1

2

3

4

Δημοσιεύθηκε Α Καραδήμου Γερόλυμπου laquoΟταν το Μοντέρνο δεν ήταν μόνον στυλ

Ελληνική πολεοδομία στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια (1945-1950)raquo στα πρακτικά του 5ου

Συνεδρίου του DOCOMOMO H ελληνική πόλη και η πολεοδομία του Μοντέρνου Εκδ

Futura Αθήνα 2015 131-148

Α Καραδήμου Γερόλυμπου

Οταν το Μοντέρνο δεν ήταν μόνον στυλ

Ελληνική πολεοδομία

στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια (1945-1950)

Εύκολα αναγνωρίζεται στον τίτλο της ανακοίνωσης η αναφορά στο σημαντικό βιβλίο του

Α Κοππ Quand le moderne nrsquoeacutetait pas un style mais une cause Με την πολυσήμαντη λέξη

cause ο Κοππ δήλωνε την πεποίθησή του ότι το Μοντέρνο δεν είναι απλώς μια νέα

μορφολογική παραλλαγή ή ένας ρυθμός αλλά μια διεκδίκηση μια υπόθεση στράτευσης ένας

σκοπός αναγνωρίζοντας στους φορείς των ιδεών αυτών μια διάσταση με κοινωνικό χαρακτήρα

αλλά και πάθος (attitude passionnelle)1 Η ανακοίνωση θα σταθεί πάνω σrsquoαυτήν την πτυχή

επιχειρώντας να παρουσιάσει δεδομένα από μια έρευνα σε εξέλιξη για μια ιστορική περίοδο

που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή μέχρι σήμερα2

Ο χρόνος είναι η πρώτη μεταπολεμική 5ετία που βρήκε την χώρα κυριολεκτικά

ισοπεδωμένη με μόνη ελπίδα την ξένη οικονομική στήριξη Πάνω στα ερείπια του 1945

προστέθηκαν οι κάθε είδους καταστροφές -ανθρώπινες υλικές κοινωνικές- του εμφυλίου

πολέμου

Την ίδια εποχή σε ολόκληρη την Ευρώπη καταγράφεται μια γιγαντιαία προσπάθεια

ανοικοδόμησης και συγχρόνως αναδιοργάνωσης των χώρων και των οικισμών Μέσω της

ανοικοδόμησης τέθηκαν με νέους όρους η οργάνωση του εθνικού χώρου και των δικτύων οι

σχέσεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα καθώς και ο χαρακτήρας της οικοδομικής παραγωγής

Ο ρόλος του κράτους (και της δημόσιας παρέμβασης) στα θέματα σχεδιασμού ενισχύθηκε

αποφασιστικά ενώ η κατοικία αντιμετωπίσθηκε ως κοινωνικό αγαθό που το κράτος ήταν

υποχρεωμένο να παράσχει Εφαρμόστηκαν πειραματισμοί ενθαρρύνθηκε η προτυποποίηση

1 A Kopp Quand le moderne nrsquoeacutetait pas un style mais une cause eacuted de lrsquoEcole nationale supeacuterieure des Beaux-

Arts Paris 1988 2 Τα πρακτικά των συνεδριάσεων του Συμβουλίου της Ανοικοδόμησης από τις αρχές του 1946 μέχρι το 1950 που

βρίσκονται στα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη (στο εξής ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ)

παρέχουν σημαντικά στοιχεία εμπλουτίζοντας τις γνώσεις για το πνεύμα και τις επιδιώξεις των πολεοδόμων ως

προς τις χωρικές διαστάσεις της ανασυγκροτικής προσπάθειας

5

χρησιμοποιήθηκαν ποικίλες χωρικές μορφές μοντέλα σχεδιασμού και σταθερότυπα

κοινωνικών εξυπηρετήσεων στα προγράμματα κατοικίας με στόχο να εγγυώνται την lsquoισότιμηrsquo

οργάνωση και εξοπλισμό του χώρου με την διάχυση των κοινωνικών εξυπηρετήσεων σε κάθε

πληθυσμιακή ομάδα

Στην προσπάθεια αυτή κεντρικό ρόλο έπαιξε το Μοντέρνο Κίνημα στην αρχιτεκτονική

και την σύγχρονη πολεοδομία Η τελευταία όπως συγκροτήθηκε ως επιστημονική ειδικότητα

μεταξύ 1890 και 1910 αναπτύχθηκε με στόχο να αποτελέσει μοχλό εκσυγχρονισμού αλλά και

μεταρρυθμιστικής πολιτικής Μέσω της αναδιοργάνωσης του χώρου αναλαμβάνει να δώσει

επιχειρησιακό χαρακτήρα στις αγωνίες και τις αναζητήσεις των διανοουμένων και κοινωνικών

αναμορφωτών του 19ου

αιώνα που διατύπωσαν προτάσεις για βελτιωμένες συνθήκες

διαβίωσης σrsquoένα καλύτερο περιβάλλον για όλους κυρίως δε για τούς λιγότερο ευνοημένους

Συγχρόνως οι νεωτερικές προτάσεις των αρχιτεκτόνων από την αρχή του αιώνα αλλά και στον

μεσοπόλεμο και τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες συνέβαλαν στην διαμόρφωση μιας νέας

αισθητικής παράλληλα με ένα νέο κοινωνικό και κατασκευαστικό ήθος που αντιμετώπιζε με

ενθουσιασμό τις δυνατότητες της αρχιτεκτονικής προς την κατεύθυνση της βελτίωσης της

ανθρώπινης κατάστασης

Η προοδευτική ιδεολογία της εποχής αντικατοπτρίζεται στην λειτουργική οργάνωση της

πόλης όπως και στην πολεοδομική της μορφή Οι υποστηρικτές της προτείνουν μια νέα lsquoτάξηrsquo

(ORDRE) στην πόλη που μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιοδήποτε είδος οικισμού οπουδήποτε

στον κόσμο και οποτεδήποτε Η lsquoτάξηrsquo αυτή εμπεριέχει την κατοικία-τύπο την απεριόριστη

αστική επέκταση-αύξηση και μια αστική μορφή ανοιχτή στην ύπαιθρο οργανωμένη και

διαιρεμένη σύμφωνα με τις αστικές λειτουργίες (κατοικία εργασία παιδεία-πολιτισμός

αναψυχή και κυκλοφορία) Οι νέες αστικές περιοχές lsquoπεριορίζουνrsquo και κυκλώνουν την

κληρονομιά του παρελθόντος ενώ ο σχεδιασμός τους υπόκειται σε μια σαφή πειθαρχία

απέναντι στην γεωμετρία και τους νόμους της

Οι νέοι αρχιτέκτονες της δεκαετίας του 1940 (οι ίδιοι είναι και οι πολεοδόμοι) είναι

βαθύτατα εμποτισμένοι με τις ιδέες αυτές Χαρακτηριστικός ήταν ο λόγος του πρώτου γάλλου

υπουργού Ανοικοδόμησης και Πολεοδομίας Raoul Dautry το 1944 Είναι σημαντικό να

κατανοήσει η χώρα ότι η Πολεοδομία είναι μια αναγκαία παράμετρος της αναγέννησής μας

Θεμέλιο βασικό της υλικής ηθικής φυσικής και διανοητικής αποκατάστασης των οικισμών της

υπαίθρου και των πόλεων οφείλει να ανταποκριθεί στις μεγαλειώδεις προοπτικές που ανοίγει η

μέριμνα για τους ανθρώπους ndashγια τον ανθρώπινο παράγονταraquo3 Η γοητεία που ασκεί η

τεχνολογική πρόοδος και η αισιοδοξία για την συνεχώς βελτιούμενη συνθήκη ζωής των

ανθρώπων παρέχουν τις κοινές αφετηρίες βρίσκουν δε μια αποτελεσματική σύγκλιση στην

εμπειρία της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης (άλλοτε σε πρωταρχικό και άλλοτε σε

περισσότερο επεξεργασμένο επίπεδο)

Στην Ελλάδα είναι γνωστή η μεγάλη απήχηση που είχε το 1933 η διεξαγωγή του

συνεδρίου των CIAM στην Αθήνα ενώ υπήρξαν και ορισμένες πρώιμες πρωτοβουλίες που

έδωσαν ενδιαφέροντα αποτελέσματα4 Αξιόλογα υπήρξαν επίσης τα σχέδια που εκπονήθηκαν

για τους κατεστραμμένους από σεισμό προσφυγικούς οικισμούς της Χαλκιδικής κυρίως δε το

3 B Vayssiegravere et al (dir) Μinistegravere de la Reconstruction et de lurbanisme 1944-1954 Une politique de

logement Ed IFA et Plan Construction et Architecture Paris 1995() σελ 13 Βλ επίσης A Kopp F Boucher

D Pauly Lrsquoarchitecture de la reconstruction en France 1945-1953 Ed Le Moniteur Paris 1982 4 Βλ τις ανακοινώσεις της Μ Καρδαμίτση Αδάμη και της Μ Γραφάκου στον παρόντα τόμο Βλ επίσης την

εμπεριστατωμένη έρευνα για την διάδοση του μοντέλου της κηπούπολης της K Καυκούλα Η περιπέτεια των

κηπουπόλεων Κοινωνική και περιβαλλοντική μεταρρύθμιση στην Ευρώπη και την Ελλάδα του 20ού αιώνα

University Studio Press Θεσσαλονίκη 2007

6

σχέδιο της Ιερισσού το 1934 που υπογράφεται από τον Ι Δεσποτόπουλο5 (Εικ 1)

6 Ωστόσο οι

πραγματοποιήσεις ήταν μεμονωμένες και παρά τις προσπάθειες των τεχνικών που στελέχωναν

τις υπηρεσίες του Υπουργείου Συγκοινωνίας η αναδιοργάνωση της μεσοπολεμικής πόλης

παρέμεινε προσηλωμένη στις παραδοσιακές χαράξεις

Ας σημειωθεί επίσης ότι για πρώτη φορά πληρώθηκε η έδρα Πολεοδομίας στο Εθνικό

Μετσόβιο Πολυτεχνείο στις αρχές του 1940 Πρώτος καθηγητής πολεοδομίας εξελέγη ο Α

Δημητρακόπουλος7 ο οποίος πήρε αμέσως ως βοηθό του τον νεαρό τότε Κ Δοξιάδη Ο

Δοξιάδης που είχε επιστρέψει από την Γερμανία το 1937 διηύθυνε το Γραφείο Χωροταξικών

και Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών (ΓΧΠΜΕ) του υπουργείου Συγκοινωνίας Στην

κατοχή στελέχωσε με δεκάδες αρχιτέκτονες την εν λόγω υπηρεσία8

Στα χρόνια του πολέμου και της κατοχής οι συζητήσεις μεταξύ τεχνικών προωθούσαν τις

ιδέες του Μοντέρνου (ΤΕΕ Κύκλος Τεχνικών) Θυμίζουμε το βιβλίο του Ι Βασιλειάδη

γραμμένο το 1944 για την Λαϊκή Κατοικία ενώ λιγότερο γνωστές είναι οι μελέτες και διαλέξεις

του Κύκλου των Τεχνικών που δημοσίευσε ο Κ Δοξιάδης στο περιορισμένης κυκλοφορίας

περιοδικό Χωροταξία στα 1942-43 Τα μηνύματα από τις εφαρμογές μεγάλης κλίμακας που

μελετώνταν στην Ευρώπη αλλά και η συγκρότηση των νέων ελλήνων αρχιτεκτόνων έθεσαν τις

βάσεις για την προώθηση των ιδεών του Μοντέρνου στην ελληνική πολεοδομία από τους

φορείς της Ανοικοδόμησης μετά τον πόλεμο

Στο παρόν κείμενο δεν θα αναφερθεί αναλυτικά η δραστηριότητα και οι περιπέτειες της

ίδρυσης του Υφυπουργείου Ανοικοδόμησης οι μεταμορφώσεις και οι μετονομασίες του (σε

Αυτόνομο Οργανισμό Υπουργείο κλπ)9 Θυμίζουμε ότι το υπουργείο καταργήθηκε το 1950

και η παραγωγή της κατοικίας ανατέθηκε στον ιδιωτικό τομέα Η δραστηριότητά του για την

πενταετία που δραστηριοποιήθηκε δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή είναι ωστόσο ποικίλη και

εκτεταμένη Ουσιαστικά εκκινείται μετά από τις δραματικές εκλογές της άνοιξης του 1946 με

ένα συνέδριο με συμμετοχή όλων των τοπικών και λοιπών φορέων και του Υφυπουργείου

Ανοικοδόμησης και με την εμβληματική τους διακήρυξη ότι μόνον το κράτος οφείλει να έχει

την ευθύνη καθώς laquoΗ Ανοικοδόμησις δεν αποτελεί επιχείρησινraquo10

5 Μ Λιλιμπάκη Σπυροπούλου Χαλκιδική Η εξέλιξη του οικιστικού δικτύου κατά την περίοδο 1912-1960 έκδοση

ΝΕΛΕ Χαλκιδικής Πολύγυρος 2004 6 ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΒΛ lsquoYerolympos Modern illustrationspdfrdquo

7 Α Καραδήμου Γερόλυμπου laquoΑνάργυρος Δημητρακόπουλος Η πολεοδομία ως ιδεολογίαraquo στα Πρακτικά

συνεδρίου 170 χρόνια Πολυτεχνείο Οι Μηχανικοί και η Τεχνολογία στην Ελλάδα που οργανώθηκε από το ΕΜΠ

στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου τον Μάρτιο 2009 (πρακτικά υπό έκδοσιν) 8 Βλ ΑΝΑ-ΜΜ Πρωτόκολλο Τεχνικών Υπηρεσιών 1942-1945 Μεταξύ πολλών αρχιτεκτόνων που εμφανίζονται

να προσλαμβάνονται με 6μηνιαίες συμβάσεις μεταξύ 1942 και 1944 περιλαμβάνονται οι Αρης Κωνσταντινίδης

Προκόπης Βασιλειάδης Αχιλλέας Σπανός Αντώνης Κριεζής Παύλος Μυλωνάς Γεώργιος Βαλάτας Γεώργιος

Κανδύλης Εμμανουήλ Τσολάκης κά 9 Για περισσότερα στοιχεία βλ Α Καραδήμου Γερόλυμπου και Μ Καρδαμίτση Αδάμη laquoΟ πόλεμος οι πόλεις η

ανοικοδόμησηraquo στο Ελληνικός αστικός χώρος Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού Αθήνα 2004 σελ

55-78 και των ιδίων laquoΌψεις της μεταπολεμικής πολεοδομικής ανασυγκρότησηςraquo στο Μετασχηματισμοί της

ελληνικής πόλης έκδοση Νεου Κινήματος Αρχιτεκτόνων Αθήνα 2008 σελ 11-22 Βλ επίσης Α Καραδήμου

Γερόλυμπου laquoΠόλεις και εθνικός χώρος σε κατάσταση πολιορκίαςraquo στο (Χ Χατζηιωσήφ επιμ) Ιστορία της

Ελλάδας του 20ού αιώνα Ανασυγκρότηση Εμφύλιος Παλινόρθωση 1945-1952 τόμος Δ1 εκδ Βιβλιόραμα Αθήνα

2009 σελ 131-176 Παράλληλα με το Αρχείο του Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως (ΑΝΑ-ΜΜ) που περιλαμβάνει

τα πρακτικά των συζητήσεων και αποφάσεων έχει αξιοποιηθεί υλικό και από το προσωπικό αρχείο του Μάριου

Καρδαμίτση που υπήρξε διευθυντής Ανοικοδομήσεως στο ΥπΑν μέχρι το 1950

10

Στη σύσκεψη συμμετείχαν βουλευτές πολεμοπαθών περιοχών εκπρόσωποι τεχνικών οργανώσεων και

σωματείων υπάλληλοι και πολιτικοί προϊστάμενοι κρατικών υπηρεσιών και οργανισμών Για τα θέματα που

συζητήθηκαν καθώς και για τις προτάσεις για την χρηματοδότηση των προγραμμάτων μέσω μιας ειδικής

φορολογίας δύο κατηγοριών ιδιοκτητών που ωφελήθηκαν στην κατοχή (αγοραστές ακινήτων μεταξύ 1941 και

1944 και αποπληρώσαντες τα χρέη τους με πληθωριστικές δραχμές) βλ Υφυπουργείον Ανοικοδομήσεως

Πρακτικά Συσκέψεως Ανοικοδομήσεως Σειρά εκδόσεων Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ 15 Αθήναι 1946

7

Οι προτάσεις τους ενσωματώνοντας στοιχεία από τις ευρωπαϊκές προβληματικές

μπορούν να ενταχθούν σ ένα τρίπτυχο

1 Ένας ενιαίος συγκεντρωτικός και ανεξάρτητος φορέας με όλες τις εξουσίες θα

αναλάβει το έργο

2 Το πεδίο ανάπτυξης των προγραμμάτων και των σχεδίων θα είναι ολόκληρη η

επικράτεια

3 Ο στόχος δεν είναι να επανέλθει η χώρα στην προπολεμική κατάσταση αλλά να

προωθηθεί η ευρύτερη δυνατή αναδιάρθρωση και ανασύνταξη του οικιστικού πλέγματος και

της χωροταξικής οργάνωσης ενώ θα ανασχεδιασθούν ορθολογικά και λειτουργικά οι

υπάρχουσες πόλεις και οικισμοί (στο πλαίσιο πάντα της χορηγούμενης lsquoβοήθειαςrsquo)

Παράλληλα δύο νόμοι εμπνευσμένοι από την εμπειρία της προσφυγικής αποκατάστασης

αλλά κυρίως από την νεώτερη ευρωπαϊκή πρακτική εξόπλισαν το Υφυπουργείο

Ανοικοδόμησης με την αναγκαία εξουσία για να δράσει γρήγορα και αποφασιστικά Πρόκειται

για το ΝΔ 96 περί εκτελέσεως των έργων ανοικοδομήσεως της Χώρας και για το κατά λίγους

μήνες μεταγενέστερο ΝΔ 145 περί αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και επιτάξεων δια την

ανοικοδόμησιν της Χώρας11

Με το πρώτο διάταγμα το Υφυπουργείο (στο εξής ΥπΑν) καθίσταται αποκλειστικά

υπεύθυνο για το σύνολο των απαιτουμένων σχεδίων και έργων ενώ εισάγεται μια πλήρως

καθετοποιημένη διαδικασία οργάνωσης και ελέγχου της παραγωγής του χώρου Συστήνονται

δύο συμβούλια αποτελούμενα από ανώτερους υπηρεσιακούς παράγοντες και τεχνικούς Το

Συμβούλιο Προγράμματος Ανοικοδομήσεως (ΣΠΑ) συντάσσει το πρόγραμμα των έργων12

Το

δεύτερο Συμβούλιο Εκτελέσεως Προγράμματος Ανοικοδομήσεως (ΣΕΠΑ) είναι

επιφορτισμένο με όλα τα θέματα εκτέλεσης (αναθέσεων εφαρμογής κλπ) των αποφάσεων του

πρώτου Το ΥπΑν ήταν σε θέση να κινητοποιήσει πολυάριθμο τεχνικό δυναμικό μεταξύ των

οποίων και πολλούς γνωστούς αρχιτέκτονες καθώς μπορούσε να προσλαμβάνει πρόσκαιρο

τεχνικό προσωπικό πάσης φύσεως για την εκτέλεση των έργων (με ετήσιες το πολύ συμβάσεις

και δαπάνη μισθών έως 5 του συνολικού προϋπολογισμού) Είχε παράλληλα την δυνατότητα

να αναθέτει σε ειδικές επιτροπές την εκπόνηση πολεοδομικών σχεδίων οικισμών μέχρι 5000

κατοίκων

Το δεύτερο διάταγμα εισήγαγε την αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης για τα νέα έργα

διευκολύνοντας ουσιαστικά τον ολοκληρωμένο ανασχεδιασμό περιοχών και οικισμών

Θέσπιζε προκειμένου για την αποκατάσταση των καταστροφών του πολέμου (αλλά και

θεομηνιών) την αναγκαστική απαλλοτρίωση υπέρ του Δημοσίου οικοπέδων ή οικοδομών

εντός ή εκτός οικισμών κλπ με στόχο

α να δημιουργηθούν νέοι οικισμοί

β να ανεγερθούν νέα συγκροτήματα κατοικιών

γ να διευρυνθούν οδοί και κοινόχρηστοι χώροι σε κάθε οικισμό

δ να εκτελεστούν κοινωφελή έργα

ε να εγκατασταθούν δημόσιες υπηρεσίες

στ να βελτιωθούν τα σχήματα και μεγέθη οικοπέδων

Ιδιαίτερα αποτελεσματικό όπλο για την δραστηριότητα του υπουργείου αποτελούσε το

άρθρο 2 που όριζε ότι για να διενεργηθεί η απαλλοτρίωση αρκούσε η έγκριση του νέου

σχεδίου ή της τροποποίησης του υπάρχοντος (προκειμένου για γη εντός σχεδίου) ή και μόνον

η απόφαση των συμβουλίων του ΝΔ 96

Την φορολογία αυτή που προέρχεται από την γερμανική και την βιεννέζικη εμπειρία ζητούν όλοι οι τεχνικοί

ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων Βλ Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 όπ π σελ 55-78 11

ΝΔ 96 περί εκτελέσεως των έργων ανοικοδομήσεως της Χώρας ΦΕΚ (Α) 154 1151946 και ΝΔ 145 περί

αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και επιτάξεων δια την ανοικοδόμησιν της Χώρας ΦΕΚ (Α) 3053091946 12

Ο Κ Δοξιαδης υπήρξε ο πρώτος υφυπουργός Ανοικοδομήσεως

8

Βάσει των νόμων αυτών το ΥπΑν αναλάμβανε συνολικά την διαδικασία εκπόνησης

πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών χωρίς να επιτρέπει τοπικές παρεμβάσεις

αντιρρήσεις κλπ Συγχρόνως οι νόμοι που ίσχυαν μόνο για μια 5ετία απλοποιούσαν και

επιτάχυναν τις διαδικασίες απαλλοτρίωσης που με την κανονική νομοθεσία ήταν (και είναι)

εξαιρετικά χρονοβόρες Ετσι για όλους τους τύπους των επεμβάσεων (βλ πιο πάνω όπως

περιγράφονται με τα στοιχεία α- στrsquo) αρκούσε η απόφαση για απαλλοτρίωση των αρμοδίων

επιτροπών του ΥπΑν και η απόκτηση της αναγκαίας γης γινόταν αμέσως Η αποζημίωση

μπορούσε να καταβάλλεται στον ιδιοκτήτη έως και ένα χρόνο αργότερα

Αναδιφώντας στις αποφάσεις του Συμβουλίου Ανοικοδόμησης εντυπωσιάζει ο τεράστιος

αριθμός των εκτάσεων που απαλλοτριώθηκαν για να εφαρμοστούν τα προγράμματα της

Ανοικοδόμησης

Η δραστηριότητα του φορέα της ανοικοδόμησης καλύπτει ένα μεγάλο φάσμα έργων σε

διαφορετικές κλίμακες13

Στη συνέχεια θα γίνει μια σύντομη αναφορά σε πέντε κατηγορίες

παρεμβάσεων

1 Η πολεοδομική αναδιοργάνωση των μεγαλύτερων οικισμών κινήθηκε σε πολλά

επίπεδα Εκπονήθηκαν περί τα 250 σχέδια ορισμένα από τα οποία είχαν ως στόχο την

αποκατάσταση και βελτίωση βομβαρδισμένων περιοχών (όπως πχ τα σχέδια Χανίων

Θεσσαλονίκης Πειραιά Λάρισας Ηρακλείου Βόλου Ρόδου Κέρκυρας κλπ)

Στο παράδειγμα του Πειραιά αναδεικνύεται αμέσως η έγνοια να χωρισθεί η πόλη σε

λειτουργικές ζώνες που θα εξυπηρετούνται από ένα δίκτυο δρόμων με ιεραρχημένη σημασία

και θα διαθέτουν ορθολογικά σχεδιασμένα οικοδομικά τετράγωνα14

(εικ 2)

Παράλληλα εκπονήθηκαν ολοκληρωμένα σχέδια για μεσαίες πόλεις (Βέροια Εδεσσα

Κατερίνη Πύργο κλπ καθώς και για μικρότερους οικισμούς (πχ Σταυρός Καλλικράτεια

Γιαννιτσά Τρίγλια κλπ) που ρύθμιζαν την ανοικοδόμηση και την μελλοντική ανάπτυξή τους

Τα σχέδια αυτά συχνότατα προωθούσαν την αναδιάρθρωση της ιδιοκτησίας της γης με το

σύστημα του αστικού αναδασμού ο οποίος όπως γνωρίζουμε χρησιμοποιήθηκε συστηματικά

στις ευρωπαϊκές πόλεις15

Στην πραγματικότητα ο αστικός αναδασμός προσέκρουσε σε

σοβαρότατες αντιδράσεις των ιδιοκτητών και εφαρμόσθηκε περιστασιακά Χαρακτηριστική εν

προκειμένω η διαμαρτυρία των κατοίκων του Καρπενησίου laquoΜας προτείνονται μεγαλοπρεπείς

λεωφόροι και ο εξαμερικανισμός της πόλεωςhellip Οι υπάλληλοι μας απαντούν ότι προνοούν δια

τους μετά εκατόν έτη απογόνους μαςraquo laquoΕπετσοκόπησαν ανηλεώς τα οικόπεδά μας ενώ

ορισμένοι τυχεροί είδαν διπλασιαζόμενα και τριπλασιαζόμενα τα δικά των δια της μεθόδου του

αναδασμού και των προσκυρώσεωνraquo16

(εικ 3)

2 Σχέδια νέων οικισμών και επεκτάσεων Το σημαντικό ζήτημα της αναδιοργάνωσης

του οικιστικού δικτύου αντιμετωπίσθηκε με μελέτες για την μεταφορά ή την συνένωση

ορισμένων μικρών οικισμών που βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη ή πολύ μακριά από

13

Βλ Καραδήμου Γερόλυμπου και Καρδαμίτση Αδάμη 2009 όπ π 14

Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Δήμου Πειραιώς Προμελέτη δια την πολεοδομικήν ανασυγκρότησιν της

περιοχής Πειραιώς Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ Βrsquo2 Αθήναι 1947 15

Βλ υποδείγματα στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης

φακ 59 καθώς και δακτυλογραφημένες οδηγίες στις κατά τόπους υπηρεσίες της Ανοικοδόμησης (στο ίδιο) που

αργότερα περιλήφθηκαν στην έκδοση του υπουργείου Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών

μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ 29 Αθήναι 1948 Ειδικά για το σχέδιο Χανίων βλ το

Διάγραμμα Ανασυγκροτήσεως Ιδιοκτησιών Παλαιάς Πόλεως Χανίων στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και

Ανοικοδομήσεως τχ 8-9 1949 σελ 22-23 Για την χρησιμοποίηση του αναδασμού εκτός Ελλάδος βλ

Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π 16

Bλ στο ίδιο Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π

9

συγκοινωνιακά δίκτυα Η μελέτη των ειδικών συνθηκών σε κάθε περίπτωση αποκαλύπτει ότι οι

περισσότεροι ήταν προσφυγικοί οικισμοί που είχαν γίνει βιαστικά μετά το 1922 και δεν

μπόρεσαν να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν (Παρεμπιπτόντως αξίζει τον κόπο να

σημειώσουμε ότι τα χρόνια αυτά αναπτύσσεται έντονη κριτική ορισμένων πεπραγμένων της

προσφυγικής αποκατάστασης όπως πχ η δημιουργία εξαιρετικά μικρών οικισμών που δεν

μπορούσαν να υποστηρίξουν κοινωνικές εξυπηρετήσεις σχολεία και επαρκή συγκοινωνιακή

σύνδεση με την περιφέρειά τους)

Τα σχέδια των νέων οικισμών ακολουθούν στοιχειωδώς τις αρχές του Μοντέρνου όπως

δείχνουν πολλά από αυτά που εφαρμόζονταν μέχρι το 1970 Διάφοροι τύποι κατοικιών με

δυνατότητα μελλοντικής επέκτασης χωροθετούνται με προσπάθεια εκμετάλλευσης του

καλύτερου προσανατολισμού και ενώ η τοποθέτηση του κτιρίου εντός του οικοπέδου αγνοεί

την χάραξη του οδικού δικτύου Διαμορφώνονται ευρείες ζώνες πρασίνου και

συγκεντρώνονται σε μεγάλες ελεύθερες εκτάσεις όλα τα κοινόχρηστα κτίρια και

εξυπηρετήσεις

Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται στην εγκατάσταση κοινωνικών εξυπηρετήσεων που θα

μπορούσαν να λειτουργήσουν και εκπαιδευτικά Όπως έγραφε ο διευθυντής Αρχιτεκτονικών

Μελετών του ΥπΑν γνωστός αρχιτέκτονας Κλ Κραντονέλλης laquo hellip σκοπός των Κοινωνικών

Κέντρων είναι να παρέχουν δυνατότητες για την ανάπτυξη Μορφωτικής Ψυχαγωγικής και

Κοινωνικής δράσεως στα χωριά μας πράγμα που ως σήμερα δεν ήταν εύκολο να γίνη Οι λόγοι

είναι πολλοί Στα χωριά άλλος χώρος τρόπον τινά κοινόχρηστος εκτός της ταβέρνας-καφενείου

δεν υπάρχει Εκεί αποκλείεται η συγκέντρωσις των γυναικών και κάθε άλλο παρά κατάλληλος

είναι ο χώρος για την ανάπτυξιν μορφωτικής δράσεως τόσον για τους ενήλικες όσον και για τους

νέους Το Κοινωνικό Κέντρο θα δώση στους κατοίκους ένα υγιή ψυχικώς χώρον και τα μέσα για

την ανάπτυξη που αναφέραμεraquo Οι τομείς δραστηριότητας αφορούν την μόρφωση την

αναψυχή-αθλητισμό την κοινωνική δράση-υγιεινή για την επιτυχία των οποίων το Κοινωνικό

Κέντρο παρείχε τους ακόλουθους χώρους

-Χώρο συγκεντρώσεων για διαλέξεις για κοινωνικά θέματα προβολή κινηματογραφικών

ταινιών και θεατρικές παραστάσεις

-αίθουσα για νέους

-καντίνα με μαγειρείο

-πλήρες ιατρείο

-λουτρά καθαριότητας με αποδυτήρια κλπ ως laquoπρότυπα για τα σπίτιαraquo

-εργαστήρια ξυλουργικά κλπ για να εξασκούνται οι νέοι

-γραφεία Κοινότητας

-υπόστεγα γυμναστικής

-πρότυπα κηπάρια

-φύλαξη παιδιών και οργάνωση παιχνιδιού κλπ17

Ο Κραντονέλλης συναρτά το μέγεθος του κοινωνικού κέντρου με το μέγεθος του

πληθυσμού του οικισμού (4 κατηγορίες οικισμών με 1000 2500 5000 και 10000 κατοίκους)

και υποδεικνύει με αρχιτεκτονικά σχέδια την επίλυση ενός τέτοιου συγκροτήματος Σε ότι

αφορά την πολεοδομική επίλυση και χωροθέτηση υπογραμμίζει ιδιαίτερα το παράδειγμα του

Κοινωνικού Κέντρου της Εξοχής Δράμας Το σχέδιο αυτό παρατίθεται μαζί με πλειάδα άλλων

παραδειγμάτων στις εκδόσεις του ΥπΑν που ήδη αναφέραμε18

(εικ 4-5)

Συγχρόνως πολλοί οικισμοί που είχαν υποστεί σοβαρές ή και ολοσχερείς καταστροφές

στα χρόνια της κατοχής (ολοκαυτώματα) και του εμφυλίου ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

(όπως πχ το Κομμένο της Αρτας τα Καλάβρυτα ή ο Χορτιάτης της Θεσσαλονίκης μεταξύ

άλλων) Ειδικά ο τελευταίος οφείλει το νέο του σχέδιο στον αρχιτέκτονα Λέανδρο Ζωίδη

17

Κλ Κραντονέλλης laquoΚοινωνικά Κέντραraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως τχ 5-6 1949 σελ 16-18 18

Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ

29 Αθήναι 1948

10

(1900-1964) ο οποίος στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον νεαρό τότε αρχιτέκτονα και

μετέπειτα καθηγητή του ΑΠΘ Ιωάννη Τριανταφυλλίδη (1921-2010) για τον σχεδιασμό των

τύπων κατοικίας Στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας φυλάσσονται σχεδιαστικά ντοκουμέντα

που υπογράφονται από τους δύο τεχνικούς καθώς και η συνοδευτική αλληλογραφία που

αποκαλύπτει συγχρόνως τις δυσκολίες μέσα στις οποίες αγωνίζονταν να εκτελέσουν τον έργο

τους και τις τεράστιες ελλείψεις σε στοιχειώδη πράγματα (όπως χαρτί και φωτοτυπίες)

Το σχέδιο του Χορτιάτη εφαρμόστηκε σε τρεις φάσεις και η σημερινή κατάσταση του

οικισμού επιβεβαιώνει την υλοποίηση των χαράξεων (εικ 6α και 6β) Για την εφαρμογή του

απαλλοτριώθηκε στα βορεινά του παλαιού οικισμού έκταση 108458 τμ (περίπου 11

εκταρίων) αξίας 110 εκατομμυρίων δραχμών Προτιμήθηκε η χωροθέτηση προς Βορρά επειδή

το έδαφος ήταν ομαλότερο αλλά και λόγω κακού ηλιασμού στο νότιο προς το όρος τμήμα19

Ο

διευθυντής Πολεοδομικών Μελετών Βίκτωρ Βαφειάδης εισηγείται την δημιουργία νέου

κοινωνικού ndash διοικητικού ndash οικονομικού κέντρου και την τοποθέτηση των λοιπών κτηρίων

κοινής εξυπηρετήσεως ανάμεσα στον παλιό οικισμό και το νέο τμήμα ενώ συγχρόνως

προτείνει 4 πλάτη δρόμων ανάλογα με την σημασία τους Ο κύριος οδικός άξονας έχει πλάτος

12 μέτρων και ο εσωτερικός δευτερεύων πλάτους 10 μέτρων Οι υπόλοιποι με κλίση βατή

έχουν πλάτος 8 μέτρων ενώ όσοι χαράσσονται καθέτως προς τις κλίσεις 4 μέτρα Στο νέο

οικισμό προτείνονται 3 βασικοί τύποι κατοικιών (πυρήνες) τοποθετημένοι κατά τον βέλτιστο

προσανατολισμό (όπως δείχνει και το σκαρίφημα που συνοδεύει τα σχέδια) όλοι με

δυνατότητα επέκτασης (εικ7)

Η πολιτική αυτή που διατηρήθηκε μέχρι την δεκαετία 1970 δημιούργησε γύρω στους 150

νέους οικισμούς Τρία σχέδια που υπογράφει το 1960 ο αρχιτέκτονας Α Σπανός που είχε

διατελέσει στέλεχος του υπουργείου δείχνουν την απήχηση των αρχών του Μοντέρνου (εικ

8) Θυμίζουμε ότι για όλους είχε προηγηθεί αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης ενώ

εφαρμόστηκαν διάφοροι κατασκευαστικοί πειραματισμοί20

Ταυτόχρονα μελετήθηκαν και κατασκευάσθηκαν κτίρια κοινωνικού εξοπλισμού των

οικισμών σχολεία σταθμοί υγείας κοινωνικά κέντρα κέντρα αγροτικών συνεταιρισμών

δασαρχεία και ινστιτούτα δασοκομίας Παρά τις επείγουσες διαδικασίες για την μελέτη και την

πραγματοποίηση των προγραμμάτων οι μελετητές έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον

εντοπισμό και την καταγραφή στοιχείων της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς για πρώτη φορά

στην κλίμακα ολόκληρης της χώρας21

3 Οικιστικά προγράμματα και συγκροτήματα κατοικιών Στο πλαίσιο της

ανοικοδόμησης βασικό μέλημα του υπουργείου και από τα σημαντικότερα μέρη του

προγράμματος ήταν η κατασκευή μεγάλων συγκροτημάτων κατοικίας για φτωχά στρώματα

(πολεμοπαθείς παλιούς πρόσφυγες-κατοίκους τρωγλών εργάτες) σε αστικό περιβάλλον ή στην

ύπαιθρο Οι αρχικοί πυρήνες κατοικίας -μικρές μονάδες των 25-38 τμ - είχαν μελετηθεί ώστε

