnamedeyürürlük tarihi olarak daha sonraki bir tarih de gösterilebilir.

Kararnameler, Resmî Gazetede yayımlandıkları gün TürkiyeBüyük Millet Meclisine sunulur.

65

DİLEK-anayasa

Yetki kanunları ve bunlara dayanan kanun hükmündekararnameler, Türkiye Büyük Millet Meclisi komisyonları veGenel Kurulunda öncelikle ve ivedilikle görüşülür.

Yayımlandıkları gün Türkiye Büyük Millet Meclisinesunulmayan kararnameler bu tarihte, Türkiye Büyük MilletMeclisince reddedilen kararnameler bu kararın Resmî Gazetedeyayımlandığı tarihte, yürürlükten kalkar. Değiştirilerek kabuledilen kararnamelerin değiştirilmiş hükümleri, bu değişikliklerinResmî Gazetede yayımlandığı gün yürürlüğe girer.

F. Savaş hali ilânı ve silahlı kuvvet kullanılmasına izinverme

MADDE 92- Milletlerarası hukukun meşrû saydığı hallerdesavaş hali ilânına ve Türkiye’nin taraf olduğu milletlerarasıandlaşmaların veya milletlerarası nezaket kurallarının gerektirdiğihaller dışında, Türk Silahlı Kuvvetlerinin yabancı ülkeleregönderilmesine veya yabancı silahlı kuvvetlerin Türkiye’debulunmasına izin verme yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisinindir.

Türkiye Büyük Millet Meclisi tatilde veya ara vermede ikenülkenin ani bir silahlı saldırıya uğraması ve bu sebeple silahlıkuvvet kullanılmasına derhal karar verilmesinin kaçınılmazolması halinde Cumhurbaşkanı da, Türk Silahlı Kuvvetlerininkullanılmasına karar verebilir.

III. Türkiye Büyük Millet Meclisinin faaliyetleri ile ilgilihükümler

A. Toplanma ve tatilMADDE 93- (Değişik: 23/7/1995-4121/11 md.) Türkiye

Büyük Millet Meclisi, her yıl Ekim ayının ilk günü kendiliğindentoplanır.

66

DİLEK-anayasa

Meclis, bir yasama yılında en çok üç ay tatil yapabilir; araverme veya tatil sırasında, doğrudan doğruya veya BakanlarKurulunun istemi üzerine, Cumhurbaşkanınca toplantıya çağrılır.

Meclis Başkanı da doğrudan doğruya veya üyelerin beştebirinin yazılı istemi üzerine, Meclisi toplantıya çağırır.

Ara verme veya tatil sırasında toplanan Türkiye BüyükMillet Meclisinde, öncelikle bu toplantıyı gerektiren konugörüşülmeden ara verme veya tatile devam edilemez.

B. Başkanlık DivanıMADDE 94- Türkiye Büyük Millet Meclisinin Başkanlık

Divanı, Meclis üyeleri arasından seçilen Meclis Başkanı,Başkanvekilleri, Kâtip Üyeler ve İdare Amirlerinden oluşur.

Başkanlık Divanı, Meclisteki siyasî parti gruplarının üyesayısı oranında Divana katılmalarını sağlayacak şekilde kurulur.Siyasî parti grupları Başkanlık için aday gösteremezler.

(Değişik: 12/9/2010-5982/10 md.) Türkiye Büyük Millet MeclisiBaşkanlık Divanı için, bir yasama döneminde iki seçim yapılır. İlkseçilenlerin görev süresi iki yıldır, ikinci devre için seçilenlerin görevsüresi ise o yasama döneminin sonuna kadar devam eder.

(Değişik: 3/10/2001-4709/30 md.) Türkiye Büyük MilletMeclisi Başkan adayları, Meclis üyeleri içinden, Meclisintoplandığı günden itibaren beş gün içinde, Başkanlık Divanınabildirilir, Başkan seçimi gizli oyla yapılır. İlk iki oylamada üyetamsayısının üçte iki ve üçüncü oylamada üye tamsayısının saltçoğunluğu aranır. Üçüncü oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa,bu oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü oylamayapılır; dördüncü oylamada en fazla oy alan üye, Başkan seçilmişolur. Başkan seçimi, aday gösterme süresinin bitiminden itibaren,beş gün içinde tamamlanır.

67

DİLEK-anayasa

Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanvekillerinin, KâtipÜyelerinin ve İdare Amirlerinin adedi, seçim nisabı, oylamasayısı ve usulleri, Meclis İçtüzüğünde belirlenir.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı, Başkanvekilleri,üyesi bulundukları siyasî partinin veya parti grubunun Meclisiçinde veya dışındaki faaliyetlerine; görevlerinin gereği olanhaller dışında, Meclis tartışmalarına katılamazlar; Başkan veoturumu yöneten Başkanvekili oy kullanamazlar.

C. İçtüzük, siyasî parti grupları ve kolluk işleriMADDE 95- Türkiye Büyük Millet Meclisi, çalışmalarını,

kendi yaptığı İçtüzük hükümlerine göre yürütür.İçtüzük hükümleri, siyasî parti gruplarının, Meclisin bütün

faaliyetlerine üye sayısı oranında katılmalarını sağlayacak yoldadüzenlenir. Siyasî parti grupları, en az yirmi üyeden meydana gelir.

Türkiye Büyük Millet Meclisinin bütün bina, tesis, eklentive arazisinde kolluk ve yönetim hizmetleri Meclis Başkanlığıeliyle düzenlenir ve yürütülür. Emniyet ve diğer kolluk hizmetleriiçin yeteri kadar kuvvet ilgili makamlarca Meclis Başkanlığınatahsis edilir.

D. Toplantı ve karar yeter sayısıMADDE 96- (Değişik: 21/10/2007-5678/3 md.) Türkiye

Büyük Millet Meclisi, yapacağı seçimler dahil bütün işlerindeüye tamsayısının en az üçte biri ile toplanır. Türkiye BüyükMillet Meclisi, Anayasada başkaca bir hüküm yoksa toplantıyakatılanların salt çoğunluğu ile karar verir; ancak karar yeter sayısıhiçbir şekilde üye tamsayısının dörtte birinin bir fazlasından azolamaz.

68

DİLEK-anayasa

Bakanlar Kurulu üyeleri, Türkiye Büyük Millet Meclisininkatılamadıkları oturumlarında, kendileri yerine oy kullanmaküzere bir bakana yetki verebilirler. Ancak bir bakan kendi oyuile birlikte en çok iki oy kullanabilir.

E. Görüşmelerin açıklığı ve yayımlanmasıMADDE 97- Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel

Kurulundaki görüşmeler açıktır ve tutanak dergisinde tam olarakyayımlanır.

Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzük hükümlerine görekapalı oturumlar yapabilir, bu oturumlardaki görüşmelerinyayımı Türkiye Büyük Millet Meclisi kararına bağlıdır.

Meclisteki açık görüşmelerin, o oturumdaki BaşkanlıkDivanının teklifi üzerine Meclisce başkaca bir karar alınmadıkça,her türlü vasıta ile yayımı serbesttir.

IV. Türkiye Büyük Millet Meclisinin bilgi edinme vedenetim yolları

A. Genel olarakMADDE 98- Türkiye Büyük Millet Meclisi soru, Meclis

araştırması, genel görüşme, gensoru ve Meclis soruşturmasıyollarıyla denetleme yetkisini kullanır.

Soru, Bakanlar Kurulu adına, sözlü veya yazılı olarakcevaplandırılmak üzere Başbakan veya bakanlardan bilgiistemekten ibarettir.

Meclis araştırması, belli bir konuda bilgi edinilmek içinyapılan incelemeden ibarettir.

Genel görüşme, toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendirenbelli bir konunun, Türkiye Büyük Millet Meclisi GenelKurulunda görüşülmesidir.

69

DİLEK-anayasa

Soru, Meclis araştırması ve genel görüşme ile ilgiliönergelerin verilme şekli, içeriği ve kapsamı ile cevaplandırılma,görüşme ve araştırma yöntemleri Meclis İçtüzüğü ile düzenlenir.

B. GensoruMADDE 99- Gensoru önergesi, bir siyasî parti grubu adına

veya en az yirmi milletvekilinin imzasıyla verilir.Gensoru önergesi, verilişinden sonraki üç gün içinde

bastırılarak üyelere dağıtılır; dağıtılmasından itibaren on güniçinde gündeme alınıp alınmayacağı görüşülür. Bu görüşmede,ancak önerge sahiplerinden biri, siyasî parti grupları adına birermilletvekili, Bakanlar Kurulu adına Başbakan veya bir bakankonuşabilir.

Gündeme alma kararıyla birlikte, gensorunun görüşülmegünü de belli edilir; ancak gensorunun görüşülmesi, gündemealma kararının verildiği tarihten başlayarak iki gün geçmedikçeyapılamaz ve yedi günden sonraya bırakılamaz.

Gensoru görüşmeleri sırasında üyelerin veya gruplarınverecekleri gerekçeli güvensizlik önergeleri veya BakanlarKurulunun güven isteği, bir tam gün geçtikten sonra oylanır.

Bakanlar Kurulunun veya bir bakanın düşürülebilmesi, üyetamsayısının salt çoğunluğuyla olur; oylamada yalnız güvensizlikoyları sayılır.

Meclis çalışmalarının dengeli olarak yürütülmesi amacınave yukarıdaki ilkelere uygun olmak kaydıyla gensoru ile ilgilidiğer hususlar İçtüzükte belirlenir.

70

DİLEK-anayasa

C. Meclis soruşturmasıMADDE 100- (Değişik: 3/10/2001-4709/31 md.) Başbakan

veya bakanlar hakkında, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyetamsayısının en az onda birinin vereceği önerge ile, soruşturmaaçılması istenebilir. Meclis, bu istemi en geç bir ay içinde görüşürve gizli oyla karara bağlar.

Soruşturma açılmasına karar verilmesi halinde, Meclistekisiyasî partilerin, güçleri oranında komisyona verebilecekleri üyesayısının üç katı olarak gösterecekleri adaylar arasından her partiiçin ayrı ayrı ad çekme suretiyle kurulacak onbeş kişilik birkomisyon tarafından soruşturma yapılır. Komisyon, soruşturmasonucunu belirten raporunu iki ay içinde Meclise sunar.Soruşturmanın bu sürede bitirilememesi halinde, komisyona ikiaylık yeni ve kesin bir süre verilir. (Ek cümle: 3/10/2001-4709/31md.) Bu süre içinde raporun Türkiye Büyük Millet MeclisiBaşkanlığına teslimi zorunludur.

(Değişik: 3/10/2001-4709/31 md.) Rapor Başkanlığaverildiği tarihten itibaren on gün içinde dağıtılır, dağıtımındanitibaren on gün içinde görüşülür ve gerek görüldüğü takdirdeilgilinin Yüce Divana sevkine karar verilir. Yüce Divana sevkkararı ancak üye tamsayısının salt çoğunluğunun gizli oyuylaalınır.

Meclisteki siyasî parti gruplarında, Meclis soruşturması ileilgili görüşme yapılamaz ve karar alınamaz.

71

DİLEK-anayasa

İKİNCİ BÖLÜMYürütme

I. CumhurbaşkanıA. Nitelikleri ve tarafsızlığıMADDE 101- (Değişik: 21/10/2007-5678/4 md.)Cumhurbaşkanı, kırk yaşını doldurmuş ve yüksek öğrenim

yapmış Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri veya bu niteliklereve milletvekili seçilme yeterliğine sahip Türk vatandaşlarıarasından, halk tarafından seçilir.

Cumhurbaşkanının görev süresi beş yıldır. Bir kimse en fazlaiki defa Cumhurbaşkanı seçilebilir.

Cumhurbaşkanlığına Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleriiçinden veya Meclis dışından aday gösterilebilmesi yirmimilletvekilinin yazılı teklifi ile mümkündür. Ayrıca, en sonyapılan milletvekili genel seçimlerinde geçerli oylar toplamıbirlikte hesaplandığında yüzde onu geçen siyasî partiler ortakaday gösterebilir.

Cumhurbaşkanı seçilenin, varsa partisi ile ilişiği kesilir veTürkiye Büyük Millet Meclisi üyeliği sona erer.

B. SeçimiMADDE 102- (Değişik: 21/10/2007-5678/5 md.)Cumhurbaşkanı seçimi, Cumhurbaşkanının görev süresinin

dolmasından önceki altmış gün içinde; makamın herhangi birsebeple boşalması halinde ise boşalmayı takip eden altmış güniçinde tamamlanır.

72

DİLEK-anayasa

Genel oyla yapılacak seçimde, geçerli oyların saltçoğunluğunu alan aday Cumhurbaşkanı seçilmiş olur. İlkoylamada bu çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamayı izleyen ikincipazar günü ikinci oylama yapılır. Bu oylamaya, ilk oylamada ençok oy almış bulunan iki aday katılır ve geçerli oylarınçoğunluğunu alan aday Cumhurbaşkanı seçilmiş olur.

İkinci oylamaya katılmaya hak kazanan adaylardan birininölümü veya seçilme yeterliğini kaybetmesi halinde; ikinci oylama,boşalan adaylığın birinci oylamadaki sıraya göre ikame edilmesisuretiyle yapılır. İkinci oylamaya tek adayın kalması halinde, buoylama referandum şeklinde yapılır. Aday, geçerli oylarınçoğunluğunu aldığı takdirde Cumhurbaşkanı seçilmiş olur.

Cumhurbaşkanı göreve başlayıncaya kadar görev süresidolan Cumhurbaşkanının görevi devam eder.

Cumhurbaşkanlığı seçimine ilişkin usûl ve esaslar kanunladüzenlenir.

C. AndiçmesiMADDE 103- Cumhurbaşkanı, görevine başlarken Türkiye

Büyük Millet Meclisi önünde aşağıdaki şekilde andiçer:“Cumhurbaşkanı sıfatıyla, Devletin varlığı ve bağımsızlığını,

vatanın ve milletin bölünmez bütünlüğünü, milletin kayıtsız veşartsız egemenliğini koruyacağıma, Anayasaya, hukukunüstünlüğüne, demokrasiye, Atatürk ilke ve inkılâplarına ve lâikCumhuriyet ilkesine bağlı kalacağıma, milletin huzur ve refahı,millî dayanışma ve adalet anlayışı içinde herkesin insanhaklarından ve temel hürriyetlerinden yararlanması ülküsündenayrılmayacağıma, Türkiye Cumhuriyetinin şan ve şerefinikorumak, yüceltmek ve üzerime aldığım görevi tarafsızlıkla yerinegetirmek için bütün gücümle çalışacağıma Büyük Türk Milleti vetarih huzurunda, namusum ve şerefim üzerine andiçerim.”

73

DİLEK-anayasa

D. Görev ve yetkileriMADDE 104 - Cumhurbaşkanı Devletin başıdır. Bu sıfatla

Türkiye Cumhuriyetini ve Türk Milletinin birliğini temsil eder;Anayasanın uygulanmasını, Devlet organlarının düzenli veuyumlu çalışmasını gözetir.

Bu amaçlarla Anayasanın ilgili maddelerinde gösterilenşartlara uyarak yapacağı görev ve kullanacağı yetkiler şunlardır:

a) Yasama ile ilgili olanlar:Gerekli gördüğü takdirde, yasama yılının ilk günü Türkiye

Büyük Millet Meclisinde açılış konuşmasını yapmak,Türkiye Büyük Millet Meclisini gerektiğinde toplantıya

çağırmak,Kanunları yayımlamak,Kanunları tekrar görüşülmek üzere Türkiye Büyük Millet

Meclisine geri göndermek,Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunları gerekli gördüğü

takdirde halkoyuna sunmak,Kanunların, kanun hükmündeki kararnamelerin, Türkiye

Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün, tümünün veya belirlihükümlerinin Anayasaya şekil veya esas bakımından aykırıoldukları gerekçesi ile Anayasa Mahkemesinde iptal davasıaçmak,

Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinin yenilenmesinekarar vermek,

b) Yürütme alanına ilişkin olanlar:Başbakanı atamak ve istifasını kabul etmek,

74

DİLEK-anayasa

Başbakanın teklifi üzerine bakanları atamak ve görevlerineson vermek,

Gerekli gördüğü hallerde Bakanlar Kuruluna başkanlık etmekveya Bakanlar Kurulunu başkanlığı altında toplantıya çağırmak,

Yabancı devletlere Türk Devletinin temsilcilerinigöndermek, Türkiye Cumhuriyetine gönderilecek yabancı devlettemsilcilerini kabul etmek,

Milletlerarası andlaşmaları onaylamak ve yayımlamak,Türkiye Büyük Millet Meclisi adına Türk Silahlı

Kuvvetlerinin Başkomutanlığını temsil etmek,Türk Silahlı Kuvvetlerinin kullanılmasına karar vermek,Genelkurmay Başkanını atamak,Millî Güvenlik Kurulunu toplantıya çağırmak,Millî Güvenlik Kuruluna Başkanlık etmek,Başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu kararıyla

sıkıyönetim veya olağanüstü hal ilân etmek ve kanun hükmündekararname çıkarmak,

Kararnameleri imzalamak,Sürekli hastalık, sakatlık ve kocama sebebi ile belirli kişilerin

cezalarını hafifletmek veya kaldırmak,Devlet Denetleme Kurulunun üyelerini ve Başkanını atamak,Devlet Denetleme Kuruluna inceleme, araştırma ve

denetleme yaptırtmak,Yükseköğretim Kurulu üyelerini seçmek,Üniversite rektörlerini seçmek,

75

DİLEK-anayasa

c) Yargı ile ilgili olanlar:Anayasa Mahkemesi üyelerini, Danıştay üyelerinin dörtte

birini, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı ve Yargıtay CumhuriyetBaşsavcıvekilini, Askerî Yargıtay üyelerini, Askerî Yüksek İdareMahkemesi üyelerini, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kuruluüyelerini seçmek.

Cumhurbaşkanı, ayrıca Anayasada ve kanunlarda verilenseçme ve atama görevleri ile diğer görevleri yerine getirir veyetkileri kullanır.

E. Sorumluluk ve sorumsuzluk haliMADDE 105- Cumhurbaşkanının, Anayasa ve diğer

kanunlarda Başbakan ve ilgili bakanın imzalarına gerekolmaksızın tek başına yapabileceği belirtilen işlemleri dışındakibütün kararları, Başbakan ve ilgili bakanlarca imzalanır; bukararlardan Başbakan ve ilgili bakan sorumludur.

Cumhurbaşkanının resen imzaladığı kararlar ve emirler aleyhineAnayasa Mahkemesi dahil, yargı mercilerine başvurulamaz.

Cumhurbaşkanı, vatana ihanetten dolayı, Türkiye BüyükMillet Meclisi üye tamsayısının en az üçte birinin teklifi üzerine,üye tamsayısının en az dörtte üçünün vereceği kararla suçlandırılır.

F. Cumhurbaşkanına vekillik etmeMADDE 106- Cumhurbaşkanının hastalık ve yurt dışına

çıkma gibi sebeplerle geçici olarak görevinden ayrılmasıhallerinde, görevine dönmesine kadar, ölüm, çekilme veya başkabir sebeple Cumhurbaşkanlığı makamının boşalması halinde deyenisi seçilinceye kadar, Türkiye Büyük Millet Meclisi BaşkanıCumhurbaşkanlığına vekillik eder ve Cumhurbaşkanına aityetkileri kullanır.

76

DİLEK-anayasa

G. Cumhurbaşkanı Genel SekreterliğiMADDE 107- Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliğinin

kuruluşu, teşkilat ve çalışma esasları, personel atama işlemleriCumhurbaşkanlığı kararnamesi ile düzenlenir.

H. Devlet Denetleme KuruluMADDE 108- İdarenin hukuka uygunluğunun, düzenli ve

verimli şekilde yürütülmesinin ve geliştirilmesinin sağlanmasıamacıyla, Cumhurbaşkanlığına bağlı olarak kurulan DevletDenetleme Kurulu, Cumhurbaşkanının isteği üzerine, tüm kamukurum ve kuruluşlarında ve sermayesinin yarısından fazlasına bukurum ve kuruluşların katıldığı her türlü kuruluşta, kamu kurumuniteliğinde olan meslek kuruluşlarında, her düzeydeki işçi veişveren meslek kuruluşlarında, kamuya yararlı derneklerlevakıflarda, her türlü inceleme, araştırma ve denetlemeleri yapar.

Silahlı Kuvvetler ve yargı organları, Devlet DenetlemeKurulunun görev alanı dışındadır.

Devlet Denetleme Kurulunun üyeleri ve üyeleri içindenBaşkanı, kanunda belirlenen nitelikteki kişiler arasından,Cumhurbaşkanınca atanır.

Devlet Denetleme Kurulunun işleyişi, üyelerinin görevsüresi ve diğer özlük işleri, kanunla düzenlenir.

II. Bakanlar KuruluA. KuruluşMADDE 109- Bakanlar Kurulu, Başbakan ve bakanlardan

kurulur.Başbakan, Cumhurbaşkanınca, Türkiye Büyük Millet

Meclisi üyeleri arasından atanır.

77

DİLEK-anayasa

Bakanlar, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri veyamilletvekili seçilme yeterliğine sahip olanlar arasından Başbakancaseçilir ve Cumhurbaşkanınca atanır; gerektiğinde Başbakanınönerisi üzerine Cumhurbaşkanınca görevlerine son verilir.

B. Göreve başlama ve güvenoyuMADDE 110- Bakanlar Kurulunun listesi tam olarak

Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulur. Türkiye Büyük MilletMeclisi tatilde ise toplantıya çağrılır.

Bakanlar Kurulunun programı, kuruluşundan en geç bir haftaiçinde Başbakan veya bir bakan tarafından Türkiye Büyük MilletMeclisinde okunur ve güvenoyuna başvurulur. Güvenoyu içingörüşmeler, programın okunmasından iki tam gün geçtiktensonra başlar ve görüşmelerin bitiminden bir tam gün geçtiktensonra oylama yapılır.

C. Görev sırasında güvenoyuMADDE 111- Başbakan, gerekli görürse, Bakanlar

Kurulunda görüştükten sonra, Türkiye Büyük Millet Meclisindengüven isteyebilir.

Güven istemi, Türkiye Büyük Millet Meclisinebildirilmesinden bir tam gün geçmedikçe görüşülemez vegörüşmelerin bitiminden bir tam gün geçmedikçe oya konulamaz.

Güven istemi, ancak üye tamsayısının salt çoğunluğuylareddedilebilir.

D. Görev ve siyasî sorumlulukMADDE 112- Başbakan, Bakanlar Kurulunun başkanı

olarak, Bakanlıklar arasında işbirliğini sağlar ve hükümetin genelsiyasetinin yürütülmesini gözetir. Bakanlar Kurulu, bu siyasetinyürütülmesinden birlikte sorumludur.

78

DİLEK-anayasa

Her bakan, Başbakana karşı sorumlu olup ayrıca kendi yetkisiiçindeki işlerden ve emri altındakilerin eylem ve işlemlerindende sorumludur.

Başbakan, bakanların görevlerinin Anayasa ve kanunlarauygun olarak yerine getirilmesini gözetmek ve düzelticiönlemleri almakla yükümlüdür.

Bakanlar Kurulu üyelerinden milletvekili olmayanlar; 81 incimaddede yazılı şekilde Millet Meclisi önünde andiçerler vebakan sıfatını taşıdıkları sürece milletvekillerinin tâbi olduklarıkayıt ve şartlara uyarlar ve yasama dokunulmazlığına sahipbulunurlar. Bunlar Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri gibiödenek ve yolluk alırlar.

E. Bakanlıkların kurulması ve bakanlarMADDE 113- Bakanlıkların kurulması, kaldırılması,

görevleri, yetkileri ve teşkilatı kanunla düzenlenir.Açık olan bakanlıklarla izinli veya özürlü olan bir bakana,

diğer bir bakan geçici olarak vekillik eder. Ancak, bir bakanbirden fazlasına vekillik edemez.

Türkiye Büyük Millet Meclisi kararı ile Yüce Divana verilenbir bakan bakanlıktan düşer. Başbakanın Yüce Divana sevkihalinde hükümet istifa etmiş sayılır.

Herhangi bir sebeple boşalan bakanlığa en geç onbeş güniçinde atama yapılır.

F. Seçimlerde geçici Bakanlar KuruluMADDE 114- Türkiye Büyük Millet Meclisi genel

seçimlerinden önce, Adalet, İçişleri ve Ulaştırma bakanlarıçekilir. Seçimin başlangıç tarihinden üç gün önce; seçim dönemi

79

DİLEK-anayasa

bitmeden seçimin yenilenmesine karar verilmesi halinde ise, bukarardan başlayarak beş gün içinde, bu bakanlıklara TürkiyeBüyük Millet Meclisi içinden veya dışarıdan bağımsızlarBaşbakanca atanır.

116 ncı madde gereğince seçimlerin yenilenmesine kararverildiğinde Bakanlar Kurulu çekilir ve Cumhurbaşkanı geçiciBakanlar Kurulunu kurmak üzere bir Başbakan atar.

Geçici Bakanlar Kuruluna, Adalet, İçişleri ve Ulaştırmabakanları Türkiye Büyük Millet Meclisindeki veya Meclisdışındaki bağımsızlardan olmak üzere, siyasî parti gruplarından,oranlarına göre üye alınır.

Siyasî parti gruplarından alınacak üye sayısını TürkiyeBüyük Millet Meclisi Başkanı tespit ederek Başbakana bildirir.Teklif edilen bakanlığı kabul etmeyen veya sonradan çekilenpartililer yerine, Türkiye Büyük Millet Meclisi içinden veyadışarıdan bağımsızlar atanır.

Geçici Bakanlar Kurulu, yenilenme kararının ResmîGazetede ilânından itibaren beş gün içinde kurulur.

Geçici Bakanlar Kurulu için güvenoyuna başvurulmaz.Geçici Bakanlar Kurulu seçim süresince ve yeni Meclis

toplanıncaya kadar vazife görür.G. TüzüklerMADDE 115- Bakanlar Kurulu, kanunun uygulanmasını

göstermek veya emrettiği işleri belirtmek üzere, kanunlara aykırıolmamak ve Danıştayın incelemesinden geçirilmek şartıylatüzükler çıkarabilir.

Tüzükler, Cumhurbaşkanınca imzalanır ve kanunlar gibiyayımlanır.

80

DİLEK-anayasa

H. Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerininCumhurbaşkanınca yenilenmesi

MADDE 116- Bakanlar Kurulunun, 110 uncu maddedebelirtilen güvenoyunu alamaması ve 99 uncu veya 111 incimaddeler uyarınca güvensizlik oyuyla düşürülmesi hallerinde;kırkbeş gün içinde yeni Bakanlar Kurulu kurulamadığı veyakurulduğu halde güvenoyu alamadığı takdirde Cumhurbaşkanı,Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanına danışarak, seçimlerinyenilenmesine karar verebilir.

Başbakanın güvensizlik oyu ile düşürülmeden istifa etmesiüzerine kırkbeş gün içinde veya yeni seçilen Türkiye BüyükMillet Meclisinde Başkanlık Divanı seçiminden sonra yinekırkbeş gün içinde Bakanlar Kurulunun kurulamaması hallerindede Cumhurbaşkanı Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanınadanışarak seçimlerin yenilenmesine karar verebilir.

Yenilenme kararı Resmî Gazetede yayımlanır ve seçime gidilir.İ. Millî Savunma1. Başkomutanlık ve Genelkurmay BaşkanlığıMADDE 117- Başkomutanlık, Türkiye Büyük Millet

Meclisinin manevî varlığından ayrılamaz ve Cumhurbaşkanıtarafından temsil olunur.

Millî güvenliğin sağlanmasından ve Silahlı Kuvvetlerin yurtsavunmasına hazırlanmasından, Türkiye Büyük Millet Meclisinekarşı, Bakanlar Kurulu sorumludur.

Genelkurmay Başkanı; Silahlı Kuvvetlerin komutanı olup,savaşta Başkomutanlık görevlerini Cumhurbaşkanlığı namınayerine getirir.

81

DİLEK-anayasa

Genelkurmay Başkanı, Bakanlar Kurulunun teklifi üzerine,Cumhurbaşkanınca atanır; görev ve yetkileri kanunla düzenlenir.Genelkurmay Başkanı, bu görev ve yetkilerinden dolayıBaşbakana karşı sorumludur.

Millî Savunma Bakanlığının, Genelkurmay Başkanlığı veKuvvet Komutanlıkları ile görev ilişkileri ve yetki alanı kanunladüzenlenir.

2. Millî Güvenlik KuruluMADDE 118- (Değişik: 3/10/2001-4709/32 md.) Millî

Güvenlik Kurulu; Cumhurbaşkanının başkanlığında, Başbakan,Genelkurmay Başkanı, Başbakan yardımcıları, Adalet, MillîSavunma, İçişleri, Dışişleri Bakanları, Kara, Deniz ve HavaKuvvetleri Komutanları ve Jandarma Genel Komutanından kurulur.

Gündemin özelliğine göre Kurul toplantılarına ilgili bakanve kişiler çağrılıp görüşleri alınabilir.

(Değişik: 3/10/2001-4709/32 md.) Millî Güvenlik Kurulu;Devletin millî güvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanmasıile ilgili alınan tavsiye kararları ve gerekli koordinasyonunsağlanması konusundaki görüşlerini Bakanlar Kuruluna bildirir.Kurulun, Devletin varlığı ve bağımsızlığı, ülkenin bütünlüğü vebölünmezliği, toplumun huzur ve güvenliğinin korunmasıhususunda alınmasını zorunlu gördüğü tedbirlere ait kararlarBakanlar Kurulunca değerlendirilir.

Millî Güvenlik Kurulunun gündemi; Başbakan veGenelkurmay Başkanının önerileri dikkate alınarakCumhurbaşkanınca düzenlenir.

Cumhurbaşkanı katılamadığı zamanlar Millî GüvenlikKurulu Başbakanın başkanlığında toplanır.

Millî Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliğinin teşkilatı vegörevleri kanunla düzenlenir.

82

DİLEK-anayasa

III. Olağanüstü yönetim usulleriA. Olağanüstü haller1. Tabiî afet ve ağır ekonomik bunalım sebebiyle

olağanüstü hal ilânıMADDE 119- Tabiî afet, tehlikeli salgın hastalıklar veya ağır

ekonomik bunalım hallerinde, Cumhurbaşkanı başkanlığındatoplanan Bakanlar Kurulu, yurdun bir veya birden fazlabölgesinde veya bütününde süresi altı ayı geçmemek üzereolağanüstü hal ilân edebilir.

2. Şiddet olaylarının yaygınlaşması ve kamu düzenininciddî şekilde bozulması sebepleriyle olağanüstü hal ilânı

MADDE 120- Anayasa ile kurulan hür demokrasi düzeniniveya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelik yaygınşiddet hareketlerine ait ciddî belirtilerin ortaya çıkması veyaşiddet olayları sebebiyle kamu düzeninin ciddî şekilde bozulmasıhallerinde, Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan BakanlarKurulu, Milli Güvenlik Kurulunun da görüşünü aldıktan sonrayurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya bütününde, süresialtı ayı geçmemek üzere olağanüstü hal ilân edebilir.

3. Olağanüstü hallerle ilgili düzenlemeMADDE 121- Anayasanın 119 ve 120 nci maddeleri

uyarınca olağanüstü hal ilânına karar verilmesi durumunda, bukarar Resmî Gazetede yayımlanır ve hemen Türkiye BüyükMillet Meclisinin onayına sunulur. Türkiye Büyük Millet Meclisitatilde ise derhal toplantıya çağırılır. Meclis, olağanüstü halsüresini değiştirebilir, Bakanlar Kurulunun istemi üzerine, herdefasında dört ayı geçmemek üzere, süreyi uzatabilir veyaolağanüstü hali kaldırabilir.

83

DİLEK-anayasa

119 uncu madde uyarınca ilân edilen olağanüstü hallerdevatandaşlar için getirilecek para, mal ve çalışma yükümlülükleriile olağanüstü hallerin her türü için ayrı ayrı geçerli olmak üzere,Anayasanın 15 inci maddesindeki ilkeler doğrultusunda temelhak ve hürriyetlerin nasıl sınırlanacağı veya nasıl durdurulacağı,halin gerektirdiği tedbirlerin nasıl ve ne suretle alınacağı, kamuhizmeti görevlilerine ne gibi yetkiler verileceği, görevlilerindurumlarında ne gibi değişiklikler yapılacağı ve olağanüstüyönetim usulleri, Olağanüstü Hal Kanununda düzenlenir.

Olağanüstü hal süresince, Cumhurbaşkanının başkanlığındatoplanan Bakanlar Kurulu, olağanüstü halin gerekli kıldığıkonularda, kanun hükmünde kararnameler çıkarabilir. Bukararnameler, Resmî Gazetede yayımlanır ve aynı gün TürkiyeBüyük Millet Meclisinin onayına sunulur; bunların Meclisceonaylanmasına ilişkin süre ve usul, İçtüzükte belirlenir.

B. Sıkıyönetim, seferberlik ve savaş haliMADDE 122- Anayasanın tanıdığı hür demokrasi düzenini

veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelen veolağanüstü hal ilânını gerektiren hallerden daha vahim şiddethareketlerinin yaygınlaşması veya savaş hali, savaşı gerektirecekbir durumun başgöstermesi, ayaklanma olması veya vatan veyaCumhuriyete karşı kuvvetli ve eylemli bir kalkışmanın veyaülkenin ve milletin bölünmezliğini içten veya dıştan tehlikeyedüşüren şiddet hareketlerinin yaygınlaşması sebepleriyle,Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu, MillîGüvenlik Kurulunun da görüşünü aldıktan sonra, süresi altı ayıaşmamak üzere yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veyabütününde sıkıyönetim ilân edebilir. Bu karar, derhal Resmî

84

DİLEK-anayasa

Gazetede yayımlanır ve aynı gün Türkiye Büyük MilletMeclisinin onayına sunulur. Türkiye Büyük Millet Meclisitoplantı halinde değilse hemen toplantıya çağırılır. TürkiyeBüyük Millet Meclisi gerekli gördüğü takdirde sıkıyönetimsüresini kısaltabilir, uzatabilir veya sıkıyönetimi kaldırabilir.