να μπορούν αργότερα να επεκταθούν σε κανονικά σπίτια για τα οποία παρέχονταν και οι

αναγκαίες οδηγίες22

Παράλληλος στόχος ήταν η προσαρμογή στα κατά τόπους υπάρχοντα

υλικά και στις κατά τόπους διαφορετικές ανάγκες της αγροτικής παραγωγής -καπνά βαμβάκια

19

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ Πρακτικά Συνεδριάσεων Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως Πράξεις 473161948 και

9492191948 20

Με πειραματικό χαρακτήρα σχεδιάστηκε και κτίσθηκε μέχρι το 1949 ο μικρός οικισμός της Ροδοδάφνης στην

θέση Ακολη της Αιγιαλίας που συνοικίσθηκε από τους πληθυσμούς τεσσάρων χωριών της περιοχής που

βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη και απαίτησε την απαλλοτρίωση 2736 εκταρίων γης Βλ Ανωνύμου

laquoΡοδοδάφνηraquo στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και Ανοικοδομήσεως τχ 10-11 1949 σελ 24-25 Βλ επίσης Β

Αμπαδογιάννη και Ο Ζαβερδινού επιμ Η κατοικία στην Ελλάδα Κρατική δραστηριότης Εκδοσις Τεχνικό

Επιμελητήριο Ελλάδος Αθήνα 1975 21

Βλ την έκθεση Μυλωνά 1949 στο Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 και 2008 όπ π 22

Θυμίζουμε ότι οι πυρήνες της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων στον μεσοπόλεμο συνήθως είχαν

εμβαδόν 40 τμ

11

κλπ Στις αρχιτεκτονικές μελέτες χρησιμοποιείται ως βασικό μοντέλο οργάνωσης των κτιρίων

κατοικίας η κατά στοίχους σύνθεση η οποία εξασφαλίζει σωστό ηλιασμό διαμπερή αερισμό

και οργάνωση κατά παράλληλες συστοιχίες με κήπους και αυλές που προσφέρονται για

προσεχή επέκταση του χώρου κατοικίας

Σημαντικό μέρος του έργου του υπουργείου περιέλαβε μελέτες και εκτέλεση

πειραματικών προγραμμάτων για οικισμούς με νέα υλικά και συστήματα κατασκευής Στον

τομέα των αστικών οικισμών ο Αγιος Γεώργιος στο Κερατσίνι στέγασε 1000 οικογένειες εκ

των οποίων 460 σε νέες κατοικίες και 560 επισκευασμένες23

[εικ 9] και χρησιμοποιήθηκε ως

υπόδειγμα για πολλά αστικά προγράμματα24

Το υποδειγματικό αυτό συγκρότημα και ο

πειραματικός του χαρακτήρας παρουσιάζονται αναλυτικά στην μελέτη της Α Δανιήλ στον

παρόντα τόμο

Στην ίδια κατηγορία των οικιστικών συγκροτημάτων ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν

οι μετασκευές κτιρίων όπως πχ στρατώνων σε συγκροτήματα κατοικίας στα Δωδεκάνησα

Ειδικά στην Ρόδο και την Κώ τα στρατιωτικά κτίσματα ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

ενώ συμπληρώνονται και με κοινόχρηστες εξυπηρετήσεις ακολουθώντας τις επιταγές του

Μοντέρνου (εικ 10) Στην επεξεργασία των επί μέρους σχεδίων συμμετείχαν ομάδες

διδασκόντων και φοιτητών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ όπως πχ το συνεργείο του

Δ Πικιώνη που ετοίμασε το σχέδιο της περιοχής των στρατώνων της αεροπορίας Ρόδου στο

οποίο προορίζονταν να στεγαστούν 130-150 οικογένειες25

4 Μια ιδιαίτερη δραστηριότητα του ΥπΑν αποτελούν οι παρεμβάσεις μετά από

σεισμούς το 1948 στην Λευκάδα Χίο και Σάμο Η εμπειρία που συσσωρεύτηκε χρησίμευσε

εν μέρει στις ανοικοδομητικές προσπάθειες που έγιναν στα σεισμοπαθή Ιόνια και στον Βόλο

μετά το 1953 Ειδικότερα για την Λευκάδα ο παραδοσιακός οικισμός της οποίας υπέστη στις

αρχές του Ιουλίου 1948 σοβαρές καταστροφές όπως δείχνουν οι καταγραφές που

εκπονήθηκαν από συνεργεία του ΥπΑν (εικ 11) σχεδιάστηκε μια εκτεταμένη επέκταση της

πόλης περί τα 20 εκτάρια προς τα νοτιοδυτικά υψώματα Η έκταση απαλλοτριώθηκε αμέσως

και το σχέδιο το οποίο χαράχθηκε και εφαρμόστηκε επακριβώς όπως δείχνουν σημερινές

αεροφωτογραφίες έχει σαφή χαρακτηριστικά του Μοντέρνου Ενδιαφέρουσα είναι η

επισήμανση των εισηγητών του laquoΣτην επέκταση του οικισμού έγινε προσπάθεια να κρατηθεί ο

ρυθμός και η μορφή της παλαιάς πόλεως με οικοδόμηση επίσης σε στοίχουςraquo

23 C A Doxiadis Experimental settlement of Saint George Keratsini ndash Pireaus No C1 Series of publicatiοns of

the Ministry of Reconstruction Athens 1947 Για τον προσεγμένο σχεδιασμό του οικισμού και την ιδιαίτερη

ατμόσφαιρα που επικρατεί έχουν γραφεί εγκωμιαστικά άρθρα σε εφημερίδες της εποχής

24 Εχει αναφερθεί κατασκευή 7 πειραματικών οικισμών σε ιδιαίτερα πληγείσες πόλεις (Πειραιάς Κέρκυρα

Ηράκλειο Χανιά Ρέθυμνο Ιεράπετρα) με σύνολο 4000 κατοικίες

25 Για την Κω βλ ΑΝΑ-ΜΜ Αρχείο Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως συνεδρίασις 131721948 πράξις 151 Για

την Ρόδο βλ ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 95291947 πράξις 575 Σύμφωνα με την εισήγηση του Βίκτορα

Βαφειάδη laquohellip το συνεργείο των σπουδαστών υπό την καθοδήγησιν του τεχνικού συμβούλου κΠικιώνη εξεπόνησε το

σχέδιον διαρρυθμίσεως της περιοχής των στρατώνων Ρόδου οι οποίοι θα μετατραπούν εις λαϊκάς κατοικίας Εις το

μελετώμενον υπό της διευθύνσεώς μας νέον σχέδιον της πόλεως Ρόδου προεβλέπετο αναμόρφωσις της όλης

περιοχής δια της κατασκευής κατοικιών και μορφώσεώς της ως νέας γειτονιάς δια της κατασκευής κοινωνικών και

οικονομικών κέντρων και εγκαταστάσεως νέων κατοίκων οι οποίοι θα προέλθουν από την εντός των τειχών πόλιν η

οποία δέον να αποσυμφορηθή Η θέσις των στρατώνων συμπίπτει να είναι εντός της ως άνω αναμορφούμενης

περιοχής Το σχέδιον έχει εκπονηθή βάσει της υφισταμένης καταστάσεως και έχει επιτευχθή να δοθή ο τοπικός

χαρακτήρ των υφισταμένων οικισμών της Δωδεκανήσου Η εν γένει μορφή του οικισμού όπως παρουσιάζεται εις την

από της οδού όψιν είναι πολύ καλή Το Συμβούλιον Ανοικοδομήσεως εγκρίνει κατrsquoαρχήν το σχέδιο και ζητεί να

γίνουν συμπληρωματικαί τοπογραφήσεις της γύρω περιοχής και σύνδεσίς της με τα υφιστάμενα τοπογραφικά σχέδια

Ρόδουraquo Βλ επίσης Η Ανοικοδόμησις της Δωδεκανήσου έκδοσις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως σειρά Γrsquo 2

Αθήναι 1948

12

Η διαδικασία του σχεδιασμού της σεισμόπληκτης πόλης περιγράφεται στα έγγραφα του

ΥπΑν26

Λίγες μέρες μετά τον σεισμό αποτυπώνεται η περιοχή που προτείνεται για την

επέκταση της πόλης και ξεκινούν οι διαδικασίες για την απαλλοτρίωση Εν αναμονή της

αποτύπωσης της παλιάς πόλης οι μελετητές του ΥπΑν είναι υποχρεωμένοι να καθορίσουν το

οδικό δίκτυο και το κέντρο της νέας περιοχής με βάση μια αεροφωτογραφία Η νέα θέση

βρίσκεται ψηλότερα από την παλιά (υψόμ + 10 μ) και έτσι δεν κινδυνεύει από κύμα το

έδαφος είναι σταθερότερο (έναντι σαθρού και υγρού της παλιάς πόλης) και η εγκατάσταση

δικτύου αποχέτευσης καθίσταται ευκολότερη

Ένας άξονας κεντρικός συνδέει την πλατεία με το Γυμναστήριο Οι κατοικίες πλην του

κεντρικού άξονα εξυπηρετούνται με πεζοδρόμους όπου εν ανάγκη μπορούν να κυκλοφορήσουν

και αυτοκίνητα Στην επέκταση προβλέπονται αγορά και καταστήματα στην πλατεία

ανέγερση παιδικού σταθμού και σχολείου στο πέρα άκρο της νέας συνοικίας σε θέση πιο

υγιεινή και σε επαφή με το πράσινο κοινόχρηστοι παιδικοί κήποι αθλητικοί χώροι και

γυμναστήριο

Οι στοίχοι της κατοικίας ορίζονται laquoμε βάση την κατεύθυνση των σεισμώνraquo που

συμπίπτει με τον καλύτερο προσανατολισμό (Α-Δ) ομοίως και οι περισσότεροι στοίχοι όταν

δεν έρχονται σε σύγκρουση με ειδικές ανάγκες προσανατολισμού

Κατασκευάζονται 179 κατοικίες του ενός δωματίου που μπορούν να επεκταθούν μέχρι 4

δωμάτια και 55 κατοικίες 2 δωματίων με δυνατότητα να αποκτήσουν μελλοντικά μέχρι 6

δωμάτια Ολα τα σπίτια διαθέτουν wc με douche και κουζίνα πλήρη

Το νέο σχέδιο της πόλης εγκρίθηκε και τέθηκε σε εφαρμογή δύο μόνο μήνες μετά το

σεισμό Οι χαράξεις της περιοχής της επέκτασης όπως διακρίνονται σε σημερινές

αεροφωτογραφίες ακολουθούν με ακρίβεια το σχέδιο Ο κεντρικός άξονας είναι σήμερα μια

ευρύχωρη αστική αρτηρία με κεντρική νησίδα πρασίνου Η συνοικία έχει ανοικοδομηθεί με

πολυκατοικίες και ελάχιστα από τα ταπεινά κτίσματα που έγιναν μετά από τον σεισμό

παραμένουν στη θέση τους Παρά την γνώριμη εικόνα της ελληνικής πολυκατοικιούπολης οι

μοντέρνες πολεοδομικές χαράξεις που επιβίωσαν παρέχουν ελεύθερο χώρο και πράσινο σε

αντίθεση με άλλες νεώτερες συνοικίες της Λευκάδας

5 Ένα ακόμη επίπεδο παρεμβάσεων του ΥπΑν αφορά τον αστικό σχεδιασμό περιοχών

με δημόσιους χώρους όπως του παραθαλάσσιου μετώπου του Αλίμου-Καλαμακίου ή του

ανατολικού lsquoρήγματοςrsquo της Θεσσαλονίκης

Αξιοσημείωτη είναι η μελέτη του παραθαλασσίου μετώπου του Καλαμακίου αν και δεν

έχουν βρεθεί προς το παρόν σχέδια Όπως περιγράφεται στις αποφάσεις του Συμβουλίου

Ανοικοδομήσεως27

στην παράλια λεωφόρο από το ρεύμα Πικροδάφνης μέχρις τον Αλιμο

προτείνονται τέσσερα κέντρα αναψυχής (ιδιωτικού χαρακτήρα) και ένα κέντρο ναυτικού

αθλητισμού Αν και εναντίον της μελέτης του Υπουργείου κατατέθηκαν ενστάσεις 13 φορέων

και προσώπων (που πρότειναν πολύ μεγαλύτερη εκμετάλλευση του χώρου) αυτές

απορρίφθηκαν για λόγους lsquoκοινού συμφέροντοςrsquo που περιλάμβαναν laquoτην απελευθέρωση της

θέας την κοινή χρήση της παραλίας και την ελεύθερη προσπέλαση των λουομένων και επίσης

την αρχιτεκτονική παρέμβαση στον κοινόχρηστο χώρο για λόγους αισθητικήςraquo

26

Βλ Ανωνύμου laquoΤο νέο σχέδιο της Λευκάδοςraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως 8-91949 σελ 17-21

Βλ επίσης ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 51671948 πράξις 581 απόφαση για ανάληψη εκτελέσεως

σημαντικού προγράμματος για την Λευκάδα μετάβαση αρχιτεκτόνων ΝΛαλακάκι και ΒΒαφειάδη επί τόπου

Συνεδρίασις 531371948 πράξις 645 αποφάσεις και προγραμματισμός δραστηριότητας του ΥπΑν Συνεδρίασις

5830748 πράξις 728 αποφάσεις περιγραφή και χαρακτηριστικά σχεδίου από Β Βαφειάδη Συνεδρ 6627848

πράξις 847 έγκριση του συνολικού σχεδίου Συνεδρ 467749 πράξις 587 έγκριση τροποποίησης του σχεδίου

Λευκάδας με 50 τροποποιήσεις που προσαρμόζουν το νέο σχέδιο της παλαιάς πόλης στην υπάρχουσα κατάσταση

στενεύοντας δρόμους και δημόσιους χώρους ώστε να σωθούν κτίρια που δεν επλήγησαν από τον σεισμό

27

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρ 72 17111949 πράξις 1069

13

Οι αρχιτεκτονικοί όροι που εξασφαλίζουν τις τρεις αυτές συνθήκες ορίζονται ως εξής

laquoΗ αισθητική αρχή της οπτικής αποκρύψεως κατά γενικό κανόνα των παράκτιων κτισμάτων

είναι αμφιβόλου εγκυρότητας Κτίσματα ων η αρχιτεκτονική θα ηδύνατο κατrsquoαρχάς ως εν τη

προκειμένη περιπτώσει να εναρμονίζεται πλήρως προς το τοπίο και να εξαίρει αυτό θα ήσαν

απολύτως αποδεκτά Έπεται επομένως ότι

Ως προς τον περιορισμόν του ύψους δέον να κρατήσουν ελαστικότεροι περιορισμοί και

τοιούτοι είναι οι διατυπούμενοι κατωτέρω (προτείνεται max 3μ ύψος και οι βοηθητικοί χώροι

υπόγειοι)

Ως προς την αρχιτεκτονική δέον τα κτίσματα ταύτα να είναι ελαφρά απέριττα ταπεινά

laquoφιλοκαλούντα μετ΄ευτελείαςraquo και αποφεύγοντα τους συμβατικούς και εφήμερους συρμούς και

τους επιδεικτικούς φορμαλισμούς Αν ως αλήθεια κατασκευής ως μάζα ως περίγραμμα ως

σύνθεσις των επί μέρους εις μίαν όλων ενότητα ως πνεύμα τέλος είναι τοιαύτα ώστε να

εναρμονίζονται προς το φυσικόν και ψυχικόν κλίμα της Ελλάδος αντί να επιζητείται η πλήρης

απόκρυψις των θα ήτο αντιθέτως επιβαλλόμενη η ρυθμική κατά διαστήματα παρουσία των

Εκ των σκέψεων αυτών αίτινες θα αποτελέσουν την βάσιν της προβλεπομένης αισθητικής

κρίσεως υπαγορεύθησαν οι προτεινόμενοι περιορισμοίraquo

Όπως φαίνεται λοιπόν στην πενταετία 1946-1950 αναδύεται μια ελληνική εκδοχή

πολεοδομίας με στοιχεία Μοντέρνου με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

-Η απόλυτη έλλειψη χρημάτων υλικών κλπ οδηγεί στην επιλογή μιας αρχιτεκτονικής

μορφής της ανάγκης και του ελάσσονος με απλές κατασκευαστικές αρχές απέριττη

ογκοπλασία και στοιχειώδεις ευρύτερες διαμορφώσεις (βλ συγκρότημα κατοικιών στις Μηλιές

εικ 12)

-Σε όλα τα επίπεδα σχεδιασμού διαπιστώνεται μια συστηματική εκμετάλλευση των

στοιχείων του προσανατολισμού των κλίσεων της υγιεινής του αερισμού των τοπικών

υλικών

-Αν και στοιχειώδεις αρχιτεκτονικά οι κατόψεις επιδεικνύουν προσεκτικές αναζητήσεις

για την λειτουργικότητά τους με βέλτιστες εσωτερικές διευθετήσεις Παράλληλα επιτυγχάνεται

η τυποποίηση των κατόψεων και η ορθολογική δυνατότητα επέκτασης των αρχικών πυρήνων

-Σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού τα νέα οικιστικά συγκροτήματα εξοπλίζονται με

κοινωνικές εξυπηρετήσεις και υποδομές όπως αναλογούν στις αντίστοιχες πληθυσμιακές

κατηγορίες

-Με σαφήνεια διακρίνεται η οργάνωση του χώρου κατά Ζώνες Χρήσεων

Καθώς οι περισσότεροι νέοι αρχιτέκτονες της εποχής πέρασαν για λιγότερο ή

περισσότερο χρόνο από τις υπηρεσίες της ανοικοδόμησης ενώ έγινε προσπάθεια να

κινητοποιηθούν και οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής του ΕΜΠ για να συνδράμουν στην

προσπάθεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμπειρία της Ανοικοδόμησης λειτούργησε σαν

ένα μεγάλο σχολείο για τα χρόνια μετά το 1950

Η επιτυχία και η λειτουργικότητα των αστικών χώρων θα εξαρτώνταν εν πολλοίς από την

διορατικότητα των πολεοδόμων και από την δυνατότητα του Υπουργείου να παρακολουθεί

συστηματικά τις εξελίξεις παρεμβαίνοντας διορθωτικά και διαφοροποιώντας όπου χρειαζόταν

τα προγράμματα της Ανοικοδόμησης μέσα στα επόμενα χρόνια28

Η ευκαιρία αυτή δεν δόθηκε ποτέ στους πολεοδόμους του ΥπΑν Το 1950 με μια

ξαφνική απόφαση το ΥπΑν καταργείται και οι συγκεντρωμένες αρμοδιότητές του μοιράζονται

σε διάφορα υπουργεία Ο κεντρικός ρόλος του κράτους περιορίζεται σε επιτελικές

28

Τον ρόλο των πολεοδόμων είχε εξ άλλου προδιαγράψει εγκαίρως ένα έγγραφο του ΥπΑν στο Ιστορικό Αρχείο

Μακεδονίας (βλ Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης φακ 59 έγγραφο 1081946 περί του

σκοπού και των καθηκόντων του αρχιτέκτονος-πολεοδόμου) Στην ικανότητά τους να προνοούν σωστά για το

μέλλον είχε επενδύσει πολύ η προσπάθεια των υπευθύνων της Ανοικοδόμησης

14

κατευθύνσεις-παρεμβάσεις η ανοικοδόμηση της χώρας ανατίθεται στο ιδιωτικό κεφάλαιο και

η υποχρέωση για την κοινωνική παροχή της κατοικίας laquoπεριμαζεύεταιraquo στον Νόμο 16671951

περί λαϊκής κατοικίας που η εφαρμογή του ανατίθεται στο Υπουργείο Κοινωνικής Αντιλήψεως

Αν και το περιεχόμενο του νόμου αντανακλά την συρρίκνωση των απόψεων για την οργάνωση

του χώρου και περιορίζεται αποκλειστικά στην ανοικοδόμηση κατοικίας για φτωχά και

εργατικά στρώματα εξακολουθεί να εμφορείται από την ιδεολογία του Μοντέρνου και να

υποστηρίζεται από τους τεχνικούς που τον αξιολογούν θετικά29

Αλλά ούτε αυτός ο νόμος

έμελλε να τεθεί σε εφαρμογή καθώς υποκαταστάθηκε από τα προγράμματα του ΑΟΕΚ για

την εργατική κατοικία και του Υπουργείου Προνοίας για τους παραπηγματούχους που αν και

ακολούθησαν επί πολλά χρόνια τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος απετέλεσαν ένα έλασσον

στοιχείο του χώρου της ελληνικής πόλης

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Εικ 1 Σχέδιο Ιερισσού 1934 (Λιλιμπάκη 2004 όπ π)

Εικ 2 Πολεοδομικό σχέδιο Πειραιά 1947 (ΔΤΥΔ Πειραιά 1947 όπ π)

Εικ 3 Χανιά οικόπεδα πριν και μετά από τον αναδασμό 1949 ( Δελτίον Ανοικ 8-91949 όπ π)

Εικ 4 Κτιριολογικό πρόγραμμα κοινωνικού κέντρου (Κραντονέλλης 1949 όπ π)

Εικ 5 Χωροθέτηση Κοινωνικού κέντρου Εξοχή Δράμας (Βαφειάδης 1948 όπ π)

Εικ 6 Επέκταση και ανασχεδιασμός του οικισμού Χορτιάτης Arsquo και Βrsquo φάσεις σχέδιο Λ Ζωίδη

1947 (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 7 Πυρήνες κατοικίας Σημερινή κατάσταση (φωτογρ συγγραφέως) και σκαρίφημα

χωροθέτησης (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 8 3 πολεοδομικά σχέδια Αχ Σπανού 1960 (Αμπαδογιάννη Ζαβερδινού 1975 όπ π)

Εικ 9 Οικισμός στο Κερατσίνι και οργάνωση κατά στοίχους (Doxiadis 1947 όπ π και Βαφειάδης

1948 όπ π)

Εικ 10 Συγκροτήματα κατοικίας στους παλιούς στρατώνες Κως και Ρόδος 1948 (Ανοικοδόμησις

Δωδεκανήσου 1948 όπ π)

Εικ 11 Η Λευκάδα πριν και μετά από τον σεισμό (Νέο σχέδιο Λευκάδος 1949 όπ π)

Eικ 12 Οικισμός στις Μηλιές 1950 (ιδιωτ συλλογή)

29

Βλ εισήγηση Αχιλλέα Σπανού στα Πρακτικά βrsquo Πανελληνίου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1962

Τεχνικά Χρονικά 2481962 έκτακτη έκδοσις ΤΕΕ σελ 45 Ο Σπανός αναφέρει ότι από το 1945 μέχρι το 1953

κατασκευάστηκαν 125000 κατοικίες

2

3

4

Δημοσιεύθηκε Α Καραδήμου Γερόλυμπου laquoΟταν το Μοντέρνο δεν ήταν μόνον στυλ

Ελληνική πολεοδομία στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια (1945-1950)raquo στα πρακτικά του 5ου

Συνεδρίου του DOCOMOMO H ελληνική πόλη και η πολεοδομία του Μοντέρνου Εκδ

Futura Αθήνα 2015 131-148

Α Καραδήμου Γερόλυμπου

Οταν το Μοντέρνο δεν ήταν μόνον στυλ

Ελληνική πολεοδομία

στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια (1945-1950)

Εύκολα αναγνωρίζεται στον τίτλο της ανακοίνωσης η αναφορά στο σημαντικό βιβλίο του

Α Κοππ Quand le moderne nrsquoeacutetait pas un style mais une cause Με την πολυσήμαντη λέξη

cause ο Κοππ δήλωνε την πεποίθησή του ότι το Μοντέρνο δεν είναι απλώς μια νέα

μορφολογική παραλλαγή ή ένας ρυθμός αλλά μια διεκδίκηση μια υπόθεση στράτευσης ένας

σκοπός αναγνωρίζοντας στους φορείς των ιδεών αυτών μια διάσταση με κοινωνικό χαρακτήρα

αλλά και πάθος (attitude passionnelle)1 Η ανακοίνωση θα σταθεί πάνω σrsquoαυτήν την πτυχή

επιχειρώντας να παρουσιάσει δεδομένα από μια έρευνα σε εξέλιξη για μια ιστορική περίοδο

που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή μέχρι σήμερα2

Ο χρόνος είναι η πρώτη μεταπολεμική 5ετία που βρήκε την χώρα κυριολεκτικά

ισοπεδωμένη με μόνη ελπίδα την ξένη οικονομική στήριξη Πάνω στα ερείπια του 1945

προστέθηκαν οι κάθε είδους καταστροφές -ανθρώπινες υλικές κοινωνικές- του εμφυλίου

πολέμου

Την ίδια εποχή σε ολόκληρη την Ευρώπη καταγράφεται μια γιγαντιαία προσπάθεια

ανοικοδόμησης και συγχρόνως αναδιοργάνωσης των χώρων και των οικισμών Μέσω της

ανοικοδόμησης τέθηκαν με νέους όρους η οργάνωση του εθνικού χώρου και των δικτύων οι

σχέσεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα καθώς και ο χαρακτήρας της οικοδομικής παραγωγής

Ο ρόλος του κράτους (και της δημόσιας παρέμβασης) στα θέματα σχεδιασμού ενισχύθηκε

αποφασιστικά ενώ η κατοικία αντιμετωπίσθηκε ως κοινωνικό αγαθό που το κράτος ήταν

υποχρεωμένο να παράσχει Εφαρμόστηκαν πειραματισμοί ενθαρρύνθηκε η προτυποποίηση

1 A Kopp Quand le moderne nrsquoeacutetait pas un style mais une cause eacuted de lrsquoEcole nationale supeacuterieure des Beaux-

Arts Paris 1988 2 Τα πρακτικά των συνεδριάσεων του Συμβουλίου της Ανοικοδόμησης από τις αρχές του 1946 μέχρι το 1950 που

βρίσκονται στα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη (στο εξής ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ)

παρέχουν σημαντικά στοιχεία εμπλουτίζοντας τις γνώσεις για το πνεύμα και τις επιδιώξεις των πολεοδόμων ως

προς τις χωρικές διαστάσεις της ανασυγκροτικής προσπάθειας

5

χρησιμοποιήθηκαν ποικίλες χωρικές μορφές μοντέλα σχεδιασμού και σταθερότυπα

κοινωνικών εξυπηρετήσεων στα προγράμματα κατοικίας με στόχο να εγγυώνται την lsquoισότιμηrsquo

οργάνωση και εξοπλισμό του χώρου με την διάχυση των κοινωνικών εξυπηρετήσεων σε κάθε

πληθυσμιακή ομάδα

Στην προσπάθεια αυτή κεντρικό ρόλο έπαιξε το Μοντέρνο Κίνημα στην αρχιτεκτονική

και την σύγχρονη πολεοδομία Η τελευταία όπως συγκροτήθηκε ως επιστημονική ειδικότητα

μεταξύ 1890 και 1910 αναπτύχθηκε με στόχο να αποτελέσει μοχλό εκσυγχρονισμού αλλά και

μεταρρυθμιστικής πολιτικής Μέσω της αναδιοργάνωσης του χώρου αναλαμβάνει να δώσει

επιχειρησιακό χαρακτήρα στις αγωνίες και τις αναζητήσεις των διανοουμένων και κοινωνικών

αναμορφωτών του 19ου

αιώνα που διατύπωσαν προτάσεις για βελτιωμένες συνθήκες

διαβίωσης σrsquoένα καλύτερο περιβάλλον για όλους κυρίως δε για τούς λιγότερο ευνοημένους

Συγχρόνως οι νεωτερικές προτάσεις των αρχιτεκτόνων από την αρχή του αιώνα αλλά και στον

μεσοπόλεμο και τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες συνέβαλαν στην διαμόρφωση μιας νέας

αισθητικής παράλληλα με ένα νέο κοινωνικό και κατασκευαστικό ήθος που αντιμετώπιζε με

ενθουσιασμό τις δυνατότητες της αρχιτεκτονικής προς την κατεύθυνση της βελτίωσης της

ανθρώπινης κατάστασης

Η προοδευτική ιδεολογία της εποχής αντικατοπτρίζεται στην λειτουργική οργάνωση της

πόλης όπως και στην πολεοδομική της μορφή Οι υποστηρικτές της προτείνουν μια νέα lsquoτάξηrsquo

(ORDRE) στην πόλη που μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιοδήποτε είδος οικισμού οπουδήποτε

στον κόσμο και οποτεδήποτε Η lsquoτάξηrsquo αυτή εμπεριέχει την κατοικία-τύπο την απεριόριστη

αστική επέκταση-αύξηση και μια αστική μορφή ανοιχτή στην ύπαιθρο οργανωμένη και

διαιρεμένη σύμφωνα με τις αστικές λειτουργίες (κατοικία εργασία παιδεία-πολιτισμός

αναψυχή και κυκλοφορία) Οι νέες αστικές περιοχές lsquoπεριορίζουνrsquo και κυκλώνουν την

κληρονομιά του παρελθόντος ενώ ο σχεδιασμός τους υπόκειται σε μια σαφή πειθαρχία

απέναντι στην γεωμετρία και τους νόμους της

Οι νέοι αρχιτέκτονες της δεκαετίας του 1940 (οι ίδιοι είναι και οι πολεοδόμοι) είναι

βαθύτατα εμποτισμένοι με τις ιδέες αυτές Χαρακτηριστικός ήταν ο λόγος του πρώτου γάλλου

υπουργού Ανοικοδόμησης και Πολεοδομίας Raoul Dautry το 1944 Είναι σημαντικό να

κατανοήσει η χώρα ότι η Πολεοδομία είναι μια αναγκαία παράμετρος της αναγέννησής μας

Θεμέλιο βασικό της υλικής ηθικής φυσικής και διανοητικής αποκατάστασης των οικισμών της

υπαίθρου και των πόλεων οφείλει να ανταποκριθεί στις μεγαλειώδεις προοπτικές που ανοίγει η

μέριμνα για τους ανθρώπους ndashγια τον ανθρώπινο παράγονταraquo3 Η γοητεία που ασκεί η

τεχνολογική πρόοδος και η αισιοδοξία για την συνεχώς βελτιούμενη συνθήκη ζωής των

ανθρώπων παρέχουν τις κοινές αφετηρίες βρίσκουν δε μια αποτελεσματική σύγκλιση στην

εμπειρία της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης (άλλοτε σε πρωταρχικό και άλλοτε σε

περισσότερο επεξεργασμένο επίπεδο)

Στην Ελλάδα είναι γνωστή η μεγάλη απήχηση που είχε το 1933 η διεξαγωγή του

συνεδρίου των CIAM στην Αθήνα ενώ υπήρξαν και ορισμένες πρώιμες πρωτοβουλίες που

έδωσαν ενδιαφέροντα αποτελέσματα4 Αξιόλογα υπήρξαν επίσης τα σχέδια που εκπονήθηκαν

για τους κατεστραμμένους από σεισμό προσφυγικούς οικισμούς της Χαλκιδικής κυρίως δε το

3 B Vayssiegravere et al (dir) Μinistegravere de la Reconstruction et de lurbanisme 1944-1954 Une politique de

logement Ed IFA et Plan Construction et Architecture Paris 1995() σελ 13 Βλ επίσης A Kopp F Boucher

D Pauly Lrsquoarchitecture de la reconstruction en France 1945-1953 Ed Le Moniteur Paris 1982 4 Βλ τις ανακοινώσεις της Μ Καρδαμίτση Αδάμη και της Μ Γραφάκου στον παρόντα τόμο Βλ επίσης την

εμπεριστατωμένη έρευνα για την διάδοση του μοντέλου της κηπούπολης της K Καυκούλα Η περιπέτεια των

κηπουπόλεων Κοινωνική και περιβαλλοντική μεταρρύθμιση στην Ευρώπη και την Ελλάδα του 20ού αιώνα

University Studio Press Θεσσαλονίκη 2007

6

σχέδιο της Ιερισσού το 1934 που υπογράφεται από τον Ι Δεσποτόπουλο5 (Εικ 1)

6 Ωστόσο οι

πραγματοποιήσεις ήταν μεμονωμένες και παρά τις προσπάθειες των τεχνικών που στελέχωναν

τις υπηρεσίες του Υπουργείου Συγκοινωνίας η αναδιοργάνωση της μεσοπολεμικής πόλης

παρέμεινε προσηλωμένη στις παραδοσιακές χαράξεις

Ας σημειωθεί επίσης ότι για πρώτη φορά πληρώθηκε η έδρα Πολεοδομίας στο Εθνικό

Μετσόβιο Πολυτεχνείο στις αρχές του 1940 Πρώτος καθηγητής πολεοδομίας εξελέγη ο Α

Δημητρακόπουλος7 ο οποίος πήρε αμέσως ως βοηθό του τον νεαρό τότε Κ Δοξιάδη Ο

Δοξιάδης που είχε επιστρέψει από την Γερμανία το 1937 διηύθυνε το Γραφείο Χωροταξικών

και Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών (ΓΧΠΜΕ) του υπουργείου Συγκοινωνίας Στην

κατοχή στελέχωσε με δεκάδες αρχιτέκτονες την εν λόγω υπηρεσία8

Στα χρόνια του πολέμου και της κατοχής οι συζητήσεις μεταξύ τεχνικών προωθούσαν τις

ιδέες του Μοντέρνου (ΤΕΕ Κύκλος Τεχνικών) Θυμίζουμε το βιβλίο του Ι Βασιλειάδη

γραμμένο το 1944 για την Λαϊκή Κατοικία ενώ λιγότερο γνωστές είναι οι μελέτες και διαλέξεις

του Κύκλου των Τεχνικών που δημοσίευσε ο Κ Δοξιάδης στο περιορισμένης κυκλοφορίας

περιοδικό Χωροταξία στα 1942-43 Τα μηνύματα από τις εφαρμογές μεγάλης κλίμακας που

μελετώνταν στην Ευρώπη αλλά και η συγκρότηση των νέων ελλήνων αρχιτεκτόνων έθεσαν τις

βάσεις για την προώθηση των ιδεών του Μοντέρνου στην ελληνική πολεοδομία από τους

φορείς της Ανοικοδόμησης μετά τον πόλεμο

Στο παρόν κείμενο δεν θα αναφερθεί αναλυτικά η δραστηριότητα και οι περιπέτειες της

ίδρυσης του Υφυπουργείου Ανοικοδόμησης οι μεταμορφώσεις και οι μετονομασίες του (σε

Αυτόνομο Οργανισμό Υπουργείο κλπ)9 Θυμίζουμε ότι το υπουργείο καταργήθηκε το 1950

και η παραγωγή της κατοικίας ανατέθηκε στον ιδιωτικό τομέα Η δραστηριότητά του για την

πενταετία που δραστηριοποιήθηκε δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή είναι ωστόσο ποικίλη και

εκτεταμένη Ουσιαστικά εκκινείται μετά από τις δραματικές εκλογές της άνοιξης του 1946 με

ένα συνέδριο με συμμετοχή όλων των τοπικών και λοιπών φορέων και του Υφυπουργείου

Ανοικοδόμησης και με την εμβληματική τους διακήρυξη ότι μόνον το κράτος οφείλει να έχει

την ευθύνη καθώς laquoΗ Ανοικοδόμησις δεν αποτελεί επιχείρησινraquo10

5 Μ Λιλιμπάκη Σπυροπούλου Χαλκιδική Η εξέλιξη του οικιστικού δικτύου κατά την περίοδο 1912-1960 έκδοση

ΝΕΛΕ Χαλκιδικής Πολύγυρος 2004 6 ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΒΛ lsquoYerolympos Modern illustrationspdfrdquo

7 Α Καραδήμου Γερόλυμπου laquoΑνάργυρος Δημητρακόπουλος Η πολεοδομία ως ιδεολογίαraquo στα Πρακτικά

συνεδρίου 170 χρόνια Πολυτεχνείο Οι Μηχανικοί και η Τεχνολογία στην Ελλάδα που οργανώθηκε από το ΕΜΠ

στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου τον Μάρτιο 2009 (πρακτικά υπό έκδοσιν) 8 Βλ ΑΝΑ-ΜΜ Πρωτόκολλο Τεχνικών Υπηρεσιών 1942-1945 Μεταξύ πολλών αρχιτεκτόνων που εμφανίζονται

να προσλαμβάνονται με 6μηνιαίες συμβάσεις μεταξύ 1942 και 1944 περιλαμβάνονται οι Αρης Κωνσταντινίδης

Προκόπης Βασιλειάδης Αχιλλέας Σπανός Αντώνης Κριεζής Παύλος Μυλωνάς Γεώργιος Βαλάτας Γεώργιος

Κανδύλης Εμμανουήλ Τσολάκης κά 9 Για περισσότερα στοιχεία βλ Α Καραδήμου Γερόλυμπου και Μ Καρδαμίτση Αδάμη laquoΟ πόλεμος οι πόλεις η

ανοικοδόμησηraquo στο Ελληνικός αστικός χώρος Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού Αθήνα 2004 σελ

55-78 και των ιδίων laquoΌψεις της μεταπολεμικής πολεοδομικής ανασυγκρότησηςraquo στο Μετασχηματισμοί της

ελληνικής πόλης έκδοση Νεου Κινήματος Αρχιτεκτόνων Αθήνα 2008 σελ 11-22 Βλ επίσης Α Καραδήμου

Γερόλυμπου laquoΠόλεις και εθνικός χώρος σε κατάσταση πολιορκίαςraquo στο (Χ Χατζηιωσήφ επιμ) Ιστορία της

Ελλάδας του 20ού αιώνα Ανασυγκρότηση Εμφύλιος Παλινόρθωση 1945-1952 τόμος Δ1 εκδ Βιβλιόραμα Αθήνα

2009 σελ 131-176 Παράλληλα με το Αρχείο του Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως (ΑΝΑ-ΜΜ) που περιλαμβάνει

τα πρακτικά των συζητήσεων και αποφάσεων έχει αξιοποιηθεί υλικό και από το προσωπικό αρχείο του Μάριου

Καρδαμίτση που υπήρξε διευθυντής Ανοικοδομήσεως στο ΥπΑν μέχρι το 1950

10

Στη σύσκεψη συμμετείχαν βουλευτές πολεμοπαθών περιοχών εκπρόσωποι τεχνικών οργανώσεων και

σωματείων υπάλληλοι και πολιτικοί προϊστάμενοι κρατικών υπηρεσιών και οργανισμών Για τα θέματα που

συζητήθηκαν καθώς και για τις προτάσεις για την χρηματοδότηση των προγραμμάτων μέσω μιας ειδικής

φορολογίας δύο κατηγοριών ιδιοκτητών που ωφελήθηκαν στην κατοχή (αγοραστές ακινήτων μεταξύ 1941 και

1944 και αποπληρώσαντες τα χρέη τους με πληθωριστικές δραχμές) βλ Υφυπουργείον Ανοικοδομήσεως

Πρακτικά Συσκέψεως Ανοικοδομήσεως Σειρά εκδόσεων Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ 15 Αθήναι 1946

7

Οι προτάσεις τους ενσωματώνοντας στοιχεία από τις ευρωπαϊκές προβληματικές

μπορούν να ενταχθούν σ ένα τρίπτυχο

1 Ένας ενιαίος συγκεντρωτικός και ανεξάρτητος φορέας με όλες τις εξουσίες θα

αναλάβει το έργο

2 Το πεδίο ανάπτυξης των προγραμμάτων και των σχεδίων θα είναι ολόκληρη η

επικράτεια

3 Ο στόχος δεν είναι να επανέλθει η χώρα στην προπολεμική κατάσταση αλλά να

προωθηθεί η ευρύτερη δυνατή αναδιάρθρωση και ανασύνταξη του οικιστικού πλέγματος και

της χωροταξικής οργάνωσης ενώ θα ανασχεδιασθούν ορθολογικά και λειτουργικά οι

υπάρχουσες πόλεις και οικισμοί (στο πλαίσιο πάντα της χορηγούμενης lsquoβοήθειαςrsquo)

Παράλληλα δύο νόμοι εμπνευσμένοι από την εμπειρία της προσφυγικής αποκατάστασης

αλλά κυρίως από την νεώτερη ευρωπαϊκή πρακτική εξόπλισαν το Υφυπουργείο

Ανοικοδόμησης με την αναγκαία εξουσία για να δράσει γρήγορα και αποφασιστικά Πρόκειται

για το ΝΔ 96 περί εκτελέσεως των έργων ανοικοδομήσεως της Χώρας και για το κατά λίγους

μήνες μεταγενέστερο ΝΔ 145 περί αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και επιτάξεων δια την

ανοικοδόμησιν της Χώρας11

Με το πρώτο διάταγμα το Υφυπουργείο (στο εξής ΥπΑν) καθίσταται αποκλειστικά

υπεύθυνο για το σύνολο των απαιτουμένων σχεδίων και έργων ενώ εισάγεται μια πλήρως

καθετοποιημένη διαδικασία οργάνωσης και ελέγχου της παραγωγής του χώρου Συστήνονται

δύο συμβούλια αποτελούμενα από ανώτερους υπηρεσιακούς παράγοντες και τεχνικούς Το

Συμβούλιο Προγράμματος Ανοικοδομήσεως (ΣΠΑ) συντάσσει το πρόγραμμα των έργων12

Το

δεύτερο Συμβούλιο Εκτελέσεως Προγράμματος Ανοικοδομήσεως (ΣΕΠΑ) είναι

επιφορτισμένο με όλα τα θέματα εκτέλεσης (αναθέσεων εφαρμογής κλπ) των αποφάσεων του

πρώτου Το ΥπΑν ήταν σε θέση να κινητοποιήσει πολυάριθμο τεχνικό δυναμικό μεταξύ των

οποίων και πολλούς γνωστούς αρχιτέκτονες καθώς μπορούσε να προσλαμβάνει πρόσκαιρο

τεχνικό προσωπικό πάσης φύσεως για την εκτέλεση των έργων (με ετήσιες το πολύ συμβάσεις

και δαπάνη μισθών έως 5 του συνολικού προϋπολογισμού) Είχε παράλληλα την δυνατότητα

να αναθέτει σε ειδικές επιτροπές την εκπόνηση πολεοδομικών σχεδίων οικισμών μέχρι 5000

κατοίκων

Το δεύτερο διάταγμα εισήγαγε την αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης για τα νέα έργα

διευκολύνοντας ουσιαστικά τον ολοκληρωμένο ανασχεδιασμό περιοχών και οικισμών

Θέσπιζε προκειμένου για την αποκατάσταση των καταστροφών του πολέμου (αλλά και

θεομηνιών) την αναγκαστική απαλλοτρίωση υπέρ του Δημοσίου οικοπέδων ή οικοδομών

εντός ή εκτός οικισμών κλπ με στόχο

α να δημιουργηθούν νέοι οικισμοί

β να ανεγερθούν νέα συγκροτήματα κατοικιών

γ να διευρυνθούν οδοί και κοινόχρηστοι χώροι σε κάθε οικισμό

δ να εκτελεστούν κοινωφελή έργα

ε να εγκατασταθούν δημόσιες υπηρεσίες

στ να βελτιωθούν τα σχήματα και μεγέθη οικοπέδων

Ιδιαίτερα αποτελεσματικό όπλο για την δραστηριότητα του υπουργείου αποτελούσε το

άρθρο 2 που όριζε ότι για να διενεργηθεί η απαλλοτρίωση αρκούσε η έγκριση του νέου

σχεδίου ή της τροποποίησης του υπάρχοντος (προκειμένου για γη εντός σχεδίου) ή και μόνον

η απόφαση των συμβουλίων του ΝΔ 96

Την φορολογία αυτή που προέρχεται από την γερμανική και την βιεννέζικη εμπειρία ζητούν όλοι οι τεχνικοί

ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων Βλ Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 όπ π σελ 55-78 11

ΝΔ 96 περί εκτελέσεως των έργων ανοικοδομήσεως της Χώρας ΦΕΚ (Α) 154 1151946 και ΝΔ 145 περί

αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και επιτάξεων δια την ανοικοδόμησιν της Χώρας ΦΕΚ (Α) 3053091946 12

Ο Κ Δοξιαδης υπήρξε ο πρώτος υφυπουργός Ανοικοδομήσεως

8

Βάσει των νόμων αυτών το ΥπΑν αναλάμβανε συνολικά την διαδικασία εκπόνησης

πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών χωρίς να επιτρέπει τοπικές παρεμβάσεις

αντιρρήσεις κλπ Συγχρόνως οι νόμοι που ίσχυαν μόνο για μια 5ετία απλοποιούσαν και

επιτάχυναν τις διαδικασίες απαλλοτρίωσης που με την κανονική νομοθεσία ήταν (και είναι)

εξαιρετικά χρονοβόρες Ετσι για όλους τους τύπους των επεμβάσεων (βλ πιο πάνω όπως

περιγράφονται με τα στοιχεία α- στrsquo) αρκούσε η απόφαση για απαλλοτρίωση των αρμοδίων

επιτροπών του ΥπΑν και η απόκτηση της αναγκαίας γης γινόταν αμέσως Η αποζημίωση

μπορούσε να καταβάλλεται στον ιδιοκτήτη έως και ένα χρόνο αργότερα

Αναδιφώντας στις αποφάσεις του Συμβουλίου Ανοικοδόμησης εντυπωσιάζει ο τεράστιος

αριθμός των εκτάσεων που απαλλοτριώθηκαν για να εφαρμοστούν τα προγράμματα της

Ανοικοδόμησης

Η δραστηριότητα του φορέα της ανοικοδόμησης καλύπτει ένα μεγάλο φάσμα έργων σε

διαφορετικές κλίμακες13

Στη συνέχεια θα γίνει μια σύντομη αναφορά σε πέντε κατηγορίες

παρεμβάσεων

1 Η πολεοδομική αναδιοργάνωση των μεγαλύτερων οικισμών κινήθηκε σε πολλά

επίπεδα Εκπονήθηκαν περί τα 250 σχέδια ορισμένα από τα οποία είχαν ως στόχο την

αποκατάσταση και βελτίωση βομβαρδισμένων περιοχών (όπως πχ τα σχέδια Χανίων

Θεσσαλονίκης Πειραιά Λάρισας Ηρακλείου Βόλου Ρόδου Κέρκυρας κλπ)

Στο παράδειγμα του Πειραιά αναδεικνύεται αμέσως η έγνοια να χωρισθεί η πόλη σε

λειτουργικές ζώνες που θα εξυπηρετούνται από ένα δίκτυο δρόμων με ιεραρχημένη σημασία

και θα διαθέτουν ορθολογικά σχεδιασμένα οικοδομικά τετράγωνα14

(εικ 2)

Παράλληλα εκπονήθηκαν ολοκληρωμένα σχέδια για μεσαίες πόλεις (Βέροια Εδεσσα

Κατερίνη Πύργο κλπ καθώς και για μικρότερους οικισμούς (πχ Σταυρός Καλλικράτεια

Γιαννιτσά Τρίγλια κλπ) που ρύθμιζαν την ανοικοδόμηση και την μελλοντική ανάπτυξή τους

Τα σχέδια αυτά συχνότατα προωθούσαν την αναδιάρθρωση της ιδιοκτησίας της γης με το

σύστημα του αστικού αναδασμού ο οποίος όπως γνωρίζουμε χρησιμοποιήθηκε συστηματικά

στις ευρωπαϊκές πόλεις15

Στην πραγματικότητα ο αστικός αναδασμός προσέκρουσε σε

σοβαρότατες αντιδράσεις των ιδιοκτητών και εφαρμόσθηκε περιστασιακά Χαρακτηριστική εν

προκειμένω η διαμαρτυρία των κατοίκων του Καρπενησίου laquoΜας προτείνονται μεγαλοπρεπείς

λεωφόροι και ο εξαμερικανισμός της πόλεωςhellip Οι υπάλληλοι μας απαντούν ότι προνοούν δια

τους μετά εκατόν έτη απογόνους μαςraquo laquoΕπετσοκόπησαν ανηλεώς τα οικόπεδά μας ενώ

ορισμένοι τυχεροί είδαν διπλασιαζόμενα και τριπλασιαζόμενα τα δικά των δια της μεθόδου του

αναδασμού και των προσκυρώσεωνraquo16

(εικ 3)

2 Σχέδια νέων οικισμών και επεκτάσεων Το σημαντικό ζήτημα της αναδιοργάνωσης

του οικιστικού δικτύου αντιμετωπίσθηκε με μελέτες για την μεταφορά ή την συνένωση

ορισμένων μικρών οικισμών που βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη ή πολύ μακριά από

13

Βλ Καραδήμου Γερόλυμπου και Καρδαμίτση Αδάμη 2009 όπ π 14

Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Δήμου Πειραιώς Προμελέτη δια την πολεοδομικήν ανασυγκρότησιν της

περιοχής Πειραιώς Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ Βrsquo2 Αθήναι 1947 15

Βλ υποδείγματα στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης

φακ 59 καθώς και δακτυλογραφημένες οδηγίες στις κατά τόπους υπηρεσίες της Ανοικοδόμησης (στο ίδιο) που

αργότερα περιλήφθηκαν στην έκδοση του υπουργείου Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών

μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ 29 Αθήναι 1948 Ειδικά για το σχέδιο Χανίων βλ το

Διάγραμμα Ανασυγκροτήσεως Ιδιοκτησιών Παλαιάς Πόλεως Χανίων στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και

Ανοικοδομήσεως τχ 8-9 1949 σελ 22-23 Για την χρησιμοποίηση του αναδασμού εκτός Ελλάδος βλ

Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π 16

Bλ στο ίδιο Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π

9

συγκοινωνιακά δίκτυα Η μελέτη των ειδικών συνθηκών σε κάθε περίπτωση αποκαλύπτει ότι οι

περισσότεροι ήταν προσφυγικοί οικισμοί που είχαν γίνει βιαστικά μετά το 1922 και δεν

μπόρεσαν να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν (Παρεμπιπτόντως αξίζει τον κόπο να

σημειώσουμε ότι τα χρόνια αυτά αναπτύσσεται έντονη κριτική ορισμένων πεπραγμένων της

προσφυγικής αποκατάστασης όπως πχ η δημιουργία εξαιρετικά μικρών οικισμών που δεν

μπορούσαν να υποστηρίξουν κοινωνικές εξυπηρετήσεις σχολεία και επαρκή συγκοινωνιακή

σύνδεση με την περιφέρειά τους)

Τα σχέδια των νέων οικισμών ακολουθούν στοιχειωδώς τις αρχές του Μοντέρνου όπως

δείχνουν πολλά από αυτά που εφαρμόζονταν μέχρι το 1970 Διάφοροι τύποι κατοικιών με

δυνατότητα μελλοντικής επέκτασης χωροθετούνται με προσπάθεια εκμετάλλευσης του

καλύτερου προσανατολισμού και ενώ η τοποθέτηση του κτιρίου εντός του οικοπέδου αγνοεί

την χάραξη του οδικού δικτύου Διαμορφώνονται ευρείες ζώνες πρασίνου και

συγκεντρώνονται σε μεγάλες ελεύθερες εκτάσεις όλα τα κοινόχρηστα κτίρια και

εξυπηρετήσεις

Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται στην εγκατάσταση κοινωνικών εξυπηρετήσεων που θα

μπορούσαν να λειτουργήσουν και εκπαιδευτικά Όπως έγραφε ο διευθυντής Αρχιτεκτονικών

Μελετών του ΥπΑν γνωστός αρχιτέκτονας Κλ Κραντονέλλης laquo hellip σκοπός των Κοινωνικών

Κέντρων είναι να παρέχουν δυνατότητες για την ανάπτυξη Μορφωτικής Ψυχαγωγικής και

Κοινωνικής δράσεως στα χωριά μας πράγμα που ως σήμερα δεν ήταν εύκολο να γίνη Οι λόγοι

είναι πολλοί Στα χωριά άλλος χώρος τρόπον τινά κοινόχρηστος εκτός της ταβέρνας-καφενείου

δεν υπάρχει Εκεί αποκλείεται η συγκέντρωσις των γυναικών και κάθε άλλο παρά κατάλληλος

είναι ο χώρος για την ανάπτυξιν μορφωτικής δράσεως τόσον για τους ενήλικες όσον και για τους

νέους Το Κοινωνικό Κέντρο θα δώση στους κατοίκους ένα υγιή ψυχικώς χώρον και τα μέσα για

την ανάπτυξη που αναφέραμεraquo Οι τομείς δραστηριότητας αφορούν την μόρφωση την

αναψυχή-αθλητισμό την κοινωνική δράση-υγιεινή για την επιτυχία των οποίων το Κοινωνικό

Κέντρο παρείχε τους ακόλουθους χώρους

-Χώρο συγκεντρώσεων για διαλέξεις για κοινωνικά θέματα προβολή κινηματογραφικών

ταινιών και θεατρικές παραστάσεις

-αίθουσα για νέους

-καντίνα με μαγειρείο

-πλήρες ιατρείο

-λουτρά καθαριότητας με αποδυτήρια κλπ ως laquoπρότυπα για τα σπίτιαraquo

-εργαστήρια ξυλουργικά κλπ για να εξασκούνται οι νέοι

-γραφεία Κοινότητας

-υπόστεγα γυμναστικής

-πρότυπα κηπάρια

-φύλαξη παιδιών και οργάνωση παιχνιδιού κλπ17

Ο Κραντονέλλης συναρτά το μέγεθος του κοινωνικού κέντρου με το μέγεθος του

πληθυσμού του οικισμού (4 κατηγορίες οικισμών με 1000 2500 5000 και 10000 κατοίκους)

και υποδεικνύει με αρχιτεκτονικά σχέδια την επίλυση ενός τέτοιου συγκροτήματος Σε ότι

αφορά την πολεοδομική επίλυση και χωροθέτηση υπογραμμίζει ιδιαίτερα το παράδειγμα του

Κοινωνικού Κέντρου της Εξοχής Δράμας Το σχέδιο αυτό παρατίθεται μαζί με πλειάδα άλλων

παραδειγμάτων στις εκδόσεις του ΥπΑν που ήδη αναφέραμε18

(εικ 4-5)

Συγχρόνως πολλοί οικισμοί που είχαν υποστεί σοβαρές ή και ολοσχερείς καταστροφές

στα χρόνια της κατοχής (ολοκαυτώματα) και του εμφυλίου ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

(όπως πχ το Κομμένο της Αρτας τα Καλάβρυτα ή ο Χορτιάτης της Θεσσαλονίκης μεταξύ

άλλων) Ειδικά ο τελευταίος οφείλει το νέο του σχέδιο στον αρχιτέκτονα Λέανδρο Ζωίδη

17

Κλ Κραντονέλλης laquoΚοινωνικά Κέντραraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως τχ 5-6 1949 σελ 16-18 18

Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ

29 Αθήναι 1948

10

(1900-1964) ο οποίος στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον νεαρό τότε αρχιτέκτονα και

μετέπειτα καθηγητή του ΑΠΘ Ιωάννη Τριανταφυλλίδη (1921-2010) για τον σχεδιασμό των

τύπων κατοικίας Στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας φυλάσσονται σχεδιαστικά ντοκουμέντα

που υπογράφονται από τους δύο τεχνικούς καθώς και η συνοδευτική αλληλογραφία που

αποκαλύπτει συγχρόνως τις δυσκολίες μέσα στις οποίες αγωνίζονταν να εκτελέσουν τον έργο

τους και τις τεράστιες ελλείψεις σε στοιχειώδη πράγματα (όπως χαρτί και φωτοτυπίες)

Το σχέδιο του Χορτιάτη εφαρμόστηκε σε τρεις φάσεις και η σημερινή κατάσταση του

οικισμού επιβεβαιώνει την υλοποίηση των χαράξεων (εικ 6α και 6β) Για την εφαρμογή του

απαλλοτριώθηκε στα βορεινά του παλαιού οικισμού έκταση 108458 τμ (περίπου 11

εκταρίων) αξίας 110 εκατομμυρίων δραχμών Προτιμήθηκε η χωροθέτηση προς Βορρά επειδή

το έδαφος ήταν ομαλότερο αλλά και λόγω κακού ηλιασμού στο νότιο προς το όρος τμήμα19

Ο

διευθυντής Πολεοδομικών Μελετών Βίκτωρ Βαφειάδης εισηγείται την δημιουργία νέου

κοινωνικού ndash διοικητικού ndash οικονομικού κέντρου και την τοποθέτηση των λοιπών κτηρίων

κοινής εξυπηρετήσεως ανάμεσα στον παλιό οικισμό και το νέο τμήμα ενώ συγχρόνως

προτείνει 4 πλάτη δρόμων ανάλογα με την σημασία τους Ο κύριος οδικός άξονας έχει πλάτος

12 μέτρων και ο εσωτερικός δευτερεύων πλάτους 10 μέτρων Οι υπόλοιποι με κλίση βατή

έχουν πλάτος 8 μέτρων ενώ όσοι χαράσσονται καθέτως προς τις κλίσεις 4 μέτρα Στο νέο

οικισμό προτείνονται 3 βασικοί τύποι κατοικιών (πυρήνες) τοποθετημένοι κατά τον βέλτιστο

προσανατολισμό (όπως δείχνει και το σκαρίφημα που συνοδεύει τα σχέδια) όλοι με

δυνατότητα επέκτασης (εικ7)

Η πολιτική αυτή που διατηρήθηκε μέχρι την δεκαετία 1970 δημιούργησε γύρω στους 150

νέους οικισμούς Τρία σχέδια που υπογράφει το 1960 ο αρχιτέκτονας Α Σπανός που είχε

διατελέσει στέλεχος του υπουργείου δείχνουν την απήχηση των αρχών του Μοντέρνου (εικ

8) Θυμίζουμε ότι για όλους είχε προηγηθεί αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης ενώ

εφαρμόστηκαν διάφοροι κατασκευαστικοί πειραματισμοί20

Ταυτόχρονα μελετήθηκαν και κατασκευάσθηκαν κτίρια κοινωνικού εξοπλισμού των

οικισμών σχολεία σταθμοί υγείας κοινωνικά κέντρα κέντρα αγροτικών συνεταιρισμών

δασαρχεία και ινστιτούτα δασοκομίας Παρά τις επείγουσες διαδικασίες για την μελέτη και την

πραγματοποίηση των προγραμμάτων οι μελετητές έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον

εντοπισμό και την καταγραφή στοιχείων της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς για πρώτη φορά

στην κλίμακα ολόκληρης της χώρας21

3 Οικιστικά προγράμματα και συγκροτήματα κατοικιών Στο πλαίσιο της

ανοικοδόμησης βασικό μέλημα του υπουργείου και από τα σημαντικότερα μέρη του

προγράμματος ήταν η κατασκευή μεγάλων συγκροτημάτων κατοικίας για φτωχά στρώματα

(πολεμοπαθείς παλιούς πρόσφυγες-κατοίκους τρωγλών εργάτες) σε αστικό περιβάλλον ή στην

ύπαιθρο Οι αρχικοί πυρήνες κατοικίας -μικρές μονάδες των 25-38 τμ - είχαν μελετηθεί ώστε

να μπορούν αργότερα να επεκταθούν σε κανονικά σπίτια για τα οποία παρέχονταν και οι

αναγκαίες οδηγίες22

Παράλληλος στόχος ήταν η προσαρμογή στα κατά τόπους υπάρχοντα

υλικά και στις κατά τόπους διαφορετικές ανάγκες της αγροτικής παραγωγής -καπνά βαμβάκια

19

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ Πρακτικά Συνεδριάσεων Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως Πράξεις 473161948 και

9492191948 20

Με πειραματικό χαρακτήρα σχεδιάστηκε και κτίσθηκε μέχρι το 1949 ο μικρός οικισμός της Ροδοδάφνης στην

θέση Ακολη της Αιγιαλίας που συνοικίσθηκε από τους πληθυσμούς τεσσάρων χωριών της περιοχής που

βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη και απαίτησε την απαλλοτρίωση 2736 εκταρίων γης Βλ Ανωνύμου

laquoΡοδοδάφνηraquo στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και Ανοικοδομήσεως τχ 10-11 1949 σελ 24-25 Βλ επίσης Β

Αμπαδογιάννη και Ο Ζαβερδινού επιμ Η κατοικία στην Ελλάδα Κρατική δραστηριότης Εκδοσις Τεχνικό

Επιμελητήριο Ελλάδος Αθήνα 1975 21

Βλ την έκθεση Μυλωνά 1949 στο Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 και 2008 όπ π 22

Θυμίζουμε ότι οι πυρήνες της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων στον μεσοπόλεμο συνήθως είχαν

εμβαδόν 40 τμ

11

κλπ Στις αρχιτεκτονικές μελέτες χρησιμοποιείται ως βασικό μοντέλο οργάνωσης των κτιρίων

κατοικίας η κατά στοίχους σύνθεση η οποία εξασφαλίζει σωστό ηλιασμό διαμπερή αερισμό

και οργάνωση κατά παράλληλες συστοιχίες με κήπους και αυλές που προσφέρονται για

προσεχή επέκταση του χώρου κατοικίας

Σημαντικό μέρος του έργου του υπουργείου περιέλαβε μελέτες και εκτέλεση

πειραματικών προγραμμάτων για οικισμούς με νέα υλικά και συστήματα κατασκευής Στον

τομέα των αστικών οικισμών ο Αγιος Γεώργιος στο Κερατσίνι στέγασε 1000 οικογένειες εκ

των οποίων 460 σε νέες κατοικίες και 560 επισκευασμένες23

[εικ 9] και χρησιμοποιήθηκε ως

υπόδειγμα για πολλά αστικά προγράμματα24

Το υποδειγματικό αυτό συγκρότημα και ο

πειραματικός του χαρακτήρας παρουσιάζονται αναλυτικά στην μελέτη της Α Δανιήλ στον

παρόντα τόμο

Στην ίδια κατηγορία των οικιστικών συγκροτημάτων ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν

οι μετασκευές κτιρίων όπως πχ στρατώνων σε συγκροτήματα κατοικίας στα Δωδεκάνησα

Ειδικά στην Ρόδο και την Κώ τα στρατιωτικά κτίσματα ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

ενώ συμπληρώνονται και με κοινόχρηστες εξυπηρετήσεις ακολουθώντας τις επιταγές του

Μοντέρνου (εικ 10) Στην επεξεργασία των επί μέρους σχεδίων συμμετείχαν ομάδες

διδασκόντων και φοιτητών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ όπως πχ το συνεργείο του

Δ Πικιώνη που ετοίμασε το σχέδιο της περιοχής των στρατώνων της αεροπορίας Ρόδου στο

οποίο προορίζονταν να στεγαστούν 130-150 οικογένειες25

4 Μια ιδιαίτερη δραστηριότητα του ΥπΑν αποτελούν οι παρεμβάσεις μετά από

σεισμούς το 1948 στην Λευκάδα Χίο και Σάμο Η εμπειρία που συσσωρεύτηκε χρησίμευσε

εν μέρει στις ανοικοδομητικές προσπάθειες που έγιναν στα σεισμοπαθή Ιόνια και στον Βόλο

μετά το 1953 Ειδικότερα για την Λευκάδα ο παραδοσιακός οικισμός της οποίας υπέστη στις

αρχές του Ιουλίου 1948 σοβαρές καταστροφές όπως δείχνουν οι καταγραφές που

εκπονήθηκαν από συνεργεία του ΥπΑν (εικ 11) σχεδιάστηκε μια εκτεταμένη επέκταση της

πόλης περί τα 20 εκτάρια προς τα νοτιοδυτικά υψώματα Η έκταση απαλλοτριώθηκε αμέσως

και το σχέδιο το οποίο χαράχθηκε και εφαρμόστηκε επακριβώς όπως δείχνουν σημερινές

αεροφωτογραφίες έχει σαφή χαρακτηριστικά του Μοντέρνου Ενδιαφέρουσα είναι η

επισήμανση των εισηγητών του laquoΣτην επέκταση του οικισμού έγινε προσπάθεια να κρατηθεί ο

ρυθμός και η μορφή της παλαιάς πόλεως με οικοδόμηση επίσης σε στοίχουςraquo

23 C A Doxiadis Experimental settlement of Saint George Keratsini ndash Pireaus No C1 Series of publicatiοns of

the Ministry of Reconstruction Athens 1947 Για τον προσεγμένο σχεδιασμό του οικισμού και την ιδιαίτερη

ατμόσφαιρα που επικρατεί έχουν γραφεί εγκωμιαστικά άρθρα σε εφημερίδες της εποχής

24 Εχει αναφερθεί κατασκευή 7 πειραματικών οικισμών σε ιδιαίτερα πληγείσες πόλεις (Πειραιάς Κέρκυρα

Ηράκλειο Χανιά Ρέθυμνο Ιεράπετρα) με σύνολο 4000 κατοικίες

25 Για την Κω βλ ΑΝΑ-ΜΜ Αρχείο Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως συνεδρίασις 131721948 πράξις 151 Για

την Ρόδο βλ ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 95291947 πράξις 575 Σύμφωνα με την εισήγηση του Βίκτορα

Βαφειάδη laquohellip το συνεργείο των σπουδαστών υπό την καθοδήγησιν του τεχνικού συμβούλου κΠικιώνη εξεπόνησε το

σχέδιον διαρρυθμίσεως της περιοχής των στρατώνων Ρόδου οι οποίοι θα μετατραπούν εις λαϊκάς κατοικίας Εις το

μελετώμενον υπό της διευθύνσεώς μας νέον σχέδιον της πόλεως Ρόδου προεβλέπετο αναμόρφωσις της όλης

περιοχής δια της κατασκευής κατοικιών και μορφώσεώς της ως νέας γειτονιάς δια της κατασκευής κοινωνικών και

οικονομικών κέντρων και εγκαταστάσεως νέων κατοίκων οι οποίοι θα προέλθουν από την εντός των τειχών πόλιν η

οποία δέον να αποσυμφορηθή Η θέσις των στρατώνων συμπίπτει να είναι εντός της ως άνω αναμορφούμενης

περιοχής Το σχέδιον έχει εκπονηθή βάσει της υφισταμένης καταστάσεως και έχει επιτευχθή να δοθή ο τοπικός

χαρακτήρ των υφισταμένων οικισμών της Δωδεκανήσου Η εν γένει μορφή του οικισμού όπως παρουσιάζεται εις την

από της οδού όψιν είναι πολύ καλή Το Συμβούλιον Ανοικοδομήσεως εγκρίνει κατrsquoαρχήν το σχέδιο και ζητεί να

γίνουν συμπληρωματικαί τοπογραφήσεις της γύρω περιοχής και σύνδεσίς της με τα υφιστάμενα τοπογραφικά σχέδια

Ρόδουraquo Βλ επίσης Η Ανοικοδόμησις της Δωδεκανήσου έκδοσις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως σειρά Γrsquo 2

Αθήναι 1948

12

Η διαδικασία του σχεδιασμού της σεισμόπληκτης πόλης περιγράφεται στα έγγραφα του

ΥπΑν26

Λίγες μέρες μετά τον σεισμό αποτυπώνεται η περιοχή που προτείνεται για την

επέκταση της πόλης και ξεκινούν οι διαδικασίες για την απαλλοτρίωση Εν αναμονή της

αποτύπωσης της παλιάς πόλης οι μελετητές του ΥπΑν είναι υποχρεωμένοι να καθορίσουν το

οδικό δίκτυο και το κέντρο της νέας περιοχής με βάση μια αεροφωτογραφία Η νέα θέση

βρίσκεται ψηλότερα από την παλιά (υψόμ + 10 μ) και έτσι δεν κινδυνεύει από κύμα το

έδαφος είναι σταθερότερο (έναντι σαθρού και υγρού της παλιάς πόλης) και η εγκατάσταση

δικτύου αποχέτευσης καθίσταται ευκολότερη

Ένας άξονας κεντρικός συνδέει την πλατεία με το Γυμναστήριο Οι κατοικίες πλην του

κεντρικού άξονα εξυπηρετούνται με πεζοδρόμους όπου εν ανάγκη μπορούν να κυκλοφορήσουν

και αυτοκίνητα Στην επέκταση προβλέπονται αγορά και καταστήματα στην πλατεία

ανέγερση παιδικού σταθμού και σχολείου στο πέρα άκρο της νέας συνοικίας σε θέση πιο

υγιεινή και σε επαφή με το πράσινο κοινόχρηστοι παιδικοί κήποι αθλητικοί χώροι και

γυμναστήριο

Οι στοίχοι της κατοικίας ορίζονται laquoμε βάση την κατεύθυνση των σεισμώνraquo που

συμπίπτει με τον καλύτερο προσανατολισμό (Α-Δ) ομοίως και οι περισσότεροι στοίχοι όταν

δεν έρχονται σε σύγκρουση με ειδικές ανάγκες προσανατολισμού

Κατασκευάζονται 179 κατοικίες του ενός δωματίου που μπορούν να επεκταθούν μέχρι 4

δωμάτια και 55 κατοικίες 2 δωματίων με δυνατότητα να αποκτήσουν μελλοντικά μέχρι 6

δωμάτια Ολα τα σπίτια διαθέτουν wc με douche και κουζίνα πλήρη

Το νέο σχέδιο της πόλης εγκρίθηκε και τέθηκε σε εφαρμογή δύο μόνο μήνες μετά το

σεισμό Οι χαράξεις της περιοχής της επέκτασης όπως διακρίνονται σε σημερινές

αεροφωτογραφίες ακολουθούν με ακρίβεια το σχέδιο Ο κεντρικός άξονας είναι σήμερα μια

ευρύχωρη αστική αρτηρία με κεντρική νησίδα πρασίνου Η συνοικία έχει ανοικοδομηθεί με

πολυκατοικίες και ελάχιστα από τα ταπεινά κτίσματα που έγιναν μετά από τον σεισμό

παραμένουν στη θέση τους Παρά την γνώριμη εικόνα της ελληνικής πολυκατοικιούπολης οι

μοντέρνες πολεοδομικές χαράξεις που επιβίωσαν παρέχουν ελεύθερο χώρο και πράσινο σε

αντίθεση με άλλες νεώτερες συνοικίες της Λευκάδας

5 Ένα ακόμη επίπεδο παρεμβάσεων του ΥπΑν αφορά τον αστικό σχεδιασμό περιοχών

με δημόσιους χώρους όπως του παραθαλάσσιου μετώπου του Αλίμου-Καλαμακίου ή του

ανατολικού lsquoρήγματοςrsquo της Θεσσαλονίκης

Αξιοσημείωτη είναι η μελέτη του παραθαλασσίου μετώπου του Καλαμακίου αν και δεν

έχουν βρεθεί προς το παρόν σχέδια Όπως περιγράφεται στις αποφάσεις του Συμβουλίου

Ανοικοδομήσεως27

στην παράλια λεωφόρο από το ρεύμα Πικροδάφνης μέχρις τον Αλιμο

προτείνονται τέσσερα κέντρα αναψυχής (ιδιωτικού χαρακτήρα) και ένα κέντρο ναυτικού

αθλητισμού Αν και εναντίον της μελέτης του Υπουργείου κατατέθηκαν ενστάσεις 13 φορέων

και προσώπων (που πρότειναν πολύ μεγαλύτερη εκμετάλλευση του χώρου) αυτές

απορρίφθηκαν για λόγους lsquoκοινού συμφέροντοςrsquo που περιλάμβαναν laquoτην απελευθέρωση της

θέας την κοινή χρήση της παραλίας και την ελεύθερη προσπέλαση των λουομένων και επίσης

την αρχιτεκτονική παρέμβαση στον κοινόχρηστο χώρο για λόγους αισθητικήςraquo

26

Βλ Ανωνύμου laquoΤο νέο σχέδιο της Λευκάδοςraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως 8-91949 σελ 17-21

Βλ επίσης ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 51671948 πράξις 581 απόφαση για ανάληψη εκτελέσεως

σημαντικού προγράμματος για την Λευκάδα μετάβαση αρχιτεκτόνων ΝΛαλακάκι και ΒΒαφειάδη επί τόπου

Συνεδρίασις 531371948 πράξις 645 αποφάσεις και προγραμματισμός δραστηριότητας του ΥπΑν Συνεδρίασις

5830748 πράξις 728 αποφάσεις περιγραφή και χαρακτηριστικά σχεδίου από Β Βαφειάδη Συνεδρ 6627848

πράξις 847 έγκριση του συνολικού σχεδίου Συνεδρ 467749 πράξις 587 έγκριση τροποποίησης του σχεδίου

Λευκάδας με 50 τροποποιήσεις που προσαρμόζουν το νέο σχέδιο της παλαιάς πόλης στην υπάρχουσα κατάσταση

στενεύοντας δρόμους και δημόσιους χώρους ώστε να σωθούν κτίρια που δεν επλήγησαν από τον σεισμό