Sıkıyönetim süresinde, Cumhurbaşkanının başkanlığındatoplanan Bakanlar Kurulu sıkıyönetim halinin gerekli kıldığıkonularda kanun hükmünde kararname çıkarabilir.

Bu kararnameler Resmî Gazetede yayımlanır ve aynı günTürkiye Büyük Millet Meclisinin onayına sunulur. BunlarınMeclisce onaylanmasına ilişkin süre ve usul İçtüzükte belirlenir.

Sıkıyönetimin her defasında dört ayı aşmamak üzereuzatılması, Türkiye Büyük Millet Meclisinin kararına bağlıdır.Savaş hallerinde bu dört aylık süre aranmaz.

Sıkıyönetim, seferberlik ve savaş hallerinde hangi hükümlerinuygulanacağı ve işlemlerin nasıl yürütüleceği, idare ile olanilişkileri, hürriyetlerin nasıl kısıtlanacağı veya durdurulacağı vesavaş veya savaşı gerektirecek bir durumun başgöstermesi halindevatandaşlar için getirilecek yükümlülükler kanunla düzenlenir.

Sıkıyönetim komutanları Genelkurmay Başkanlığına bağlıolarak görev yaparlar.

IV. İdareA. İdarenin esasları1. İdarenin bütünlüğü ve kamu tüzelkişiliğiMADDE 123- İdare, kuruluş ve görevleriyle bir bütündür

ve kanunla düzenlenir.

85

DİLEK-anayasa

İdarenin kuruluş ve görevleri, merkezden yönetim veyerinden yönetim esaslarına dayanır.

Kamu tüzelkişiliği, ancak kanunla veya kanunun açıkçaverdiği yetkiye dayanılarak kurulur.

2. YönetmeliklerMADDE 124- Başbakanlık, bakanlıklar ve kamu tüzelkişileri,

kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve tüzüklerinuygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara aykırı olmamakşartıyla, yönetmelikler çıkarabilirler.

Hangi yönetmeliklerin Resmî Gazetede yayımlanacağıkanunda belirtilir.

B. Yargı yoluMADDE 125- İdarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı

yargı yolu açıktır. (Ek cümleler: 13/8/1999-4446/2 md.) Kamuhizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerindebunlardan doğan uyuşmazlıkların millî veya milletlerarası tahkimyoluyla çözülmesi öngörülebilir. Milletlerarası tahkime ancakyabancılık unsuru taşıyan uyuşmazlıklar için gidilebilir.

Cumhurbaşkanının tek başına yapacağı işlemler ile YüksekAskerî Şûranın kararları yargı denetimi dışındadır. (Ek cümle:12/9/2010-5982/11 md.) Ancak, Yüksek Askerî Şûranın terfiişlemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayırma hariç hertürlü ilişik kesme kararlarına karşı yargı yolu açıktır.

İdarî işlemlere karşı açılacak davalarda süre, yazılı bildirimtarihinden başlar.

86

DİLEK-anayasa

(Değişik: 12/9/2010-5982/11 md.) Yargı yetkisi, idarî eylemve işlemlerin hukuka uygunluğunun denetimi ile sınırlı olup,hiçbir surette yerindelik denetimi şeklinde kullanılamaz.Yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esaslara uygunolarak yerine getirilmesini kısıtlayacak, idarî eylem ve işlemniteliğinde veya takdir yetkisini kaldıracak biçimde yargı kararıverilemez.

İdarî işlemin uygulanması halinde telafisi güç veya imkânsızzararların doğması ve idarî işlemin açıkça hukuka aykırı olmasışartlarının birlikte gerçekleşmesi durumunda gerekçe gösterilerekyürütmenin durdurulmasına karar verilebilir.

Kanun, olağanüstü hallerde, sıkıyönetim, seferberlik vesavaş halinde ayrıca millî güvenlik, kamu düzeni, genel sağlıknedenleri ile yürütmenin durdurulması kararı verilmesinisınırlayabilir.

İdare, kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı ödemekleyükümlüdür.

C. İdarenin kuruluşu1. Merkezî idareMADDE 126- Türkiye, merkezî idare kuruluşu bakımından,

coğrafya durumuna, ekonomik şartlara ve kamu hizmetleriningereklerine göre, illere; iller de diğer kademeli bölümlere ayrılır.

İllerin idaresi yetki genişliği esasına dayanır.Kamu hizmetlerinin görülmesinde verim ve uyum sağlamak

amacıyla, birden çok ili içine alan merkezî idare teşkilatıkurulabilir. Bu teşkilatın görev ve yetkileri kanunla düzenlenir.

87

DİLEK-anayasa

2. Mahallî idarelerMADDE 127- Mahallî idareler; il, belediye veya köy

halkının mahallî müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere kuruluşesasları kanunla belirtilen ve karar organları, gene kanundagösterilen, seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamutüzelkişileridir.

Mahallî idarelerin kuruluş ve görevleri ile yetkileri, yerindenyönetim ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir.

(Değişik: 23/7/1995-4121/12 md.) Mahallî idarelerinseçimleri, 67 nci maddedeki esaslara göre beş yılda bir yapılır.Ancak, milletvekili genel veya ara seçiminden önceki veyasonraki bir yıl içinde yapılması gereken mahallî idarelerorganlarına veya bu organların üyelerine ilişkin genel veya araseçimler milletvekili genel veya ara seçimleriyle birlikte yapılır.Kanun, büyük yerleşim merkezleri için özel yönetim biçimlerigetirebilir.

Mahallî idarelerin seçilmiş organlarının, organlık sıfatınıkazanmalarına ilişkin itirazların çözümü ve kaybetmeleri,konusundaki denetim yargı yolu ile olur. Ancak, görevleri ileilgili bir suç sebebi ile hakkında soruşturma veya kovuşturmaaçılan mahallî idare organları veya bu organların üyelerini,İçişleri Bakanı, geçici bir tedbir olarak, kesin hükme kadaruzaklaştırabilir.

Merkezî idare, mahallî idareler üzerinde, mahallî hizmetlerinidarenin bütünlüğü ilkesine uygun şekilde yürütülmesi, kamugörevlerinde birliğin sağlanması, toplum yararının korunması vemahallî ihtiyaçların gereği gibi karşılanması amacıyla, kanundabelirtilen esas ve usuller dairesinde idarî vesayet yetkisine sahiptir.

88

DİLEK-anayasa

Mahallî idarelerin belirli kamu hizmetlerinin görülmesiamacı ile, kendi aralarında Bakanlar Kurulunun izni ile birlikkurmaları, görevleri, yetkileri, maliye ve kolluk işleri ve merkezîidare ile karşılıklı bağ ve ilgileri kanunla düzenlenir. Bu idarelere,görevleri ile orantılı gelir kaynakları sağlanır.

D. Kamu hizmeti görevlileriyle ilgili hükümler1. Genel ilkelerMADDE 128- Devletin, kamu iktisadî teşebbüsleri ve diğer

kamu tüzelkişilerinin genel idare esaslarına göre yürütmekleyükümlü oldukları kamu hizmetlerinin gerektirdiği aslî ve sürekligörevler, memurlar ve diğer kamu görevlileri eliyle görülür.

Memurların ve diğer kamu görevlilerinin nitelikleri,atanmaları, görev ve yetkileri, hakları ve yükümlülükleri, aylık veödenekleri ve diğer özlük işleri kanunla düzenlenir. (Ek cümle:12/9/2010-5982/12 md.) Ancak, malî ve sosyal haklara ilişkintoplu sözleşme hükümleri saklıdır.

Üst kademe yöneticilerinin yetiştirilme usul ve esasları,kanunla özel olarak düzenlenir.

2. Görev ve sorumlulukları, disiplin kovuşturulmasındagüvence

MADDE 129- Memurlar ve diğer kamu görevlileri Anayasave kanunlara sadık kalarak faaliyette bulunmakla yükümlüdürler.

Memurlar ve diğer kamu görevlileri ile kamu kurumuniteliğindeki meslek kuruluşları ve bunların üst kuruluşlarımensuplarına savunma hakkı tanınmadıkça disiplin cezası verilemez.

(Değişik: 12/9/2010-5982/13 md.) Disiplin kararları yargıdenetimi dışında bırakılamaz.

89

DİLEK-anayasa

Silahlı Kuvvetler mensupları ile hâkimler ve savcılarhakkındaki hükümler saklıdır.

Memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yetkilerinikullanırken işledikleri kusurlardan doğan tazminat davaları,kendilerine rücu edilmek kaydıyla ve kanunun gösterdiği şekilve şartlara uygun olarak, ancak idare aleyhine açılabilir.

Memurlar ve diğer kamu görevlileri hakkında işledikleriiddia edilen suçlardan ötürü ceza kovuşturması açılması, kanunlabelirlenen istisnalar dışında, kanunun gösterdiği idarî merciiniznine bağlıdır.

E. Yükseköğretim kurumları ve üst kuruluşları1. Yükseköğretim kurumlarıMADDE 130- Çağdaş eğitim-öğretim esaslarına dayanan bir

düzen içinde milletin ve ülkenin ihtiyaçlarına uygun insan gücüyetiştirmek amacı ile; ortaöğretime dayalı çeşitli düzeylerdeeğitim-öğretim, bilimsel araştırma, yayın ve danışmanlıkyapmak, ülkeye ve insanlığa hizmet etmek üzere çeşitlibirimlerden oluşan kamu tüzelkişiliğine ve bilimsel özerkliğesahip üniversiteler Devlet tarafından kanunla kurulur.

Kanunda gösterilen usul ve esaslara göre, kazanç amacınayönelik olmamak şartı ile vakıflar tarafından, Devletin gözetimve denetimine tâbi yükseköğretim kurumları kurulabilir.

Kanun, üniversitelerin ülke sathına dengeli bir biçimdeyayılmasını gözetir.

Üniversiteler ile öğretim üyeleri ve yardımcıları serbestçe hertürlü bilimsel araştırma ve yayında bulunabilirler. Ancak, bu yetki,Devletin varlığı ve bağımsızlığı ve milletin ve ülkenin bütünlüğüve bölünmezliği aleyhinde faaliyette bulunma serbestliği vermez.

90

DİLEK-anayasa

Üniversiteler ve bunlara bağlı birimler, Devletin gözetimi vedenetimi altında olup, güvenlik hizmetleri Devletçe sağlanır.

Kanunun belirlediği usul ve esaslara göre; rektörlerCumhurbaşkanınca, dekanlar ise Yükseköğretim Kuruluncaseçilir ve atanır.

Üniversite yönetim ve denetim organları ile öğretimelemanları; Yükseköğretim Kurulunun veya üniversitelerinyetkili organlarının dışında kalan makamlarca her ne suretleolursa olsun görevlerinden uzaklaştırılamazlar.

(Değişik: 29/10/2005-5428/1 md.) Üniversitelerin hazırladığıbütçeler; Yükseköğretim Kurulunca tetkik ve onaylandıktansonra Millî Eğitim Bakanlığına sunulur ve merkezî yönetimbütçesinin bağlı olduğu esaslara uygun olarak işleme tâbitutularak yürürlüğe konulur ve denetlenir.

Yükseköğretim kurumlarının kuruluş ve organları ileişleyişleri ve bunların seçimleri, görev, yetki ve sorumluluklarıüniversiteler üzerinde Devletin gözetim ve denetim hakkınıkullanma usulleri, öğretim elemanlarının görevleri, unvanları,atama, yükselme ve emeklilikleri, öğretim elemanı yetiştirme,üniversitelerin ve öğretim elemanlarının kamu kuruluşları vediğer kurumlar ile ilişkileri, öğretim düzeyleri ve süreleri,yükseköğretime giriş, devam ve alınacak harçlar, Devletinyapacağı yardımlar ile ilgili ilkeler, disiplin ve ceza işleri, malîişler, özlük hakları, öğretim elemanlarının uyacakları koşullar,üniversitelerarası ihtiyaçlara göre öğretim elemanlarınıngörevlendirilmesi, öğrenimin ve öğretimin hürriyet ve teminatiçinde ve çağdaş bilim ve teknoloji gereklerine göre yürütülmesi,Yükseköğretim Kuruluna ve üniversitelere Devletin sağladığımalî kaynakların kullanılması kanunla düzenlenir.

91

DİLEK-anayasa

Vakıflar tarafından kurulan yükseköğretim kurumları, malîve idarî konuları dışındaki akademik çalışmaları, öğretimelemanlarının sağlanması ve güvenlik yönlerinden, Devlet eliylekurulan yükseköğretim kurumları için Anayasada belirtilenhükümlere tâbidir.

2. Yükseköğretim üst kuruluşlarıMADDE 131- Yükseköğretim kurumlarının öğretimini

planlamak, düzenlemek, yönetmek, denetlemek, yükseköğretimkurumlarındaki eğitim- öğretim ve bilimsel araştırma faaliyetleriniyönlendirmek bu kurumların kanunda belirtilen amaç ve ilkelerdoğrultusunda kurulmasını, geliştirilmesini ve üniversiteleretahsis edilen kaynakların etkili bir biçimde kullanılmasınısağlamak ve öğretim elemanlarının yetiştirilmesi için planlamayapmak maksadı ile Yükseköğretim Kurulu kurulur.

(Değişik: 7/5/2004-5170/8 md.) Yükseköğretim Kurulu,üniversiteler ve Bakanlar Kurulunca seçilen ve sayıları,nitelikleri, seçilme usulleri kanunla belirlenen adaylar arasındanrektörlük ve öğretim üyeliğinde başarılı hizmet yapmışprofesörlere öncelik vermek sureti ile Cumhurbaşkanınca atananüyeler ve Cumhurbaşkanınca doğrudan doğruya seçilenüyelerden kurulur.

Kurulun teşkilatı, görev, yetki, sorumluluğu ve çalışmaesasları kanunla düzenlenir.

3. Yükseköğretim kurumlarından özel hükümlere tâbiolanlar

MADDE 132- Türk Silahlı Kuvvetleri ve emniyet teşkilatınabağlı yükseköğretim kurumları özel kanunlarının hükümlerinetâbidir.

92

DİLEK-anayasa

F. Radyo ve Televizyon Üst Kurulu, radyo ve televizyonkuruluşları ve kamuyla ilişkili haber ajansları (*)

MADDE 133- (Değişik: 8/7/1993- 3913/1 md.)Radyo ve televizyon istasyonları kurmak ve işletmek

kanunla düzenlenecek şartlar çerçevesinde serbesttir.(Ek fıkra: 21/6/2005-5370/1 md.) Radyo ve televizyon

faaliyetlerini düzenlemek ve denetlemek amacıyla kurulan Radyove Televizyon Üst Kurulu dokuz üyeden oluşur. Üyeler, siyasîparti gruplarının üye sayısı oranında belirlenecek üye sayısınınikişer katı olarak gösterecekleri adaylar arasından, her siyasî partigrubuna düşen üye sayısı esas alınmak suretiyle Türkiye BüyükMillet Meclisi Genel Kurulunca seçilir. Radyo ve Televizyon ÜstKurulunun kuruluşu, görev ve yetkileri, üyelerinin nitelikleri,seçim usulleri ve görev süreleri kanunla düzenlenir.

Devletçe kamu tüzelkişiliği olarak kurulan tek radyo vetelevizyon kurumu ile kamu tüzelkişilerinden yardım gören haberajanslarının özerkliği ve yayınlarının tarafsızlığı esastır.

G. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek KurumuMADDE 134- Atatürkçü düşünceyi, Atatürk ilke ve inkılâplarını,

Türk kültürünü, Türk tarihini ve Türk dilini bilimsel yoldanaraştırmak, tanıtmak ve yaymak ve yayınlar yapmak amacıyla;Atatürk’ün manevî himayelerinde, Cumhurbaşkanının gözetimve desteğinde, Başbakanlığa bağlı; Atatürk Araştırma Merkezi,Türk Dil Kurumu, Türk Tarih Kurumu ve Atatürk KültürMerkezinden oluşan, kamu tüzelkişiliğine sahip “Atatürk Kültür,Dil ve Tarih Yüksek Kurumu” kurulur.

93

DİLEK-anayasa

(*) Bu maddenin kenar başlığı, “F. Radyo ve Televizyon İdaresi ve kamuylailişkili haber ajansları” iken, 8/7/1993 tarihli ve 3913 sayılı Kanunun 1 ncimaddesiyle " F. Radyo ve televizyon kuruluşları ve kamuyla ilişkili haberajansları" şeklinde değiştirilmiş; daha sonra, 21/6/2005 tarihli ve 5370sayılı Kanunun 1 inci maddesiyle yeniden değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.