27

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρ 72 17111949 πράξις 1069

13

Οι αρχιτεκτονικοί όροι που εξασφαλίζουν τις τρεις αυτές συνθήκες ορίζονται ως εξής

laquoΗ αισθητική αρχή της οπτικής αποκρύψεως κατά γενικό κανόνα των παράκτιων κτισμάτων

είναι αμφιβόλου εγκυρότητας Κτίσματα ων η αρχιτεκτονική θα ηδύνατο κατrsquoαρχάς ως εν τη

προκειμένη περιπτώσει να εναρμονίζεται πλήρως προς το τοπίο και να εξαίρει αυτό θα ήσαν

απολύτως αποδεκτά Έπεται επομένως ότι

Ως προς τον περιορισμόν του ύψους δέον να κρατήσουν ελαστικότεροι περιορισμοί και

τοιούτοι είναι οι διατυπούμενοι κατωτέρω (προτείνεται max 3μ ύψος και οι βοηθητικοί χώροι

υπόγειοι)

Ως προς την αρχιτεκτονική δέον τα κτίσματα ταύτα να είναι ελαφρά απέριττα ταπεινά

laquoφιλοκαλούντα μετ΄ευτελείαςraquo και αποφεύγοντα τους συμβατικούς και εφήμερους συρμούς και

τους επιδεικτικούς φορμαλισμούς Αν ως αλήθεια κατασκευής ως μάζα ως περίγραμμα ως

σύνθεσις των επί μέρους εις μίαν όλων ενότητα ως πνεύμα τέλος είναι τοιαύτα ώστε να

εναρμονίζονται προς το φυσικόν και ψυχικόν κλίμα της Ελλάδος αντί να επιζητείται η πλήρης

απόκρυψις των θα ήτο αντιθέτως επιβαλλόμενη η ρυθμική κατά διαστήματα παρουσία των

Εκ των σκέψεων αυτών αίτινες θα αποτελέσουν την βάσιν της προβλεπομένης αισθητικής

κρίσεως υπαγορεύθησαν οι προτεινόμενοι περιορισμοίraquo

Όπως φαίνεται λοιπόν στην πενταετία 1946-1950 αναδύεται μια ελληνική εκδοχή

πολεοδομίας με στοιχεία Μοντέρνου με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

-Η απόλυτη έλλειψη χρημάτων υλικών κλπ οδηγεί στην επιλογή μιας αρχιτεκτονικής

μορφής της ανάγκης και του ελάσσονος με απλές κατασκευαστικές αρχές απέριττη

ογκοπλασία και στοιχειώδεις ευρύτερες διαμορφώσεις (βλ συγκρότημα κατοικιών στις Μηλιές

εικ 12)

-Σε όλα τα επίπεδα σχεδιασμού διαπιστώνεται μια συστηματική εκμετάλλευση των

στοιχείων του προσανατολισμού των κλίσεων της υγιεινής του αερισμού των τοπικών

υλικών

-Αν και στοιχειώδεις αρχιτεκτονικά οι κατόψεις επιδεικνύουν προσεκτικές αναζητήσεις

για την λειτουργικότητά τους με βέλτιστες εσωτερικές διευθετήσεις Παράλληλα επιτυγχάνεται

η τυποποίηση των κατόψεων και η ορθολογική δυνατότητα επέκτασης των αρχικών πυρήνων

-Σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού τα νέα οικιστικά συγκροτήματα εξοπλίζονται με

κοινωνικές εξυπηρετήσεις και υποδομές όπως αναλογούν στις αντίστοιχες πληθυσμιακές

κατηγορίες

-Με σαφήνεια διακρίνεται η οργάνωση του χώρου κατά Ζώνες Χρήσεων

Καθώς οι περισσότεροι νέοι αρχιτέκτονες της εποχής πέρασαν για λιγότερο ή

περισσότερο χρόνο από τις υπηρεσίες της ανοικοδόμησης ενώ έγινε προσπάθεια να

κινητοποιηθούν και οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής του ΕΜΠ για να συνδράμουν στην

προσπάθεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμπειρία της Ανοικοδόμησης λειτούργησε σαν

ένα μεγάλο σχολείο για τα χρόνια μετά το 1950

Η επιτυχία και η λειτουργικότητα των αστικών χώρων θα εξαρτώνταν εν πολλοίς από την

διορατικότητα των πολεοδόμων και από την δυνατότητα του Υπουργείου να παρακολουθεί

συστηματικά τις εξελίξεις παρεμβαίνοντας διορθωτικά και διαφοροποιώντας όπου χρειαζόταν

τα προγράμματα της Ανοικοδόμησης μέσα στα επόμενα χρόνια28

Η ευκαιρία αυτή δεν δόθηκε ποτέ στους πολεοδόμους του ΥπΑν Το 1950 με μια

ξαφνική απόφαση το ΥπΑν καταργείται και οι συγκεντρωμένες αρμοδιότητές του μοιράζονται

σε διάφορα υπουργεία Ο κεντρικός ρόλος του κράτους περιορίζεται σε επιτελικές

28

Τον ρόλο των πολεοδόμων είχε εξ άλλου προδιαγράψει εγκαίρως ένα έγγραφο του ΥπΑν στο Ιστορικό Αρχείο

Μακεδονίας (βλ Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης φακ 59 έγγραφο 1081946 περί του

σκοπού και των καθηκόντων του αρχιτέκτονος-πολεοδόμου) Στην ικανότητά τους να προνοούν σωστά για το

μέλλον είχε επενδύσει πολύ η προσπάθεια των υπευθύνων της Ανοικοδόμησης

14

κατευθύνσεις-παρεμβάσεις η ανοικοδόμηση της χώρας ανατίθεται στο ιδιωτικό κεφάλαιο και

η υποχρέωση για την κοινωνική παροχή της κατοικίας laquoπεριμαζεύεταιraquo στον Νόμο 16671951

περί λαϊκής κατοικίας που η εφαρμογή του ανατίθεται στο Υπουργείο Κοινωνικής Αντιλήψεως

Αν και το περιεχόμενο του νόμου αντανακλά την συρρίκνωση των απόψεων για την οργάνωση

του χώρου και περιορίζεται αποκλειστικά στην ανοικοδόμηση κατοικίας για φτωχά και

εργατικά στρώματα εξακολουθεί να εμφορείται από την ιδεολογία του Μοντέρνου και να

υποστηρίζεται από τους τεχνικούς που τον αξιολογούν θετικά29

Αλλά ούτε αυτός ο νόμος

έμελλε να τεθεί σε εφαρμογή καθώς υποκαταστάθηκε από τα προγράμματα του ΑΟΕΚ για

την εργατική κατοικία και του Υπουργείου Προνοίας για τους παραπηγματούχους που αν και

ακολούθησαν επί πολλά χρόνια τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος απετέλεσαν ένα έλασσον

στοιχείο του χώρου της ελληνικής πόλης

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Εικ 1 Σχέδιο Ιερισσού 1934 (Λιλιμπάκη 2004 όπ π)

Εικ 2 Πολεοδομικό σχέδιο Πειραιά 1947 (ΔΤΥΔ Πειραιά 1947 όπ π)

Εικ 3 Χανιά οικόπεδα πριν και μετά από τον αναδασμό 1949 ( Δελτίον Ανοικ 8-91949 όπ π)

Εικ 4 Κτιριολογικό πρόγραμμα κοινωνικού κέντρου (Κραντονέλλης 1949 όπ π)

Εικ 5 Χωροθέτηση Κοινωνικού κέντρου Εξοχή Δράμας (Βαφειάδης 1948 όπ π)

Εικ 6 Επέκταση και ανασχεδιασμός του οικισμού Χορτιάτης Arsquo και Βrsquo φάσεις σχέδιο Λ Ζωίδη

1947 (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 7 Πυρήνες κατοικίας Σημερινή κατάσταση (φωτογρ συγγραφέως) και σκαρίφημα

χωροθέτησης (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 8 3 πολεοδομικά σχέδια Αχ Σπανού 1960 (Αμπαδογιάννη Ζαβερδινού 1975 όπ π)

Εικ 9 Οικισμός στο Κερατσίνι και οργάνωση κατά στοίχους (Doxiadis 1947 όπ π και Βαφειάδης

1948 όπ π)

Εικ 10 Συγκροτήματα κατοικίας στους παλιούς στρατώνες Κως και Ρόδος 1948 (Ανοικοδόμησις

Δωδεκανήσου 1948 όπ π)

Εικ 11 Η Λευκάδα πριν και μετά από τον σεισμό (Νέο σχέδιο Λευκάδος 1949 όπ π)

Eικ 12 Οικισμός στις Μηλιές 1950 (ιδιωτ συλλογή)

29

Βλ εισήγηση Αχιλλέα Σπανού στα Πρακτικά βrsquo Πανελληνίου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1962

Τεχνικά Χρονικά 2481962 έκτακτη έκδοσις ΤΕΕ σελ 45 Ο Σπανός αναφέρει ότι από το 1945 μέχρι το 1953

κατασκευάστηκαν 125000 κατοικίες

3

4

Δημοσιεύθηκε Α Καραδήμου Γερόλυμπου laquoΟταν το Μοντέρνο δεν ήταν μόνον στυλ

Ελληνική πολεοδομία στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια (1945-1950)raquo στα πρακτικά του 5ου

Συνεδρίου του DOCOMOMO H ελληνική πόλη και η πολεοδομία του Μοντέρνου Εκδ

Futura Αθήνα 2015 131-148

Α Καραδήμου Γερόλυμπου

Οταν το Μοντέρνο δεν ήταν μόνον στυλ

Ελληνική πολεοδομία

στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια (1945-1950)

Εύκολα αναγνωρίζεται στον τίτλο της ανακοίνωσης η αναφορά στο σημαντικό βιβλίο του

Α Κοππ Quand le moderne nrsquoeacutetait pas un style mais une cause Με την πολυσήμαντη λέξη

cause ο Κοππ δήλωνε την πεποίθησή του ότι το Μοντέρνο δεν είναι απλώς μια νέα

μορφολογική παραλλαγή ή ένας ρυθμός αλλά μια διεκδίκηση μια υπόθεση στράτευσης ένας

σκοπός αναγνωρίζοντας στους φορείς των ιδεών αυτών μια διάσταση με κοινωνικό χαρακτήρα

αλλά και πάθος (attitude passionnelle)1 Η ανακοίνωση θα σταθεί πάνω σrsquoαυτήν την πτυχή

επιχειρώντας να παρουσιάσει δεδομένα από μια έρευνα σε εξέλιξη για μια ιστορική περίοδο

που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή μέχρι σήμερα2

Ο χρόνος είναι η πρώτη μεταπολεμική 5ετία που βρήκε την χώρα κυριολεκτικά

ισοπεδωμένη με μόνη ελπίδα την ξένη οικονομική στήριξη Πάνω στα ερείπια του 1945

προστέθηκαν οι κάθε είδους καταστροφές -ανθρώπινες υλικές κοινωνικές- του εμφυλίου

πολέμου

Την ίδια εποχή σε ολόκληρη την Ευρώπη καταγράφεται μια γιγαντιαία προσπάθεια

ανοικοδόμησης και συγχρόνως αναδιοργάνωσης των χώρων και των οικισμών Μέσω της

ανοικοδόμησης τέθηκαν με νέους όρους η οργάνωση του εθνικού χώρου και των δικτύων οι

σχέσεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα καθώς και ο χαρακτήρας της οικοδομικής παραγωγής

Ο ρόλος του κράτους (και της δημόσιας παρέμβασης) στα θέματα σχεδιασμού ενισχύθηκε

αποφασιστικά ενώ η κατοικία αντιμετωπίσθηκε ως κοινωνικό αγαθό που το κράτος ήταν

υποχρεωμένο να παράσχει Εφαρμόστηκαν πειραματισμοί ενθαρρύνθηκε η προτυποποίηση

1 A Kopp Quand le moderne nrsquoeacutetait pas un style mais une cause eacuted de lrsquoEcole nationale supeacuterieure des Beaux-

Arts Paris 1988 2 Τα πρακτικά των συνεδριάσεων του Συμβουλίου της Ανοικοδόμησης από τις αρχές του 1946 μέχρι το 1950 που

βρίσκονται στα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη (στο εξής ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ)

παρέχουν σημαντικά στοιχεία εμπλουτίζοντας τις γνώσεις για το πνεύμα και τις επιδιώξεις των πολεοδόμων ως

προς τις χωρικές διαστάσεις της ανασυγκροτικής προσπάθειας

5

χρησιμοποιήθηκαν ποικίλες χωρικές μορφές μοντέλα σχεδιασμού και σταθερότυπα

κοινωνικών εξυπηρετήσεων στα προγράμματα κατοικίας με στόχο να εγγυώνται την lsquoισότιμηrsquo

οργάνωση και εξοπλισμό του χώρου με την διάχυση των κοινωνικών εξυπηρετήσεων σε κάθε

πληθυσμιακή ομάδα

Στην προσπάθεια αυτή κεντρικό ρόλο έπαιξε το Μοντέρνο Κίνημα στην αρχιτεκτονική

και την σύγχρονη πολεοδομία Η τελευταία όπως συγκροτήθηκε ως επιστημονική ειδικότητα

μεταξύ 1890 και 1910 αναπτύχθηκε με στόχο να αποτελέσει μοχλό εκσυγχρονισμού αλλά και

μεταρρυθμιστικής πολιτικής Μέσω της αναδιοργάνωσης του χώρου αναλαμβάνει να δώσει

επιχειρησιακό χαρακτήρα στις αγωνίες και τις αναζητήσεις των διανοουμένων και κοινωνικών

αναμορφωτών του 19ου

αιώνα που διατύπωσαν προτάσεις για βελτιωμένες συνθήκες

διαβίωσης σrsquoένα καλύτερο περιβάλλον για όλους κυρίως δε για τούς λιγότερο ευνοημένους

Συγχρόνως οι νεωτερικές προτάσεις των αρχιτεκτόνων από την αρχή του αιώνα αλλά και στον

μεσοπόλεμο και τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες συνέβαλαν στην διαμόρφωση μιας νέας

αισθητικής παράλληλα με ένα νέο κοινωνικό και κατασκευαστικό ήθος που αντιμετώπιζε με

ενθουσιασμό τις δυνατότητες της αρχιτεκτονικής προς την κατεύθυνση της βελτίωσης της

ανθρώπινης κατάστασης

Η προοδευτική ιδεολογία της εποχής αντικατοπτρίζεται στην λειτουργική οργάνωση της

πόλης όπως και στην πολεοδομική της μορφή Οι υποστηρικτές της προτείνουν μια νέα lsquoτάξηrsquo

(ORDRE) στην πόλη που μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιοδήποτε είδος οικισμού οπουδήποτε

στον κόσμο και οποτεδήποτε Η lsquoτάξηrsquo αυτή εμπεριέχει την κατοικία-τύπο την απεριόριστη

αστική επέκταση-αύξηση και μια αστική μορφή ανοιχτή στην ύπαιθρο οργανωμένη και

διαιρεμένη σύμφωνα με τις αστικές λειτουργίες (κατοικία εργασία παιδεία-πολιτισμός

αναψυχή και κυκλοφορία) Οι νέες αστικές περιοχές lsquoπεριορίζουνrsquo και κυκλώνουν την

κληρονομιά του παρελθόντος ενώ ο σχεδιασμός τους υπόκειται σε μια σαφή πειθαρχία

απέναντι στην γεωμετρία και τους νόμους της

Οι νέοι αρχιτέκτονες της δεκαετίας του 1940 (οι ίδιοι είναι και οι πολεοδόμοι) είναι

βαθύτατα εμποτισμένοι με τις ιδέες αυτές Χαρακτηριστικός ήταν ο λόγος του πρώτου γάλλου

υπουργού Ανοικοδόμησης και Πολεοδομίας Raoul Dautry το 1944 Είναι σημαντικό να

κατανοήσει η χώρα ότι η Πολεοδομία είναι μια αναγκαία παράμετρος της αναγέννησής μας

Θεμέλιο βασικό της υλικής ηθικής φυσικής και διανοητικής αποκατάστασης των οικισμών της

υπαίθρου και των πόλεων οφείλει να ανταποκριθεί στις μεγαλειώδεις προοπτικές που ανοίγει η

μέριμνα για τους ανθρώπους ndashγια τον ανθρώπινο παράγονταraquo3 Η γοητεία που ασκεί η

τεχνολογική πρόοδος και η αισιοδοξία για την συνεχώς βελτιούμενη συνθήκη ζωής των

ανθρώπων παρέχουν τις κοινές αφετηρίες βρίσκουν δε μια αποτελεσματική σύγκλιση στην

εμπειρία της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης (άλλοτε σε πρωταρχικό και άλλοτε σε

περισσότερο επεξεργασμένο επίπεδο)

Στην Ελλάδα είναι γνωστή η μεγάλη απήχηση που είχε το 1933 η διεξαγωγή του

συνεδρίου των CIAM στην Αθήνα ενώ υπήρξαν και ορισμένες πρώιμες πρωτοβουλίες που

έδωσαν ενδιαφέροντα αποτελέσματα4 Αξιόλογα υπήρξαν επίσης τα σχέδια που εκπονήθηκαν

για τους κατεστραμμένους από σεισμό προσφυγικούς οικισμούς της Χαλκιδικής κυρίως δε το

3 B Vayssiegravere et al (dir) Μinistegravere de la Reconstruction et de lurbanisme 1944-1954 Une politique de

logement Ed IFA et Plan Construction et Architecture Paris 1995() σελ 13 Βλ επίσης A Kopp F Boucher

D Pauly Lrsquoarchitecture de la reconstruction en France 1945-1953 Ed Le Moniteur Paris 1982 4 Βλ τις ανακοινώσεις της Μ Καρδαμίτση Αδάμη και της Μ Γραφάκου στον παρόντα τόμο Βλ επίσης την

εμπεριστατωμένη έρευνα για την διάδοση του μοντέλου της κηπούπολης της K Καυκούλα Η περιπέτεια των

κηπουπόλεων Κοινωνική και περιβαλλοντική μεταρρύθμιση στην Ευρώπη και την Ελλάδα του 20ού αιώνα

University Studio Press Θεσσαλονίκη 2007

6

σχέδιο της Ιερισσού το 1934 που υπογράφεται από τον Ι Δεσποτόπουλο5 (Εικ 1)

6 Ωστόσο οι

πραγματοποιήσεις ήταν μεμονωμένες και παρά τις προσπάθειες των τεχνικών που στελέχωναν

τις υπηρεσίες του Υπουργείου Συγκοινωνίας η αναδιοργάνωση της μεσοπολεμικής πόλης

παρέμεινε προσηλωμένη στις παραδοσιακές χαράξεις

Ας σημειωθεί επίσης ότι για πρώτη φορά πληρώθηκε η έδρα Πολεοδομίας στο Εθνικό

Μετσόβιο Πολυτεχνείο στις αρχές του 1940 Πρώτος καθηγητής πολεοδομίας εξελέγη ο Α

Δημητρακόπουλος7 ο οποίος πήρε αμέσως ως βοηθό του τον νεαρό τότε Κ Δοξιάδη Ο

Δοξιάδης που είχε επιστρέψει από την Γερμανία το 1937 διηύθυνε το Γραφείο Χωροταξικών

και Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών (ΓΧΠΜΕ) του υπουργείου Συγκοινωνίας Στην

κατοχή στελέχωσε με δεκάδες αρχιτέκτονες την εν λόγω υπηρεσία8

Στα χρόνια του πολέμου και της κατοχής οι συζητήσεις μεταξύ τεχνικών προωθούσαν τις

ιδέες του Μοντέρνου (ΤΕΕ Κύκλος Τεχνικών) Θυμίζουμε το βιβλίο του Ι Βασιλειάδη

γραμμένο το 1944 για την Λαϊκή Κατοικία ενώ λιγότερο γνωστές είναι οι μελέτες και διαλέξεις

του Κύκλου των Τεχνικών που δημοσίευσε ο Κ Δοξιάδης στο περιορισμένης κυκλοφορίας

περιοδικό Χωροταξία στα 1942-43 Τα μηνύματα από τις εφαρμογές μεγάλης κλίμακας που

μελετώνταν στην Ευρώπη αλλά και η συγκρότηση των νέων ελλήνων αρχιτεκτόνων έθεσαν τις

βάσεις για την προώθηση των ιδεών του Μοντέρνου στην ελληνική πολεοδομία από τους

φορείς της Ανοικοδόμησης μετά τον πόλεμο

Στο παρόν κείμενο δεν θα αναφερθεί αναλυτικά η δραστηριότητα και οι περιπέτειες της

ίδρυσης του Υφυπουργείου Ανοικοδόμησης οι μεταμορφώσεις και οι μετονομασίες του (σε

Αυτόνομο Οργανισμό Υπουργείο κλπ)9 Θυμίζουμε ότι το υπουργείο καταργήθηκε το 1950

και η παραγωγή της κατοικίας ανατέθηκε στον ιδιωτικό τομέα Η δραστηριότητά του για την

πενταετία που δραστηριοποιήθηκε δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή είναι ωστόσο ποικίλη και

εκτεταμένη Ουσιαστικά εκκινείται μετά από τις δραματικές εκλογές της άνοιξης του 1946 με

ένα συνέδριο με συμμετοχή όλων των τοπικών και λοιπών φορέων και του Υφυπουργείου

Ανοικοδόμησης και με την εμβληματική τους διακήρυξη ότι μόνον το κράτος οφείλει να έχει

την ευθύνη καθώς laquoΗ Ανοικοδόμησις δεν αποτελεί επιχείρησινraquo10

5 Μ Λιλιμπάκη Σπυροπούλου Χαλκιδική Η εξέλιξη του οικιστικού δικτύου κατά την περίοδο 1912-1960 έκδοση

ΝΕΛΕ Χαλκιδικής Πολύγυρος 2004 6 ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΒΛ lsquoYerolympos Modern illustrationspdfrdquo

7 Α Καραδήμου Γερόλυμπου laquoΑνάργυρος Δημητρακόπουλος Η πολεοδομία ως ιδεολογίαraquo στα Πρακτικά

συνεδρίου 170 χρόνια Πολυτεχνείο Οι Μηχανικοί και η Τεχνολογία στην Ελλάδα που οργανώθηκε από το ΕΜΠ

στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου τον Μάρτιο 2009 (πρακτικά υπό έκδοσιν) 8 Βλ ΑΝΑ-ΜΜ Πρωτόκολλο Τεχνικών Υπηρεσιών 1942-1945 Μεταξύ πολλών αρχιτεκτόνων που εμφανίζονται

να προσλαμβάνονται με 6μηνιαίες συμβάσεις μεταξύ 1942 και 1944 περιλαμβάνονται οι Αρης Κωνσταντινίδης

Προκόπης Βασιλειάδης Αχιλλέας Σπανός Αντώνης Κριεζής Παύλος Μυλωνάς Γεώργιος Βαλάτας Γεώργιος

Κανδύλης Εμμανουήλ Τσολάκης κά 9 Για περισσότερα στοιχεία βλ Α Καραδήμου Γερόλυμπου και Μ Καρδαμίτση Αδάμη laquoΟ πόλεμος οι πόλεις η

ανοικοδόμησηraquo στο Ελληνικός αστικός χώρος Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού Αθήνα 2004 σελ

55-78 και των ιδίων laquoΌψεις της μεταπολεμικής πολεοδομικής ανασυγκρότησηςraquo στο Μετασχηματισμοί της

ελληνικής πόλης έκδοση Νεου Κινήματος Αρχιτεκτόνων Αθήνα 2008 σελ 11-22 Βλ επίσης Α Καραδήμου

Γερόλυμπου laquoΠόλεις και εθνικός χώρος σε κατάσταση πολιορκίαςraquo στο (Χ Χατζηιωσήφ επιμ) Ιστορία της

Ελλάδας του 20ού αιώνα Ανασυγκρότηση Εμφύλιος Παλινόρθωση 1945-1952 τόμος Δ1 εκδ Βιβλιόραμα Αθήνα

2009 σελ 131-176 Παράλληλα με το Αρχείο του Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως (ΑΝΑ-ΜΜ) που περιλαμβάνει

τα πρακτικά των συζητήσεων και αποφάσεων έχει αξιοποιηθεί υλικό και από το προσωπικό αρχείο του Μάριου

Καρδαμίτση που υπήρξε διευθυντής Ανοικοδομήσεως στο ΥπΑν μέχρι το 1950

10

Στη σύσκεψη συμμετείχαν βουλευτές πολεμοπαθών περιοχών εκπρόσωποι τεχνικών οργανώσεων και

σωματείων υπάλληλοι και πολιτικοί προϊστάμενοι κρατικών υπηρεσιών και οργανισμών Για τα θέματα που

συζητήθηκαν καθώς και για τις προτάσεις για την χρηματοδότηση των προγραμμάτων μέσω μιας ειδικής

φορολογίας δύο κατηγοριών ιδιοκτητών που ωφελήθηκαν στην κατοχή (αγοραστές ακινήτων μεταξύ 1941 και

1944 και αποπληρώσαντες τα χρέη τους με πληθωριστικές δραχμές) βλ Υφυπουργείον Ανοικοδομήσεως

Πρακτικά Συσκέψεως Ανοικοδομήσεως Σειρά εκδόσεων Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ 15 Αθήναι 1946

7

Οι προτάσεις τους ενσωματώνοντας στοιχεία από τις ευρωπαϊκές προβληματικές

μπορούν να ενταχθούν σ ένα τρίπτυχο

1 Ένας ενιαίος συγκεντρωτικός και ανεξάρτητος φορέας με όλες τις εξουσίες θα

αναλάβει το έργο

2 Το πεδίο ανάπτυξης των προγραμμάτων και των σχεδίων θα είναι ολόκληρη η

επικράτεια

3 Ο στόχος δεν είναι να επανέλθει η χώρα στην προπολεμική κατάσταση αλλά να

προωθηθεί η ευρύτερη δυνατή αναδιάρθρωση και ανασύνταξη του οικιστικού πλέγματος και

της χωροταξικής οργάνωσης ενώ θα ανασχεδιασθούν ορθολογικά και λειτουργικά οι

υπάρχουσες πόλεις και οικισμοί (στο πλαίσιο πάντα της χορηγούμενης lsquoβοήθειαςrsquo)

Παράλληλα δύο νόμοι εμπνευσμένοι από την εμπειρία της προσφυγικής αποκατάστασης

αλλά κυρίως από την νεώτερη ευρωπαϊκή πρακτική εξόπλισαν το Υφυπουργείο

Ανοικοδόμησης με την αναγκαία εξουσία για να δράσει γρήγορα και αποφασιστικά Πρόκειται

για το ΝΔ 96 περί εκτελέσεως των έργων ανοικοδομήσεως της Χώρας και για το κατά λίγους

μήνες μεταγενέστερο ΝΔ 145 περί αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και επιτάξεων δια την

ανοικοδόμησιν της Χώρας11

Με το πρώτο διάταγμα το Υφυπουργείο (στο εξής ΥπΑν) καθίσταται αποκλειστικά

υπεύθυνο για το σύνολο των απαιτουμένων σχεδίων και έργων ενώ εισάγεται μια πλήρως

καθετοποιημένη διαδικασία οργάνωσης και ελέγχου της παραγωγής του χώρου Συστήνονται

δύο συμβούλια αποτελούμενα από ανώτερους υπηρεσιακούς παράγοντες και τεχνικούς Το

Συμβούλιο Προγράμματος Ανοικοδομήσεως (ΣΠΑ) συντάσσει το πρόγραμμα των έργων12

Το

δεύτερο Συμβούλιο Εκτελέσεως Προγράμματος Ανοικοδομήσεως (ΣΕΠΑ) είναι

επιφορτισμένο με όλα τα θέματα εκτέλεσης (αναθέσεων εφαρμογής κλπ) των αποφάσεων του

πρώτου Το ΥπΑν ήταν σε θέση να κινητοποιήσει πολυάριθμο τεχνικό δυναμικό μεταξύ των

οποίων και πολλούς γνωστούς αρχιτέκτονες καθώς μπορούσε να προσλαμβάνει πρόσκαιρο

τεχνικό προσωπικό πάσης φύσεως για την εκτέλεση των έργων (με ετήσιες το πολύ συμβάσεις

και δαπάνη μισθών έως 5 του συνολικού προϋπολογισμού) Είχε παράλληλα την δυνατότητα

να αναθέτει σε ειδικές επιτροπές την εκπόνηση πολεοδομικών σχεδίων οικισμών μέχρι 5000

κατοίκων

Το δεύτερο διάταγμα εισήγαγε την αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης για τα νέα έργα

διευκολύνοντας ουσιαστικά τον ολοκληρωμένο ανασχεδιασμό περιοχών και οικισμών

Θέσπιζε προκειμένου για την αποκατάσταση των καταστροφών του πολέμου (αλλά και

θεομηνιών) την αναγκαστική απαλλοτρίωση υπέρ του Δημοσίου οικοπέδων ή οικοδομών

εντός ή εκτός οικισμών κλπ με στόχο

α να δημιουργηθούν νέοι οικισμοί

β να ανεγερθούν νέα συγκροτήματα κατοικιών

γ να διευρυνθούν οδοί και κοινόχρηστοι χώροι σε κάθε οικισμό

δ να εκτελεστούν κοινωφελή έργα

ε να εγκατασταθούν δημόσιες υπηρεσίες

στ να βελτιωθούν τα σχήματα και μεγέθη οικοπέδων

Ιδιαίτερα αποτελεσματικό όπλο για την δραστηριότητα του υπουργείου αποτελούσε το

άρθρο 2 που όριζε ότι για να διενεργηθεί η απαλλοτρίωση αρκούσε η έγκριση του νέου

σχεδίου ή της τροποποίησης του υπάρχοντος (προκειμένου για γη εντός σχεδίου) ή και μόνον

η απόφαση των συμβουλίων του ΝΔ 96

Την φορολογία αυτή που προέρχεται από την γερμανική και την βιεννέζικη εμπειρία ζητούν όλοι οι τεχνικοί

ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων Βλ Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 όπ π σελ 55-78 11

ΝΔ 96 περί εκτελέσεως των έργων ανοικοδομήσεως της Χώρας ΦΕΚ (Α) 154 1151946 και ΝΔ 145 περί

αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και επιτάξεων δια την ανοικοδόμησιν της Χώρας ΦΕΚ (Α) 3053091946 12

Ο Κ Δοξιαδης υπήρξε ο πρώτος υφυπουργός Ανοικοδομήσεως

8

Βάσει των νόμων αυτών το ΥπΑν αναλάμβανε συνολικά την διαδικασία εκπόνησης

πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών χωρίς να επιτρέπει τοπικές παρεμβάσεις

αντιρρήσεις κλπ Συγχρόνως οι νόμοι που ίσχυαν μόνο για μια 5ετία απλοποιούσαν και

επιτάχυναν τις διαδικασίες απαλλοτρίωσης που με την κανονική νομοθεσία ήταν (και είναι)

εξαιρετικά χρονοβόρες Ετσι για όλους τους τύπους των επεμβάσεων (βλ πιο πάνω όπως

περιγράφονται με τα στοιχεία α- στrsquo) αρκούσε η απόφαση για απαλλοτρίωση των αρμοδίων

επιτροπών του ΥπΑν και η απόκτηση της αναγκαίας γης γινόταν αμέσως Η αποζημίωση

μπορούσε να καταβάλλεται στον ιδιοκτήτη έως και ένα χρόνο αργότερα

Αναδιφώντας στις αποφάσεις του Συμβουλίου Ανοικοδόμησης εντυπωσιάζει ο τεράστιος

αριθμός των εκτάσεων που απαλλοτριώθηκαν για να εφαρμοστούν τα προγράμματα της

Ανοικοδόμησης

Η δραστηριότητα του φορέα της ανοικοδόμησης καλύπτει ένα μεγάλο φάσμα έργων σε

διαφορετικές κλίμακες13

Στη συνέχεια θα γίνει μια σύντομη αναφορά σε πέντε κατηγορίες

παρεμβάσεων

1 Η πολεοδομική αναδιοργάνωση των μεγαλύτερων οικισμών κινήθηκε σε πολλά

επίπεδα Εκπονήθηκαν περί τα 250 σχέδια ορισμένα από τα οποία είχαν ως στόχο την

αποκατάσταση και βελτίωση βομβαρδισμένων περιοχών (όπως πχ τα σχέδια Χανίων

Θεσσαλονίκης Πειραιά Λάρισας Ηρακλείου Βόλου Ρόδου Κέρκυρας κλπ)

Στο παράδειγμα του Πειραιά αναδεικνύεται αμέσως η έγνοια να χωρισθεί η πόλη σε

λειτουργικές ζώνες που θα εξυπηρετούνται από ένα δίκτυο δρόμων με ιεραρχημένη σημασία

και θα διαθέτουν ορθολογικά σχεδιασμένα οικοδομικά τετράγωνα14

(εικ 2)

Παράλληλα εκπονήθηκαν ολοκληρωμένα σχέδια για μεσαίες πόλεις (Βέροια Εδεσσα

Κατερίνη Πύργο κλπ καθώς και για μικρότερους οικισμούς (πχ Σταυρός Καλλικράτεια

Γιαννιτσά Τρίγλια κλπ) που ρύθμιζαν την ανοικοδόμηση και την μελλοντική ανάπτυξή τους

Τα σχέδια αυτά συχνότατα προωθούσαν την αναδιάρθρωση της ιδιοκτησίας της γης με το

σύστημα του αστικού αναδασμού ο οποίος όπως γνωρίζουμε χρησιμοποιήθηκε συστηματικά

στις ευρωπαϊκές πόλεις15

Στην πραγματικότητα ο αστικός αναδασμός προσέκρουσε σε

σοβαρότατες αντιδράσεις των ιδιοκτητών και εφαρμόσθηκε περιστασιακά Χαρακτηριστική εν

προκειμένω η διαμαρτυρία των κατοίκων του Καρπενησίου laquoΜας προτείνονται μεγαλοπρεπείς

λεωφόροι και ο εξαμερικανισμός της πόλεωςhellip Οι υπάλληλοι μας απαντούν ότι προνοούν δια

τους μετά εκατόν έτη απογόνους μαςraquo laquoΕπετσοκόπησαν ανηλεώς τα οικόπεδά μας ενώ

ορισμένοι τυχεροί είδαν διπλασιαζόμενα και τριπλασιαζόμενα τα δικά των δια της μεθόδου του

αναδασμού και των προσκυρώσεωνraquo16

(εικ 3)

2 Σχέδια νέων οικισμών και επεκτάσεων Το σημαντικό ζήτημα της αναδιοργάνωσης

του οικιστικού δικτύου αντιμετωπίσθηκε με μελέτες για την μεταφορά ή την συνένωση

ορισμένων μικρών οικισμών που βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη ή πολύ μακριά από

13

Βλ Καραδήμου Γερόλυμπου και Καρδαμίτση Αδάμη 2009 όπ π 14

Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Δήμου Πειραιώς Προμελέτη δια την πολεοδομικήν ανασυγκρότησιν της

περιοχής Πειραιώς Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ Βrsquo2 Αθήναι 1947 15

Βλ υποδείγματα στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης

φακ 59 καθώς και δακτυλογραφημένες οδηγίες στις κατά τόπους υπηρεσίες της Ανοικοδόμησης (στο ίδιο) που

αργότερα περιλήφθηκαν στην έκδοση του υπουργείου Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών

μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ 29 Αθήναι 1948 Ειδικά για το σχέδιο Χανίων βλ το

Διάγραμμα Ανασυγκροτήσεως Ιδιοκτησιών Παλαιάς Πόλεως Χανίων στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και

Ανοικοδομήσεως τχ 8-9 1949 σελ 22-23 Για την χρησιμοποίηση του αναδασμού εκτός Ελλάδος βλ

Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π 16

Bλ στο ίδιο Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π

9

συγκοινωνιακά δίκτυα Η μελέτη των ειδικών συνθηκών σε κάθε περίπτωση αποκαλύπτει ότι οι

περισσότεροι ήταν προσφυγικοί οικισμοί που είχαν γίνει βιαστικά μετά το 1922 και δεν

μπόρεσαν να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν (Παρεμπιπτόντως αξίζει τον κόπο να

σημειώσουμε ότι τα χρόνια αυτά αναπτύσσεται έντονη κριτική ορισμένων πεπραγμένων της

προσφυγικής αποκατάστασης όπως πχ η δημιουργία εξαιρετικά μικρών οικισμών που δεν

μπορούσαν να υποστηρίξουν κοινωνικές εξυπηρετήσεις σχολεία και επαρκή συγκοινωνιακή

σύνδεση με την περιφέρειά τους)

Τα σχέδια των νέων οικισμών ακολουθούν στοιχειωδώς τις αρχές του Μοντέρνου όπως

δείχνουν πολλά από αυτά που εφαρμόζονταν μέχρι το 1970 Διάφοροι τύποι κατοικιών με

δυνατότητα μελλοντικής επέκτασης χωροθετούνται με προσπάθεια εκμετάλλευσης του

καλύτερου προσανατολισμού και ενώ η τοποθέτηση του κτιρίου εντός του οικοπέδου αγνοεί

την χάραξη του οδικού δικτύου Διαμορφώνονται ευρείες ζώνες πρασίνου και

συγκεντρώνονται σε μεγάλες ελεύθερες εκτάσεις όλα τα κοινόχρηστα κτίρια και

εξυπηρετήσεις

Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται στην εγκατάσταση κοινωνικών εξυπηρετήσεων που θα

μπορούσαν να λειτουργήσουν και εκπαιδευτικά Όπως έγραφε ο διευθυντής Αρχιτεκτονικών

Μελετών του ΥπΑν γνωστός αρχιτέκτονας Κλ Κραντονέλλης laquo hellip σκοπός των Κοινωνικών

Κέντρων είναι να παρέχουν δυνατότητες για την ανάπτυξη Μορφωτικής Ψυχαγωγικής και

Κοινωνικής δράσεως στα χωριά μας πράγμα που ως σήμερα δεν ήταν εύκολο να γίνη Οι λόγοι

είναι πολλοί Στα χωριά άλλος χώρος τρόπον τινά κοινόχρηστος εκτός της ταβέρνας-καφενείου

δεν υπάρχει Εκεί αποκλείεται η συγκέντρωσις των γυναικών και κάθε άλλο παρά κατάλληλος

είναι ο χώρος για την ανάπτυξιν μορφωτικής δράσεως τόσον για τους ενήλικες όσον και για τους

νέους Το Κοινωνικό Κέντρο θα δώση στους κατοίκους ένα υγιή ψυχικώς χώρον και τα μέσα για

την ανάπτυξη που αναφέραμεraquo Οι τομείς δραστηριότητας αφορούν την μόρφωση την

αναψυχή-αθλητισμό την κοινωνική δράση-υγιεινή για την επιτυχία των οποίων το Κοινωνικό

Κέντρο παρείχε τους ακόλουθους χώρους

-Χώρο συγκεντρώσεων για διαλέξεις για κοινωνικά θέματα προβολή κινηματογραφικών

ταινιών και θεατρικές παραστάσεις

-αίθουσα για νέους

-καντίνα με μαγειρείο

-πλήρες ιατρείο

-λουτρά καθαριότητας με αποδυτήρια κλπ ως laquoπρότυπα για τα σπίτιαraquo

-εργαστήρια ξυλουργικά κλπ για να εξασκούνται οι νέοι

-γραφεία Κοινότητας

-υπόστεγα γυμναστικής

-πρότυπα κηπάρια

-φύλαξη παιδιών και οργάνωση παιχνιδιού κλπ17

Ο Κραντονέλλης συναρτά το μέγεθος του κοινωνικού κέντρου με το μέγεθος του

πληθυσμού του οικισμού (4 κατηγορίες οικισμών με 1000 2500 5000 και 10000 κατοίκους)

και υποδεικνύει με αρχιτεκτονικά σχέδια την επίλυση ενός τέτοιου συγκροτήματος Σε ότι

αφορά την πολεοδομική επίλυση και χωροθέτηση υπογραμμίζει ιδιαίτερα το παράδειγμα του

Κοινωνικού Κέντρου της Εξοχής Δράμας Το σχέδιο αυτό παρατίθεται μαζί με πλειάδα άλλων

παραδειγμάτων στις εκδόσεις του ΥπΑν που ήδη αναφέραμε18

(εικ 4-5)

Συγχρόνως πολλοί οικισμοί που είχαν υποστεί σοβαρές ή και ολοσχερείς καταστροφές

στα χρόνια της κατοχής (ολοκαυτώματα) και του εμφυλίου ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

(όπως πχ το Κομμένο της Αρτας τα Καλάβρυτα ή ο Χορτιάτης της Θεσσαλονίκης μεταξύ

άλλων) Ειδικά ο τελευταίος οφείλει το νέο του σχέδιο στον αρχιτέκτονα Λέανδρο Ζωίδη

17

Κλ Κραντονέλλης laquoΚοινωνικά Κέντραraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως τχ 5-6 1949 σελ 16-18 18

Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ

29 Αθήναι 1948

10

(1900-1964) ο οποίος στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον νεαρό τότε αρχιτέκτονα και

μετέπειτα καθηγητή του ΑΠΘ Ιωάννη Τριανταφυλλίδη (1921-2010) για τον σχεδιασμό των

τύπων κατοικίας Στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας φυλάσσονται σχεδιαστικά ντοκουμέντα

που υπογράφονται από τους δύο τεχνικούς καθώς και η συνοδευτική αλληλογραφία που

αποκαλύπτει συγχρόνως τις δυσκολίες μέσα στις οποίες αγωνίζονταν να εκτελέσουν τον έργο

τους και τις τεράστιες ελλείψεις σε στοιχειώδη πράγματα (όπως χαρτί και φωτοτυπίες)

Το σχέδιο του Χορτιάτη εφαρμόστηκε σε τρεις φάσεις και η σημερινή κατάσταση του

οικισμού επιβεβαιώνει την υλοποίηση των χαράξεων (εικ 6α και 6β) Για την εφαρμογή του

απαλλοτριώθηκε στα βορεινά του παλαιού οικισμού έκταση 108458 τμ (περίπου 11

εκταρίων) αξίας 110 εκατομμυρίων δραχμών Προτιμήθηκε η χωροθέτηση προς Βορρά επειδή

το έδαφος ήταν ομαλότερο αλλά και λόγω κακού ηλιασμού στο νότιο προς το όρος τμήμα19

Ο

διευθυντής Πολεοδομικών Μελετών Βίκτωρ Βαφειάδης εισηγείται την δημιουργία νέου

κοινωνικού ndash διοικητικού ndash οικονομικού κέντρου και την τοποθέτηση των λοιπών κτηρίων

κοινής εξυπηρετήσεως ανάμεσα στον παλιό οικισμό και το νέο τμήμα ενώ συγχρόνως

προτείνει 4 πλάτη δρόμων ανάλογα με την σημασία τους Ο κύριος οδικός άξονας έχει πλάτος

12 μέτρων και ο εσωτερικός δευτερεύων πλάτους 10 μέτρων Οι υπόλοιποι με κλίση βατή

έχουν πλάτος 8 μέτρων ενώ όσοι χαράσσονται καθέτως προς τις κλίσεις 4 μέτρα Στο νέο

οικισμό προτείνονται 3 βασικοί τύποι κατοικιών (πυρήνες) τοποθετημένοι κατά τον βέλτιστο

προσανατολισμό (όπως δείχνει και το σκαρίφημα που συνοδεύει τα σχέδια) όλοι με

δυνατότητα επέκτασης (εικ7)

Η πολιτική αυτή που διατηρήθηκε μέχρι την δεκαετία 1970 δημιούργησε γύρω στους 150

νέους οικισμούς Τρία σχέδια που υπογράφει το 1960 ο αρχιτέκτονας Α Σπανός που είχε

διατελέσει στέλεχος του υπουργείου δείχνουν την απήχηση των αρχών του Μοντέρνου (εικ

8) Θυμίζουμε ότι για όλους είχε προηγηθεί αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης ενώ

εφαρμόστηκαν διάφοροι κατασκευαστικοί πειραματισμοί20

Ταυτόχρονα μελετήθηκαν και κατασκευάσθηκαν κτίρια κοινωνικού εξοπλισμού των

οικισμών σχολεία σταθμοί υγείας κοινωνικά κέντρα κέντρα αγροτικών συνεταιρισμών

δασαρχεία και ινστιτούτα δασοκομίας Παρά τις επείγουσες διαδικασίες για την μελέτη και την

πραγματοποίηση των προγραμμάτων οι μελετητές έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον

εντοπισμό και την καταγραφή στοιχείων της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς για πρώτη φορά

στην κλίμακα ολόκληρης της χώρας21

3 Οικιστικά προγράμματα και συγκροτήματα κατοικιών Στο πλαίσιο της

ανοικοδόμησης βασικό μέλημα του υπουργείου και από τα σημαντικότερα μέρη του

προγράμματος ήταν η κατασκευή μεγάλων συγκροτημάτων κατοικίας για φτωχά στρώματα

(πολεμοπαθείς παλιούς πρόσφυγες-κατοίκους τρωγλών εργάτες) σε αστικό περιβάλλον ή στην

ύπαιθρο Οι αρχικοί πυρήνες κατοικίας -μικρές μονάδες των 25-38 τμ - είχαν μελετηθεί ώστε

να μπορούν αργότερα να επεκταθούν σε κανονικά σπίτια για τα οποία παρέχονταν και οι

αναγκαίες οδηγίες22

Παράλληλος στόχος ήταν η προσαρμογή στα κατά τόπους υπάρχοντα

υλικά και στις κατά τόπους διαφορετικές ανάγκες της αγροτικής παραγωγής -καπνά βαμβάκια

19

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ Πρακτικά Συνεδριάσεων Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως Πράξεις 473161948 και

9492191948 20

Με πειραματικό χαρακτήρα σχεδιάστηκε και κτίσθηκε μέχρι το 1949 ο μικρός οικισμός της Ροδοδάφνης στην

θέση Ακολη της Αιγιαλίας που συνοικίσθηκε από τους πληθυσμούς τεσσάρων χωριών της περιοχής που

βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη και απαίτησε την απαλλοτρίωση 2736 εκταρίων γης Βλ Ανωνύμου

laquoΡοδοδάφνηraquo στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και Ανοικοδομήσεως τχ 10-11 1949 σελ 24-25 Βλ επίσης Β

Αμπαδογιάννη και Ο Ζαβερδινού επιμ Η κατοικία στην Ελλάδα Κρατική δραστηριότης Εκδοσις Τεχνικό

Επιμελητήριο Ελλάδος Αθήνα 1975 21

Βλ την έκθεση Μυλωνά 1949 στο Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 και 2008 όπ π 22

Θυμίζουμε ότι οι πυρήνες της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων στον μεσοπόλεμο συνήθως είχαν

εμβαδόν 40 τμ

11

κλπ Στις αρχιτεκτονικές μελέτες χρησιμοποιείται ως βασικό μοντέλο οργάνωσης των κτιρίων

κατοικίας η κατά στοίχους σύνθεση η οποία εξασφαλίζει σωστό ηλιασμό διαμπερή αερισμό

και οργάνωση κατά παράλληλες συστοιχίες με κήπους και αυλές που προσφέρονται για

προσεχή επέκταση του χώρου κατοικίας

Σημαντικό μέρος του έργου του υπουργείου περιέλαβε μελέτες και εκτέλεση

πειραματικών προγραμμάτων για οικισμούς με νέα υλικά και συστήματα κατασκευής Στον

τομέα των αστικών οικισμών ο Αγιος Γεώργιος στο Κερατσίνι στέγασε 1000 οικογένειες εκ

των οποίων 460 σε νέες κατοικίες και 560 επισκευασμένες23

[εικ 9] και χρησιμοποιήθηκε ως

υπόδειγμα για πολλά αστικά προγράμματα24

Το υποδειγματικό αυτό συγκρότημα και ο

πειραματικός του χαρακτήρας παρουσιάζονται αναλυτικά στην μελέτη της Α Δανιήλ στον

παρόντα τόμο

Στην ίδια κατηγορία των οικιστικών συγκροτημάτων ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν

οι μετασκευές κτιρίων όπως πχ στρατώνων σε συγκροτήματα κατοικίας στα Δωδεκάνησα

Ειδικά στην Ρόδο και την Κώ τα στρατιωτικά κτίσματα ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

ενώ συμπληρώνονται και με κοινόχρηστες εξυπηρετήσεις ακολουθώντας τις επιταγές του

Μοντέρνου (εικ 10) Στην επεξεργασία των επί μέρους σχεδίων συμμετείχαν ομάδες

διδασκόντων και φοιτητών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ όπως πχ το συνεργείο του

Δ Πικιώνη που ετοίμασε το σχέδιο της περιοχής των στρατώνων της αεροπορίας Ρόδου στο

οποίο προορίζονταν να στεγαστούν 130-150 οικογένειες25

4 Μια ιδιαίτερη δραστηριότητα του ΥπΑν αποτελούν οι παρεμβάσεις μετά από

σεισμούς το 1948 στην Λευκάδα Χίο και Σάμο Η εμπειρία που συσσωρεύτηκε χρησίμευσε

εν μέρει στις ανοικοδομητικές προσπάθειες που έγιναν στα σεισμοπαθή Ιόνια και στον Βόλο

μετά το 1953 Ειδικότερα για την Λευκάδα ο παραδοσιακός οικισμός της οποίας υπέστη στις

αρχές του Ιουλίου 1948 σοβαρές καταστροφές όπως δείχνουν οι καταγραφές που

εκπονήθηκαν από συνεργεία του ΥπΑν (εικ 11) σχεδιάστηκε μια εκτεταμένη επέκταση της

πόλης περί τα 20 εκτάρια προς τα νοτιοδυτικά υψώματα Η έκταση απαλλοτριώθηκε αμέσως

και το σχέδιο το οποίο χαράχθηκε και εφαρμόστηκε επακριβώς όπως δείχνουν σημερινές

αεροφωτογραφίες έχει σαφή χαρακτηριστικά του Μοντέρνου Ενδιαφέρουσα είναι η

επισήμανση των εισηγητών του laquoΣτην επέκταση του οικισμού έγινε προσπάθεια να κρατηθεί ο

ρυθμός και η μορφή της παλαιάς πόλεως με οικοδόμηση επίσης σε στοίχουςraquo

23 C A Doxiadis Experimental settlement of Saint George Keratsini ndash Pireaus No C1 Series of publicatiοns of

the Ministry of Reconstruction Athens 1947 Για τον προσεγμένο σχεδιασμό του οικισμού και την ιδιαίτερη

ατμόσφαιρα που επικρατεί έχουν γραφεί εγκωμιαστικά άρθρα σε εφημερίδες της εποχής

24 Εχει αναφερθεί κατασκευή 7 πειραματικών οικισμών σε ιδιαίτερα πληγείσες πόλεις (Πειραιάς Κέρκυρα

Ηράκλειο Χανιά Ρέθυμνο Ιεράπετρα) με σύνολο 4000 κατοικίες

25 Για την Κω βλ ΑΝΑ-ΜΜ Αρχείο Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως συνεδρίασις 131721948 πράξις 151 Για

την Ρόδο βλ ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 95291947 πράξις 575 Σύμφωνα με την εισήγηση του Βίκτορα

Βαφειάδη laquohellip το συνεργείο των σπουδαστών υπό την καθοδήγησιν του τεχνικού συμβούλου κΠικιώνη εξεπόνησε το

σχέδιον διαρρυθμίσεως της περιοχής των στρατώνων Ρόδου οι οποίοι θα μετατραπούν εις λαϊκάς κατοικίας Εις το

μελετώμενον υπό της διευθύνσεώς μας νέον σχέδιον της πόλεως Ρόδου προεβλέπετο αναμόρφωσις της όλης

περιοχής δια της κατασκευής κατοικιών και μορφώσεώς της ως νέας γειτονιάς δια της κατασκευής κοινωνικών και

οικονομικών κέντρων και εγκαταστάσεως νέων κατοίκων οι οποίοι θα προέλθουν από την εντός των τειχών πόλιν η

οποία δέον να αποσυμφορηθή Η θέσις των στρατώνων συμπίπτει να είναι εντός της ως άνω αναμορφούμενης

περιοχής Το σχέδιον έχει εκπονηθή βάσει της υφισταμένης καταστάσεως και έχει επιτευχθή να δοθή ο τοπικός

χαρακτήρ των υφισταμένων οικισμών της Δωδεκανήσου Η εν γένει μορφή του οικισμού όπως παρουσιάζεται εις την

από της οδού όψιν είναι πολύ καλή Το Συμβούλιον Ανοικοδομήσεως εγκρίνει κατrsquoαρχήν το σχέδιο και ζητεί να

γίνουν συμπληρωματικαί τοπογραφήσεις της γύρω περιοχής και σύνδεσίς της με τα υφιστάμενα τοπογραφικά σχέδια

Ρόδουraquo Βλ επίσης Η Ανοικοδόμησις της Δωδεκανήσου έκδοσις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως σειρά Γrsquo 2

Αθήναι 1948

12

Η διαδικασία του σχεδιασμού της σεισμόπληκτης πόλης περιγράφεται στα έγγραφα του

ΥπΑν26

Λίγες μέρες μετά τον σεισμό αποτυπώνεται η περιοχή που προτείνεται για την

επέκταση της πόλης και ξεκινούν οι διαδικασίες για την απαλλοτρίωση Εν αναμονή της

αποτύπωσης της παλιάς πόλης οι μελετητές του ΥπΑν είναι υποχρεωμένοι να καθορίσουν το

οδικό δίκτυο και το κέντρο της νέας περιοχής με βάση μια αεροφωτογραφία Η νέα θέση

βρίσκεται ψηλότερα από την παλιά (υψόμ + 10 μ) και έτσι δεν κινδυνεύει από κύμα το

έδαφος είναι σταθερότερο (έναντι σαθρού και υγρού της παλιάς πόλης) και η εγκατάσταση

δικτύου αποχέτευσης καθίσταται ευκολότερη

Ένας άξονας κεντρικός συνδέει την πλατεία με το Γυμναστήριο Οι κατοικίες πλην του

κεντρικού άξονα εξυπηρετούνται με πεζοδρόμους όπου εν ανάγκη μπορούν να κυκλοφορήσουν

και αυτοκίνητα Στην επέκταση προβλέπονται αγορά και καταστήματα στην πλατεία

ανέγερση παιδικού σταθμού και σχολείου στο πέρα άκρο της νέας συνοικίας σε θέση πιο

υγιεινή και σε επαφή με το πράσινο κοινόχρηστοι παιδικοί κήποι αθλητικοί χώροι και

γυμναστήριο

Οι στοίχοι της κατοικίας ορίζονται laquoμε βάση την κατεύθυνση των σεισμώνraquo που

συμπίπτει με τον καλύτερο προσανατολισμό (Α-Δ) ομοίως και οι περισσότεροι στοίχοι όταν

δεν έρχονται σε σύγκρουση με ειδικές ανάγκες προσανατολισμού

Κατασκευάζονται 179 κατοικίες του ενός δωματίου που μπορούν να επεκταθούν μέχρι 4

δωμάτια και 55 κατοικίες 2 δωματίων με δυνατότητα να αποκτήσουν μελλοντικά μέχρι 6

δωμάτια Ολα τα σπίτια διαθέτουν wc με douche και κουζίνα πλήρη

Το νέο σχέδιο της πόλης εγκρίθηκε και τέθηκε σε εφαρμογή δύο μόνο μήνες μετά το

σεισμό Οι χαράξεις της περιοχής της επέκτασης όπως διακρίνονται σε σημερινές

αεροφωτογραφίες ακολουθούν με ακρίβεια το σχέδιο Ο κεντρικός άξονας είναι σήμερα μια

ευρύχωρη αστική αρτηρία με κεντρική νησίδα πρασίνου Η συνοικία έχει ανοικοδομηθεί με

πολυκατοικίες και ελάχιστα από τα ταπεινά κτίσματα που έγιναν μετά από τον σεισμό

παραμένουν στη θέση τους Παρά την γνώριμη εικόνα της ελληνικής πολυκατοικιούπολης οι

μοντέρνες πολεοδομικές χαράξεις που επιβίωσαν παρέχουν ελεύθερο χώρο και πράσινο σε

αντίθεση με άλλες νεώτερες συνοικίες της Λευκάδας

5 Ένα ακόμη επίπεδο παρεμβάσεων του ΥπΑν αφορά τον αστικό σχεδιασμό περιοχών

με δημόσιους χώρους όπως του παραθαλάσσιου μετώπου του Αλίμου-Καλαμακίου ή του

ανατολικού lsquoρήγματοςrsquo της Θεσσαλονίκης

Αξιοσημείωτη είναι η μελέτη του παραθαλασσίου μετώπου του Καλαμακίου αν και δεν

έχουν βρεθεί προς το παρόν σχέδια Όπως περιγράφεται στις αποφάσεις του Συμβουλίου

Ανοικοδομήσεως27

στην παράλια λεωφόρο από το ρεύμα Πικροδάφνης μέχρις τον Αλιμο

προτείνονται τέσσερα κέντρα αναψυχής (ιδιωτικού χαρακτήρα) και ένα κέντρο ναυτικού

αθλητισμού Αν και εναντίον της μελέτης του Υπουργείου κατατέθηκαν ενστάσεις 13 φορέων

και προσώπων (που πρότειναν πολύ μεγαλύτερη εκμετάλλευση του χώρου) αυτές

απορρίφθηκαν για λόγους lsquoκοινού συμφέροντοςrsquo που περιλάμβαναν laquoτην απελευθέρωση της

θέας την κοινή χρήση της παραλίας και την ελεύθερη προσπέλαση των λουομένων και επίσης

την αρχιτεκτονική παρέμβαση στον κοινόχρηστο χώρο για λόγους αισθητικήςraquo

26

Βλ Ανωνύμου laquoΤο νέο σχέδιο της Λευκάδοςraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως 8-91949 σελ 17-21

Βλ επίσης ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 51671948 πράξις 581 απόφαση για ανάληψη εκτελέσεως

σημαντικού προγράμματος για την Λευκάδα μετάβαση αρχιτεκτόνων ΝΛαλακάκι και ΒΒαφειάδη επί τόπου

Συνεδρίασις 531371948 πράξις 645 αποφάσεις και προγραμματισμός δραστηριότητας του ΥπΑν Συνεδρίασις

5830748 πράξις 728 αποφάσεις περιγραφή και χαρακτηριστικά σχεδίου από Β Βαφειάδη Συνεδρ 6627848

πράξις 847 έγκριση του συνολικού σχεδίου Συνεδρ 467749 πράξις 587 έγκριση τροποποίησης του σχεδίου

Λευκάδας με 50 τροποποιήσεις που προσαρμόζουν το νέο σχέδιο της παλαιάς πόλης στην υπάρχουσα κατάσταση

στενεύοντας δρόμους και δημόσιους χώρους ώστε να σωθούν κτίρια που δεν επλήγησαν από τον σεισμό

27

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρ 72 17111949 πράξις 1069

13

Οι αρχιτεκτονικοί όροι που εξασφαλίζουν τις τρεις αυτές συνθήκες ορίζονται ως εξής

laquoΗ αισθητική αρχή της οπτικής αποκρύψεως κατά γενικό κανόνα των παράκτιων κτισμάτων

είναι αμφιβόλου εγκυρότητας Κτίσματα ων η αρχιτεκτονική θα ηδύνατο κατrsquoαρχάς ως εν τη

προκειμένη περιπτώσει να εναρμονίζεται πλήρως προς το τοπίο και να εξαίρει αυτό θα ήσαν

απολύτως αποδεκτά Έπεται επομένως ότι

Ως προς τον περιορισμόν του ύψους δέον να κρατήσουν ελαστικότεροι περιορισμοί και

τοιούτοι είναι οι διατυπούμενοι κατωτέρω (προτείνεται max 3μ ύψος και οι βοηθητικοί χώροι

υπόγειοι)

Ως προς την αρχιτεκτονική δέον τα κτίσματα ταύτα να είναι ελαφρά απέριττα ταπεινά

laquoφιλοκαλούντα μετ΄ευτελείαςraquo και αποφεύγοντα τους συμβατικούς και εφήμερους συρμούς και

τους επιδεικτικούς φορμαλισμούς Αν ως αλήθεια κατασκευής ως μάζα ως περίγραμμα ως

σύνθεσις των επί μέρους εις μίαν όλων ενότητα ως πνεύμα τέλος είναι τοιαύτα ώστε να

εναρμονίζονται προς το φυσικόν και ψυχικόν κλίμα της Ελλάδος αντί να επιζητείται η πλήρης

απόκρυψις των θα ήτο αντιθέτως επιβαλλόμενη η ρυθμική κατά διαστήματα παρουσία των

Εκ των σκέψεων αυτών αίτινες θα αποτελέσουν την βάσιν της προβλεπομένης αισθητικής

κρίσεως υπαγορεύθησαν οι προτεινόμενοι περιορισμοίraquo

Όπως φαίνεται λοιπόν στην πενταετία 1946-1950 αναδύεται μια ελληνική εκδοχή

πολεοδομίας με στοιχεία Μοντέρνου με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

-Η απόλυτη έλλειψη χρημάτων υλικών κλπ οδηγεί στην επιλογή μιας αρχιτεκτονικής

μορφής της ανάγκης και του ελάσσονος με απλές κατασκευαστικές αρχές απέριττη

ογκοπλασία και στοιχειώδεις ευρύτερες διαμορφώσεις (βλ συγκρότημα κατοικιών στις Μηλιές

εικ 12)

-Σε όλα τα επίπεδα σχεδιασμού διαπιστώνεται μια συστηματική εκμετάλλευση των

στοιχείων του προσανατολισμού των κλίσεων της υγιεινής του αερισμού των τοπικών

υλικών

-Αν και στοιχειώδεις αρχιτεκτονικά οι κατόψεις επιδεικνύουν προσεκτικές αναζητήσεις

για την λειτουργικότητά τους με βέλτιστες εσωτερικές διευθετήσεις Παράλληλα επιτυγχάνεται

η τυποποίηση των κατόψεων και η ορθολογική δυνατότητα επέκτασης των αρχικών πυρήνων

-Σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού τα νέα οικιστικά συγκροτήματα εξοπλίζονται με

κοινωνικές εξυπηρετήσεις και υποδομές όπως αναλογούν στις αντίστοιχες πληθυσμιακές

κατηγορίες

-Με σαφήνεια διακρίνεται η οργάνωση του χώρου κατά Ζώνες Χρήσεων

Καθώς οι περισσότεροι νέοι αρχιτέκτονες της εποχής πέρασαν για λιγότερο ή

περισσότερο χρόνο από τις υπηρεσίες της ανοικοδόμησης ενώ έγινε προσπάθεια να

κινητοποιηθούν και οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής του ΕΜΠ για να συνδράμουν στην

προσπάθεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμπειρία της Ανοικοδόμησης λειτούργησε σαν

ένα μεγάλο σχολείο για τα χρόνια μετά το 1950

Η επιτυχία και η λειτουργικότητα των αστικών χώρων θα εξαρτώνταν εν πολλοίς από την

διορατικότητα των πολεοδόμων και από την δυνατότητα του Υπουργείου να παρακολουθεί

συστηματικά τις εξελίξεις παρεμβαίνοντας διορθωτικά και διαφοροποιώντας όπου χρειαζόταν

τα προγράμματα της Ανοικοδόμησης μέσα στα επόμενα χρόνια28

Η ευκαιρία αυτή δεν δόθηκε ποτέ στους πολεοδόμους του ΥπΑν Το 1950 με μια

ξαφνική απόφαση το ΥπΑν καταργείται και οι συγκεντρωμένες αρμοδιότητές του μοιράζονται

σε διάφορα υπουργεία Ο κεντρικός ρόλος του κράτους περιορίζεται σε επιτελικές

28

Τον ρόλο των πολεοδόμων είχε εξ άλλου προδιαγράψει εγκαίρως ένα έγγραφο του ΥπΑν στο Ιστορικό Αρχείο

Μακεδονίας (βλ Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης φακ 59 έγγραφο 1081946 περί του

σκοπού και των καθηκόντων του αρχιτέκτονος-πολεοδόμου) Στην ικανότητά τους να προνοούν σωστά για το

μέλλον είχε επενδύσει πολύ η προσπάθεια των υπευθύνων της Ανοικοδόμησης

14

κατευθύνσεις-παρεμβάσεις η ανοικοδόμηση της χώρας ανατίθεται στο ιδιωτικό κεφάλαιο και

η υποχρέωση για την κοινωνική παροχή της κατοικίας laquoπεριμαζεύεταιraquo στον Νόμο 16671951

περί λαϊκής κατοικίας που η εφαρμογή του ανατίθεται στο Υπουργείο Κοινωνικής Αντιλήψεως

Αν και το περιεχόμενο του νόμου αντανακλά την συρρίκνωση των απόψεων για την οργάνωση

του χώρου και περιορίζεται αποκλειστικά στην ανοικοδόμηση κατοικίας για φτωχά και

εργατικά στρώματα εξακολουθεί να εμφορείται από την ιδεολογία του Μοντέρνου και να

υποστηρίζεται από τους τεχνικούς που τον αξιολογούν θετικά29

Αλλά ούτε αυτός ο νόμος

έμελλε να τεθεί σε εφαρμογή καθώς υποκαταστάθηκε από τα προγράμματα του ΑΟΕΚ για

την εργατική κατοικία και του Υπουργείου Προνοίας για τους παραπηγματούχους που αν και

ακολούθησαν επί πολλά χρόνια τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος απετέλεσαν ένα έλασσον

στοιχείο του χώρου της ελληνικής πόλης

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Εικ 1 Σχέδιο Ιερισσού 1934 (Λιλιμπάκη 2004 όπ π)

Εικ 2 Πολεοδομικό σχέδιο Πειραιά 1947 (ΔΤΥΔ Πειραιά 1947 όπ π)

Εικ 3 Χανιά οικόπεδα πριν και μετά από τον αναδασμό 1949 ( Δελτίον Ανοικ 8-91949 όπ π)

Εικ 4 Κτιριολογικό πρόγραμμα κοινωνικού κέντρου (Κραντονέλλης 1949 όπ π)

Εικ 5 Χωροθέτηση Κοινωνικού κέντρου Εξοχή Δράμας (Βαφειάδης 1948 όπ π)

Εικ 6 Επέκταση και ανασχεδιασμός του οικισμού Χορτιάτης Arsquo και Βrsquo φάσεις σχέδιο Λ Ζωίδη

1947 (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 7 Πυρήνες κατοικίας Σημερινή κατάσταση (φωτογρ συγγραφέως) και σκαρίφημα

χωροθέτησης (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 8 3 πολεοδομικά σχέδια Αχ Σπανού 1960 (Αμπαδογιάννη Ζαβερδινού 1975 όπ π)

Εικ 9 Οικισμός στο Κερατσίνι και οργάνωση κατά στοίχους (Doxiadis 1947 όπ π και Βαφειάδης

1948 όπ π)

Εικ 10 Συγκροτήματα κατοικίας στους παλιούς στρατώνες Κως και Ρόδος 1948 (Ανοικοδόμησις

Δωδεκανήσου 1948 όπ π)

Εικ 11 Η Λευκάδα πριν και μετά από τον σεισμό (Νέο σχέδιο Λευκάδος 1949 όπ π)

Eικ 12 Οικισμός στις Μηλιές 1950 (ιδιωτ συλλογή)

29

Βλ εισήγηση Αχιλλέα Σπανού στα Πρακτικά βrsquo Πανελληνίου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1962

Τεχνικά Χρονικά 2481962 έκτακτη έκδοσις ΤΕΕ σελ 45 Ο Σπανός αναφέρει ότι από το 1945 μέχρι το 1953

κατασκευάστηκαν 125000 κατοικίες

4

Δημοσιεύθηκε Α Καραδήμου Γερόλυμπου laquoΟταν το Μοντέρνο δεν ήταν μόνον στυλ

Ελληνική πολεοδομία στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια (1945-1950)raquo στα πρακτικά του 5ου

Συνεδρίου του DOCOMOMO H ελληνική πόλη και η πολεοδομία του Μοντέρνου Εκδ

Futura Αθήνα 2015 131-148

Α Καραδήμου Γερόλυμπου

Οταν το Μοντέρνο δεν ήταν μόνον στυλ

Ελληνική πολεοδομία

στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια (1945-1950)

Εύκολα αναγνωρίζεται στον τίτλο της ανακοίνωσης η αναφορά στο σημαντικό βιβλίο του

Α Κοππ Quand le moderne nrsquoeacutetait pas un style mais une cause Με την πολυσήμαντη λέξη

cause ο Κοππ δήλωνε την πεποίθησή του ότι το Μοντέρνο δεν είναι απλώς μια νέα

μορφολογική παραλλαγή ή ένας ρυθμός αλλά μια διεκδίκηση μια υπόθεση στράτευσης ένας

σκοπός αναγνωρίζοντας στους φορείς των ιδεών αυτών μια διάσταση με κοινωνικό χαρακτήρα

αλλά και πάθος (attitude passionnelle)1 Η ανακοίνωση θα σταθεί πάνω σrsquoαυτήν την πτυχή

επιχειρώντας να παρουσιάσει δεδομένα από μια έρευνα σε εξέλιξη για μια ιστορική περίοδο

που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή μέχρι σήμερα2

Ο χρόνος είναι η πρώτη μεταπολεμική 5ετία που βρήκε την χώρα κυριολεκτικά

ισοπεδωμένη με μόνη ελπίδα την ξένη οικονομική στήριξη Πάνω στα ερείπια του 1945

προστέθηκαν οι κάθε είδους καταστροφές -ανθρώπινες υλικές κοινωνικές- του εμφυλίου

πολέμου

Την ίδια εποχή σε ολόκληρη την Ευρώπη καταγράφεται μια γιγαντιαία προσπάθεια

ανοικοδόμησης και συγχρόνως αναδιοργάνωσης των χώρων και των οικισμών Μέσω της

ανοικοδόμησης τέθηκαν με νέους όρους η οργάνωση του εθνικού χώρου και των δικτύων οι

σχέσεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα καθώς και ο χαρακτήρας της οικοδομικής παραγωγής

Ο ρόλος του κράτους (και της δημόσιας παρέμβασης) στα θέματα σχεδιασμού ενισχύθηκε

αποφασιστικά ενώ η κατοικία αντιμετωπίσθηκε ως κοινωνικό αγαθό που το κράτος ήταν

υποχρεωμένο να παράσχει Εφαρμόστηκαν πειραματισμοί ενθαρρύνθηκε η προτυποποίηση

1 A Kopp Quand le moderne nrsquoeacutetait pas un style mais une cause eacuted de lrsquoEcole nationale supeacuterieure des Beaux-

Arts Paris 1988 2 Τα πρακτικά των συνεδριάσεων του Συμβουλίου της Ανοικοδόμησης από τις αρχές του 1946 μέχρι το 1950 που

βρίσκονται στα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη (στο εξής ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ)

παρέχουν σημαντικά στοιχεία εμπλουτίζοντας τις γνώσεις για το πνεύμα και τις επιδιώξεις των πολεοδόμων ως

προς τις χωρικές διαστάσεις της ανασυγκροτικής προσπάθειας

5

χρησιμοποιήθηκαν ποικίλες χωρικές μορφές μοντέλα σχεδιασμού και σταθερότυπα

κοινωνικών εξυπηρετήσεων στα προγράμματα κατοικίας με στόχο να εγγυώνται την lsquoισότιμηrsquo

οργάνωση και εξοπλισμό του χώρου με την διάχυση των κοινωνικών εξυπηρετήσεων σε κάθε

πληθυσμιακή ομάδα

Στην προσπάθεια αυτή κεντρικό ρόλο έπαιξε το Μοντέρνο Κίνημα στην αρχιτεκτονική

και την σύγχρονη πολεοδομία Η τελευταία όπως συγκροτήθηκε ως επιστημονική ειδικότητα

μεταξύ 1890 και 1910 αναπτύχθηκε με στόχο να αποτελέσει μοχλό εκσυγχρονισμού αλλά και

μεταρρυθμιστικής πολιτικής Μέσω της αναδιοργάνωσης του χώρου αναλαμβάνει να δώσει

επιχειρησιακό χαρακτήρα στις αγωνίες και τις αναζητήσεις των διανοουμένων και κοινωνικών

αναμορφωτών του 19ου

αιώνα που διατύπωσαν προτάσεις για βελτιωμένες συνθήκες

διαβίωσης σrsquoένα καλύτερο περιβάλλον για όλους κυρίως δε για τούς λιγότερο ευνοημένους