Türk Dil Kurumu ile Türk Tarih Kurumu için Atatürk’ünvasiyetnamesinde belirtilen malî menfaatler saklı olupkendilerine tahsis edilir.

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumunun; kuruluşu,organları, çalışma usulleri ve özlük işleri ile kuruluşuna dahilkurumlar üzerindeki yetkileri kanunla düzenlenir.

H. Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarıMADDE 135- Kamu kurumu niteliğindeki meslek

kuruluşları ve üst kuruluşları; belli bir mesleğe mensup olanlarınmüşterek ihtiyaçlarını karşılamak, meslekî faaliyetlerinikolaylaştırmak, mesleğin genel menfaatlere uygun olarakgelişmesini sağlamak, meslek mensuplarının birbirleri ile ve halkile olan ilişkilerinde dürüstlüğü ve güveni hâkim kılmak üzeremeslek disiplini ve ahlâkını korumak maksadı ile kanunlakurulan ve organları kendi üyeleri tarafından kanunda gösterilenusullere göre yargı gözetimi altında, gizli oyla seçilen kamutüzelkişilikleridir.

Kamu kurum ve kuruluşları ile kamu iktisadî teşebbüslerindeaslî ve sürekli görevlerde çalışanların meslek kuruluşlarına girmemecburiyeti aranmaz.

(Değişik: 23/7/1995- 4121/13 md.) Bu meslek kuruluşları,kuruluş amaçları dışında faaliyette bulunamazlar.

(Değişik: 23/7/1995- 4121/13 md.) Bu meslek kuruluşları veüst kuruluşları organlarının seçimlerinde siyasî partiler adaygösteremezler.

(Değişik: 23/7/1995- 4121/13 md.) Bu meslek kuruluşlarıüzerinde Devletin idarî ve malî denetimine ilişkin kurallarkanunla düzenlenir.

94

DİLEK-anayasa

(Değişik: 23/7/1995- 4121/13 md.) Amaçları dışında faaliyetgösteren meslek kuruluşlarının sorumlu organlarının görevine,kanunun belirlediği merciin veya Cumhuriyet savcısının istemiüzerine mahkeme kararıyla son verilir ve yerlerine yenileri seçtirilir.

(Değişik: 23/7/1995- 4121/13 md.) Ancak, millî güvenliğin,kamu düzeninin, suç işlenmesini veya suçun devamını önlemeninyahut yakalamanın gerektirdiği hallerde gecikmede sakıncavarsa, kanunla bir merci, meslek kuruluşlarını veya üstkuruluşlarını faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. Bu merciinkararı, yirmidört saat içerisinde görevli hâkimin onayına sunulur.Hâkim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, bu idarîkarar kendiliğinden yürürlükten kalkar.

İ. Diyanet İşleri BaşkanlığıMADDE 136- Genel idare içinde yer alan Diyanet İşleri

Başkanlığı, lâiklik ilkesi doğrultusunda, bütün siyasî görüş vedüşünüşlerin dışında kalarak ve milletçe dayanışma ve bütünleşmeyiamaç edinerek, özel kanununda gösterilen görevleri yerine getirir.

J. Kanunsuz emirMADDE 137- Kamu hizmetlerinde herhangi bir sıfat ve

suretle çalışmakta olan kimse, üstünden aldığı emri, yönetmelik,tüzük, kanun veya Anayasa hükümlerine aykırı görürse, yerinegetirmez ve bu aykırılığı o emri verene bildirir. Ancak, üstüemrinde ısrar eder ve bu emrini yazı ile yenilerse, emir yerinegetirilir; bu halde, emri yerine getiren sorumlu olmaz.

Konusu suç teşkil eden emir, hiçbir suretle yerine getirilmez;yerine getiren kimse sorumluluktan kurtulamaz.

Askerî hizmetlerin görülmesi ve acele hallerde kamu düzenive kamu güvenliğinin korunması için kanunla gösterilenistisnalar saklıdır.

95

DİLEK-anayasa

ÜÇÜNCÜ BÖLÜMYargı

I. Genel hükümlerA. Mahkemelerin bağımsızlığıMADDE 138- Hâkimler, görevlerinde bağımsızdırlar;

Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdanî kanaatlerinegöre hüküm verirler.

Hiçbir organ, makam, merci veya kişi, yargı yetkisininkullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimatveremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz.

Görülmekte olan bir dava hakkında Yasama Meclisinde yargıyetkisinin kullanılması ile ilgili soru sorulamaz, görüşmeyapılamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz.

Yasama ve yürütme organları ile idare, mahkeme kararlarınauymak zorundadır; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarınıhiçbir suretle değiştiremez ve bunların yerine getirilmesinigeciktiremez.

B. Hâkimlik ve savcılık teminatıMADDE 139- Hâkimler ve savcılar azlolunamaz, kendileri

istemedikçe Anayasada gösterilen yaştan önce emekliye ayrılamaz;bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa,aylık, ödenek ve diğer özlük haklarından yoksun kılınamaz.

Meslekten çıkarılmayı gerektiren bir suçtan dolayı hükümgiymiş olanlar, görevini sağlık bakımından yerine getiremeyeceğikesin olarak anlaşılanlar veya meslekte kalmalarının uygunolmadığına karar verilenler hakkında kanundaki istisnalar saklıdır.

96

DİLEK-anayasa

C. Hâkimlik ve savcılık mesleğiMADDE 140- Hâkimler ve savcılar adlî ve idarî yargı hâkim

ve savcıları olarak görev yaparlar. Bu görevler meslekten hâkimve savcılar eliyle yürütülür.

Hâkimler, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatıesaslarına göre görev ifa ederler.

Hâkim ve savcıların nitelikleri, atanmaları, hakları ve ödevleri,aylık ve ödenekleri, meslekte ilerlemeleri, görevlerinin ve görevyerlerinin geçici veya sürekli olarak değiştirilmesi, haklarındadisiplin kovuşturması açılması ve disiplin cezası verilmesi,görevleriyle ilgili veya görevleri sırasında işledikleri suçlarındandolayı soruşturma yapılması ve yargılanmalarına karar verilmesi,meslekten çıkarmayı gerektiren suçluluk veya yetersizlik halleri vemeslek içi eğitimleri ile diğer özlük işleri mahkemelerin bağımsızlığıve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.

Hâkimler ve savcılar altmışbeş yaşını bitirinceye kadarhizmet görürler; askerî hâkimlerin yaş haddi, yükselme veemeklilikleri kanunda gösterilir.

Hâkimler ve savcılar, kanunda belirtilenlerden başka, resmîve özel hiçbir görev alamazlar.

Hâkimler ve savcılar idarî görevleri yönünden AdaletBakanlığına bağlıdırlar.

Hâkim ve savcı olup da adalet hizmetindeki idarî görevlerdeçalışanlar, hâkimler ve savcılar hakkındaki hükümlere tâbidirler.Bunlar, hâkimler ve savcılara ait esaslar dairesinde sınıflandırılırve derecelendirilirler, hâkimlere ve savcılara tanınan her türlühaklardan yararlanırlar.

97

DİLEK-anayasa

D. Duruşmaların açık ve kararların gerekçeli olmasıMADDE 141- Mahkemelerde duruşmalar herkese açıktır.

Duruşmaların bir kısmının veya tamamının kapalı yapılmasınaancak genel ahlâkın veya kamu güvenliğinin kesin olarak gereklikıldığı hallerde karar verilebilir.

Küçüklerin yargılanması hakkında kanunla özel hükümlerkonulur.

Bütün mahkemelerin her türlü kararları gerekçeli olarak yazılır.Davaların en az giderle ve mümkün olan süratle

sonuçlandırılması, yargının görevidir.E. Mahkemelerin kuruluşuMADDE 142- Mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri,

işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzenlenir.F. Devlet Güvenlik MahkemeleriMADDE 143- (Mülga: 7/5/2004-5170/9 md.)G. Adalet hizmetlerinin denetimi (*)MADDE 144 – (Değişik: 12/9/2010-5982/14 md.)Adalet hizmetleri ile savcıların idarî görevleri yönünden

Adalet Bakanlığınca denetimi, adalet müfettişleri ile hâkim vesavcı mesleğinden olan iç denetçiler; araştırma, inceleme vesoruşturma işlemleri ise adalet müfettişleri eliyle yapılır. Bunailişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

98

DİLEK-anayasa

(*) Bu maddenin kenar başlığı, “G. Hâkim ve savcıların denetimi” iken,12/9/2010 tarihli ve 5982 sayılı Kanunun 14 üncü maddesiyle değiştirilmişve metne işlenmiştir.

H. Askerî yargıMADDE 145 – (Değişik: 12/9/2010-5982/15 md.)Askerî yargı, askerî mahkemeler ve disiplin mahkemeleri

tarafından yürütülür. Bu mahkemeler; asker kişiler tarafındanişlenen askerî suçlar ile bunların asker kişiler aleyhine veyaaskerlik hizmet ve görevleriyle ilgili olarak işledikleri suçlara aitdavalara bakmakla görevlidir. Devletin güvenliğine, anayasaldüzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlara ait davalar her haldeadliye mahkemelerinde görülür.

Savaş hali haricinde, asker olmayan kişiler askerîmahkemelerde yargılanamaz.

Askerî mahkemelerin savaş halinde hangi suçlar ve hangikişiler bakımından yetkili oldukları; kuruluşları ve gerektiğindebu mahkemelerde adlî yargı hâkim ve savcılarınıngörevlendirilmeleri kanunla düzenlenir.

Askerî yargı organlarının kuruluşu, işleyişi, askerî hâkimlerinözlük işleri, askerî savcılık görevlerini yapan askerî hâkimleringörevli bulundukları komutanlıkla ilişkileri, mahkemelerinbağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.

II. Yüksek mahkemelerA. Anayasa Mahkemesi1. KuruluşuMADDE 146- (Değişik: 12/9/2010-5982/16 md.)Anayasa Mahkemesi onyedi üyeden kurulur.Türkiye Büyük Millet Meclisi; iki üyeyi Sayıştay Genel

Kurulunun kendi başkan ve üyeleri arasından, her boş yer içingösterecekleri üçer aday içinden, bir üyeyi ise baro başkanlarının

99

DİLEK-anayasa

serbest avukatlar arasından gösterecekleri üç aday içindenyapacağı gizli oylamayla seçer. Türkiye Büyük Millet Meclisindeyapılacak bu seçimde, her boş üyelik için ilk oylamada üye tamsayısının üçte iki ve ikinci oylamada üye tam sayısının saltçoğunluğu aranır. İkinci oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa,bu oylamada en çok oy alan iki aday için üçüncü oylama yapılır;üçüncü oylamada en fazla oy alan aday üye seçilmiş olur.

Cumhurbaşkanı; üç üyeyi Yargıtay, iki üyeyi Danıştay, birüyeyi Askerî Yargıtay, bir üyeyi Askerî Yüksek İdare Mahkemesigenel kurullarınca kendi başkan ve üyeleri arasından her boş yeriçin gösterecekleri üçer aday içinden; en az ikisi hukukçu olmaküzere üç üyeyi Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi olmayanyükseköğretim kurumlarının hukuk, iktisat ve siyasal bilimlerdallarında görev yapan öğretim üyeleri arasından göstereceği üçeraday içinden; dört üyeyi üst kademe yöneticileri, serbest avukatlar,birinci sınıf hâkim ve savcılar ile en az beş yıl raportörlük yapmışAnayasa Mahkemesi raportörleri arasından seçer.

Yargıtay, Danıştay, Askerî Yargıtay, Askerî Yüksek İdareMahkemesi ve Sayıştay genel kurulları ile YükseköğretimKurulundan Anayasa Mahkemesi üyeliğine aday göstermek içinyapılacak seçimlerde, her boş üyelik için, en fazla oy alan üç kişiaday gösterilmiş sayılır. Baro başkanlarının serbest avukatlararasından gösterecekleri üç aday için yapılacak seçimde en fazlaoy alan üç kişi aday gösterilmiş sayılır. (*)

100

DİLEK-anayasa

(*) Bu fıkranın birinci cümlesindeki “her boş üyelik için,” ibaresinden sonra gelen“... bir üye ancak bir aday için oy kullanabilir; ...” ve ikinci cümlesindeki“yapılacak seçimde” ibaresinden sonra gelen “… de her bir baro başkanı ancakbir aday için oy kullanabilir ve …” ibareleri Anayasa Mahkemesinin 7/7/2010tarihli ve E.:2010/49, K.:2010/87 sayılı Kararı ile iptal edilmiştir. (R.G.:1/8/2010 -Mükerrer 27659)

Anayasa Mahkemesine üye seçilebilmek için, kırkbeş yaşındoldurulmuş olması kaydıyla; yükseköğretim kurumları öğretimüyelerinin profesör veya doçent unvanını kazanmış, avukatlarınen az yirmi yıl fiilen avukatlık yapmış, üst kademe yöneticilerininyükseköğrenim görmüş ve en az yirmi yıl kamu hizmetinde fiilençalışmış, birinci sınıf hâkim ve savcıların adaylık dahil en azyirmi yıl çalışmış olması şarttır.

Anayasa Mahkemesi üyeleri arasından gizli oyla ve üye tamsayısının salt çoğunluğu ile dört yıl için bir Başkan ve ikibaşkanvekili seçilir. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.

Anayasa Mahkemesi üyeleri aslî görevleri dışında resmîveya özel hiçbir görev alamazlar.

2. Üyelerin görev süresi ve üyeliğin sona ermesi (*)MADDE 147- (Değişik: 12/9/2010-5982/17 md.) Anayasa

Mahkemesi üyeleri oniki yıl için seçilirler. Bir kimse iki defaAnayasa Mahkemesi üyesi seçilemez. Anayasa Mahkemesiüyeleri altmışbeş yaşını doldurunca emekliye ayrılırlar. Zorunluemeklilik yaşından önce görev süresi dolan üyelerin başka birgörevde çalışmaları ve özlük işleri kanunla düzenlenir.

Anayasa Mahkemesi üyeliği, bir üyenin hâkimlikmesleğinden çıkarılmayı gerektiren bir suçtan dolayı hükümgiymesi halinde kendiliğinden; görevini sağlık bakımındanyerine getiremeyeceğinin kesin olarak anlaşılması halinde de,Anayasa Mahkemesi üye tamsayısının salt çoğunluğunun kararıile sona erer.

101

DİLEK-anayasa

(*) Bu maddenin kenar başlığı, “2. Üyeliğin sona ermesi” iken, 12/9/2010 tarihli ve5982 sayılı Kanunun 17 nci maddesiyle değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.

3. Görev ve yetkileriMADDE 148- (Değişik: 12/9/2010-5982/18 md.) Anayasa

Mahkemesi, kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin veTürkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün Anayasaya şekil veesas bakımlarından uygunluğunu denetler ve bireysel başvurularıkarara bağlar. Anayasa değişikliklerini ise sadece şekilbakımından inceler ve denetler. Ancak, olağanüstü hallerde,sıkıyönetim ve savaş hallerinde çıkarılan kanun hükmündekararnamelerin şekil ve esas bakımından Anayasaya aykırılığıiddiasıyla, Anayasa Mahkemesinde dava açılamaz.

Kanunların şekil bakımından denetlenmesi, son oylamanın,öngörülen çoğunlukla yapılıp yapılmadığı; Anayasadeğişikliklerinde ise, teklif ve oylama çoğunluğuna ve ivediliklegörüşülemeyeceği şartına uyulup uyulmadığı hususları ilesınırlıdır. Şekil bakımından denetleme, Cumhurbaşkanınca veyaTürkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin beşte biri tarafındanistenebilir. Kanunun yayımlandığı tarihten itibaren on güngeçtikten sonra, şekil bozukluğuna dayalı iptal davası açılamaz;def’i yoluyla da ileri sürülemez.

(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/18 md.) Herkes, Anayasadagüvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupaİnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamugücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesinebaşvurabilir. Başvuruda bulunabilmek için olağan kanunyollarının tüketilmiş olması şarttır.

(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/18 md.) Bireysel başvuruda, kanunyolunda gözetilmesi gereken hususlarda inceleme yapılamaz.

(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/18 md.) Bireysel başvuruyailişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

102

DİLEK-anayasa

(Değişik: 12/9/2010-5982/18 md.) Anayasa MahkemesiCumhurbaşkanını, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanını,Bakanlar Kurulu üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay,Askerî Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi Başkan veüyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcıvekilini, Hâkimler veSavcılar Yüksek Kurulu ve Sayıştay Başkan ve üyelerinigörevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılar.

(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/18 md.) Genelkurmay Başkanı,Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanları ile Jandarma GenelKomutanı da görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divandayargılanırlar.

Yüce Divanda, savcılık görevini Cumhuriyet Başsavcısıveya Cumhuriyet Başsavcıvekili yapar.

(Değişik: 12/9/2010-5982/18 md.) Yüce Divan kararlarınakarşı yeniden inceleme başvurusu yapılabilir. Genel Kurulunyeniden inceleme sonucunda verdiği kararlar kesindir.

Anayasa Mahkemesi, Anayasa ile verilen diğer görevleri deyerine getirir.

4. Çalışma ve yargılama usulüMADDE 149- (Değişik: 12/9/2010-5982/19 md.)Anayasa Mahkemesi, iki bölüm ve Genel Kurul halinde

çalışır. Bölümler, başkanvekili başkanlığında dört üyeninkatılımıyla toplanır. Genel Kurul, Mahkeme Başkanının veyaBaşkanın belirleyeceği başkanvekilinin başkanlığında en az onikiüye ile toplanır. Bölümler ve Genel Kurul, kararlarını saltçoğunlukla alır. Bireysel başvuruların kabul edilebilirlikincelemesi için komisyonlar oluşturulabilir.

103

DİLEK-anayasa

Siyasî partilere ilişkin dava ve başvurulara, iptal ve itirazdavaları ile Yüce Divan sıfatıyla yürütülecek yargılamalara GenelKurulca bakılır, bireysel başvurular ise bölümlerce kararabağlanır.

Anayasa değişikliğinde iptale, siyasî partilerin kapatılmasınaya da Devlet yardımından yoksun bırakılmasına karar verilebilmesiiçin toplantıya katılan üyelerin üçte iki oy çokluğu şarttır.

Şekil bozukluğuna dayalı iptal davaları AnayasaMahkemesince öncelikle incelenip karara bağlanır.

Anayasa Mahkemesinin kuruluşu, Genel Kurul vebölümlerin yargılama usulleri, Başkan, başkanvekilleri veüyelerin disiplin işleri kanunla; Mahkemenin çalışma esasları,bölüm ve komisyonların oluşumu ve işbölümü kendi yapacağıİçtüzükle düzenlenir.

Anayasa Mahkemesi Yüce Divan sıfatıyla baktığı davalardışında kalan işleri dosya üzerinde inceler. Ancak, bireyselbaşvurularda duruşma yapılmasına karar verilebilir. Mahkemeayrıca, gerekli gördüğü hallerde sözlü açıklamalarını dinlemeküzere ilgilileri ve konu üzerinde bilgisi olanları çağırabilir vesiyasî partilerin kapatılmasına ilişkin davalarda, YargıtayCumhuriyet Başsavcısından sonra kapatılması istenen siyasîpartinin genel başkanlığının veya tayin edeceği bir vekilinsavunmasını dinler.

5. İptal davasıMADDE 150- Kanunların, kanun hükmündeki kararnamelerin,

Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün veya bunlarınbelirli madde ve hükümlerinin şekil ve esas bakımından

104

DİLEK-anayasa

Anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesinde doğru-dan doğruya iptal davası açabilme hakkı, Cumhurbaşkanına,iktidar ve anamuhalefet partisi Meclis grupları ile TürkiyeBüyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az beşte biri tutarın-daki üyelere aittir. İktidarda birden fazla siyasi partinin bulun-ması halinde, iktidar partilerinin dava açma hakkını en fazlaüyeye sahip olan parti kullanır.

6. Dava açma süresiMADDE 151- Anayasa Mahkemesinde doğrudan doğruya

iptal davası açma hakkı, iptali istenen kanun, kanun hükmündekararname veya İçtüzüğün Resmî Gazetede yayımlanmasındanbaşlayarak altmış gün sonra düşer.

7. Anayasaya aykırılığın diğer mahkemelerde ilerisürülmesi

MADDE 152- Bir davaya bakmakta olan mahkeme,uygulanacak bir kanun veya kanun hükmünde kararnameninhükümlerini Anayasaya aykırı görürse veya taraflardan birininileri sürdüğü aykırılık iddiasının ciddî olduğu kanısına varırsa,Anayasa Mahkemesinin bu konuda vereceği karara kadar davayıgeri bırakır.

Mahkeme, Anayasaya aykırılık iddiasını ciddî görmezse buiddia, temyiz merciince esas hükümle birlikte karara bağlanır.

Anayasa Mahkemesi, işin kendisine gelişinden başlamaküzere beş ay içinde kararını verir ve açıklar. Bu süre içinde kararverilmezse mahkeme davayı yürürlükteki kanun hükümlerinegöre sonuçlandırır. Ancak, Anayasa Mahkemesinin kararı, esashakkındaki karar kesinleşinceye kadar gelirse, mahkeme bunauymak zorundadır.

105

DİLEK-anayasa

Anayasa Mahkemesinin işin esasına girerek verdiği redkararının Resmî Gazetede yayımlanmasından sonra on yılgeçmedikçe aynı kanun hükmünün Anayasaya aykırılığıiddiasıyla tekrar başvuruda bulunulamaz.

8. Anayasa Mahkemesinin kararlarıMADDE 153- Anayasa Mahkemesinin kararları kesindir.

İptal kararları gerekçesi yazılmadan açıklanamaz.Anayasa Mahkemesi bir kanun veya kanun hükmünde

kararnamenin tamamını veya bir hükmünü iptal ederken, kanunkoyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol açacak biçimdehüküm tesis edemez.

Kanun, kanun hükmünde kararname veya Türkiye BüyükMillet Meclisi İçtüzüğü ya da bunların hükümleri, iptalkararlarının Resmî Gazetede yayımlandığı tarihte yürürlüktenkalkar. Gereken hallerde Anayasa Mahkemesi iptal hükmününyürürlüğe gireceği tarihi ayrıca kararlaştırabilir. Bu tarih, kararınResmî Gazetede yayımlandığı günden başlayarak bir yılıgeçemez.

İptal kararının yürürlüğe girişinin ertelendiği durumlarda,Türkiye Büyük Millet Meclisi, iptal kararının ortaya çıkardığıhukukî boşluğu dolduracak kanun tasarı veya teklifini önceliklegörüşüp karara bağlar.

İptal kararları geriye yürümez.Anayasa Mahkemesi kararları Resmî Gazetede hemen

yayımlanır ve yasama, yürütme ve yargı organlarını, idaremakamlarını, gerçek ve tüzelkişileri bağlar.

106

DİLEK-anayasa

B. YargıtayMADDE 154- Yargıtay, adliye mahkemelerince verilen ve

kanunun başka bir adlî yargı merciine bırakmadığı karar vehükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen bellidavalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.

Yargıtay üyeleri, birinci sınıfa ayrılmış adlî yargı hâkim veCumhuriyet savcıları ile bu meslekten sayılanlar arasındanHâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca üye tamsayısının saltçoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir.

Yargıtay Birinci Başkanı, birinci başkanvekilleri ve dairebaşkanları kendi üyeleri arasından Yargıtay Genel Kurulunca üyetamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla dört yıl için seçilirler;süresi bitenler yeniden seçilebilirler.

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı ve CumhuriyetBaşsavcıvekili, Yargıtay Genel Kurulunun kendi üyeleriarasından gizli oyla belirleyeceği beşer aday arasındanCumhurbaşkanı tarafından dört yıl için seçilirler. Süresi bitenleryeniden seçilebilirler.

Yargıtayın kuruluşu, işleyişi, Başkan, başkanvekilleri, dairebaşkanları ve üyeleri ile Cumhuriyet Başsavcısı ve CumhuriyetBaşsavcıvekilinin nitelikleri ve seçim usulleri, mahkemelerinbağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.

C. DanıştayMADDE 155- Danıştay, idarî mahkemelerce verilen ve

kanunun başka bir idarî yargı merciine bırakmadığı karar vehükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen bellidavalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.

107

DİLEK-anayasa

(Değişik: 13/8/1999- 4446/3 md.) Danıştay, davaları görmek,Başbakan ve Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarıları,kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerihakkında iki ay içinde düşüncesini bildirmek, tüzük tasarılarınıincelemek, idarî uyuşmazlıkları çözmek ve kanunla gösterilendiğer işleri yapmakla görevlidir.

Danıştay üyelerinin dörtte üçü, birinci sınıf idarî yargı hâkimve savcıları ile bu meslekten sayılanlar arasından Hâkimler veSavcılar Yüksek Kurulu; dörtte biri, nitelikleri kanunda belirtilengörevliler arasından Cumhurbaşkanı; tarafından seçilir.

Danıştay Başkanı, Başsavcı, başkanvekilleri ve dairebaşkanları, kendi üyeleri arasından Danıştay Genel Kuruluncaüye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla dört yıl içinseçilirler. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.

Danıştayın, kuruluşu, işleyişi, Başkan, Başsavcı,başkanvekilleri, daire başkanları ile üyelerinin nitelikleri veseçim usulleri, idarî yargının özelliği, mahkemelerin bağımsızlığıve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.

D. Askerî YargıtayMADDE 156- Askerî Yargıtay, askerî mahkemelerden

verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Ayrıca, askerkişilerin kanunla gösterilen belli davalarına ilk ve son derecemahkemesi olarak bakar.

Askerî Yargıtay üyeleri birinci sınıf askerî hâkimlerarasından Askerî Yargıtay Genel Kurulunun üye tamsayısının saltçoğunluğu ve gizli oyla her boş yer için göstereceği üçer adayiçinden Cumhurbaşkanınca seçilir.

108

DİLEK-anayasa

Askerî Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, İkinci Başkanı ve dairebaşkanları Askerî Yargıtay üyeleri arasından rütbe ve kıdemsırasına göre atanırlar.

(Değişik: 12/9/2010-5982/20 md.) Askerî Yargıtayınkuruluşu, işleyişi, mensuplarının disiplin ve özlük işlerimahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına görekanunla düzenlenir.

E. Askerî Yüksek İdare MahkemesiMADDE 157- Askerî Yüksek İdare Mahkemesi, askerî

olmayan makamlarca tesis edilmiş olsa bile, asker kişileriilgilendiren ve askerî hizmete ilişkin idarî işlem ve eylemlerdendoğan uyuşmazlıkların yargı denetimini yapan ilk ve son derecemahkemesidir. Ancak, askerlik yükümlülüğünden doğanuyuşmazlıklarda ilgilinin asker kişi olması şartı aranmaz.

Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin askerî hâkim sınıfındanolan üyeleri, mahkemenin bu sınıftan olan başkan ve üyeleritamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oy ile birinci sınıf askerîhâkimler arasından her boş yer için gösterilecek üç aday içinden;hâkim sınıfından olmayan üyeleri, rütbe ve nitelikleri kanundagösterilen subaylar arasından, Genelkurmay Başkanlığınca herboş yer için gösterilecek üç aday içinden Cumhurbaşkanıncaseçilir.

Askerî hâkim sınıfından olmayan üyelerin görev süresi enfazla dört yıldır.

Mahkemenin Başkanı, Başsavcı ve daire başkanları hâkimsınıfından olanlar arasından rütbe ve kıdem sırasına göreatanırlar.

109

DİLEK-anayasa

(Değişik: 12/9/2010-5982/21 md.) Askerî Yüksek İdareMahkemesinin kuruluşu, işleyişi, yargılama usulleri,mensuplarının disiplin ve özlük işleri mahkemelerin bağımsızlığıve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.

F. Uyuşmazlık MahkemesiMADDE 158- Uyuşmazlık Mahkemesi adlî, idarî ve askerî

yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarınıkesin olarak çözümlemeye yetkilidir.

Uyuşmazlık Mahkemesinin kuruluşu, üyelerinin niteliklerive seçimleri ile işleyişi kanunla düzenlenir. Bu mahkemeninBaşkanlığını Anayasa Mahkemesince, kendi üyeleri arasındangörevlendirilen üye yapar.

Diğer mahkemelerle, Anayasa Mahkemesi arasındaki görevuyuşmazlıklarında, Anayasa Mahkemesinin kararı esas alınır.

III. Hâkimler ve Savcılar Yüksek KuruluMADDE 159- (Değişik: 12/9/2010-5982/22 md.)Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu, mahkemelerin

bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kurulur vegörev yapar.

Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu yirmiiki asıl ve onikiyedek üyeden oluşur; üç daire halinde çalışır.

Kurulun Başkanı Adalet Bakanıdır. Adalet BakanlığıMüsteşarı Kurulun tabiî üyesidir. Kurulun, dört asıl üyesi,nitelikleri kanunda belirtilen; yükseköğretim kurumlarının hukukdallarında görev yapan öğretim üyeleri ile avukatlar arasındanCumhurbaşkanınca, üç asıl ve üç yedek üyesi Yargıtay üyeleri

110

DİLEK-anayasa

arasından Yargıtay Genel Kurulunca, iki asıl ve iki yedek üyesiDanıştay üyeleri arasından Danıştay Genel Kurulunca, bir asıl vebir yedek üyesi Türkiye Adalet Akademisi Genel Kurulunca kendiüyeleri arasından, yedi asıl ve dört yedek üyesi birinci sınıf olup,birinci sınıfa ayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş adlî yargıhâkim ve savcıları arasından adlî yargı hâkim ve savcılarınca, üçasıl ve iki yedek üyesi birinci sınıf olup, birinci sınıfa ayrılmayıgerektiren nitelikleri yitirmemiş idarî yargı hâkim ve savcılarıarasından idarî yargı hâkim ve savcılarınca, dört yıl için seçilir.Süresi biten üyeler yeniden seçilebilir.(*)

Kurul üyeliği seçimi, üyelerin görev süresinin dolmasındanönceki altmış gün içinde yapılır. Cumhurbaşkanı tarafındanseçilen üyelerin görev süreleri dolmadan Kurul üyeliğininboşalması durumunda, boşalmayı takip eden altmış gün içinde,yeni üyelerin seçimi yapılır. Diğer üyeliklerin boşalması halinde,asıl üyenin yedeği tarafından kalan süre tamamlanır.

Yargıtay, Danıştay ve Türkiye Adalet Akademisi genelkurullarından seçilecek Kurul üyeliği için her üyenin, birinci sınıfadlî ve idarî yargı hâkim ve savcıları arasından seçilecek Kurulüyeliği için her hâkim ve savcının oy kullanacağı seçimlerde, enfazla oy alan adaylar sırasıyla asıl ve yedek üye seçilir. Buseçimler her dönem için bir defada ve gizli oyla yapılır. (**)

111

DİLEK-anayasa

(*) Bu fıkranın üçüncü cümlesindeki “hukuk,” ibaresinden sonra gelen “... iktisat vesiyasal bilimler ...” ve aynı cümledeki “öğretim üyeleri,” ibaresinden sonra gelen“… üst kademe yöneticileri …” ibareleri Anayasa Mahkemesinin 7/7/2010 tarihlive E.:2010/49, K.:2010/87 sayılı Kararı ile iptal edilmiştir. (R.G.:1/8/2010 -Mükerrer 27659)

(**) Bu fıkranın birinci cümlesindeki “her hâkim ve savcının;” ibaresinden sonragelen “... ancak bir aday için ...” ibaresi Anayasa Mahkemesinin 7/7/2010 tarihlive E.:2010/49, K.:2010/87 sayılı Kararı ile iptal edilmiştir. (R.G.:1/8/2010 -Mükerrer 27659)

Kurulun, Adalet Bakanı ile Adalet Bakanlığı Müsteşarıdışındaki asıl üyeleri, görevlerinin devamı süresince; kanundabelirlenenler dışında başka bir görev alamazlar veya Kurultarafından başka bir göreve atanamaz ve seçilemezler.

Kurulun yönetimi ve temsili Kurul Başkanına aittir. KurulBaşkanı dairelerin çalışmalarına katılamaz. Kurul, kendi üyeleriarasından daire başkanlarını ve daire başkanlarından birini debaşkanvekili olarak seçer. Başkan, yetkilerinden bir kısmınıbaşkanvekiline devredebilir.

Kurul, adlî ve idarî yargı hâkim ve savcılarını mesleğe kabuletme, atama ve nakletme, geçici yetki verme, yükselme ve birincisınıfa ayırma, kadro dağıtma, meslekte kalmaları uygungörülmeyenler hakkında karar verme, disiplin cezası verme,görevden uzaklaştırma işlemlerini yapar; Adalet Bakanlığının,bir mahkemenin kaldırılması veya yargı çevresinin değiştirilmesikonusundaki tekliflerini karara bağlar; ayrıca, Anayasa vekanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirir.

Hâkim ve savcıların görevlerini; kanun, tüzük,yönetmeliklere ve genelgelere (hâkimler için idarî niteliktekigenelgelere) uygun olarak yapıp yapmadıklarını denetleme;görevlerinden dolayı veya görevleri sırasında suç işleyipişlemediklerini, hal ve eylemlerinin sıfat ve görevleri icaplarınauyup uymadığını araştırma ve gerektiğinde haklarında incelemeve soruşturma işlemleri, ilgili dairenin teklifi ve Hâkimler veSavcılar Yüksek Kurulu Başkanının oluru ile Kurulmüfettişlerine yaptırılır. Soruşturma ve inceleme işlemleri,hakkında soruşturma ve inceleme yapılacak olandan dahakıdemli hâkim veya savcı eliyle de yaptırılabilir.

112

DİLEK-anayasa

Kurulun meslekten çıkarma cezasına ilişkin olanlar dışındakikararlarına karşı yargı mercilerine başvurulamaz.