Συγχρόνως οι νεωτερικές προτάσεις των αρχιτεκτόνων από την αρχή του αιώνα αλλά και στον

μεσοπόλεμο και τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες συνέβαλαν στην διαμόρφωση μιας νέας

αισθητικής παράλληλα με ένα νέο κοινωνικό και κατασκευαστικό ήθος που αντιμετώπιζε με

ενθουσιασμό τις δυνατότητες της αρχιτεκτονικής προς την κατεύθυνση της βελτίωσης της

ανθρώπινης κατάστασης

Η προοδευτική ιδεολογία της εποχής αντικατοπτρίζεται στην λειτουργική οργάνωση της

πόλης όπως και στην πολεοδομική της μορφή Οι υποστηρικτές της προτείνουν μια νέα lsquoτάξηrsquo

(ORDRE) στην πόλη που μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιοδήποτε είδος οικισμού οπουδήποτε

στον κόσμο και οποτεδήποτε Η lsquoτάξηrsquo αυτή εμπεριέχει την κατοικία-τύπο την απεριόριστη

αστική επέκταση-αύξηση και μια αστική μορφή ανοιχτή στην ύπαιθρο οργανωμένη και

διαιρεμένη σύμφωνα με τις αστικές λειτουργίες (κατοικία εργασία παιδεία-πολιτισμός

αναψυχή και κυκλοφορία) Οι νέες αστικές περιοχές lsquoπεριορίζουνrsquo και κυκλώνουν την

κληρονομιά του παρελθόντος ενώ ο σχεδιασμός τους υπόκειται σε μια σαφή πειθαρχία

απέναντι στην γεωμετρία και τους νόμους της

Οι νέοι αρχιτέκτονες της δεκαετίας του 1940 (οι ίδιοι είναι και οι πολεοδόμοι) είναι

βαθύτατα εμποτισμένοι με τις ιδέες αυτές Χαρακτηριστικός ήταν ο λόγος του πρώτου γάλλου

υπουργού Ανοικοδόμησης και Πολεοδομίας Raoul Dautry το 1944 Είναι σημαντικό να

κατανοήσει η χώρα ότι η Πολεοδομία είναι μια αναγκαία παράμετρος της αναγέννησής μας

Θεμέλιο βασικό της υλικής ηθικής φυσικής και διανοητικής αποκατάστασης των οικισμών της

υπαίθρου και των πόλεων οφείλει να ανταποκριθεί στις μεγαλειώδεις προοπτικές που ανοίγει η

μέριμνα για τους ανθρώπους ndashγια τον ανθρώπινο παράγονταraquo3 Η γοητεία που ασκεί η

τεχνολογική πρόοδος και η αισιοδοξία για την συνεχώς βελτιούμενη συνθήκη ζωής των

ανθρώπων παρέχουν τις κοινές αφετηρίες βρίσκουν δε μια αποτελεσματική σύγκλιση στην

εμπειρία της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης (άλλοτε σε πρωταρχικό και άλλοτε σε

περισσότερο επεξεργασμένο επίπεδο)

Στην Ελλάδα είναι γνωστή η μεγάλη απήχηση που είχε το 1933 η διεξαγωγή του

συνεδρίου των CIAM στην Αθήνα ενώ υπήρξαν και ορισμένες πρώιμες πρωτοβουλίες που

έδωσαν ενδιαφέροντα αποτελέσματα4 Αξιόλογα υπήρξαν επίσης τα σχέδια που εκπονήθηκαν

για τους κατεστραμμένους από σεισμό προσφυγικούς οικισμούς της Χαλκιδικής κυρίως δε το

3 B Vayssiegravere et al (dir) Μinistegravere de la Reconstruction et de lurbanisme 1944-1954 Une politique de

logement Ed IFA et Plan Construction et Architecture Paris 1995() σελ 13 Βλ επίσης A Kopp F Boucher

D Pauly Lrsquoarchitecture de la reconstruction en France 1945-1953 Ed Le Moniteur Paris 1982 4 Βλ τις ανακοινώσεις της Μ Καρδαμίτση Αδάμη και της Μ Γραφάκου στον παρόντα τόμο Βλ επίσης την

εμπεριστατωμένη έρευνα για την διάδοση του μοντέλου της κηπούπολης της K Καυκούλα Η περιπέτεια των

κηπουπόλεων Κοινωνική και περιβαλλοντική μεταρρύθμιση στην Ευρώπη και την Ελλάδα του 20ού αιώνα

University Studio Press Θεσσαλονίκη 2007

6

σχέδιο της Ιερισσού το 1934 που υπογράφεται από τον Ι Δεσποτόπουλο5 (Εικ 1)

6 Ωστόσο οι

πραγματοποιήσεις ήταν μεμονωμένες και παρά τις προσπάθειες των τεχνικών που στελέχωναν

τις υπηρεσίες του Υπουργείου Συγκοινωνίας η αναδιοργάνωση της μεσοπολεμικής πόλης

παρέμεινε προσηλωμένη στις παραδοσιακές χαράξεις

Ας σημειωθεί επίσης ότι για πρώτη φορά πληρώθηκε η έδρα Πολεοδομίας στο Εθνικό

Μετσόβιο Πολυτεχνείο στις αρχές του 1940 Πρώτος καθηγητής πολεοδομίας εξελέγη ο Α

Δημητρακόπουλος7 ο οποίος πήρε αμέσως ως βοηθό του τον νεαρό τότε Κ Δοξιάδη Ο

Δοξιάδης που είχε επιστρέψει από την Γερμανία το 1937 διηύθυνε το Γραφείο Χωροταξικών

και Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών (ΓΧΠΜΕ) του υπουργείου Συγκοινωνίας Στην

κατοχή στελέχωσε με δεκάδες αρχιτέκτονες την εν λόγω υπηρεσία8

Στα χρόνια του πολέμου και της κατοχής οι συζητήσεις μεταξύ τεχνικών προωθούσαν τις

ιδέες του Μοντέρνου (ΤΕΕ Κύκλος Τεχνικών) Θυμίζουμε το βιβλίο του Ι Βασιλειάδη

γραμμένο το 1944 για την Λαϊκή Κατοικία ενώ λιγότερο γνωστές είναι οι μελέτες και διαλέξεις

του Κύκλου των Τεχνικών που δημοσίευσε ο Κ Δοξιάδης στο περιορισμένης κυκλοφορίας

περιοδικό Χωροταξία στα 1942-43 Τα μηνύματα από τις εφαρμογές μεγάλης κλίμακας που

μελετώνταν στην Ευρώπη αλλά και η συγκρότηση των νέων ελλήνων αρχιτεκτόνων έθεσαν τις

βάσεις για την προώθηση των ιδεών του Μοντέρνου στην ελληνική πολεοδομία από τους

φορείς της Ανοικοδόμησης μετά τον πόλεμο

Στο παρόν κείμενο δεν θα αναφερθεί αναλυτικά η δραστηριότητα και οι περιπέτειες της

ίδρυσης του Υφυπουργείου Ανοικοδόμησης οι μεταμορφώσεις και οι μετονομασίες του (σε

Αυτόνομο Οργανισμό Υπουργείο κλπ)9 Θυμίζουμε ότι το υπουργείο καταργήθηκε το 1950

και η παραγωγή της κατοικίας ανατέθηκε στον ιδιωτικό τομέα Η δραστηριότητά του για την

πενταετία που δραστηριοποιήθηκε δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή είναι ωστόσο ποικίλη και

εκτεταμένη Ουσιαστικά εκκινείται μετά από τις δραματικές εκλογές της άνοιξης του 1946 με

ένα συνέδριο με συμμετοχή όλων των τοπικών και λοιπών φορέων και του Υφυπουργείου

Ανοικοδόμησης και με την εμβληματική τους διακήρυξη ότι μόνον το κράτος οφείλει να έχει

την ευθύνη καθώς laquoΗ Ανοικοδόμησις δεν αποτελεί επιχείρησινraquo10

5 Μ Λιλιμπάκη Σπυροπούλου Χαλκιδική Η εξέλιξη του οικιστικού δικτύου κατά την περίοδο 1912-1960 έκδοση

ΝΕΛΕ Χαλκιδικής Πολύγυρος 2004 6 ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΒΛ lsquoYerolympos Modern illustrationspdfrdquo

7 Α Καραδήμου Γερόλυμπου laquoΑνάργυρος Δημητρακόπουλος Η πολεοδομία ως ιδεολογίαraquo στα Πρακτικά

συνεδρίου 170 χρόνια Πολυτεχνείο Οι Μηχανικοί και η Τεχνολογία στην Ελλάδα που οργανώθηκε από το ΕΜΠ

στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου τον Μάρτιο 2009 (πρακτικά υπό έκδοσιν) 8 Βλ ΑΝΑ-ΜΜ Πρωτόκολλο Τεχνικών Υπηρεσιών 1942-1945 Μεταξύ πολλών αρχιτεκτόνων που εμφανίζονται

να προσλαμβάνονται με 6μηνιαίες συμβάσεις μεταξύ 1942 και 1944 περιλαμβάνονται οι Αρης Κωνσταντινίδης

Προκόπης Βασιλειάδης Αχιλλέας Σπανός Αντώνης Κριεζής Παύλος Μυλωνάς Γεώργιος Βαλάτας Γεώργιος

Κανδύλης Εμμανουήλ Τσολάκης κά 9 Για περισσότερα στοιχεία βλ Α Καραδήμου Γερόλυμπου και Μ Καρδαμίτση Αδάμη laquoΟ πόλεμος οι πόλεις η

ανοικοδόμησηraquo στο Ελληνικός αστικός χώρος Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού Αθήνα 2004 σελ

55-78 και των ιδίων laquoΌψεις της μεταπολεμικής πολεοδομικής ανασυγκρότησηςraquo στο Μετασχηματισμοί της

ελληνικής πόλης έκδοση Νεου Κινήματος Αρχιτεκτόνων Αθήνα 2008 σελ 11-22 Βλ επίσης Α Καραδήμου

Γερόλυμπου laquoΠόλεις και εθνικός χώρος σε κατάσταση πολιορκίαςraquo στο (Χ Χατζηιωσήφ επιμ) Ιστορία της

Ελλάδας του 20ού αιώνα Ανασυγκρότηση Εμφύλιος Παλινόρθωση 1945-1952 τόμος Δ1 εκδ Βιβλιόραμα Αθήνα

2009 σελ 131-176 Παράλληλα με το Αρχείο του Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως (ΑΝΑ-ΜΜ) που περιλαμβάνει

τα πρακτικά των συζητήσεων και αποφάσεων έχει αξιοποιηθεί υλικό και από το προσωπικό αρχείο του Μάριου

Καρδαμίτση που υπήρξε διευθυντής Ανοικοδομήσεως στο ΥπΑν μέχρι το 1950

10

Στη σύσκεψη συμμετείχαν βουλευτές πολεμοπαθών περιοχών εκπρόσωποι τεχνικών οργανώσεων και

σωματείων υπάλληλοι και πολιτικοί προϊστάμενοι κρατικών υπηρεσιών και οργανισμών Για τα θέματα που

συζητήθηκαν καθώς και για τις προτάσεις για την χρηματοδότηση των προγραμμάτων μέσω μιας ειδικής

φορολογίας δύο κατηγοριών ιδιοκτητών που ωφελήθηκαν στην κατοχή (αγοραστές ακινήτων μεταξύ 1941 και

1944 και αποπληρώσαντες τα χρέη τους με πληθωριστικές δραχμές) βλ Υφυπουργείον Ανοικοδομήσεως

Πρακτικά Συσκέψεως Ανοικοδομήσεως Σειρά εκδόσεων Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ 15 Αθήναι 1946

7

Οι προτάσεις τους ενσωματώνοντας στοιχεία από τις ευρωπαϊκές προβληματικές

μπορούν να ενταχθούν σ ένα τρίπτυχο

1 Ένας ενιαίος συγκεντρωτικός και ανεξάρτητος φορέας με όλες τις εξουσίες θα

αναλάβει το έργο

2 Το πεδίο ανάπτυξης των προγραμμάτων και των σχεδίων θα είναι ολόκληρη η

επικράτεια

3 Ο στόχος δεν είναι να επανέλθει η χώρα στην προπολεμική κατάσταση αλλά να

προωθηθεί η ευρύτερη δυνατή αναδιάρθρωση και ανασύνταξη του οικιστικού πλέγματος και

της χωροταξικής οργάνωσης ενώ θα ανασχεδιασθούν ορθολογικά και λειτουργικά οι

υπάρχουσες πόλεις και οικισμοί (στο πλαίσιο πάντα της χορηγούμενης lsquoβοήθειαςrsquo)

Παράλληλα δύο νόμοι εμπνευσμένοι από την εμπειρία της προσφυγικής αποκατάστασης

αλλά κυρίως από την νεώτερη ευρωπαϊκή πρακτική εξόπλισαν το Υφυπουργείο

Ανοικοδόμησης με την αναγκαία εξουσία για να δράσει γρήγορα και αποφασιστικά Πρόκειται

για το ΝΔ 96 περί εκτελέσεως των έργων ανοικοδομήσεως της Χώρας και για το κατά λίγους

μήνες μεταγενέστερο ΝΔ 145 περί αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και επιτάξεων δια την

ανοικοδόμησιν της Χώρας11

Με το πρώτο διάταγμα το Υφυπουργείο (στο εξής ΥπΑν) καθίσταται αποκλειστικά

υπεύθυνο για το σύνολο των απαιτουμένων σχεδίων και έργων ενώ εισάγεται μια πλήρως

καθετοποιημένη διαδικασία οργάνωσης και ελέγχου της παραγωγής του χώρου Συστήνονται

δύο συμβούλια αποτελούμενα από ανώτερους υπηρεσιακούς παράγοντες και τεχνικούς Το

Συμβούλιο Προγράμματος Ανοικοδομήσεως (ΣΠΑ) συντάσσει το πρόγραμμα των έργων12

Το

δεύτερο Συμβούλιο Εκτελέσεως Προγράμματος Ανοικοδομήσεως (ΣΕΠΑ) είναι

επιφορτισμένο με όλα τα θέματα εκτέλεσης (αναθέσεων εφαρμογής κλπ) των αποφάσεων του

πρώτου Το ΥπΑν ήταν σε θέση να κινητοποιήσει πολυάριθμο τεχνικό δυναμικό μεταξύ των

οποίων και πολλούς γνωστούς αρχιτέκτονες καθώς μπορούσε να προσλαμβάνει πρόσκαιρο

τεχνικό προσωπικό πάσης φύσεως για την εκτέλεση των έργων (με ετήσιες το πολύ συμβάσεις

και δαπάνη μισθών έως 5 του συνολικού προϋπολογισμού) Είχε παράλληλα την δυνατότητα

να αναθέτει σε ειδικές επιτροπές την εκπόνηση πολεοδομικών σχεδίων οικισμών μέχρι 5000

κατοίκων

Το δεύτερο διάταγμα εισήγαγε την αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης για τα νέα έργα

διευκολύνοντας ουσιαστικά τον ολοκληρωμένο ανασχεδιασμό περιοχών και οικισμών

Θέσπιζε προκειμένου για την αποκατάσταση των καταστροφών του πολέμου (αλλά και

θεομηνιών) την αναγκαστική απαλλοτρίωση υπέρ του Δημοσίου οικοπέδων ή οικοδομών

εντός ή εκτός οικισμών κλπ με στόχο

α να δημιουργηθούν νέοι οικισμοί

β να ανεγερθούν νέα συγκροτήματα κατοικιών

γ να διευρυνθούν οδοί και κοινόχρηστοι χώροι σε κάθε οικισμό

δ να εκτελεστούν κοινωφελή έργα

ε να εγκατασταθούν δημόσιες υπηρεσίες

στ να βελτιωθούν τα σχήματα και μεγέθη οικοπέδων

Ιδιαίτερα αποτελεσματικό όπλο για την δραστηριότητα του υπουργείου αποτελούσε το

άρθρο 2 που όριζε ότι για να διενεργηθεί η απαλλοτρίωση αρκούσε η έγκριση του νέου

σχεδίου ή της τροποποίησης του υπάρχοντος (προκειμένου για γη εντός σχεδίου) ή και μόνον

η απόφαση των συμβουλίων του ΝΔ 96

Την φορολογία αυτή που προέρχεται από την γερμανική και την βιεννέζικη εμπειρία ζητούν όλοι οι τεχνικοί

ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων Βλ Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 όπ π σελ 55-78 11

ΝΔ 96 περί εκτελέσεως των έργων ανοικοδομήσεως της Χώρας ΦΕΚ (Α) 154 1151946 και ΝΔ 145 περί

αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και επιτάξεων δια την ανοικοδόμησιν της Χώρας ΦΕΚ (Α) 3053091946 12

Ο Κ Δοξιαδης υπήρξε ο πρώτος υφυπουργός Ανοικοδομήσεως

8

Βάσει των νόμων αυτών το ΥπΑν αναλάμβανε συνολικά την διαδικασία εκπόνησης

πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών χωρίς να επιτρέπει τοπικές παρεμβάσεις

αντιρρήσεις κλπ Συγχρόνως οι νόμοι που ίσχυαν μόνο για μια 5ετία απλοποιούσαν και

επιτάχυναν τις διαδικασίες απαλλοτρίωσης που με την κανονική νομοθεσία ήταν (και είναι)

εξαιρετικά χρονοβόρες Ετσι για όλους τους τύπους των επεμβάσεων (βλ πιο πάνω όπως

περιγράφονται με τα στοιχεία α- στrsquo) αρκούσε η απόφαση για απαλλοτρίωση των αρμοδίων

επιτροπών του ΥπΑν και η απόκτηση της αναγκαίας γης γινόταν αμέσως Η αποζημίωση

μπορούσε να καταβάλλεται στον ιδιοκτήτη έως και ένα χρόνο αργότερα

Αναδιφώντας στις αποφάσεις του Συμβουλίου Ανοικοδόμησης εντυπωσιάζει ο τεράστιος

αριθμός των εκτάσεων που απαλλοτριώθηκαν για να εφαρμοστούν τα προγράμματα της

Ανοικοδόμησης

Η δραστηριότητα του φορέα της ανοικοδόμησης καλύπτει ένα μεγάλο φάσμα έργων σε

διαφορετικές κλίμακες13

Στη συνέχεια θα γίνει μια σύντομη αναφορά σε πέντε κατηγορίες

παρεμβάσεων

1 Η πολεοδομική αναδιοργάνωση των μεγαλύτερων οικισμών κινήθηκε σε πολλά

επίπεδα Εκπονήθηκαν περί τα 250 σχέδια ορισμένα από τα οποία είχαν ως στόχο την

αποκατάσταση και βελτίωση βομβαρδισμένων περιοχών (όπως πχ τα σχέδια Χανίων

Θεσσαλονίκης Πειραιά Λάρισας Ηρακλείου Βόλου Ρόδου Κέρκυρας κλπ)

Στο παράδειγμα του Πειραιά αναδεικνύεται αμέσως η έγνοια να χωρισθεί η πόλη σε

λειτουργικές ζώνες που θα εξυπηρετούνται από ένα δίκτυο δρόμων με ιεραρχημένη σημασία

και θα διαθέτουν ορθολογικά σχεδιασμένα οικοδομικά τετράγωνα14

(εικ 2)

Παράλληλα εκπονήθηκαν ολοκληρωμένα σχέδια για μεσαίες πόλεις (Βέροια Εδεσσα

Κατερίνη Πύργο κλπ καθώς και για μικρότερους οικισμούς (πχ Σταυρός Καλλικράτεια

Γιαννιτσά Τρίγλια κλπ) που ρύθμιζαν την ανοικοδόμηση και την μελλοντική ανάπτυξή τους

Τα σχέδια αυτά συχνότατα προωθούσαν την αναδιάρθρωση της ιδιοκτησίας της γης με το

σύστημα του αστικού αναδασμού ο οποίος όπως γνωρίζουμε χρησιμοποιήθηκε συστηματικά

στις ευρωπαϊκές πόλεις15

Στην πραγματικότητα ο αστικός αναδασμός προσέκρουσε σε

σοβαρότατες αντιδράσεις των ιδιοκτητών και εφαρμόσθηκε περιστασιακά Χαρακτηριστική εν

προκειμένω η διαμαρτυρία των κατοίκων του Καρπενησίου laquoΜας προτείνονται μεγαλοπρεπείς

λεωφόροι και ο εξαμερικανισμός της πόλεωςhellip Οι υπάλληλοι μας απαντούν ότι προνοούν δια

τους μετά εκατόν έτη απογόνους μαςraquo laquoΕπετσοκόπησαν ανηλεώς τα οικόπεδά μας ενώ

ορισμένοι τυχεροί είδαν διπλασιαζόμενα και τριπλασιαζόμενα τα δικά των δια της μεθόδου του

αναδασμού και των προσκυρώσεωνraquo16

(εικ 3)

2 Σχέδια νέων οικισμών και επεκτάσεων Το σημαντικό ζήτημα της αναδιοργάνωσης

του οικιστικού δικτύου αντιμετωπίσθηκε με μελέτες για την μεταφορά ή την συνένωση

ορισμένων μικρών οικισμών που βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη ή πολύ μακριά από

13

Βλ Καραδήμου Γερόλυμπου και Καρδαμίτση Αδάμη 2009 όπ π 14

Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Δήμου Πειραιώς Προμελέτη δια την πολεοδομικήν ανασυγκρότησιν της

περιοχής Πειραιώς Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ Βrsquo2 Αθήναι 1947 15

Βλ υποδείγματα στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης

φακ 59 καθώς και δακτυλογραφημένες οδηγίες στις κατά τόπους υπηρεσίες της Ανοικοδόμησης (στο ίδιο) που

αργότερα περιλήφθηκαν στην έκδοση του υπουργείου Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών

μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ 29 Αθήναι 1948 Ειδικά για το σχέδιο Χανίων βλ το

Διάγραμμα Ανασυγκροτήσεως Ιδιοκτησιών Παλαιάς Πόλεως Χανίων στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και

Ανοικοδομήσεως τχ 8-9 1949 σελ 22-23 Για την χρησιμοποίηση του αναδασμού εκτός Ελλάδος βλ

Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π 16

Bλ στο ίδιο Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π

9

συγκοινωνιακά δίκτυα Η μελέτη των ειδικών συνθηκών σε κάθε περίπτωση αποκαλύπτει ότι οι

περισσότεροι ήταν προσφυγικοί οικισμοί που είχαν γίνει βιαστικά μετά το 1922 και δεν

μπόρεσαν να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν (Παρεμπιπτόντως αξίζει τον κόπο να

σημειώσουμε ότι τα χρόνια αυτά αναπτύσσεται έντονη κριτική ορισμένων πεπραγμένων της

προσφυγικής αποκατάστασης όπως πχ η δημιουργία εξαιρετικά μικρών οικισμών που δεν

μπορούσαν να υποστηρίξουν κοινωνικές εξυπηρετήσεις σχολεία και επαρκή συγκοινωνιακή

σύνδεση με την περιφέρειά τους)

Τα σχέδια των νέων οικισμών ακολουθούν στοιχειωδώς τις αρχές του Μοντέρνου όπως

δείχνουν πολλά από αυτά που εφαρμόζονταν μέχρι το 1970 Διάφοροι τύποι κατοικιών με

δυνατότητα μελλοντικής επέκτασης χωροθετούνται με προσπάθεια εκμετάλλευσης του

καλύτερου προσανατολισμού και ενώ η τοποθέτηση του κτιρίου εντός του οικοπέδου αγνοεί

την χάραξη του οδικού δικτύου Διαμορφώνονται ευρείες ζώνες πρασίνου και

συγκεντρώνονται σε μεγάλες ελεύθερες εκτάσεις όλα τα κοινόχρηστα κτίρια και

εξυπηρετήσεις

Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται στην εγκατάσταση κοινωνικών εξυπηρετήσεων που θα

μπορούσαν να λειτουργήσουν και εκπαιδευτικά Όπως έγραφε ο διευθυντής Αρχιτεκτονικών

Μελετών του ΥπΑν γνωστός αρχιτέκτονας Κλ Κραντονέλλης laquo hellip σκοπός των Κοινωνικών

Κέντρων είναι να παρέχουν δυνατότητες για την ανάπτυξη Μορφωτικής Ψυχαγωγικής και

Κοινωνικής δράσεως στα χωριά μας πράγμα που ως σήμερα δεν ήταν εύκολο να γίνη Οι λόγοι

είναι πολλοί Στα χωριά άλλος χώρος τρόπον τινά κοινόχρηστος εκτός της ταβέρνας-καφενείου

δεν υπάρχει Εκεί αποκλείεται η συγκέντρωσις των γυναικών και κάθε άλλο παρά κατάλληλος

είναι ο χώρος για την ανάπτυξιν μορφωτικής δράσεως τόσον για τους ενήλικες όσον και για τους

νέους Το Κοινωνικό Κέντρο θα δώση στους κατοίκους ένα υγιή ψυχικώς χώρον και τα μέσα για

την ανάπτυξη που αναφέραμεraquo Οι τομείς δραστηριότητας αφορούν την μόρφωση την

αναψυχή-αθλητισμό την κοινωνική δράση-υγιεινή για την επιτυχία των οποίων το Κοινωνικό

Κέντρο παρείχε τους ακόλουθους χώρους

-Χώρο συγκεντρώσεων για διαλέξεις για κοινωνικά θέματα προβολή κινηματογραφικών

ταινιών και θεατρικές παραστάσεις

-αίθουσα για νέους

-καντίνα με μαγειρείο

-πλήρες ιατρείο

-λουτρά καθαριότητας με αποδυτήρια κλπ ως laquoπρότυπα για τα σπίτιαraquo

-εργαστήρια ξυλουργικά κλπ για να εξασκούνται οι νέοι

-γραφεία Κοινότητας

-υπόστεγα γυμναστικής

-πρότυπα κηπάρια

-φύλαξη παιδιών και οργάνωση παιχνιδιού κλπ17

Ο Κραντονέλλης συναρτά το μέγεθος του κοινωνικού κέντρου με το μέγεθος του

πληθυσμού του οικισμού (4 κατηγορίες οικισμών με 1000 2500 5000 και 10000 κατοίκους)

και υποδεικνύει με αρχιτεκτονικά σχέδια την επίλυση ενός τέτοιου συγκροτήματος Σε ότι

αφορά την πολεοδομική επίλυση και χωροθέτηση υπογραμμίζει ιδιαίτερα το παράδειγμα του

Κοινωνικού Κέντρου της Εξοχής Δράμας Το σχέδιο αυτό παρατίθεται μαζί με πλειάδα άλλων

παραδειγμάτων στις εκδόσεις του ΥπΑν που ήδη αναφέραμε18

(εικ 4-5)

Συγχρόνως πολλοί οικισμοί που είχαν υποστεί σοβαρές ή και ολοσχερείς καταστροφές

στα χρόνια της κατοχής (ολοκαυτώματα) και του εμφυλίου ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

(όπως πχ το Κομμένο της Αρτας τα Καλάβρυτα ή ο Χορτιάτης της Θεσσαλονίκης μεταξύ

άλλων) Ειδικά ο τελευταίος οφείλει το νέο του σχέδιο στον αρχιτέκτονα Λέανδρο Ζωίδη

17

Κλ Κραντονέλλης laquoΚοινωνικά Κέντραraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως τχ 5-6 1949 σελ 16-18 18

Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ

29 Αθήναι 1948

10

(1900-1964) ο οποίος στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον νεαρό τότε αρχιτέκτονα και

μετέπειτα καθηγητή του ΑΠΘ Ιωάννη Τριανταφυλλίδη (1921-2010) για τον σχεδιασμό των

τύπων κατοικίας Στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας φυλάσσονται σχεδιαστικά ντοκουμέντα

που υπογράφονται από τους δύο τεχνικούς καθώς και η συνοδευτική αλληλογραφία που

αποκαλύπτει συγχρόνως τις δυσκολίες μέσα στις οποίες αγωνίζονταν να εκτελέσουν τον έργο

τους και τις τεράστιες ελλείψεις σε στοιχειώδη πράγματα (όπως χαρτί και φωτοτυπίες)

Το σχέδιο του Χορτιάτη εφαρμόστηκε σε τρεις φάσεις και η σημερινή κατάσταση του

οικισμού επιβεβαιώνει την υλοποίηση των χαράξεων (εικ 6α και 6β) Για την εφαρμογή του

απαλλοτριώθηκε στα βορεινά του παλαιού οικισμού έκταση 108458 τμ (περίπου 11

εκταρίων) αξίας 110 εκατομμυρίων δραχμών Προτιμήθηκε η χωροθέτηση προς Βορρά επειδή

το έδαφος ήταν ομαλότερο αλλά και λόγω κακού ηλιασμού στο νότιο προς το όρος τμήμα19

Ο

διευθυντής Πολεοδομικών Μελετών Βίκτωρ Βαφειάδης εισηγείται την δημιουργία νέου

κοινωνικού ndash διοικητικού ndash οικονομικού κέντρου και την τοποθέτηση των λοιπών κτηρίων

κοινής εξυπηρετήσεως ανάμεσα στον παλιό οικισμό και το νέο τμήμα ενώ συγχρόνως

προτείνει 4 πλάτη δρόμων ανάλογα με την σημασία τους Ο κύριος οδικός άξονας έχει πλάτος

12 μέτρων και ο εσωτερικός δευτερεύων πλάτους 10 μέτρων Οι υπόλοιποι με κλίση βατή

έχουν πλάτος 8 μέτρων ενώ όσοι χαράσσονται καθέτως προς τις κλίσεις 4 μέτρα Στο νέο

οικισμό προτείνονται 3 βασικοί τύποι κατοικιών (πυρήνες) τοποθετημένοι κατά τον βέλτιστο

προσανατολισμό (όπως δείχνει και το σκαρίφημα που συνοδεύει τα σχέδια) όλοι με

δυνατότητα επέκτασης (εικ7)

Η πολιτική αυτή που διατηρήθηκε μέχρι την δεκαετία 1970 δημιούργησε γύρω στους 150

νέους οικισμούς Τρία σχέδια που υπογράφει το 1960 ο αρχιτέκτονας Α Σπανός που είχε

διατελέσει στέλεχος του υπουργείου δείχνουν την απήχηση των αρχών του Μοντέρνου (εικ

8) Θυμίζουμε ότι για όλους είχε προηγηθεί αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης ενώ

εφαρμόστηκαν διάφοροι κατασκευαστικοί πειραματισμοί20

Ταυτόχρονα μελετήθηκαν και κατασκευάσθηκαν κτίρια κοινωνικού εξοπλισμού των

οικισμών σχολεία σταθμοί υγείας κοινωνικά κέντρα κέντρα αγροτικών συνεταιρισμών

δασαρχεία και ινστιτούτα δασοκομίας Παρά τις επείγουσες διαδικασίες για την μελέτη και την

πραγματοποίηση των προγραμμάτων οι μελετητές έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον

εντοπισμό και την καταγραφή στοιχείων της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς για πρώτη φορά

στην κλίμακα ολόκληρης της χώρας21

3 Οικιστικά προγράμματα και συγκροτήματα κατοικιών Στο πλαίσιο της

ανοικοδόμησης βασικό μέλημα του υπουργείου και από τα σημαντικότερα μέρη του

προγράμματος ήταν η κατασκευή μεγάλων συγκροτημάτων κατοικίας για φτωχά στρώματα

(πολεμοπαθείς παλιούς πρόσφυγες-κατοίκους τρωγλών εργάτες) σε αστικό περιβάλλον ή στην

ύπαιθρο Οι αρχικοί πυρήνες κατοικίας -μικρές μονάδες των 25-38 τμ - είχαν μελετηθεί ώστε

να μπορούν αργότερα να επεκταθούν σε κανονικά σπίτια για τα οποία παρέχονταν και οι

αναγκαίες οδηγίες22

Παράλληλος στόχος ήταν η προσαρμογή στα κατά τόπους υπάρχοντα

υλικά και στις κατά τόπους διαφορετικές ανάγκες της αγροτικής παραγωγής -καπνά βαμβάκια

19

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ Πρακτικά Συνεδριάσεων Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως Πράξεις 473161948 και

9492191948 20

Με πειραματικό χαρακτήρα σχεδιάστηκε και κτίσθηκε μέχρι το 1949 ο μικρός οικισμός της Ροδοδάφνης στην

θέση Ακολη της Αιγιαλίας που συνοικίσθηκε από τους πληθυσμούς τεσσάρων χωριών της περιοχής που

βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη και απαίτησε την απαλλοτρίωση 2736 εκταρίων γης Βλ Ανωνύμου

laquoΡοδοδάφνηraquo στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και Ανοικοδομήσεως τχ 10-11 1949 σελ 24-25 Βλ επίσης Β

Αμπαδογιάννη και Ο Ζαβερδινού επιμ Η κατοικία στην Ελλάδα Κρατική δραστηριότης Εκδοσις Τεχνικό

Επιμελητήριο Ελλάδος Αθήνα 1975 21

Βλ την έκθεση Μυλωνά 1949 στο Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 και 2008 όπ π 22

Θυμίζουμε ότι οι πυρήνες της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων στον μεσοπόλεμο συνήθως είχαν

εμβαδόν 40 τμ

11

κλπ Στις αρχιτεκτονικές μελέτες χρησιμοποιείται ως βασικό μοντέλο οργάνωσης των κτιρίων

κατοικίας η κατά στοίχους σύνθεση η οποία εξασφαλίζει σωστό ηλιασμό διαμπερή αερισμό

και οργάνωση κατά παράλληλες συστοιχίες με κήπους και αυλές που προσφέρονται για

προσεχή επέκταση του χώρου κατοικίας

Σημαντικό μέρος του έργου του υπουργείου περιέλαβε μελέτες και εκτέλεση

πειραματικών προγραμμάτων για οικισμούς με νέα υλικά και συστήματα κατασκευής Στον

τομέα των αστικών οικισμών ο Αγιος Γεώργιος στο Κερατσίνι στέγασε 1000 οικογένειες εκ

των οποίων 460 σε νέες κατοικίες και 560 επισκευασμένες23

[εικ 9] και χρησιμοποιήθηκε ως

υπόδειγμα για πολλά αστικά προγράμματα24

Το υποδειγματικό αυτό συγκρότημα και ο

πειραματικός του χαρακτήρας παρουσιάζονται αναλυτικά στην μελέτη της Α Δανιήλ στον

παρόντα τόμο

Στην ίδια κατηγορία των οικιστικών συγκροτημάτων ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν

οι μετασκευές κτιρίων όπως πχ στρατώνων σε συγκροτήματα κατοικίας στα Δωδεκάνησα

Ειδικά στην Ρόδο και την Κώ τα στρατιωτικά κτίσματα ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

ενώ συμπληρώνονται και με κοινόχρηστες εξυπηρετήσεις ακολουθώντας τις επιταγές του

Μοντέρνου (εικ 10) Στην επεξεργασία των επί μέρους σχεδίων συμμετείχαν ομάδες

διδασκόντων και φοιτητών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ όπως πχ το συνεργείο του

Δ Πικιώνη που ετοίμασε το σχέδιο της περιοχής των στρατώνων της αεροπορίας Ρόδου στο

οποίο προορίζονταν να στεγαστούν 130-150 οικογένειες25

4 Μια ιδιαίτερη δραστηριότητα του ΥπΑν αποτελούν οι παρεμβάσεις μετά από

σεισμούς το 1948 στην Λευκάδα Χίο και Σάμο Η εμπειρία που συσσωρεύτηκε χρησίμευσε

εν μέρει στις ανοικοδομητικές προσπάθειες που έγιναν στα σεισμοπαθή Ιόνια και στον Βόλο

μετά το 1953 Ειδικότερα για την Λευκάδα ο παραδοσιακός οικισμός της οποίας υπέστη στις

αρχές του Ιουλίου 1948 σοβαρές καταστροφές όπως δείχνουν οι καταγραφές που

εκπονήθηκαν από συνεργεία του ΥπΑν (εικ 11) σχεδιάστηκε μια εκτεταμένη επέκταση της

πόλης περί τα 20 εκτάρια προς τα νοτιοδυτικά υψώματα Η έκταση απαλλοτριώθηκε αμέσως

και το σχέδιο το οποίο χαράχθηκε και εφαρμόστηκε επακριβώς όπως δείχνουν σημερινές