Kurula bağlı Genel Sekreterlik kurulur. Genel Sekreter,birinci sınıf hâkim ve savcılardan Kurulun teklif ettiği üç adayarasından Kurul Başkanı tarafından atanır. Kurul müfettişleri ileKurulda geçici veya sürekli olarak çalıştırılacak hâkim vesavcıları, muvafakatlerini alarak atama yetkisi Kurula aittir.

Adalet Bakanlığının merkez, bağlı ve ilgili kuruluşlarındageçici veya sürekli olarak çalıştırılacak hâkim ve savcılar ileadalet müfettişlerini ve hâkim ve savcı mesleğinden olan içdenetçileri, muvafakatlerini alarak atama yetkisi Adalet Bakanınaaittir.

Kurul üyelerinin seçimi, dairelerin oluşumu ve işbölümü,Kurulun ve dairelerin görevleri, toplantı ve karar yeter sayıları,çalışma usul ve esasları, dairelerin karar ve işlemlerine karşıyapılacak itirazlar ve bunların incelenmesi usulü ile GenelSekreterliğin kuruluş ve görevleri kanunla düzenlenir.

IV. SayıştayMADDE 160- (Değişik: 29/10/2005-5428/2 md.) Sayıştay,

merkezî yönetim bütçesi kapsamındaki kamu idareleri ile sosyalgüvenlik kurumlarının bütün gelir ve giderleri ile mallarınıTürkiye Büyük Millet Meclisi adına denetlemek ve sorumlularınhesap ve işlemlerini kesin hükme bağlamak ve kanunlarla verileninceleme, denetleme ve hükme bağlama işlerini yapmaklagörevlidir. Sayıştayın kesin hükümleri hakkında ilgililer yazılıbildirim tarihinden itibaren onbeş gün içinde bir kereye mahsusolmak üzere karar düzeltilmesi isteminde bulunabilirler. Bukararlar dolayısıyla idarî yargı yoluna başvurulamaz.

113

DİLEK-anayasa

Vergi, benzeri malî yükümlülükler ve ödevler hakkındaDanıştay ile Sayıştay kararları arasındaki uyuşmazlıklardaDanıştay kararları esas alınır.

(Ek fıkra: 29/10/2005-5428/2 md.) Mahallî idarelerin hesapve işlemlerinin denetimi ve kesin hükme bağlanması Sayıştaytarafından yapılır.

Sayıştayın kuruluşu, işleyişi, denetim usulleri, mensuplarınınnitelikleri, atanmaları, ödev ve yetkileri, hakları veyükümlülükleri ve diğer özlük işleri, Başkan ve üyelerininteminatı kanunla düzenlenir.

(Mülga: 7/5/2004-5170/10 md.)

DÖRDÜNCÜ KISIMMalî ve Ekonomik Hükümler

BİRİNCİ BÖLÜMMalî Hükümler

I. BütçeA. Bütçenin hazırlanması ve uygulanmasıMADDE 161- Devletin ve kamu iktisadî teşebbüsleri dışındaki

kamu tüzelkişilerinin harcamaları, yıllık bütçelerle yapılır.(Değişik: 29/10/2005-5428/3 md.) Malî yıl başlangıcı ile

merkezî yönetim bütçesinin hazırlanması, uygulanması vekontrolü kanunla düzenlenir.

Kanun, kalkınma planları ile ilgili yatırımlar veya bir yıldanfazla sürecek iş ve hizmetler için özel süre ve usuller koyabilir.

Bütçe kanununa, bütçe ile ilgili hükümler dışında hiçbirhüküm konulamaz.

114

DİLEK-anayasa

B. Bütçenin görüşülmesiMADDE 162- (Değişik: 29/10/2005-5428/4 md.) Bakanlar

Kurulu, merkezî yönetim bütçe tasarısı ile millî bütçetahminlerini gösteren raporu, malî yıl başından en az yetmişbeşgün önce, Türkiye Büyük Millet Meclisine sunar.

Bütçe tasarıları ve rapor, kırk üyeden kurulu BütçeKomisyonunda incelenir. Bu komisyonun kuruluşunda, iktidargrubuna veya gruplarına en az yirmibeş üye verilmek şartı ile,siyasî parti gruplarının ve bağımsızların oranlarına göre temsiligöz önünde tutulur.

Bütçe Komisyonunun ellibeş gün içinde kabul edeceğimetin, Türkiye Büyük Millet Meclisinde görüşülür ve malî yılbaşına kadar karara bağlanır.

(Değişik: 29/10/2005-5428/4 md.) Türkiye Büyük MilletMeclisi üyeleri, Genel Kurulda, kamu idare bütçeleri hakkındadüşüncelerini, her bütçenin tümü üzerindeki görüşmeler sırasındaaçıklarlar; bölümler ve değişiklik önergeleri, üzerinde ayrıcagörüşme yapılmaksızın okunur ve oylanır.

Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, bütçe kanunutasarılarının Genel Kurulda görüşülmesi sırasında, gider artırıcıveya gelirleri azaltıcı önerilerde bulunamazlar.

C. Bütçelerde değişiklik yapılabilme esaslarıMADDE 163- (Değişik: 29/10/2005-5428/5 md.) Merkezî

yönetim bütçesiyle verilen ödenek, harcanabilecek miktarınsınırını gösterir. Harcanabilecek miktar sınırının Bakanlar Kurulukararıyla aşılabileceğine dair bütçelere hüküm konulamaz.Bakanlar Kuruluna kanun hükmünde kararname ile bütçede

115

DİLEK-anayasa

değişiklik yapmak yetkisi verilemez. Carî yıl bütçesindekiödenek artışını öngören değişiklik tasarılarında ve carî ve ilerikiyıl bütçelerine malî yük getirecek nitelikteki kanun tasarı vetekliflerinde, belirtilen giderleri karşılayabilecek malî kaynakgösterilmesi zorunludur.

D. KesinhesapMADDE 164- Kesinhesap kanunu tasarıları, kanunda daha

kısa bir süre kabul edilmemiş ise, ilgili oldukları malî yılınsonundan başlayarak, en geç yedi ay sonra, Bakanlar KuruluncaTürkiye Büyük Millet Meclisine sunulur. Sayıştay, geneluygunluk bildirimini, ilişkin olduğu kesinhesap kanunutasarısının verilmesinden başlayarak en geç yetmişbeş gün içindeTürkiye Büyük Millet Meclisine sunar.

Kesinhesap kanunu tasarısı, yeni yıl bütçe kanunu tasarısıylabirlikte Bütçe Komisyonu gündemine alınır. Bütçe Komisyonu,bütçe kanunu tasarısıyla kesinhesap kanunu tasarısını GenelKurula birlikte sunar, Genel Kurul, kesinhesap kanunu tasarısını,yeni yıl bütçe kanunu tasarısıyla beraber görüşerek karara bağlar.

Kesinhesap kanunu tasarısı ve genel uygunluk bildirimininTürkiye Büyük Millet Meclisine verilmiş olması, ilgili yıla aitSayıştayca sonuçlandırılamamış denetim ve hesap yargılamasınıönlemez ve bunların karara bağlandığı anlamına gelmez.

E. Kamu iktisadî teşebbüslerinin denetimiMADDE 165- Sermayesinin yarısından fazlası doğrudan

doğruya veya dolaylı olarak Devlete ait olan kamu kuruluş veortaklıklarının Türkiye Büyük Millet Meclisince denetlenmesiesasları kanunla düzenlenir.

116

DİLEK-anayasa

İKİNCİ BÖLÜMEkonomik Hükümler

I. Planlama; Ekonomik ve Sosyal Konsey (*)MADDE 166- Ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmayı,

özellikle sanayiin ve tarımın yurt düzeyinde dengeli ve uyumlubiçimde hızla gelişmesini, ülke kaynaklarının döküm vedeğerlendirilmesini yaparak verimli şekilde kullanılmasınıplanlamak, bu amaçla gerekli teşkilatı kurmak Devletin görevidir.

Planda millî tasarrufu ve üretimi artırıcı, fiyatlarda istikrarve dış ödemelerde dengeyi sağlayıcı, yatırım ve istihdamıgeliştirici tedbirler öngörülür; yatırımlarda toplum yararları vegerekleri gözetilir; kaynakların verimli şekilde kullanılması hedefalınır. Kalkınma girişimleri, bu plana göre gerçekleştirilir.

Kalkınma planlarının hazırlanmasına, Türkiye Büyük MilletMeclisince onaylanmasına, uygulanmasına, değiştirilmesine vebütünlüğünü bozacak değişikliklerin önlenmesine ilişkin usul veesaslar kanunla düzenlenir.

(Ek fıkra: 12/9/2010-5982/23 md.) Ekonomik ve sosyalpolitikaların oluşturulmasında hükümete istişarî nitelikte görüşbildirmek amacıyla Ekonomik ve Sosyal Konsey kurulur. Ekonomikve Sosyal Konseyin kuruluş ve işleyişi kanunla düzenlenir.

II. Piyasaların denetimi ve dış ticaretin düzenlenmesiMADDE 167- Devlet, para, kredi, sermaye, mal ve hizmet

piyasalarının sağlıklı ve düzenli işlemelerini sağlayıcı vegeliştirici tedbirleri alır; piyasalarda fiilî veya anlaşma sonucudoğacak tekelleşme ve kartelleşmeyi önler.

117

DİLEK-anayasa

(*) Bu maddenin kenar başlığı, "I. Planlama" iken, 12/9/2010 tarihli ve 5982 sayılıKanunun 23 üncü maddesiyle değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.

Dış ticaretin ülke ekonomisinin yararına olmak üzeredüzenlenmesi amacıyla ithalat, ihracat ve diğer dış ticaretişlemleri üzerine vergi ve benzeri yükümlülükler dışında ek malîyükümlülükler koymaya ve bunları kaldırmaya kanunla BakanlarKuruluna yetki verilebilir.

III. Tabiî servetlerin ve kaynakların aranması veişletilmesi

MADDE 168- Tabiî servetler ve kaynaklar Devletin hükümve tasarrufu altındadır. Bunların aranması ve işletilmesi hakkıDevlete aittir. Devlet bu hakkını belli bir süre için, gerçek vetüzelkişilere devredebilir. Hangi tabiî servet ve kaynağın aramave işletmesinin, Devletin gerçek ve tüzelkişilerle ortak olarakveya doğrudan gerçek ve tüzelkişiler eliyle yapılması, kanununaçık iznine bağlıdır. Bu durumda gerçek ve tüzelkişilerin uymasıgereken şartlar ve Devletçe yapılacak gözetim, denetim usul veesasları ve müeyyideler kanunda gösterilir.

IV. Ormanlar ve orman köylüsüA. Ormanların korunması ve geliştirilmesiMADDE 169- Devlet, ormanların korunması ve sahalarının

genişletilmesi için gerekli kanunları koyar ve tedbirleri alır.Yanan ormanların yerinde yeni orman yetiştirilir, bu yerlerdebaşka çeşit tarım ve hayvancılık yapılamaz. Bütün ormanlarıngözetimi Devlete aittir.

Devlet ormanlarının mülkiyeti devrolunamaz. Devletormanları kanuna göre, Devletçe yönetilir ve işletilir. Buormanlar zamanaşımı ile mülk edinilemez ve kamu yararı dışındairtifak hakkına konu olamaz.

118

DİLEK-anayasa

Ormanlara zarar verebilecek hiçbir faaliyet ve eyleme müsaadeedilemez. Ormanların tahrip edilmesine yol açan siyasî propagandayapılamaz; münhasıran orman suçları için genel ve özel afçıkarılamaz. Ormanları yakmak, ormanı yok etmek veya daraltmakamacıyla işlenen suçlar genel ve özel af kapsamına alınamaz.

Orman olarak muhafazasında bilim ve fen bakımından hiçbiryarar görülmeyen, aksine tarım alanlarına dönüştürülmesindekesin yarar olduğu tespit edilen yerler ile 31/12/1981 tarihindenönce bilim ve fen bakımından orman niteliğini tam olarakkaybetmiş olan tarla, bağ, meyvelik, zeytinlik gibi çeşitli tarımalanlarında veya hayvancılıkta kullanılmasında yarar olduğutespit edilen araziler, şehir, kasaba ve köy yapılarının toplu olarakbulunduğu yerler dışında, orman sınırlarında daraltma yapılamaz.

B. Orman köylüsünün korunmasıMADDE 170- Ormanlar içinde veya bitişiğindeki köyler

halkının kalkındırılması, ormanların ve bütünlüğünün korunmasıbakımlarından, ormanın gözetilmesi ve işletilmesinde Devletlebu halkın işbirliğini sağlayıcı tedbirlerle, 31/12/1981 tarihindenönce bilim ve fen bakımından orman niteliğini tamamenkaybetmiş yerlerin değerlendirilmesi; bilim ve fen bakımındanorman olarak muhafazasında yarar görülmeyen yerlerin tespitive orman sınırları dışına çıkartılması; orman içindeki köylerhalkının kısmen veya tamamen bu yerlere yerleştirilmesi içinDevlet eliyle anılan yerlerin ihya edilerek bu halkınyararlanmasına tahsisi kanunla düzenlenir.

Devlet, bu halkın işletme araç ve gereçleriyle diğergirdilerinin sağlanmasını kolaylaştırıcı tedbirleri alır.

Orman içinden nakledilen köyler halkına ait araziler, Devletormanı olarak derhal ağaçlandırılır.

119

DİLEK-anayasa

V. Kooperatifçiliğin geliştirilmesiMADDE 171- Devlet, millî ekonominin yararlarını dikkate

alarak, öncelikle üretimin artırılmasını ve tüketicininkorunmasını amaçlayan kooperatifçiliğin gelişmesini sağlayacaktedbirleri alır.

(Mülga: 23/7/1995-4121/15 md.)VI. Tüketiciler ile esnaf ve sanatkârların korunmasıA. Tüketicilerin korunmasıMADDE 172- Devlet, tüketicileri koruyucu ve aydınlatıcı

tedbirler alır, tüketicilerin kendilerini koruyucu girişimleriniteşvik eder.

B. Esnaf ve sanatkârların korunmasıMADDE 173- Devlet, esnaf ve sanatkârı koruyucu ve

destekleyici tedbirleri alır.BEŞİNCİ KISIMÇeşitli Hükümler

I. İnkılâp kanunlarının korunmasıMADDE 174- Anayasanın hiçbir hükmü, Türk toplumunu

çağdaş uygarlık seviyesinin üstüne çıkarma ve TürkiyeCumhuriyetinin lâiklik niteliğini koruma amacını güden, aşağıdagösterilen inkılâp kanunlarının, Anayasanın halkoyu ile kabuledildiği tarihte yürürlükte bulunan hükümlerinin, Anayasayaaykırı olduğu şeklinde anlaşılamaz ve yorumlanamaz:

1. 3 Mart 1340 tarihli ve 430 sayılı Tevhidi Tedrisat Kanunu;2. 25 Teşrinisâni 1341 tarihli ve 671 sayılı Şapka İktisâsı

Hakkında Kanun;

120

DİLEK-anayasa

3. 30 Teşrinisâni 1341 tarihli ve 677 sayılı Tekke veZaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklar ile Bir TakımUnvanların Men ve İlgasına Dair Kanun;

4. 17 Şubat 1926 tarihli ve 743 sayılı Türk KanunuMedenisiyle kabul edilen, evlenme akdinin evlendirme memuruönünde yapılacağına dair medenî nikâh esası ile aynı kanunun110 uncu maddesi hükmü;

5. 20 Mayıs 1928 tarihli ve 1288 sayılı Beynelmilel ErkamınKabulü Hakkında Kanun;

6. 1 Teşrinisâni 1928 tarihli ve 1353 sayılı Türk HarflerininKabul ve Tatbiki Hakkında Kanun;

7. 26 Teşrinisâni 1934 tarihli ve 2590 sayılı Efendi, Bey, PaşaGibi Lâkap ve Unvanların Kaldırıldığına Dair Kanun;

8. 3 Kânunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayılı Bazı KisvelerinGiyilemeyeceğine Dair Kanun.

ALTINCI KISIMGeçici Hükümler

GEÇİCİ MADDE 1- Anayasanın, halkoylaması sonucu,Türkiye Cumhuriyeti Anayasası olarak kabul edildiğininusulünce ilânı ile birlikte, halkoylaması tarihindeki MillîGüvenlik Konseyi Başkanı ve Devlet Başkanı, Cumhurbaşkanısıfatını kazanarak, yedi yıllık bir dönem için, Anayasa ileCumhurbaşkanına tanınan görevleri yerine getirir ve yetkilerikullanır. 18 Eylül 1980 tarihinde Devlet Başkanı olarak içtiği andyürürlükte kalır. Yedi yıllık sürenin sonunda Cumhurbaşkanlığıseçimi Anayasada öngörülen hükümlere göre yapılır.

121

DİLEK-anayasa

Cumhurbaşkanı, ilk genel seçimler sonucu Türkiye BüyükMillet Meclisi toplanıp, Başkanlık Divanı oluşuncaya kadar, 12Aralık 1980 gün ve 2356 sayılı Kanunla teşekkül etmiş olan MillîGüvenlik Konseyinin Başkanlığını da yürütür.

İlk milletvekili genel seçimleri sonunda Türkiye BüyükMillet Meclisi toplanıp göreve başlayıncaya kadar geçecek süreiçinde, Cumhurbaşkanlığının herhangi bir surette boşalmasıhalinde, Millî Güvenlik Konseyinin en kıdemli üyesi, TürkiyeBüyük Millet Meclisi toplanıp Anayasaya göre yeniCumhurbaşkanını seçinceye kadar, Cumhurbaşkanına vekâleteder ve O’nun Anayasadaki bütün görevlerini yerine getirir veyetkilerini kullanır.

GEÇİCİ MADDE 2- 12 Aralık 1980 gün ve 2356 sayılıKanunla kuruluşu gösterilen Millî Güvenlik Konseyi, Anayasayadayalı olarak hazırlanacak Siyasî Partiler Kanunu ile SeçimKanununa göre yapılacak ilk genel seçimler sonucu TürkiyeBüyük Millet Meclisi toplanıp Başkanlık Divanını oluşturuncayakadar 2324 sayılı Anayasa Düzeni Hakkında Kanun ve 2485sayılı Kurucu Meclis Hakkında Kanunlara göre görevlerinidevam ettirir.

Anayasanın kabulünden sonra 2356 sayılı Kanunun 3 üncümaddesindeki Millî Güvenlik Konseyi Üyeliklerinden birisininherhangi bir nedenle boşalması halinde doldurulması usulüneilişkin hüküm uygulanmaz.

Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanıp göreve başladıktansonra, Millî Güvenlik Konseyi, altı yıllık bir süre içinCumhurbaşkanlığı Konseyi haline dönüşür ve Millî GüvenlikKonseyi Üyeleri, Cumhurbaşkanlığı Konseyi Üyesi sıfatını

122

DİLEK-anayasa

alırlar. Millî Güvenlik Konseyi üyesi olarak 18 Eylül 1980tarihinde içtikleri and yürürlükte kalır. CumhurbaşkanlığıKonseyi Üyeleri, Anayasada Türkiye Büyük Millet Meclisiüyelerinin haiz bulundukları özlük hakları ile dokunulmazlığınasahip olurlar. Altı yıllık süre sonunda CumhurbaşkanlığıKonseyinin hukukî varlığı sona erer.

Cumhurbaşkanlığı Konseyinin görevleri şunlardır:a) Türkiye Büyük Millet Meclisince kabul edilerek

Cumhurbaşkanlığına gönderilen, Anayasada yazılı temel hak vehürriyetlere ve ödevlere, lâiklik ilkesine, Atatürk inkılâplarının,millî güvenliğin ve kamu düzeninin korunmasına, TürkiyeRadyo-Televizyon Kurumuna, milletlerarası andlaşmalara, dışülkelere silahlı kuvvet gönderilmesine ve yabancı kuvvetlerinTürkiye’ye kabulüne, olağanüstü yönetime, sıkıyönetim ve savaşhaline dair kanunlar ile Cumhurbaşkanınca gerekli görülen diğerkanunları Cumhurbaşkanına tanınan onbeş günlük sürenin ilk ongünü içinde incelemek;

b) Cumhurbaşkanının istemi ve tespit edeceği süre içinde:Milletvekili genel seçimlerinin yenilenmesine, olağanüstü

yönetim yetkisinin kullanılmasına ve alınacak tedbirlere, TürkiyeRadyo-Televizyon Kurumunun yönetim ve gözetimine, gençliğinyetiştirilmesine ve Diyanet İşlerinin düzenlenmesine ilişkinkonuları incelemek ve görüş bildirmek;

c) Cumhurbaşkanının istemine göre, iç ve dış güvenlik ilegerekli görülen diğer konularda inceleme ve araştırma yapmakve sonuçlarını Cumhurbaşkanına sunmak.

GEÇİCİ MADDE 3- Anayasaya göre yapılacak ilkmilletvekili genel seçimi sonucunda Türkiye Büyük MilletMeclisi toplanıp, Başkanlık Divanını oluşturması ile birlikte:

123

DİLEK-anayasa

a) 27 Ekim 1980 gün ve 2324 sayılı Anayasa DüzeniHakkında Kanun,

b) 12 Aralık 1980 gün ve 2356 sayılı Millî Güvenlik KonseyiHakkında Kanun,

c) 29 Haziran 1981 gün ve 2485 sayılı Kurucu MeclisHakkında Kanun,

Yürürlükten kalkar ve Millî Güvenlik Konseyi ile DanışmaMeclisinin hukukî varlıkları sona erer.

GEÇİCİ MADDE 4- (Mülga: 6/9/1987- 3361/4 md.)GEÇİCİ MADDE 5- Yapılacak ilk milletvekili genel seçimi

sonucunun Yüksek Seçim Kurulunca ilânını takip eden onuncugün, Türkiye Büyük Millet Meclisi Ankara’da, Türkiye BüyükMillet Meclisi binasında, saat 15.00’de kendiliğinden toplanır.Bu toplantıya en yaşlı Milletvekili Başkanlık eder. Bu toplantıdamilletvekilleri andiçerler.

GEÇİCİ MADDE 6- Anayasaya göre kurulan TürkiyeBüyük Millet Meclisinin toplantı ve çalışmaları için kendiiçtüzükleri yapılıncaya kadar, Millet Meclisinin 12 Eylül 1980tarihinden önce yürürlükte olan İçtüzüğünün, Anayasaya aykırıolmayan hükümleri uygulanır.

GEÇİCİ MADDE 7- İlk milletvekili genel seçimi sonunda,Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanıp, yeni Bakanlar Kurulukuruluncaya kadar, iş başında olan Bakanlar Kurulunun görevidevam eder.

GEÇİCİ MADDE 8- Anayasa ile kabul edilmiş olan yeniorgan, kurum ve kurulların kuruluş, görev, yetki ve işleyişleri ileilgili kanunlarla, Anayasada konulması veya değiştirilmesi

124

DİLEK-anayasa

öngörülen diğer kanunlar, Anayasanın kabulünden başlayarakKurucu Meclisin görev süresi içerisinde, bu süre içerisindeyetiştirilemeyenler, seçimle gelen Türkiye Büyük MilletMeclisinin ilk toplantısını izleyen bir yıl sonuna kadar çıkartılır.

GEÇİCİ MADDE 9- İlk genel seçimler sonucu toplanacakTürkiye Büyük Millet Meclisinin Başkanlık Divanı kurulduktansonra altı yıllık süre içinde yapılacak Anayasa değişiklikleriniCumhurbaşkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisine gerigönderebilir. Bu takdirde Türkiye Büyük Millet Meclisinin gerigönderilen Anayasa değişikliği hakkındaki kanunu, aynen kabuledip tekrar Cumhurbaşkanına gönderebilmesi, üye tamsayısınındörtte üç çoğunluğunun oyu ile mümkün olabilir.

GEÇİCİ MADDE 10- Mahallî idare seçimleri en geçTürkiye Büyük Millet Meclisinin ilk toplantısını izleyen bir yıliçinde yapılır.

GEÇİCİ MADDE 11- Anayasanın halkoyu ile kabuledildiği tarihte Anayasa Mahkemesi asıl ve yedek üyesi olanlarınkadroları ile görevleri devam eder. Bunlardan AnayasaMahkemesince belli görevlere seçilenlerin bu suretle kazanmışoldukları sıfatları saklı kalır.

Anayasa Mahkemesi asıl üye sayısı onbire ininceye kadarboşalan asıl üye kadrosuna, asıl ve yedek üye sayısı toplamıonbeşe ininceye kadar da boşalan yedek üye kadrosuna seçimyapılmaz. Anayasa Mahkemesinin yeni düzenlemeye intibakısağlanıncaya kadar asıl üye sayısının onbirden, asıl ve yedek üyesayıları toplamının onbeşden aşağı düşmesi nedeniyle yapılacakseçimlerde bu Anayasanın kabul ettiği esasa ve sıraya uyulur.

125

DİLEK-anayasa

Anayasa Mahkemesi asıl üye sayısı onbire ininceye kadardava ve işlerde 22/4/1962 gün ve 44 sayılı Kanunun öngördüğütoplanma yeter sayısı uygulanır.

GEÇİCİ MADDE 12- 13/5/1981 gün ve 2461 sayılıHâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu Kanununun geçici 1 incimaddesi uyarınca Yargıtay ve Danıştaydan Kurulun asıl ve yedeküyeliğine; 1730 sayılı Yargıtay Kanununa 25/6/1981 gün ve 2483sayılı Kanunla eklenen geçici madde uyarınca CumhuriyetBaşsavcılığı ile Cumhuriyet Başsavcıvekilliğine; 6/1/1982 günve 2575 sayılı Danıştay Kanununun geçici 14 üncü maddesininikinci fıkrası uyarınca Danıştay Başkanlığına, Başsavcılığına,başkanvekilliklerine ve daire başkanlıklarına, Devlet Başkanıncaseçilmiş bulunanlar, seçildikleri dönem için bu görevlerinedevam ederler.

6/1/1982 gün ve 2576 sayılı Kanunun geçici maddelerininidarî mahkemeler Başkan ve üyeliklerine atamalara ilişkinhükümleri de saklıdır.

GEÇİCİ MADDE 13- Hâkimler ve Savcılar YüksekKuruluna Yargıtaydan seçilmesi gereken bir asıl ve bir yedeküyenin seçimleri Anayasanın yürürlüğe girdiği tarihi izleyenyirmi gün içinde yapılır.

Seçilen üyeler göreve başlayıncaya kadar Kurul, toplantıyeter sayısını oluşturacak yedek üyenin katılmasıyla çalışmalarınıyapar.

GEÇİCİ MADDE 14- Sendikaların gelirlerini Devletbankalarında muhafaza etmelerine ilişkin yükümlülükleri,Anayasanın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren en geç iki yıliçinde yerine getirilir.

126

DİLEK-anayasa

GEÇİCİ MADDE 15- (Mülga: 12/9/2010-5982/24 md.)GEÇİCİ MADDE 16- Anayasanın halkoylamasına ilişkin

oy verme kütüğünde ve sandık listesinde kaydı ve oy kullanmayeterliği bulunduğu halde hukukî veya fiilî herhangi bir mazeretiolmaksızın halkoylamasına katılmayanlar, Anayasanınhalkoylamasını takip eden beş yıl içinde yapılacak genel ve araseçimleri ile mahallî seçimlere ve diğer halkoylamalarınakatılamazlar, seçimlerde aday olamazlar.

GEÇİCİ MADDE 17- (Ek: 10/5/2007- 5659/1 md.)Bu Kanunun yürürlüğe girmesinden sonra yapılacak ilk

genel seçimde, Anayasanın 67 nci maddesinin son fıkrası10/6/1983 tarihli ve 2839 sayılı Milletvekili Seçimi Kanunununbağımsız adayların birleşik oy pusulasında yer almasına ilişkinhükümleri bakımından uygulanmaz.

GEÇİCİ MADDE 18- (Ek: 12/9/2010 – 5982/25 md.)Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihte Anayasa

Mahkemesinin mevcut yedek üyeleri asıl üye sıfatını kazanır.Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren otuz gün

içinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi bir üyeyi Sayıştay GenelKurulunun ve bir üyeyi de baro başkanlarının gösterecekleri üçeraday içinden seçer.

Türkiye Büyük Millet Meclisinin yapacağı üye seçimi içinaday göstermek amacıyla;

a) Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren beş güniçinde, Sayıştay Başkanı adaylık başvurusunu ilân eder. İlântarihinden itibaren beş gün içinde adaylar Başkanlığa başvurur.Başvuru tarihinin sona erdiği günden itibaren beş gün içinde

127

DİLEK-anayasa

Sayıştay Genel Kurulunca seçim yapılır. Her Sayıştay üyesininoy kullanabileceği bu seçimde en fazla oy alan üç kişi adaygösterilmiş sayılır. (*)

b) Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren beş güniçinde, Türkiye Barolar Birliği Başkanlığı adaylık başvurusunuilân eder. İlân tarihinden itibaren beş gün içinde adaylar TürkiyeBarolar Birliği Başkanlığına başvurur. Başvuru tarihinin sonaerdiği günden itibaren beş gün içinde Türkiye Barolar BirliğiBaşkanlığının ilânında gösterilen yer ve zamanda baro başkanlarıtarafından seçim yapılır. Her bir baro başkanının oykullanabileceği bu seçimde, en fazla oy alan üç kişi adaygösterilmiş sayılır.(**)

c) (a) ve (b) bentleri uyarınca yapılan seçimlerin sonucundaaday gösterilmiş sayılanların isimleri seçimin yapıldığı günü takipeden gün Sayıştay ve Türkiye Barolar Birliği başkanlıklarıncaTürkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına bildirilir.

ç) (c) bendi uyarınca yapılan bildirimden itibaren on güniçinde Türkiye Büyük Millet Meclisinde seçim yapılır. Her boşüyelik için yapılacak seçimde, ilk oylamada üye tamsayısınınüçte iki ve ikinci oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğuaranır; ikinci oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa bu oylamadaen çok oy alan iki aday için üçüncü oylama yapılır; üçüncüoylamada en fazla oy alan aday üye seçilmiş olur.

128

DİLEK-anayasa

(*) Bu bendin son cümlesindeki, “Her Sayıştay üyesinin” ibaresinden sonra gelen,“... ancak bir aday için...” ibaresi Anayasa Mahkemesinin 7/7/2010 tarihli veE.:2010/49, K.:2010/87 sayılı Kararı ile iptal edilmiştir. (R.G.:1/8/2010 -Mükerrer 27659)

(**) Bu bendin son cümlesindeki, “Her bir baro başkanının” ibaresinden sonra gelen,“... ancak bir aday için...” ibaresi Anayasa Mahkemesinin 7/7/2010 tarihli veE.:2010/49, K.:2010/87 sayılı Kararı ile iptal edilmiştir. (R.G.:1/8/2010 -Mükerrer 27659)

Cumhurbaşkanı, birer üyeyi Yargıtay ve Danıştaykontenjanlarından olan ilk üyeliklerin boşalmasından sonraYükseköğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan yükseköğretimkurumlarının hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarında görevyapan öğretim üyeleri arasından göstereceği üçer aday içinden seçer.

Anayasa Mahkemesi üyeliğine aday gösteren kurumlarınhalen mevcut üyeleri ile kendi kontenjanlarından seçilmiş yedeküyeler, tamamlama seçiminde göz önünde bulundurulur.

Anayasa Mahkemesinde halen belli görevlere seçilmişolanların bu sıfatları seçilmiş oldukları sürenin sonuna kadardevam eder. Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihte üye olanlaryaş haddine kadar görevlerine devam ederler.

Bireysel başvuruya ilişkin gerekli düzenlemeler iki yıl içindetamamlanır. Uygulama kanununun yürürlüğe girdiği tarihtenitibaren bireysel başvurular kabul edilir.