αεροφωτογραφίες έχει σαφή χαρακτηριστικά του Μοντέρνου Ενδιαφέρουσα είναι η

επισήμανση των εισηγητών του laquoΣτην επέκταση του οικισμού έγινε προσπάθεια να κρατηθεί ο

ρυθμός και η μορφή της παλαιάς πόλεως με οικοδόμηση επίσης σε στοίχουςraquo

23 C A Doxiadis Experimental settlement of Saint George Keratsini ndash Pireaus No C1 Series of publicatiοns of

the Ministry of Reconstruction Athens 1947 Για τον προσεγμένο σχεδιασμό του οικισμού και την ιδιαίτερη

ατμόσφαιρα που επικρατεί έχουν γραφεί εγκωμιαστικά άρθρα σε εφημερίδες της εποχής

24 Εχει αναφερθεί κατασκευή 7 πειραματικών οικισμών σε ιδιαίτερα πληγείσες πόλεις (Πειραιάς Κέρκυρα

Ηράκλειο Χανιά Ρέθυμνο Ιεράπετρα) με σύνολο 4000 κατοικίες

25 Για την Κω βλ ΑΝΑ-ΜΜ Αρχείο Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως συνεδρίασις 131721948 πράξις 151 Για

την Ρόδο βλ ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 95291947 πράξις 575 Σύμφωνα με την εισήγηση του Βίκτορα

Βαφειάδη laquohellip το συνεργείο των σπουδαστών υπό την καθοδήγησιν του τεχνικού συμβούλου κΠικιώνη εξεπόνησε το

σχέδιον διαρρυθμίσεως της περιοχής των στρατώνων Ρόδου οι οποίοι θα μετατραπούν εις λαϊκάς κατοικίας Εις το

μελετώμενον υπό της διευθύνσεώς μας νέον σχέδιον της πόλεως Ρόδου προεβλέπετο αναμόρφωσις της όλης

περιοχής δια της κατασκευής κατοικιών και μορφώσεώς της ως νέας γειτονιάς δια της κατασκευής κοινωνικών και

οικονομικών κέντρων και εγκαταστάσεως νέων κατοίκων οι οποίοι θα προέλθουν από την εντός των τειχών πόλιν η

οποία δέον να αποσυμφορηθή Η θέσις των στρατώνων συμπίπτει να είναι εντός της ως άνω αναμορφούμενης

περιοχής Το σχέδιον έχει εκπονηθή βάσει της υφισταμένης καταστάσεως και έχει επιτευχθή να δοθή ο τοπικός

χαρακτήρ των υφισταμένων οικισμών της Δωδεκανήσου Η εν γένει μορφή του οικισμού όπως παρουσιάζεται εις την

από της οδού όψιν είναι πολύ καλή Το Συμβούλιον Ανοικοδομήσεως εγκρίνει κατrsquoαρχήν το σχέδιο και ζητεί να

γίνουν συμπληρωματικαί τοπογραφήσεις της γύρω περιοχής και σύνδεσίς της με τα υφιστάμενα τοπογραφικά σχέδια

Ρόδουraquo Βλ επίσης Η Ανοικοδόμησις της Δωδεκανήσου έκδοσις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως σειρά Γrsquo 2

Αθήναι 1948

12

Η διαδικασία του σχεδιασμού της σεισμόπληκτης πόλης περιγράφεται στα έγγραφα του

ΥπΑν26

Λίγες μέρες μετά τον σεισμό αποτυπώνεται η περιοχή που προτείνεται για την

επέκταση της πόλης και ξεκινούν οι διαδικασίες για την απαλλοτρίωση Εν αναμονή της

αποτύπωσης της παλιάς πόλης οι μελετητές του ΥπΑν είναι υποχρεωμένοι να καθορίσουν το

οδικό δίκτυο και το κέντρο της νέας περιοχής με βάση μια αεροφωτογραφία Η νέα θέση

βρίσκεται ψηλότερα από την παλιά (υψόμ + 10 μ) και έτσι δεν κινδυνεύει από κύμα το

έδαφος είναι σταθερότερο (έναντι σαθρού και υγρού της παλιάς πόλης) και η εγκατάσταση

δικτύου αποχέτευσης καθίσταται ευκολότερη

Ένας άξονας κεντρικός συνδέει την πλατεία με το Γυμναστήριο Οι κατοικίες πλην του

κεντρικού άξονα εξυπηρετούνται με πεζοδρόμους όπου εν ανάγκη μπορούν να κυκλοφορήσουν

και αυτοκίνητα Στην επέκταση προβλέπονται αγορά και καταστήματα στην πλατεία

ανέγερση παιδικού σταθμού και σχολείου στο πέρα άκρο της νέας συνοικίας σε θέση πιο

υγιεινή και σε επαφή με το πράσινο κοινόχρηστοι παιδικοί κήποι αθλητικοί χώροι και

γυμναστήριο

Οι στοίχοι της κατοικίας ορίζονται laquoμε βάση την κατεύθυνση των σεισμώνraquo που

συμπίπτει με τον καλύτερο προσανατολισμό (Α-Δ) ομοίως και οι περισσότεροι στοίχοι όταν

δεν έρχονται σε σύγκρουση με ειδικές ανάγκες προσανατολισμού

Κατασκευάζονται 179 κατοικίες του ενός δωματίου που μπορούν να επεκταθούν μέχρι 4

δωμάτια και 55 κατοικίες 2 δωματίων με δυνατότητα να αποκτήσουν μελλοντικά μέχρι 6

δωμάτια Ολα τα σπίτια διαθέτουν wc με douche και κουζίνα πλήρη

Το νέο σχέδιο της πόλης εγκρίθηκε και τέθηκε σε εφαρμογή δύο μόνο μήνες μετά το

σεισμό Οι χαράξεις της περιοχής της επέκτασης όπως διακρίνονται σε σημερινές

αεροφωτογραφίες ακολουθούν με ακρίβεια το σχέδιο Ο κεντρικός άξονας είναι σήμερα μια

ευρύχωρη αστική αρτηρία με κεντρική νησίδα πρασίνου Η συνοικία έχει ανοικοδομηθεί με

πολυκατοικίες και ελάχιστα από τα ταπεινά κτίσματα που έγιναν μετά από τον σεισμό

παραμένουν στη θέση τους Παρά την γνώριμη εικόνα της ελληνικής πολυκατοικιούπολης οι

μοντέρνες πολεοδομικές χαράξεις που επιβίωσαν παρέχουν ελεύθερο χώρο και πράσινο σε

αντίθεση με άλλες νεώτερες συνοικίες της Λευκάδας

5 Ένα ακόμη επίπεδο παρεμβάσεων του ΥπΑν αφορά τον αστικό σχεδιασμό περιοχών

με δημόσιους χώρους όπως του παραθαλάσσιου μετώπου του Αλίμου-Καλαμακίου ή του

ανατολικού lsquoρήγματοςrsquo της Θεσσαλονίκης

Αξιοσημείωτη είναι η μελέτη του παραθαλασσίου μετώπου του Καλαμακίου αν και δεν

έχουν βρεθεί προς το παρόν σχέδια Όπως περιγράφεται στις αποφάσεις του Συμβουλίου

Ανοικοδομήσεως27

στην παράλια λεωφόρο από το ρεύμα Πικροδάφνης μέχρις τον Αλιμο

προτείνονται τέσσερα κέντρα αναψυχής (ιδιωτικού χαρακτήρα) και ένα κέντρο ναυτικού

αθλητισμού Αν και εναντίον της μελέτης του Υπουργείου κατατέθηκαν ενστάσεις 13 φορέων

και προσώπων (που πρότειναν πολύ μεγαλύτερη εκμετάλλευση του χώρου) αυτές

απορρίφθηκαν για λόγους lsquoκοινού συμφέροντοςrsquo που περιλάμβαναν laquoτην απελευθέρωση της

θέας την κοινή χρήση της παραλίας και την ελεύθερη προσπέλαση των λουομένων και επίσης

την αρχιτεκτονική παρέμβαση στον κοινόχρηστο χώρο για λόγους αισθητικήςraquo

26

Βλ Ανωνύμου laquoΤο νέο σχέδιο της Λευκάδοςraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως 8-91949 σελ 17-21

Βλ επίσης ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 51671948 πράξις 581 απόφαση για ανάληψη εκτελέσεως

σημαντικού προγράμματος για την Λευκάδα μετάβαση αρχιτεκτόνων ΝΛαλακάκι και ΒΒαφειάδη επί τόπου

Συνεδρίασις 531371948 πράξις 645 αποφάσεις και προγραμματισμός δραστηριότητας του ΥπΑν Συνεδρίασις

5830748 πράξις 728 αποφάσεις περιγραφή και χαρακτηριστικά σχεδίου από Β Βαφειάδη Συνεδρ 6627848

πράξις 847 έγκριση του συνολικού σχεδίου Συνεδρ 467749 πράξις 587 έγκριση τροποποίησης του σχεδίου

Λευκάδας με 50 τροποποιήσεις που προσαρμόζουν το νέο σχέδιο της παλαιάς πόλης στην υπάρχουσα κατάσταση

στενεύοντας δρόμους και δημόσιους χώρους ώστε να σωθούν κτίρια που δεν επλήγησαν από τον σεισμό

27

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρ 72 17111949 πράξις 1069

13

Οι αρχιτεκτονικοί όροι που εξασφαλίζουν τις τρεις αυτές συνθήκες ορίζονται ως εξής

laquoΗ αισθητική αρχή της οπτικής αποκρύψεως κατά γενικό κανόνα των παράκτιων κτισμάτων

είναι αμφιβόλου εγκυρότητας Κτίσματα ων η αρχιτεκτονική θα ηδύνατο κατrsquoαρχάς ως εν τη

προκειμένη περιπτώσει να εναρμονίζεται πλήρως προς το τοπίο και να εξαίρει αυτό θα ήσαν

απολύτως αποδεκτά Έπεται επομένως ότι

Ως προς τον περιορισμόν του ύψους δέον να κρατήσουν ελαστικότεροι περιορισμοί και

τοιούτοι είναι οι διατυπούμενοι κατωτέρω (προτείνεται max 3μ ύψος και οι βοηθητικοί χώροι

υπόγειοι)

Ως προς την αρχιτεκτονική δέον τα κτίσματα ταύτα να είναι ελαφρά απέριττα ταπεινά

laquoφιλοκαλούντα μετ΄ευτελείαςraquo και αποφεύγοντα τους συμβατικούς και εφήμερους συρμούς και

τους επιδεικτικούς φορμαλισμούς Αν ως αλήθεια κατασκευής ως μάζα ως περίγραμμα ως

σύνθεσις των επί μέρους εις μίαν όλων ενότητα ως πνεύμα τέλος είναι τοιαύτα ώστε να

εναρμονίζονται προς το φυσικόν και ψυχικόν κλίμα της Ελλάδος αντί να επιζητείται η πλήρης

απόκρυψις των θα ήτο αντιθέτως επιβαλλόμενη η ρυθμική κατά διαστήματα παρουσία των

Εκ των σκέψεων αυτών αίτινες θα αποτελέσουν την βάσιν της προβλεπομένης αισθητικής

κρίσεως υπαγορεύθησαν οι προτεινόμενοι περιορισμοίraquo

Όπως φαίνεται λοιπόν στην πενταετία 1946-1950 αναδύεται μια ελληνική εκδοχή

πολεοδομίας με στοιχεία Μοντέρνου με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

-Η απόλυτη έλλειψη χρημάτων υλικών κλπ οδηγεί στην επιλογή μιας αρχιτεκτονικής

μορφής της ανάγκης και του ελάσσονος με απλές κατασκευαστικές αρχές απέριττη

ογκοπλασία και στοιχειώδεις ευρύτερες διαμορφώσεις (βλ συγκρότημα κατοικιών στις Μηλιές

εικ 12)

-Σε όλα τα επίπεδα σχεδιασμού διαπιστώνεται μια συστηματική εκμετάλλευση των

στοιχείων του προσανατολισμού των κλίσεων της υγιεινής του αερισμού των τοπικών

υλικών

-Αν και στοιχειώδεις αρχιτεκτονικά οι κατόψεις επιδεικνύουν προσεκτικές αναζητήσεις

για την λειτουργικότητά τους με βέλτιστες εσωτερικές διευθετήσεις Παράλληλα επιτυγχάνεται

η τυποποίηση των κατόψεων και η ορθολογική δυνατότητα επέκτασης των αρχικών πυρήνων

-Σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού τα νέα οικιστικά συγκροτήματα εξοπλίζονται με

κοινωνικές εξυπηρετήσεις και υποδομές όπως αναλογούν στις αντίστοιχες πληθυσμιακές

κατηγορίες

-Με σαφήνεια διακρίνεται η οργάνωση του χώρου κατά Ζώνες Χρήσεων

Καθώς οι περισσότεροι νέοι αρχιτέκτονες της εποχής πέρασαν για λιγότερο ή

περισσότερο χρόνο από τις υπηρεσίες της ανοικοδόμησης ενώ έγινε προσπάθεια να

κινητοποιηθούν και οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής του ΕΜΠ για να συνδράμουν στην

προσπάθεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμπειρία της Ανοικοδόμησης λειτούργησε σαν

ένα μεγάλο σχολείο για τα χρόνια μετά το 1950

Η επιτυχία και η λειτουργικότητα των αστικών χώρων θα εξαρτώνταν εν πολλοίς από την

διορατικότητα των πολεοδόμων και από την δυνατότητα του Υπουργείου να παρακολουθεί

συστηματικά τις εξελίξεις παρεμβαίνοντας διορθωτικά και διαφοροποιώντας όπου χρειαζόταν

τα προγράμματα της Ανοικοδόμησης μέσα στα επόμενα χρόνια28

Η ευκαιρία αυτή δεν δόθηκε ποτέ στους πολεοδόμους του ΥπΑν Το 1950 με μια

ξαφνική απόφαση το ΥπΑν καταργείται και οι συγκεντρωμένες αρμοδιότητές του μοιράζονται

σε διάφορα υπουργεία Ο κεντρικός ρόλος του κράτους περιορίζεται σε επιτελικές

28

Τον ρόλο των πολεοδόμων είχε εξ άλλου προδιαγράψει εγκαίρως ένα έγγραφο του ΥπΑν στο Ιστορικό Αρχείο

Μακεδονίας (βλ Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης φακ 59 έγγραφο 1081946 περί του

σκοπού και των καθηκόντων του αρχιτέκτονος-πολεοδόμου) Στην ικανότητά τους να προνοούν σωστά για το

μέλλον είχε επενδύσει πολύ η προσπάθεια των υπευθύνων της Ανοικοδόμησης

14

κατευθύνσεις-παρεμβάσεις η ανοικοδόμηση της χώρας ανατίθεται στο ιδιωτικό κεφάλαιο και

η υποχρέωση για την κοινωνική παροχή της κατοικίας laquoπεριμαζεύεταιraquo στον Νόμο 16671951

περί λαϊκής κατοικίας που η εφαρμογή του ανατίθεται στο Υπουργείο Κοινωνικής Αντιλήψεως

Αν και το περιεχόμενο του νόμου αντανακλά την συρρίκνωση των απόψεων για την οργάνωση

του χώρου και περιορίζεται αποκλειστικά στην ανοικοδόμηση κατοικίας για φτωχά και

εργατικά στρώματα εξακολουθεί να εμφορείται από την ιδεολογία του Μοντέρνου και να

υποστηρίζεται από τους τεχνικούς που τον αξιολογούν θετικά29

Αλλά ούτε αυτός ο νόμος

έμελλε να τεθεί σε εφαρμογή καθώς υποκαταστάθηκε από τα προγράμματα του ΑΟΕΚ για

την εργατική κατοικία και του Υπουργείου Προνοίας για τους παραπηγματούχους που αν και

ακολούθησαν επί πολλά χρόνια τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος απετέλεσαν ένα έλασσον

στοιχείο του χώρου της ελληνικής πόλης

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Εικ 1 Σχέδιο Ιερισσού 1934 (Λιλιμπάκη 2004 όπ π)

Εικ 2 Πολεοδομικό σχέδιο Πειραιά 1947 (ΔΤΥΔ Πειραιά 1947 όπ π)

Εικ 3 Χανιά οικόπεδα πριν και μετά από τον αναδασμό 1949 ( Δελτίον Ανοικ 8-91949 όπ π)

Εικ 4 Κτιριολογικό πρόγραμμα κοινωνικού κέντρου (Κραντονέλλης 1949 όπ π)

Εικ 5 Χωροθέτηση Κοινωνικού κέντρου Εξοχή Δράμας (Βαφειάδης 1948 όπ π)

Εικ 6 Επέκταση και ανασχεδιασμός του οικισμού Χορτιάτης Arsquo και Βrsquo φάσεις σχέδιο Λ Ζωίδη

1947 (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 7 Πυρήνες κατοικίας Σημερινή κατάσταση (φωτογρ συγγραφέως) και σκαρίφημα

χωροθέτησης (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 8 3 πολεοδομικά σχέδια Αχ Σπανού 1960 (Αμπαδογιάννη Ζαβερδινού 1975 όπ π)

Εικ 9 Οικισμός στο Κερατσίνι και οργάνωση κατά στοίχους (Doxiadis 1947 όπ π και Βαφειάδης

1948 όπ π)

Εικ 10 Συγκροτήματα κατοικίας στους παλιούς στρατώνες Κως και Ρόδος 1948 (Ανοικοδόμησις

Δωδεκανήσου 1948 όπ π)

Εικ 11 Η Λευκάδα πριν και μετά από τον σεισμό (Νέο σχέδιο Λευκάδος 1949 όπ π)

Eικ 12 Οικισμός στις Μηλιές 1950 (ιδιωτ συλλογή)

29

Βλ εισήγηση Αχιλλέα Σπανού στα Πρακτικά βrsquo Πανελληνίου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1962

Τεχνικά Χρονικά 2481962 έκτακτη έκδοσις ΤΕΕ σελ 45 Ο Σπανός αναφέρει ότι από το 1945 μέχρι το 1953

κατασκευάστηκαν 125000 κατοικίες

5

χρησιμοποιήθηκαν ποικίλες χωρικές μορφές μοντέλα σχεδιασμού και σταθερότυπα

κοινωνικών εξυπηρετήσεων στα προγράμματα κατοικίας με στόχο να εγγυώνται την lsquoισότιμηrsquo

οργάνωση και εξοπλισμό του χώρου με την διάχυση των κοινωνικών εξυπηρετήσεων σε κάθε

πληθυσμιακή ομάδα

Στην προσπάθεια αυτή κεντρικό ρόλο έπαιξε το Μοντέρνο Κίνημα στην αρχιτεκτονική

και την σύγχρονη πολεοδομία Η τελευταία όπως συγκροτήθηκε ως επιστημονική ειδικότητα

μεταξύ 1890 και 1910 αναπτύχθηκε με στόχο να αποτελέσει μοχλό εκσυγχρονισμού αλλά και

μεταρρυθμιστικής πολιτικής Μέσω της αναδιοργάνωσης του χώρου αναλαμβάνει να δώσει

επιχειρησιακό χαρακτήρα στις αγωνίες και τις αναζητήσεις των διανοουμένων και κοινωνικών

αναμορφωτών του 19ου

αιώνα που διατύπωσαν προτάσεις για βελτιωμένες συνθήκες

διαβίωσης σrsquoένα καλύτερο περιβάλλον για όλους κυρίως δε για τούς λιγότερο ευνοημένους

Συγχρόνως οι νεωτερικές προτάσεις των αρχιτεκτόνων από την αρχή του αιώνα αλλά και στον

μεσοπόλεμο και τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες συνέβαλαν στην διαμόρφωση μιας νέας

αισθητικής παράλληλα με ένα νέο κοινωνικό και κατασκευαστικό ήθος που αντιμετώπιζε με

ενθουσιασμό τις δυνατότητες της αρχιτεκτονικής προς την κατεύθυνση της βελτίωσης της

ανθρώπινης κατάστασης

Η προοδευτική ιδεολογία της εποχής αντικατοπτρίζεται στην λειτουργική οργάνωση της

πόλης όπως και στην πολεοδομική της μορφή Οι υποστηρικτές της προτείνουν μια νέα lsquoτάξηrsquo

(ORDRE) στην πόλη που μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιοδήποτε είδος οικισμού οπουδήποτε

στον κόσμο και οποτεδήποτε Η lsquoτάξηrsquo αυτή εμπεριέχει την κατοικία-τύπο την απεριόριστη

αστική επέκταση-αύξηση και μια αστική μορφή ανοιχτή στην ύπαιθρο οργανωμένη και

διαιρεμένη σύμφωνα με τις αστικές λειτουργίες (κατοικία εργασία παιδεία-πολιτισμός

αναψυχή και κυκλοφορία) Οι νέες αστικές περιοχές lsquoπεριορίζουνrsquo και κυκλώνουν την

κληρονομιά του παρελθόντος ενώ ο σχεδιασμός τους υπόκειται σε μια σαφή πειθαρχία

απέναντι στην γεωμετρία και τους νόμους της

Οι νέοι αρχιτέκτονες της δεκαετίας του 1940 (οι ίδιοι είναι και οι πολεοδόμοι) είναι

βαθύτατα εμποτισμένοι με τις ιδέες αυτές Χαρακτηριστικός ήταν ο λόγος του πρώτου γάλλου

υπουργού Ανοικοδόμησης και Πολεοδομίας Raoul Dautry το 1944 Είναι σημαντικό να

κατανοήσει η χώρα ότι η Πολεοδομία είναι μια αναγκαία παράμετρος της αναγέννησής μας

Θεμέλιο βασικό της υλικής ηθικής φυσικής και διανοητικής αποκατάστασης των οικισμών της

υπαίθρου και των πόλεων οφείλει να ανταποκριθεί στις μεγαλειώδεις προοπτικές που ανοίγει η

μέριμνα για τους ανθρώπους ndashγια τον ανθρώπινο παράγονταraquo3 Η γοητεία που ασκεί η

τεχνολογική πρόοδος και η αισιοδοξία για την συνεχώς βελτιούμενη συνθήκη ζωής των

ανθρώπων παρέχουν τις κοινές αφετηρίες βρίσκουν δε μια αποτελεσματική σύγκλιση στην

εμπειρία της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης (άλλοτε σε πρωταρχικό και άλλοτε σε

περισσότερο επεξεργασμένο επίπεδο)

Στην Ελλάδα είναι γνωστή η μεγάλη απήχηση που είχε το 1933 η διεξαγωγή του

συνεδρίου των CIAM στην Αθήνα ενώ υπήρξαν και ορισμένες πρώιμες πρωτοβουλίες που

έδωσαν ενδιαφέροντα αποτελέσματα4 Αξιόλογα υπήρξαν επίσης τα σχέδια που εκπονήθηκαν

για τους κατεστραμμένους από σεισμό προσφυγικούς οικισμούς της Χαλκιδικής κυρίως δε το

3 B Vayssiegravere et al (dir) Μinistegravere de la Reconstruction et de lurbanisme 1944-1954 Une politique de

logement Ed IFA et Plan Construction et Architecture Paris 1995() σελ 13 Βλ επίσης A Kopp F Boucher

D Pauly Lrsquoarchitecture de la reconstruction en France 1945-1953 Ed Le Moniteur Paris 1982 4 Βλ τις ανακοινώσεις της Μ Καρδαμίτση Αδάμη και της Μ Γραφάκου στον παρόντα τόμο Βλ επίσης την

εμπεριστατωμένη έρευνα για την διάδοση του μοντέλου της κηπούπολης της K Καυκούλα Η περιπέτεια των

κηπουπόλεων Κοινωνική και περιβαλλοντική μεταρρύθμιση στην Ευρώπη και την Ελλάδα του 20ού αιώνα

University Studio Press Θεσσαλονίκη 2007

6

σχέδιο της Ιερισσού το 1934 που υπογράφεται από τον Ι Δεσποτόπουλο5 (Εικ 1)

6 Ωστόσο οι

πραγματοποιήσεις ήταν μεμονωμένες και παρά τις προσπάθειες των τεχνικών που στελέχωναν

τις υπηρεσίες του Υπουργείου Συγκοινωνίας η αναδιοργάνωση της μεσοπολεμικής πόλης

παρέμεινε προσηλωμένη στις παραδοσιακές χαράξεις

Ας σημειωθεί επίσης ότι για πρώτη φορά πληρώθηκε η έδρα Πολεοδομίας στο Εθνικό

Μετσόβιο Πολυτεχνείο στις αρχές του 1940 Πρώτος καθηγητής πολεοδομίας εξελέγη ο Α

Δημητρακόπουλος7 ο οποίος πήρε αμέσως ως βοηθό του τον νεαρό τότε Κ Δοξιάδη Ο

Δοξιάδης που είχε επιστρέψει από την Γερμανία το 1937 διηύθυνε το Γραφείο Χωροταξικών

και Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών (ΓΧΠΜΕ) του υπουργείου Συγκοινωνίας Στην

κατοχή στελέχωσε με δεκάδες αρχιτέκτονες την εν λόγω υπηρεσία8

Στα χρόνια του πολέμου και της κατοχής οι συζητήσεις μεταξύ τεχνικών προωθούσαν τις

ιδέες του Μοντέρνου (ΤΕΕ Κύκλος Τεχνικών) Θυμίζουμε το βιβλίο του Ι Βασιλειάδη

γραμμένο το 1944 για την Λαϊκή Κατοικία ενώ λιγότερο γνωστές είναι οι μελέτες και διαλέξεις

του Κύκλου των Τεχνικών που δημοσίευσε ο Κ Δοξιάδης στο περιορισμένης κυκλοφορίας

περιοδικό Χωροταξία στα 1942-43 Τα μηνύματα από τις εφαρμογές μεγάλης κλίμακας που

μελετώνταν στην Ευρώπη αλλά και η συγκρότηση των νέων ελλήνων αρχιτεκτόνων έθεσαν τις

βάσεις για την προώθηση των ιδεών του Μοντέρνου στην ελληνική πολεοδομία από τους

φορείς της Ανοικοδόμησης μετά τον πόλεμο

Στο παρόν κείμενο δεν θα αναφερθεί αναλυτικά η δραστηριότητα και οι περιπέτειες της

ίδρυσης του Υφυπουργείου Ανοικοδόμησης οι μεταμορφώσεις και οι μετονομασίες του (σε

Αυτόνομο Οργανισμό Υπουργείο κλπ)9 Θυμίζουμε ότι το υπουργείο καταργήθηκε το 1950

και η παραγωγή της κατοικίας ανατέθηκε στον ιδιωτικό τομέα Η δραστηριότητά του για την

πενταετία που δραστηριοποιήθηκε δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή είναι ωστόσο ποικίλη και

εκτεταμένη Ουσιαστικά εκκινείται μετά από τις δραματικές εκλογές της άνοιξης του 1946 με

ένα συνέδριο με συμμετοχή όλων των τοπικών και λοιπών φορέων και του Υφυπουργείου

Ανοικοδόμησης και με την εμβληματική τους διακήρυξη ότι μόνον το κράτος οφείλει να έχει

την ευθύνη καθώς laquoΗ Ανοικοδόμησις δεν αποτελεί επιχείρησινraquo10

5 Μ Λιλιμπάκη Σπυροπούλου Χαλκιδική Η εξέλιξη του οικιστικού δικτύου κατά την περίοδο 1912-1960 έκδοση

ΝΕΛΕ Χαλκιδικής Πολύγυρος 2004 6 ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΒΛ lsquoYerolympos Modern illustrationspdfrdquo

7 Α Καραδήμου Γερόλυμπου laquoΑνάργυρος Δημητρακόπουλος Η πολεοδομία ως ιδεολογίαraquo στα Πρακτικά

συνεδρίου 170 χρόνια Πολυτεχνείο Οι Μηχανικοί και η Τεχνολογία στην Ελλάδα που οργανώθηκε από το ΕΜΠ

στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου τον Μάρτιο 2009 (πρακτικά υπό έκδοσιν) 8 Βλ ΑΝΑ-ΜΜ Πρωτόκολλο Τεχνικών Υπηρεσιών 1942-1945 Μεταξύ πολλών αρχιτεκτόνων που εμφανίζονται

να προσλαμβάνονται με 6μηνιαίες συμβάσεις μεταξύ 1942 και 1944 περιλαμβάνονται οι Αρης Κωνσταντινίδης

Προκόπης Βασιλειάδης Αχιλλέας Σπανός Αντώνης Κριεζής Παύλος Μυλωνάς Γεώργιος Βαλάτας Γεώργιος

Κανδύλης Εμμανουήλ Τσολάκης κά 9 Για περισσότερα στοιχεία βλ Α Καραδήμου Γερόλυμπου και Μ Καρδαμίτση Αδάμη laquoΟ πόλεμος οι πόλεις η

ανοικοδόμησηraquo στο Ελληνικός αστικός χώρος Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού Αθήνα 2004 σελ

55-78 και των ιδίων laquoΌψεις της μεταπολεμικής πολεοδομικής ανασυγκρότησηςraquo στο Μετασχηματισμοί της

ελληνικής πόλης έκδοση Νεου Κινήματος Αρχιτεκτόνων Αθήνα 2008 σελ 11-22 Βλ επίσης Α Καραδήμου

Γερόλυμπου laquoΠόλεις και εθνικός χώρος σε κατάσταση πολιορκίαςraquo στο (Χ Χατζηιωσήφ επιμ) Ιστορία της

Ελλάδας του 20ού αιώνα Ανασυγκρότηση Εμφύλιος Παλινόρθωση 1945-1952 τόμος Δ1 εκδ Βιβλιόραμα Αθήνα

2009 σελ 131-176 Παράλληλα με το Αρχείο του Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως (ΑΝΑ-ΜΜ) που περιλαμβάνει

τα πρακτικά των συζητήσεων και αποφάσεων έχει αξιοποιηθεί υλικό και από το προσωπικό αρχείο του Μάριου

Καρδαμίτση που υπήρξε διευθυντής Ανοικοδομήσεως στο ΥπΑν μέχρι το 1950

10

Στη σύσκεψη συμμετείχαν βουλευτές πολεμοπαθών περιοχών εκπρόσωποι τεχνικών οργανώσεων και

σωματείων υπάλληλοι και πολιτικοί προϊστάμενοι κρατικών υπηρεσιών και οργανισμών Για τα θέματα που

συζητήθηκαν καθώς και για τις προτάσεις για την χρηματοδότηση των προγραμμάτων μέσω μιας ειδικής

φορολογίας δύο κατηγοριών ιδιοκτητών που ωφελήθηκαν στην κατοχή (αγοραστές ακινήτων μεταξύ 1941 και

1944 και αποπληρώσαντες τα χρέη τους με πληθωριστικές δραχμές) βλ Υφυπουργείον Ανοικοδομήσεως

Πρακτικά Συσκέψεως Ανοικοδομήσεως Σειρά εκδόσεων Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ 15 Αθήναι 1946

7

Οι προτάσεις τους ενσωματώνοντας στοιχεία από τις ευρωπαϊκές προβληματικές

μπορούν να ενταχθούν σ ένα τρίπτυχο

1 Ένας ενιαίος συγκεντρωτικός και ανεξάρτητος φορέας με όλες τις εξουσίες θα

αναλάβει το έργο

2 Το πεδίο ανάπτυξης των προγραμμάτων και των σχεδίων θα είναι ολόκληρη η

επικράτεια

3 Ο στόχος δεν είναι να επανέλθει η χώρα στην προπολεμική κατάσταση αλλά να

προωθηθεί η ευρύτερη δυνατή αναδιάρθρωση και ανασύνταξη του οικιστικού πλέγματος και

της χωροταξικής οργάνωσης ενώ θα ανασχεδιασθούν ορθολογικά και λειτουργικά οι

υπάρχουσες πόλεις και οικισμοί (στο πλαίσιο πάντα της χορηγούμενης lsquoβοήθειαςrsquo)

Παράλληλα δύο νόμοι εμπνευσμένοι από την εμπειρία της προσφυγικής αποκατάστασης

αλλά κυρίως από την νεώτερη ευρωπαϊκή πρακτική εξόπλισαν το Υφυπουργείο

Ανοικοδόμησης με την αναγκαία εξουσία για να δράσει γρήγορα και αποφασιστικά Πρόκειται

για το ΝΔ 96 περί εκτελέσεως των έργων ανοικοδομήσεως της Χώρας και για το κατά λίγους

μήνες μεταγενέστερο ΝΔ 145 περί αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και επιτάξεων δια την

ανοικοδόμησιν της Χώρας11

Με το πρώτο διάταγμα το Υφυπουργείο (στο εξής ΥπΑν) καθίσταται αποκλειστικά

υπεύθυνο για το σύνολο των απαιτουμένων σχεδίων και έργων ενώ εισάγεται μια πλήρως

καθετοποιημένη διαδικασία οργάνωσης και ελέγχου της παραγωγής του χώρου Συστήνονται

δύο συμβούλια αποτελούμενα από ανώτερους υπηρεσιακούς παράγοντες και τεχνικούς Το

Συμβούλιο Προγράμματος Ανοικοδομήσεως (ΣΠΑ) συντάσσει το πρόγραμμα των έργων12

Το

δεύτερο Συμβούλιο Εκτελέσεως Προγράμματος Ανοικοδομήσεως (ΣΕΠΑ) είναι

επιφορτισμένο με όλα τα θέματα εκτέλεσης (αναθέσεων εφαρμογής κλπ) των αποφάσεων του

πρώτου Το ΥπΑν ήταν σε θέση να κινητοποιήσει πολυάριθμο τεχνικό δυναμικό μεταξύ των

οποίων και πολλούς γνωστούς αρχιτέκτονες καθώς μπορούσε να προσλαμβάνει πρόσκαιρο

τεχνικό προσωπικό πάσης φύσεως για την εκτέλεση των έργων (με ετήσιες το πολύ συμβάσεις

και δαπάνη μισθών έως 5 του συνολικού προϋπολογισμού) Είχε παράλληλα την δυνατότητα

να αναθέτει σε ειδικές επιτροπές την εκπόνηση πολεοδομικών σχεδίων οικισμών μέχρι 5000

κατοίκων

Το δεύτερο διάταγμα εισήγαγε την αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης για τα νέα έργα

διευκολύνοντας ουσιαστικά τον ολοκληρωμένο ανασχεδιασμό περιοχών και οικισμών

Θέσπιζε προκειμένου για την αποκατάσταση των καταστροφών του πολέμου (αλλά και

θεομηνιών) την αναγκαστική απαλλοτρίωση υπέρ του Δημοσίου οικοπέδων ή οικοδομών

εντός ή εκτός οικισμών κλπ με στόχο

α να δημιουργηθούν νέοι οικισμοί

β να ανεγερθούν νέα συγκροτήματα κατοικιών

γ να διευρυνθούν οδοί και κοινόχρηστοι χώροι σε κάθε οικισμό

δ να εκτελεστούν κοινωφελή έργα

ε να εγκατασταθούν δημόσιες υπηρεσίες

στ να βελτιωθούν τα σχήματα και μεγέθη οικοπέδων

Ιδιαίτερα αποτελεσματικό όπλο για την δραστηριότητα του υπουργείου αποτελούσε το

άρθρο 2 που όριζε ότι για να διενεργηθεί η απαλλοτρίωση αρκούσε η έγκριση του νέου

σχεδίου ή της τροποποίησης του υπάρχοντος (προκειμένου για γη εντός σχεδίου) ή και μόνον

η απόφαση των συμβουλίων του ΝΔ 96

Την φορολογία αυτή που προέρχεται από την γερμανική και την βιεννέζικη εμπειρία ζητούν όλοι οι τεχνικοί

ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων Βλ Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 όπ π σελ 55-78 11

ΝΔ 96 περί εκτελέσεως των έργων ανοικοδομήσεως της Χώρας ΦΕΚ (Α) 154 1151946 και ΝΔ 145 περί

αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και επιτάξεων δια την ανοικοδόμησιν της Χώρας ΦΕΚ (Α) 3053091946 12

Ο Κ Δοξιαδης υπήρξε ο πρώτος υφυπουργός Ανοικοδομήσεως

8

Βάσει των νόμων αυτών το ΥπΑν αναλάμβανε συνολικά την διαδικασία εκπόνησης

πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών χωρίς να επιτρέπει τοπικές παρεμβάσεις

αντιρρήσεις κλπ Συγχρόνως οι νόμοι που ίσχυαν μόνο για μια 5ετία απλοποιούσαν και

επιτάχυναν τις διαδικασίες απαλλοτρίωσης που με την κανονική νομοθεσία ήταν (και είναι)