GEÇİCİ MADDE 19- (Ek: 12/9/2010 – 5982/25 md.)Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren otuz gün

içinde aşağıda belirtilen esas ve usuller dahilinde Hâkimler veSavcılar Yüksek Kurulu üyeleri seçilir:

a) Cumhurbaşkanı, hâkimlik mesleğine alınmasına engel birhali olmayan; yükseköğretim kurumlarının hukuk dallarında enaz onbeş yıldan beri görev yapan öğretim üyeleri ile meslektefiilen onbeş yılını doldurmuş avukatlar arasından dört üye seçer. (*)

129

DİLEK-anayasa

(*) Bu bendin birinci cümlesindeki “hukuk,” ibaresinden sonra gelen, “... iktisat vesiyasal bilimler ...” ve “öğretim üyeleri,” ibaresinden sonra gelen, “… üstkademe yöneticileri …” ibareleri ile “Cumhurbaşkanı, üst kademe yöneticileriarasından seçeceği Kurul üyesini, bakanlık, müsteşarlık, müsteşar yardımcılığı,valilik, Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği, kamu kurum ve kuruluşlarındagenel müdürlük veya teftiş kurulu başkanlığı görevlerini yapanlar arasındanseçer.” şeklindeki ikinci cümle Anayasa Mahkemesinin 7/7/2010 tarihli veE.:2010/49, K.:2010/87 sayılı Kararı ile iptal edilmiştir. (R.G.:1/8/2010 -Mükerrer 27659)

b) Yargıtay Genel Kurulu, Yargıtay üyeleri arasından üç asılve üç yedek üye seçer. Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihtenitibaren yedi gün içinde Yargıtay Birinci Başkanı adaylıkbaşvurusunu ilân eder. İlân tarihinden itibaren yedi gün içindeadaylar Birinci Başkanlığa başvurur. Başvuru tarihinin sonaerdiği günden itibaren onbeş gün içinde Yargıtay Genel Kuruluseçim yapar. Her Yargıtay üyesinin oy kullanabileceği seçimde,en fazla oy alan adaylar sırasıyla asıl ve yedek üye seçilmişolur.(*)

c) Danıştay Genel Kurulu, Danıştay üyeleri arasından iki asılve iki yedek üye seçer. Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihtenitibaren yedi gün içinde Danıştay Başkanı adaylık başvurusunuilân eder. İlân tarihinden itibaren yedi gün içinde adaylarBaşkanlığa başvurur. Başvuru tarihinin sona erdiği gündenitibaren onbeş gün içinde Danıştay Genel Kurulu seçim yapar.Her Danıştay üyesinin oy kullanabileceği seçimde, en fazla oyalan adaylar sırasıyla asıl ve yedek üye seçilmiş olur. (**)

ç) Türkiye Adalet Akademisi Genel Kurulu, kendi üyeleriarasından, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kuruluna bir asıl ve biryedek üye seçer. Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibarenyedi gün içinde Türkiye Adalet Akademisi Başkanı adaylıkbaşvurusunu ilân eder. İlân tarihinden itibaren yedi gün içinde

130

DİLEK-anayasa

(*) Bu bendin son cümlesindeki “Her Yargıtay üyesinin” ibaresinden sonra gelen“... sadece bir aday için ...” ibaresi Anayasa Mahkemesinin 7/7/2010 tarihli veE.:2010/49, K.:2010/87 sayılı Kararı ile iptal edilmiştir. (R.G.:1/8/2010 -Mükerrer 27659)

(**)Bu bendin son cümlesindeki “Her Danıştay üyesinin” ibaresinden sonra gelen“... sadece bir aday için ...” ibaresi Anayasa Mahkemesinin 7/7/2010 tarihli veE.:2010/49, K.:2010/87 sayılı Kararı ile iptal edilmiştir. (R.G.:1/8/2010 -Mükerrer 27659)

adaylar Başkanlığa başvurur. Başvuru tarihinin sona erdiğigünden itibaren onbeş gün içinde Türkiye Adalet AkademisiGenel Kurulu seçim yapar. Her üyenin oy kullanabileceğiseçimde, en fazla oy alan adaylar sırasıyla asıl ve yedek üyeseçilmiş olur. (*)

d) Yedi asıl ve dört yedek üye birinci sınıf olup, birinci sınıfaayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş olan adlî yargı hâkimve savcıları arasından, adlî yargı hâkim ve savcıları tarafındanYüksek Seçim Kurulunun yönetim ve denetiminde seçilir. BuKanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren beş gün içindeYüksek Seçim Kurulu adaylık başvurularını ilân eder. İlântarihinden itibaren üç gün içinde adaylar Yüksek Seçim Kurulunabaşvurur. Başvuru tarihinin sona erdiği günden itibaren iki güniçinde Yüksek Seçim Kurulu adayların başvurularını inceler veaday listesini belirleyerek ilân eder. Takip eden iki gün içinde bulisteye karşı itiraz edilebilir. İtiraz süresinin sona erdiği gündenitibaren iki gün içinde itirazlar incelenir, sonuçlandırılır ve kesinaday listesi ilân edilir. Yüksek Seçim Kurulunun kesin adaylistesini ilân ettiği tarihten sonraki ikinci Pazar günü her ilde, ilseçim kurulunun yönetim ve denetimi altında yapılacakseçimlerde, o ilde ve ilçelerinde görev yapan hâkim ve savcılaroy kullanır. İl seçim kurulları o ilde oy kullanacak hâkim vesavcıların sayısına göre sandık kurulları oluşturur. Sandıkkurullarının işlem, tedbir ve kararlarına karşı yapılan şikâyet veitirazlar il seçim kurulunca karara bağlanır. Adaylar propaganda

131

DİLEK-anayasa

(*) Bu bendin son cümlesindeki, “Her üyenin” ibaresinden sonra gelen “... sadecebir aday için ...” ibaresi Anayasa Mahkemesinin 7/7/2010 tarihli ve E.:2010/49,K.:2010/87 sayılı Kararı ile iptal edilmiştir. (R.G.:1/8/2010 - Mükerrer 27659)

yapamazlar; sadece, Yüksek Seçim Kurulu tarafından belirlenenusul ve esaslar çerçevesinde özgeçmişlerini bu iş için tahsisedilmiş bir internet sitesinde yayımlayabilirler. Seçimlerde ençok oy alan adaylar sırasıyla asıl ve yedek üye seçilmiş olur.Kullanılacak oy pusulalarıyla ilgili diğer hususlar Yüksek SeçimKurulu tarafından belirlenir. Yüksek Seçim Kurulu, oypusulalarını kendisi bastırabileceği gibi gerektiğinde uygungöreceği il seçim kurulları vasıtasıyla bastırmaya da yetkilidir.Yapılacak seçimlerde, 26/4/1961 tarihli ve 298 sayılı SeçimlerinTemel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanunun bubende aykırı olmayan hükümleri uygulanır. (*)

e) Üç asıl ve iki yedek üye birinci sınıf olup, birinci sınıfaayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş idarî yargı hâkim vesavcıları arasından, idarî yargı hâkim ve savcıları tarafındanYüksek Seçim Kurulunun yönetim ve denetiminde seçilir. Bölgeidare mahkemelerinin bulunduğu illerde, il seçim kurulununyönetim ve denetimi altında yapılacak bu seçimlerde, o bölgeidare mahkemesinde ve yargı çevresi içerisinde kalan yerlerdegörev yapan idarî yargı hâkim ve savcıları oy kullanır. Buseçimler hakkında da (d) bendi hükümleri uygulanır.

Birinci fıkranın (a), (ç), (d) ve (e) bentleri uyarınca seçilenHâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun asıl üyeleri bu Kanununyürürlüğe girdiği tarihten sonraki otuzuncu günü takip eden işgünü görevlerine başlarlar.

132

DİLEK-anayasa

(*) Bu bentte yer alan “Bu seçimlerde her seçmen sadece bir aday için oy kullanabilir.”şeklindeki onbirinci cümle Anayasa Mahkemesinin 7/7/2010 tarihli veE.:2010/49, K.:2010/87 sayılı Kararı ile iptal edilmiştir. (R.G.:1/8/2010 -Mükerrer 27659)

Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihte, Hâkimler ve SavcılarYüksek Kurulunun Yargıtay ve Danıştaydan gelen asıl ve yedeküyelerinin görevleri, seçilmiş oldukları sürenin sonuna kadardevam eder. Bunlardan, Yargıtaydan gelen üyelerden görevsüresini tamamlayanların yerine birinci fıkranın (b) bendiuyarınca seçilenler; Danıştaydan gelen üyelerden görev süresinitamamlayanların yerine birinci fıkranın (c) bendi uyarıncaseçilenler, sırayla göreve başlarlar.

Birinci fıkranın (b) ve (c) bentleri uyarınca seçilen üyelerden,üçüncü fıkra uyarınca göreve başlayanların görev süresi, birincifıkranın (a), (ç), (d) ve (e) bentleri uyarınca seçilen diğer Kurulüyelerinin görev süresinin bittiği tarihte sona erer.

İlgili kanunlarda gerekli düzenlemeler yapılıncaya kadar,Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kuruluna seçilen asıl üyeler,Yargıtay daire başkanı için ilgili mevzuatında öngörülen tüm malîve sosyal haklar ile emeklilik hakkından aynen yararlanırlar.Ayrıca, Kurulun Başkanı dışındaki asıl üyelerine, (30000)gösterge rakamının memur aylıklarına uygulanan katsayı ileçarpımı sonucu bulunacak miktarda aylık ek tazminat ödenir.

İlgili kanunlarda düzenleme yapılıncaya kadar, Hâkimler veSavcılar Yüksek Kurulu;

a) Anayasa hükümlerine aykırı olmamak kaydıyla,yürürlükteki kanun hükümlerine göre Kurul şeklinde çalışır.

b) İkinci fıkra uyarınca asıl üyelerinin göreve başladığıtarihten itibaren bir hafta içinde Adalet Bakanının başkanlığındatoplanır ve bir geçici Başkanvekili seçer.

133

DİLEK-anayasa

c) En az onbeş üye ile toplanır ve üye tam sayısının saltçoğunluğu ile karar verir.

ç) Sekreterya hizmetleri Adalet Bakanlığı tarafındanyürütülür.

Kurul müfettişleri ile adalet müfettişleri atanıncaya kadar,mevcut adalet müfettişleri, Kurul müfettişi ve adalet müfettişisıfatıyla görev yaparlar.

Bu madde hükümleri, ilgili kanunlarda gerekli düzenlemeleryapılıncaya kadar uygulanır.

YEDİNCİ KISIMSon Hükümler

I. Anayasanın değiştirilmesi, seçimlere ve halkoylamasınakatılma

MADDE 175- (Değişik: 17/5/1987-3361/3 md.)Anayasanın değiştirilmesi Türkiye Büyük Millet Meclisi üye

tamsayısının en az üçte biri tarafından yazıyla teklif edilebilir.Anayasanın değiştirilmesi hakkındaki teklifler Genel Kurulda ikidefa görüşülür. Değiştirme teklifinin kabulü Meclisin üyetamsayısının beşte üç çoğunluğunun gizli oyuyla mümkündür.

Anayasanın değiştirilmesi hakkındaki tekliflerin görüşülmesive kabulü, bu maddedeki kayıtlar dışında, kanunlarıngörüşülmesi ve kabulü hakkındaki hükümlere tâbidir.

Cumhurbaşkanı Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunları,bir daha görüşülmek üzere Türkiye Büyük Millet Meclisine gerigönderebilir. Meclis, geri gönderilen Kanunu, üye tamsayısınınüçte iki çoğunluğu ile aynen kabul ederse Cumhurbaşkanı buKanunu halkoyuna sunabilir.

134

DİLEK-anayasa

Meclisce üye tamsayısının beşte üçü ile veya üçte ikisindenaz oyla kabul edilen Anayasa değişikliği hakkındaki Kanun,Cumhurbaşkanı tarafından Meclise iade edilmediği takdirdehalkoyuna sunulmak üzere Resmî Gazetede yayımlanır.

Doğrudan veya Cumhurbaşkanının iadesi üzerine, Meclisüye tamsayısının üçte iki çoğunluğu ile kabul edilen Anayasadeğişikliğine ilişkin kanun veya gerekli görülen maddeleriCumhurbaşkanı tarafından halkoyuna sunulabilir.Halkoylamasına sunulmayan Anayasa değişikliğine ilişkinKanun veya ilgili maddeler Resmî Gazetede yayımlanır.

Halkoyuna sunulan Anayasa değişikliklerine ilişkinkanunların yürürlüğe girmesi için, halkoylamasında kullanılangeçerli oyların yarısından çoğunun kabul oyu olması gerekir.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Anayasa değişikliklerineilişkin kanunların kabulü sırasında, bu Kanunun halkoylamasınasunulması halinde, Anayasanın değiştirilen hükümlerinden,hangilerinin birlikte hangilerinin ayrı ayrı oylanacağını da kararabağlar.

Halkoylamasına, milletvekili genel ve ara seçimlerine vemahallî genel seçimlere iştiraki temin için, kanunla para cezasıdahil gerekli her türlü tedbir alınır.

II. Başlangıç ve kenar başlıklarMADDE 176- Anayasanın dayandığı temel görüş ve ilkeleri

belirten başlangıç kısmı, Anayasa metnine dahildir.Madde kenar başlıkları, sadece ilgili oldukları maddelerin

konusunu ve maddeler arasındaki sıralama ve bağlantıyı gösterir.Bu başlıklar, Anayasa metninden sayılmaz.

135

DİLEK-anayasa

III. Anayasanın yürürlüğe girmesiMADDE 177- Bu Anayasa, halkoylaması sonucu kabul

edilip Resmî Gazetede yayımlanması ile Türkiye CumhuriyetiAnayasası olur ve aşağıda gösterilen istisnalar ile bu istisnalarınyürürlüğe girmesine ait hükümler dışında bütünüyle yürürlüğegirer.

a) İKİNCİ KISIM II. Bölümdeki; kişi hürriyeti ve güvenliği,basın ve yayımla ilgili hükümler, toplantı hak ve hürriyetleri,

III. Bölümdeki çalışma ile ilgili hükümler, toplu işsözleşmesi, grev hakkı ve lokavt ile ilgili hükümler,

Bu hükümler yeni kanunları çıkarıldığında veya mevcutkanunlarda değişiklik yapıldığında ve her halde en geç TürkiyeBüyük Millet Meclisi göreve başladığında yürürlüğe girer. Ancakbu hükümler yürürlüğe girinceye kadar mevcut kanunlar ve MillîGüvenlik Konseyinin bildiri ve kararları uygulanır.

b) İKİNCİ KlSIM’daki; siyasî faaliyette bulunma hakları ilesiyasî partilerle ilgili hükümler, bunlara dayalı olarak yenidenhazırlanacak Siyasî Partiler Kanununun;

Seçme ve seçilme hakkı ise yine bu hükümlere dayalı olarakhazırlanacak Seçim Kanununun;

Yayımlanması ile yürürlüğe girer.c) ÜÇÜNCÜ KISIM’daki; yasama ile ilgili hükümler;Bu hükümler ilk milletvekili genel seçimi sonucunun ilânı

ile birlikte yürürlüğe girer. Ancak bu bölümdeki Türkiye BüyükMillet Meclisinin görev ve yetkilerine ilişkin hükümleri, 29Haziran 1981 gün ve 2485 sayılı Kurucu Meclis Hakkında Kanun

136

DİLEK-anayasa

hükümleri saklı kalmak üzere Türkiye Büyük Millet Meclisigöreve başlayıncaya kadar Millî Güvenlik Konseyince yerinegetirilir.

d) ÜÇÜNCÜ KISIM’daki; Cumhurbaşkanı başlığı altındakigörev ve yetkileri ile Devlet Denetleme Kurulu, Bakanlar Kurulubaşlığı altındaki tüzükler, Millî Savunma, olağanüstü yönetimusulleri, idare başlığı altındaki mahallî idareler ile Atatürk Kültür,Dil ve Tarih Yüksek Kurumu hariç diğer hükümler ve DevletGüvenlik Mahkemeleri hariç yargıya ilişkin bütün hükümlerAnayasanın halkoylaması sonucunda kabulünün Resmî Gazetedeilânı ile birlikte yürürlüğe girer. Cumhurbaşkanı ve BakanlarKuruluna ait yürürlüğe girmeyen hükümler Türkiye Büyük MilletMeclisinin göreve başlaması ile, mahallî idareler ile DevletGüvenlik Mahkemelerine ilişkin hükümler ise ilgili kanunlarınyayımlanması ile yürürlüğe girer.

e) Anayasanın halkoylaması sonucu kabulünün ilânıylabirlikte yürürlüğe girecek hükümleri ve mevcut ve kurulacakkurum, kuruluş ve kurullar için yeniden kanun yapılması veyamevcut kanunlarda değişiklik yapılması gerekiyorsa bunlarailişkin işlemler mevcut kanunların Anayasaya aykırı olmayanhükümleri veya doğrudan Anayasa hükümleri, Anayasanın 11inci maddesi gereğince uygulanır.

f) Kesinhesap kanunu tasarılarının görüşülme usulünüdüzenleyen 164 üncü maddenin ikinci fıkrası hükmü 1984yılından itibaren uygulanmaya başlanır.

137

DİLEK-anayasa

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASINAİŞLENEMEYEN GEÇİCİ MADDELER

3/10/2001 tarihli ve 4709 sayılı Kanunun geçici maddesiGEÇİCİ MADDE- A) Bu Kanunun 24 üncü maddesi ile

Anayasanın 67 nci maddesine son fıkra olarak eklenen hükümbu Kanunun yürürlüğe girmesinden sonra yapılacak ilk genelseçimde uygulanmaz.

B) Bu Kanunun 28 inci maddesi ile Anayasanın 87 ncimaddesinde yapılan değişiklik, bu Kanunun yürürlük tarihindenönce, Anayasanın 14 üncü maddesindeki fiilleri işleyenlerhakkında uygulanmaz.

27/12/2002 tarihli ve 4777 sayılı Kanunun geçici maddesiGEÇİCİ MADDE 1- Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının

67 nci maddesinin son fıkrası, Türkiye Büyük Millet Meclisinin22 nci dönemi içinde yapılacak ilk ara seçimde uygulanmaz.

138

DİLEK-anayasa

139

DİLEK-anayasa

(*) 3361 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinde Anayasanın geçici 4 üncümaddesinin yürürlükten kaldırılması ve bu hükmün halkoylamasınasunulması öngörülmüştür. Yapılan halkoylamasında Anayasanın geçici4 üncü maddesinin yürürlükten kaldırılması kabul edilmiştir.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASINDAYAPILAN DEĞİŞİKLİKLER

140

DİLEK-anayasa

(*) Halkoylamasına sunulan 5678 sayılı Kanunun 6 ncı maddesi ile TürkiyeCumhuriyeti Anayasasına eklenen geçici 18 ve 19 uncu maddeler,16/10/2007 tarihli ve 5697 sayılı Kanunla, halkoylamasına sunulanmetinden çıkarılmıştır.