εξαιρετικά χρονοβόρες Ετσι για όλους τους τύπους των επεμβάσεων (βλ πιο πάνω όπως

περιγράφονται με τα στοιχεία α- στrsquo) αρκούσε η απόφαση για απαλλοτρίωση των αρμοδίων

επιτροπών του ΥπΑν και η απόκτηση της αναγκαίας γης γινόταν αμέσως Η αποζημίωση

μπορούσε να καταβάλλεται στον ιδιοκτήτη έως και ένα χρόνο αργότερα

Αναδιφώντας στις αποφάσεις του Συμβουλίου Ανοικοδόμησης εντυπωσιάζει ο τεράστιος

αριθμός των εκτάσεων που απαλλοτριώθηκαν για να εφαρμοστούν τα προγράμματα της

Ανοικοδόμησης

Η δραστηριότητα του φορέα της ανοικοδόμησης καλύπτει ένα μεγάλο φάσμα έργων σε

διαφορετικές κλίμακες13

Στη συνέχεια θα γίνει μια σύντομη αναφορά σε πέντε κατηγορίες

παρεμβάσεων

1 Η πολεοδομική αναδιοργάνωση των μεγαλύτερων οικισμών κινήθηκε σε πολλά

επίπεδα Εκπονήθηκαν περί τα 250 σχέδια ορισμένα από τα οποία είχαν ως στόχο την

αποκατάσταση και βελτίωση βομβαρδισμένων περιοχών (όπως πχ τα σχέδια Χανίων

Θεσσαλονίκης Πειραιά Λάρισας Ηρακλείου Βόλου Ρόδου Κέρκυρας κλπ)

Στο παράδειγμα του Πειραιά αναδεικνύεται αμέσως η έγνοια να χωρισθεί η πόλη σε

λειτουργικές ζώνες που θα εξυπηρετούνται από ένα δίκτυο δρόμων με ιεραρχημένη σημασία

και θα διαθέτουν ορθολογικά σχεδιασμένα οικοδομικά τετράγωνα14

(εικ 2)

Παράλληλα εκπονήθηκαν ολοκληρωμένα σχέδια για μεσαίες πόλεις (Βέροια Εδεσσα

Κατερίνη Πύργο κλπ καθώς και για μικρότερους οικισμούς (πχ Σταυρός Καλλικράτεια

Γιαννιτσά Τρίγλια κλπ) που ρύθμιζαν την ανοικοδόμηση και την μελλοντική ανάπτυξή τους

Τα σχέδια αυτά συχνότατα προωθούσαν την αναδιάρθρωση της ιδιοκτησίας της γης με το

σύστημα του αστικού αναδασμού ο οποίος όπως γνωρίζουμε χρησιμοποιήθηκε συστηματικά

στις ευρωπαϊκές πόλεις15

Στην πραγματικότητα ο αστικός αναδασμός προσέκρουσε σε

σοβαρότατες αντιδράσεις των ιδιοκτητών και εφαρμόσθηκε περιστασιακά Χαρακτηριστική εν

προκειμένω η διαμαρτυρία των κατοίκων του Καρπενησίου laquoΜας προτείνονται μεγαλοπρεπείς

λεωφόροι και ο εξαμερικανισμός της πόλεωςhellip Οι υπάλληλοι μας απαντούν ότι προνοούν δια

τους μετά εκατόν έτη απογόνους μαςraquo laquoΕπετσοκόπησαν ανηλεώς τα οικόπεδά μας ενώ

ορισμένοι τυχεροί είδαν διπλασιαζόμενα και τριπλασιαζόμενα τα δικά των δια της μεθόδου του

αναδασμού και των προσκυρώσεωνraquo16

(εικ 3)

2 Σχέδια νέων οικισμών και επεκτάσεων Το σημαντικό ζήτημα της αναδιοργάνωσης

του οικιστικού δικτύου αντιμετωπίσθηκε με μελέτες για την μεταφορά ή την συνένωση

ορισμένων μικρών οικισμών που βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη ή πολύ μακριά από

13

Βλ Καραδήμου Γερόλυμπου και Καρδαμίτση Αδάμη 2009 όπ π 14

Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Δήμου Πειραιώς Προμελέτη δια την πολεοδομικήν ανασυγκρότησιν της

περιοχής Πειραιώς Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ Βrsquo2 Αθήναι 1947 15

Βλ υποδείγματα στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης

φακ 59 καθώς και δακτυλογραφημένες οδηγίες στις κατά τόπους υπηρεσίες της Ανοικοδόμησης (στο ίδιο) που

αργότερα περιλήφθηκαν στην έκδοση του υπουργείου Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών

μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ 29 Αθήναι 1948 Ειδικά για το σχέδιο Χανίων βλ το

Διάγραμμα Ανασυγκροτήσεως Ιδιοκτησιών Παλαιάς Πόλεως Χανίων στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και

Ανοικοδομήσεως τχ 8-9 1949 σελ 22-23 Για την χρησιμοποίηση του αναδασμού εκτός Ελλάδος βλ

Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π 16

Bλ στο ίδιο Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π

9

συγκοινωνιακά δίκτυα Η μελέτη των ειδικών συνθηκών σε κάθε περίπτωση αποκαλύπτει ότι οι

περισσότεροι ήταν προσφυγικοί οικισμοί που είχαν γίνει βιαστικά μετά το 1922 και δεν

μπόρεσαν να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν (Παρεμπιπτόντως αξίζει τον κόπο να

σημειώσουμε ότι τα χρόνια αυτά αναπτύσσεται έντονη κριτική ορισμένων πεπραγμένων της

προσφυγικής αποκατάστασης όπως πχ η δημιουργία εξαιρετικά μικρών οικισμών που δεν

μπορούσαν να υποστηρίξουν κοινωνικές εξυπηρετήσεις σχολεία και επαρκή συγκοινωνιακή

σύνδεση με την περιφέρειά τους)

Τα σχέδια των νέων οικισμών ακολουθούν στοιχειωδώς τις αρχές του Μοντέρνου όπως

δείχνουν πολλά από αυτά που εφαρμόζονταν μέχρι το 1970 Διάφοροι τύποι κατοικιών με

δυνατότητα μελλοντικής επέκτασης χωροθετούνται με προσπάθεια εκμετάλλευσης του

καλύτερου προσανατολισμού και ενώ η τοποθέτηση του κτιρίου εντός του οικοπέδου αγνοεί

την χάραξη του οδικού δικτύου Διαμορφώνονται ευρείες ζώνες πρασίνου και

συγκεντρώνονται σε μεγάλες ελεύθερες εκτάσεις όλα τα κοινόχρηστα κτίρια και

εξυπηρετήσεις

Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται στην εγκατάσταση κοινωνικών εξυπηρετήσεων που θα

μπορούσαν να λειτουργήσουν και εκπαιδευτικά Όπως έγραφε ο διευθυντής Αρχιτεκτονικών

Μελετών του ΥπΑν γνωστός αρχιτέκτονας Κλ Κραντονέλλης laquo hellip σκοπός των Κοινωνικών

Κέντρων είναι να παρέχουν δυνατότητες για την ανάπτυξη Μορφωτικής Ψυχαγωγικής και

Κοινωνικής δράσεως στα χωριά μας πράγμα που ως σήμερα δεν ήταν εύκολο να γίνη Οι λόγοι

είναι πολλοί Στα χωριά άλλος χώρος τρόπον τινά κοινόχρηστος εκτός της ταβέρνας-καφενείου

δεν υπάρχει Εκεί αποκλείεται η συγκέντρωσις των γυναικών και κάθε άλλο παρά κατάλληλος

είναι ο χώρος για την ανάπτυξιν μορφωτικής δράσεως τόσον για τους ενήλικες όσον και για τους

νέους Το Κοινωνικό Κέντρο θα δώση στους κατοίκους ένα υγιή ψυχικώς χώρον και τα μέσα για

την ανάπτυξη που αναφέραμεraquo Οι τομείς δραστηριότητας αφορούν την μόρφωση την

αναψυχή-αθλητισμό την κοινωνική δράση-υγιεινή για την επιτυχία των οποίων το Κοινωνικό

Κέντρο παρείχε τους ακόλουθους χώρους

-Χώρο συγκεντρώσεων για διαλέξεις για κοινωνικά θέματα προβολή κινηματογραφικών

ταινιών και θεατρικές παραστάσεις

-αίθουσα για νέους

-καντίνα με μαγειρείο

-πλήρες ιατρείο

-λουτρά καθαριότητας με αποδυτήρια κλπ ως laquoπρότυπα για τα σπίτιαraquo

-εργαστήρια ξυλουργικά κλπ για να εξασκούνται οι νέοι

-γραφεία Κοινότητας

-υπόστεγα γυμναστικής

-πρότυπα κηπάρια

-φύλαξη παιδιών και οργάνωση παιχνιδιού κλπ17

Ο Κραντονέλλης συναρτά το μέγεθος του κοινωνικού κέντρου με το μέγεθος του

πληθυσμού του οικισμού (4 κατηγορίες οικισμών με 1000 2500 5000 και 10000 κατοίκους)

και υποδεικνύει με αρχιτεκτονικά σχέδια την επίλυση ενός τέτοιου συγκροτήματος Σε ότι

αφορά την πολεοδομική επίλυση και χωροθέτηση υπογραμμίζει ιδιαίτερα το παράδειγμα του

Κοινωνικού Κέντρου της Εξοχής Δράμας Το σχέδιο αυτό παρατίθεται μαζί με πλειάδα άλλων

παραδειγμάτων στις εκδόσεις του ΥπΑν που ήδη αναφέραμε18

(εικ 4-5)

Συγχρόνως πολλοί οικισμοί που είχαν υποστεί σοβαρές ή και ολοσχερείς καταστροφές

στα χρόνια της κατοχής (ολοκαυτώματα) και του εμφυλίου ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

(όπως πχ το Κομμένο της Αρτας τα Καλάβρυτα ή ο Χορτιάτης της Θεσσαλονίκης μεταξύ

άλλων) Ειδικά ο τελευταίος οφείλει το νέο του σχέδιο στον αρχιτέκτονα Λέανδρο Ζωίδη

17

Κλ Κραντονέλλης laquoΚοινωνικά Κέντραraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως τχ 5-6 1949 σελ 16-18 18

Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ

29 Αθήναι 1948

10

(1900-1964) ο οποίος στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον νεαρό τότε αρχιτέκτονα και

μετέπειτα καθηγητή του ΑΠΘ Ιωάννη Τριανταφυλλίδη (1921-2010) για τον σχεδιασμό των

τύπων κατοικίας Στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας φυλάσσονται σχεδιαστικά ντοκουμέντα

που υπογράφονται από τους δύο τεχνικούς καθώς και η συνοδευτική αλληλογραφία που

αποκαλύπτει συγχρόνως τις δυσκολίες μέσα στις οποίες αγωνίζονταν να εκτελέσουν τον έργο

τους και τις τεράστιες ελλείψεις σε στοιχειώδη πράγματα (όπως χαρτί και φωτοτυπίες)

Το σχέδιο του Χορτιάτη εφαρμόστηκε σε τρεις φάσεις και η σημερινή κατάσταση του

οικισμού επιβεβαιώνει την υλοποίηση των χαράξεων (εικ 6α και 6β) Για την εφαρμογή του

απαλλοτριώθηκε στα βορεινά του παλαιού οικισμού έκταση 108458 τμ (περίπου 11

εκταρίων) αξίας 110 εκατομμυρίων δραχμών Προτιμήθηκε η χωροθέτηση προς Βορρά επειδή

το έδαφος ήταν ομαλότερο αλλά και λόγω κακού ηλιασμού στο νότιο προς το όρος τμήμα19

Ο

διευθυντής Πολεοδομικών Μελετών Βίκτωρ Βαφειάδης εισηγείται την δημιουργία νέου

κοινωνικού ndash διοικητικού ndash οικονομικού κέντρου και την τοποθέτηση των λοιπών κτηρίων

κοινής εξυπηρετήσεως ανάμεσα στον παλιό οικισμό και το νέο τμήμα ενώ συγχρόνως

προτείνει 4 πλάτη δρόμων ανάλογα με την σημασία τους Ο κύριος οδικός άξονας έχει πλάτος

12 μέτρων και ο εσωτερικός δευτερεύων πλάτους 10 μέτρων Οι υπόλοιποι με κλίση βατή

έχουν πλάτος 8 μέτρων ενώ όσοι χαράσσονται καθέτως προς τις κλίσεις 4 μέτρα Στο νέο

οικισμό προτείνονται 3 βασικοί τύποι κατοικιών (πυρήνες) τοποθετημένοι κατά τον βέλτιστο

προσανατολισμό (όπως δείχνει και το σκαρίφημα που συνοδεύει τα σχέδια) όλοι με

δυνατότητα επέκτασης (εικ7)

Η πολιτική αυτή που διατηρήθηκε μέχρι την δεκαετία 1970 δημιούργησε γύρω στους 150

νέους οικισμούς Τρία σχέδια που υπογράφει το 1960 ο αρχιτέκτονας Α Σπανός που είχε

διατελέσει στέλεχος του υπουργείου δείχνουν την απήχηση των αρχών του Μοντέρνου (εικ

8) Θυμίζουμε ότι για όλους είχε προηγηθεί αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης ενώ

εφαρμόστηκαν διάφοροι κατασκευαστικοί πειραματισμοί20

Ταυτόχρονα μελετήθηκαν και κατασκευάσθηκαν κτίρια κοινωνικού εξοπλισμού των

οικισμών σχολεία σταθμοί υγείας κοινωνικά κέντρα κέντρα αγροτικών συνεταιρισμών

δασαρχεία και ινστιτούτα δασοκομίας Παρά τις επείγουσες διαδικασίες για την μελέτη και την

πραγματοποίηση των προγραμμάτων οι μελετητές έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον

εντοπισμό και την καταγραφή στοιχείων της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς για πρώτη φορά

στην κλίμακα ολόκληρης της χώρας21

3 Οικιστικά προγράμματα και συγκροτήματα κατοικιών Στο πλαίσιο της

ανοικοδόμησης βασικό μέλημα του υπουργείου και από τα σημαντικότερα μέρη του

προγράμματος ήταν η κατασκευή μεγάλων συγκροτημάτων κατοικίας για φτωχά στρώματα

(πολεμοπαθείς παλιούς πρόσφυγες-κατοίκους τρωγλών εργάτες) σε αστικό περιβάλλον ή στην

ύπαιθρο Οι αρχικοί πυρήνες κατοικίας -μικρές μονάδες των 25-38 τμ - είχαν μελετηθεί ώστε

να μπορούν αργότερα να επεκταθούν σε κανονικά σπίτια για τα οποία παρέχονταν και οι

αναγκαίες οδηγίες22

Παράλληλος στόχος ήταν η προσαρμογή στα κατά τόπους υπάρχοντα

υλικά και στις κατά τόπους διαφορετικές ανάγκες της αγροτικής παραγωγής -καπνά βαμβάκια

19

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ Πρακτικά Συνεδριάσεων Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως Πράξεις 473161948 και

9492191948 20

Με πειραματικό χαρακτήρα σχεδιάστηκε και κτίσθηκε μέχρι το 1949 ο μικρός οικισμός της Ροδοδάφνης στην

θέση Ακολη της Αιγιαλίας που συνοικίσθηκε από τους πληθυσμούς τεσσάρων χωριών της περιοχής που

βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη και απαίτησε την απαλλοτρίωση 2736 εκταρίων γης Βλ Ανωνύμου

laquoΡοδοδάφνηraquo στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και Ανοικοδομήσεως τχ 10-11 1949 σελ 24-25 Βλ επίσης Β

Αμπαδογιάννη και Ο Ζαβερδινού επιμ Η κατοικία στην Ελλάδα Κρατική δραστηριότης Εκδοσις Τεχνικό

Επιμελητήριο Ελλάδος Αθήνα 1975 21

Βλ την έκθεση Μυλωνά 1949 στο Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 και 2008 όπ π 22

Θυμίζουμε ότι οι πυρήνες της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων στον μεσοπόλεμο συνήθως είχαν

εμβαδόν 40 τμ

11

κλπ Στις αρχιτεκτονικές μελέτες χρησιμοποιείται ως βασικό μοντέλο οργάνωσης των κτιρίων

κατοικίας η κατά στοίχους σύνθεση η οποία εξασφαλίζει σωστό ηλιασμό διαμπερή αερισμό

και οργάνωση κατά παράλληλες συστοιχίες με κήπους και αυλές που προσφέρονται για

προσεχή επέκταση του χώρου κατοικίας

Σημαντικό μέρος του έργου του υπουργείου περιέλαβε μελέτες και εκτέλεση

πειραματικών προγραμμάτων για οικισμούς με νέα υλικά και συστήματα κατασκευής Στον

τομέα των αστικών οικισμών ο Αγιος Γεώργιος στο Κερατσίνι στέγασε 1000 οικογένειες εκ

των οποίων 460 σε νέες κατοικίες και 560 επισκευασμένες23

[εικ 9] και χρησιμοποιήθηκε ως

υπόδειγμα για πολλά αστικά προγράμματα24

Το υποδειγματικό αυτό συγκρότημα και ο

πειραματικός του χαρακτήρας παρουσιάζονται αναλυτικά στην μελέτη της Α Δανιήλ στον

παρόντα τόμο

Στην ίδια κατηγορία των οικιστικών συγκροτημάτων ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν

οι μετασκευές κτιρίων όπως πχ στρατώνων σε συγκροτήματα κατοικίας στα Δωδεκάνησα

Ειδικά στην Ρόδο και την Κώ τα στρατιωτικά κτίσματα ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

ενώ συμπληρώνονται και με κοινόχρηστες εξυπηρετήσεις ακολουθώντας τις επιταγές του

Μοντέρνου (εικ 10) Στην επεξεργασία των επί μέρους σχεδίων συμμετείχαν ομάδες

διδασκόντων και φοιτητών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ όπως πχ το συνεργείο του

Δ Πικιώνη που ετοίμασε το σχέδιο της περιοχής των στρατώνων της αεροπορίας Ρόδου στο

οποίο προορίζονταν να στεγαστούν 130-150 οικογένειες25

4 Μια ιδιαίτερη δραστηριότητα του ΥπΑν αποτελούν οι παρεμβάσεις μετά από

σεισμούς το 1948 στην Λευκάδα Χίο και Σάμο Η εμπειρία που συσσωρεύτηκε χρησίμευσε

εν μέρει στις ανοικοδομητικές προσπάθειες που έγιναν στα σεισμοπαθή Ιόνια και στον Βόλο

μετά το 1953 Ειδικότερα για την Λευκάδα ο παραδοσιακός οικισμός της οποίας υπέστη στις

αρχές του Ιουλίου 1948 σοβαρές καταστροφές όπως δείχνουν οι καταγραφές που

εκπονήθηκαν από συνεργεία του ΥπΑν (εικ 11) σχεδιάστηκε μια εκτεταμένη επέκταση της

πόλης περί τα 20 εκτάρια προς τα νοτιοδυτικά υψώματα Η έκταση απαλλοτριώθηκε αμέσως

και το σχέδιο το οποίο χαράχθηκε και εφαρμόστηκε επακριβώς όπως δείχνουν σημερινές

αεροφωτογραφίες έχει σαφή χαρακτηριστικά του Μοντέρνου Ενδιαφέρουσα είναι η

επισήμανση των εισηγητών του laquoΣτην επέκταση του οικισμού έγινε προσπάθεια να κρατηθεί ο

ρυθμός και η μορφή της παλαιάς πόλεως με οικοδόμηση επίσης σε στοίχουςraquo

23 C A Doxiadis Experimental settlement of Saint George Keratsini ndash Pireaus No C1 Series of publicatiοns of

the Ministry of Reconstruction Athens 1947 Για τον προσεγμένο σχεδιασμό του οικισμού και την ιδιαίτερη

ατμόσφαιρα που επικρατεί έχουν γραφεί εγκωμιαστικά άρθρα σε εφημερίδες της εποχής

24 Εχει αναφερθεί κατασκευή 7 πειραματικών οικισμών σε ιδιαίτερα πληγείσες πόλεις (Πειραιάς Κέρκυρα

Ηράκλειο Χανιά Ρέθυμνο Ιεράπετρα) με σύνολο 4000 κατοικίες

25 Για την Κω βλ ΑΝΑ-ΜΜ Αρχείο Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως συνεδρίασις 131721948 πράξις 151 Για

την Ρόδο βλ ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 95291947 πράξις 575 Σύμφωνα με την εισήγηση του Βίκτορα

Βαφειάδη laquohellip το συνεργείο των σπουδαστών υπό την καθοδήγησιν του τεχνικού συμβούλου κΠικιώνη εξεπόνησε το

σχέδιον διαρρυθμίσεως της περιοχής των στρατώνων Ρόδου οι οποίοι θα μετατραπούν εις λαϊκάς κατοικίας Εις το

μελετώμενον υπό της διευθύνσεώς μας νέον σχέδιον της πόλεως Ρόδου προεβλέπετο αναμόρφωσις της όλης

περιοχής δια της κατασκευής κατοικιών και μορφώσεώς της ως νέας γειτονιάς δια της κατασκευής κοινωνικών και

οικονομικών κέντρων και εγκαταστάσεως νέων κατοίκων οι οποίοι θα προέλθουν από την εντός των τειχών πόλιν η

οποία δέον να αποσυμφορηθή Η θέσις των στρατώνων συμπίπτει να είναι εντός της ως άνω αναμορφούμενης

περιοχής Το σχέδιον έχει εκπονηθή βάσει της υφισταμένης καταστάσεως και έχει επιτευχθή να δοθή ο τοπικός

χαρακτήρ των υφισταμένων οικισμών της Δωδεκανήσου Η εν γένει μορφή του οικισμού όπως παρουσιάζεται εις την

από της οδού όψιν είναι πολύ καλή Το Συμβούλιον Ανοικοδομήσεως εγκρίνει κατrsquoαρχήν το σχέδιο και ζητεί να

γίνουν συμπληρωματικαί τοπογραφήσεις της γύρω περιοχής και σύνδεσίς της με τα υφιστάμενα τοπογραφικά σχέδια

Ρόδουraquo Βλ επίσης Η Ανοικοδόμησις της Δωδεκανήσου έκδοσις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως σειρά Γrsquo 2

Αθήναι 1948

12

Η διαδικασία του σχεδιασμού της σεισμόπληκτης πόλης περιγράφεται στα έγγραφα του

ΥπΑν26

Λίγες μέρες μετά τον σεισμό αποτυπώνεται η περιοχή που προτείνεται για την

επέκταση της πόλης και ξεκινούν οι διαδικασίες για την απαλλοτρίωση Εν αναμονή της

αποτύπωσης της παλιάς πόλης οι μελετητές του ΥπΑν είναι υποχρεωμένοι να καθορίσουν το

οδικό δίκτυο και το κέντρο της νέας περιοχής με βάση μια αεροφωτογραφία Η νέα θέση

βρίσκεται ψηλότερα από την παλιά (υψόμ + 10 μ) και έτσι δεν κινδυνεύει από κύμα το

έδαφος είναι σταθερότερο (έναντι σαθρού και υγρού της παλιάς πόλης) και η εγκατάσταση

δικτύου αποχέτευσης καθίσταται ευκολότερη

Ένας άξονας κεντρικός συνδέει την πλατεία με το Γυμναστήριο Οι κατοικίες πλην του

κεντρικού άξονα εξυπηρετούνται με πεζοδρόμους όπου εν ανάγκη μπορούν να κυκλοφορήσουν

και αυτοκίνητα Στην επέκταση προβλέπονται αγορά και καταστήματα στην πλατεία

ανέγερση παιδικού σταθμού και σχολείου στο πέρα άκρο της νέας συνοικίας σε θέση πιο

υγιεινή και σε επαφή με το πράσινο κοινόχρηστοι παιδικοί κήποι αθλητικοί χώροι και

γυμναστήριο

Οι στοίχοι της κατοικίας ορίζονται laquoμε βάση την κατεύθυνση των σεισμώνraquo που

συμπίπτει με τον καλύτερο προσανατολισμό (Α-Δ) ομοίως και οι περισσότεροι στοίχοι όταν

δεν έρχονται σε σύγκρουση με ειδικές ανάγκες προσανατολισμού

Κατασκευάζονται 179 κατοικίες του ενός δωματίου που μπορούν να επεκταθούν μέχρι 4

δωμάτια και 55 κατοικίες 2 δωματίων με δυνατότητα να αποκτήσουν μελλοντικά μέχρι 6

δωμάτια Ολα τα σπίτια διαθέτουν wc με douche και κουζίνα πλήρη

Το νέο σχέδιο της πόλης εγκρίθηκε και τέθηκε σε εφαρμογή δύο μόνο μήνες μετά το

σεισμό Οι χαράξεις της περιοχής της επέκτασης όπως διακρίνονται σε σημερινές

αεροφωτογραφίες ακολουθούν με ακρίβεια το σχέδιο Ο κεντρικός άξονας είναι σήμερα μια

ευρύχωρη αστική αρτηρία με κεντρική νησίδα πρασίνου Η συνοικία έχει ανοικοδομηθεί με

πολυκατοικίες και ελάχιστα από τα ταπεινά κτίσματα που έγιναν μετά από τον σεισμό

παραμένουν στη θέση τους Παρά την γνώριμη εικόνα της ελληνικής πολυκατοικιούπολης οι

μοντέρνες πολεοδομικές χαράξεις που επιβίωσαν παρέχουν ελεύθερο χώρο και πράσινο σε

αντίθεση με άλλες νεώτερες συνοικίες της Λευκάδας

5 Ένα ακόμη επίπεδο παρεμβάσεων του ΥπΑν αφορά τον αστικό σχεδιασμό περιοχών

με δημόσιους χώρους όπως του παραθαλάσσιου μετώπου του Αλίμου-Καλαμακίου ή του

ανατολικού lsquoρήγματοςrsquo της Θεσσαλονίκης

Αξιοσημείωτη είναι η μελέτη του παραθαλασσίου μετώπου του Καλαμακίου αν και δεν

έχουν βρεθεί προς το παρόν σχέδια Όπως περιγράφεται στις αποφάσεις του Συμβουλίου

Ανοικοδομήσεως27

στην παράλια λεωφόρο από το ρεύμα Πικροδάφνης μέχρις τον Αλιμο

προτείνονται τέσσερα κέντρα αναψυχής (ιδιωτικού χαρακτήρα) και ένα κέντρο ναυτικού

αθλητισμού Αν και εναντίον της μελέτης του Υπουργείου κατατέθηκαν ενστάσεις 13 φορέων

και προσώπων (που πρότειναν πολύ μεγαλύτερη εκμετάλλευση του χώρου) αυτές

απορρίφθηκαν για λόγους lsquoκοινού συμφέροντοςrsquo που περιλάμβαναν laquoτην απελευθέρωση της

θέας την κοινή χρήση της παραλίας και την ελεύθερη προσπέλαση των λουομένων και επίσης

την αρχιτεκτονική παρέμβαση στον κοινόχρηστο χώρο για λόγους αισθητικήςraquo

26

Βλ Ανωνύμου laquoΤο νέο σχέδιο της Λευκάδοςraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως 8-91949 σελ 17-21

Βλ επίσης ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 51671948 πράξις 581 απόφαση για ανάληψη εκτελέσεως

σημαντικού προγράμματος για την Λευκάδα μετάβαση αρχιτεκτόνων ΝΛαλακάκι και ΒΒαφειάδη επί τόπου

Συνεδρίασις 531371948 πράξις 645 αποφάσεις και προγραμματισμός δραστηριότητας του ΥπΑν Συνεδρίασις

5830748 πράξις 728 αποφάσεις περιγραφή και χαρακτηριστικά σχεδίου από Β Βαφειάδη Συνεδρ 6627848

πράξις 847 έγκριση του συνολικού σχεδίου Συνεδρ 467749 πράξις 587 έγκριση τροποποίησης του σχεδίου

Λευκάδας με 50 τροποποιήσεις που προσαρμόζουν το νέο σχέδιο της παλαιάς πόλης στην υπάρχουσα κατάσταση

στενεύοντας δρόμους και δημόσιους χώρους ώστε να σωθούν κτίρια που δεν επλήγησαν από τον σεισμό

27

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρ 72 17111949 πράξις 1069

13

Οι αρχιτεκτονικοί όροι που εξασφαλίζουν τις τρεις αυτές συνθήκες ορίζονται ως εξής

laquoΗ αισθητική αρχή της οπτικής αποκρύψεως κατά γενικό κανόνα των παράκτιων κτισμάτων

είναι αμφιβόλου εγκυρότητας Κτίσματα ων η αρχιτεκτονική θα ηδύνατο κατrsquoαρχάς ως εν τη

προκειμένη περιπτώσει να εναρμονίζεται πλήρως προς το τοπίο και να εξαίρει αυτό θα ήσαν

απολύτως αποδεκτά Έπεται επομένως ότι

Ως προς τον περιορισμόν του ύψους δέον να κρατήσουν ελαστικότεροι περιορισμοί και

τοιούτοι είναι οι διατυπούμενοι κατωτέρω (προτείνεται max 3μ ύψος και οι βοηθητικοί χώροι

υπόγειοι)

Ως προς την αρχιτεκτονική δέον τα κτίσματα ταύτα να είναι ελαφρά απέριττα ταπεινά

laquoφιλοκαλούντα μετ΄ευτελείαςraquo και αποφεύγοντα τους συμβατικούς και εφήμερους συρμούς και

τους επιδεικτικούς φορμαλισμούς Αν ως αλήθεια κατασκευής ως μάζα ως περίγραμμα ως

σύνθεσις των επί μέρους εις μίαν όλων ενότητα ως πνεύμα τέλος είναι τοιαύτα ώστε να

εναρμονίζονται προς το φυσικόν και ψυχικόν κλίμα της Ελλάδος αντί να επιζητείται η πλήρης

απόκρυψις των θα ήτο αντιθέτως επιβαλλόμενη η ρυθμική κατά διαστήματα παρουσία των

Εκ των σκέψεων αυτών αίτινες θα αποτελέσουν την βάσιν της προβλεπομένης αισθητικής

κρίσεως υπαγορεύθησαν οι προτεινόμενοι περιορισμοίraquo

Όπως φαίνεται λοιπόν στην πενταετία 1946-1950 αναδύεται μια ελληνική εκδοχή

πολεοδομίας με στοιχεία Μοντέρνου με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

-Η απόλυτη έλλειψη χρημάτων υλικών κλπ οδηγεί στην επιλογή μιας αρχιτεκτονικής

μορφής της ανάγκης και του ελάσσονος με απλές κατασκευαστικές αρχές απέριττη

ογκοπλασία και στοιχειώδεις ευρύτερες διαμορφώσεις (βλ συγκρότημα κατοικιών στις Μηλιές

εικ 12)

-Σε όλα τα επίπεδα σχεδιασμού διαπιστώνεται μια συστηματική εκμετάλλευση των

στοιχείων του προσανατολισμού των κλίσεων της υγιεινής του αερισμού των τοπικών

υλικών

-Αν και στοιχειώδεις αρχιτεκτονικά οι κατόψεις επιδεικνύουν προσεκτικές αναζητήσεις

για την λειτουργικότητά τους με βέλτιστες εσωτερικές διευθετήσεις Παράλληλα επιτυγχάνεται

η τυποποίηση των κατόψεων και η ορθολογική δυνατότητα επέκτασης των αρχικών πυρήνων

-Σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού τα νέα οικιστικά συγκροτήματα εξοπλίζονται με

κοινωνικές εξυπηρετήσεις και υποδομές όπως αναλογούν στις αντίστοιχες πληθυσμιακές

κατηγορίες

-Με σαφήνεια διακρίνεται η οργάνωση του χώρου κατά Ζώνες Χρήσεων

Καθώς οι περισσότεροι νέοι αρχιτέκτονες της εποχής πέρασαν για λιγότερο ή

περισσότερο χρόνο από τις υπηρεσίες της ανοικοδόμησης ενώ έγινε προσπάθεια να

κινητοποιηθούν και οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής του ΕΜΠ για να συνδράμουν στην

προσπάθεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμπειρία της Ανοικοδόμησης λειτούργησε σαν

ένα μεγάλο σχολείο για τα χρόνια μετά το 1950

Η επιτυχία και η λειτουργικότητα των αστικών χώρων θα εξαρτώνταν εν πολλοίς από την

διορατικότητα των πολεοδόμων και από την δυνατότητα του Υπουργείου να παρακολουθεί

συστηματικά τις εξελίξεις παρεμβαίνοντας διορθωτικά και διαφοροποιώντας όπου χρειαζόταν

τα προγράμματα της Ανοικοδόμησης μέσα στα επόμενα χρόνια28

Η ευκαιρία αυτή δεν δόθηκε ποτέ στους πολεοδόμους του ΥπΑν Το 1950 με μια

ξαφνική απόφαση το ΥπΑν καταργείται και οι συγκεντρωμένες αρμοδιότητές του μοιράζονται

σε διάφορα υπουργεία Ο κεντρικός ρόλος του κράτους περιορίζεται σε επιτελικές

28

Τον ρόλο των πολεοδόμων είχε εξ άλλου προδιαγράψει εγκαίρως ένα έγγραφο του ΥπΑν στο Ιστορικό Αρχείο

Μακεδονίας (βλ Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης φακ 59 έγγραφο 1081946 περί του

σκοπού και των καθηκόντων του αρχιτέκτονος-πολεοδόμου) Στην ικανότητά τους να προνοούν σωστά για το

μέλλον είχε επενδύσει πολύ η προσπάθεια των υπευθύνων της Ανοικοδόμησης

14

κατευθύνσεις-παρεμβάσεις η ανοικοδόμηση της χώρας ανατίθεται στο ιδιωτικό κεφάλαιο και

η υποχρέωση για την κοινωνική παροχή της κατοικίας laquoπεριμαζεύεταιraquo στον Νόμο 16671951

περί λαϊκής κατοικίας που η εφαρμογή του ανατίθεται στο Υπουργείο Κοινωνικής Αντιλήψεως

Αν και το περιεχόμενο του νόμου αντανακλά την συρρίκνωση των απόψεων για την οργάνωση

του χώρου και περιορίζεται αποκλειστικά στην ανοικοδόμηση κατοικίας για φτωχά και

εργατικά στρώματα εξακολουθεί να εμφορείται από την ιδεολογία του Μοντέρνου και να

υποστηρίζεται από τους τεχνικούς που τον αξιολογούν θετικά29

Αλλά ούτε αυτός ο νόμος

έμελλε να τεθεί σε εφαρμογή καθώς υποκαταστάθηκε από τα προγράμματα του ΑΟΕΚ για

την εργατική κατοικία και του Υπουργείου Προνοίας για τους παραπηγματούχους που αν και

ακολούθησαν επί πολλά χρόνια τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος απετέλεσαν ένα έλασσον

στοιχείο του χώρου της ελληνικής πόλης

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Εικ 1 Σχέδιο Ιερισσού 1934 (Λιλιμπάκη 2004 όπ π)

Εικ 2 Πολεοδομικό σχέδιο Πειραιά 1947 (ΔΤΥΔ Πειραιά 1947 όπ π)

Εικ 3 Χανιά οικόπεδα πριν και μετά από τον αναδασμό 1949 ( Δελτίον Ανοικ 8-91949 όπ π)

Εικ 4 Κτιριολογικό πρόγραμμα κοινωνικού κέντρου (Κραντονέλλης 1949 όπ π)

Εικ 5 Χωροθέτηση Κοινωνικού κέντρου Εξοχή Δράμας (Βαφειάδης 1948 όπ π)

Εικ 6 Επέκταση και ανασχεδιασμός του οικισμού Χορτιάτης Arsquo και Βrsquo φάσεις σχέδιο Λ Ζωίδη

1947 (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 7 Πυρήνες κατοικίας Σημερινή κατάσταση (φωτογρ συγγραφέως) και σκαρίφημα

χωροθέτησης (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 8 3 πολεοδομικά σχέδια Αχ Σπανού 1960 (Αμπαδογιάννη Ζαβερδινού 1975 όπ π)

Εικ 9 Οικισμός στο Κερατσίνι και οργάνωση κατά στοίχους (Doxiadis 1947 όπ π και Βαφειάδης

1948 όπ π)

Εικ 10 Συγκροτήματα κατοικίας στους παλιούς στρατώνες Κως και Ρόδος 1948 (Ανοικοδόμησις

Δωδεκανήσου 1948 όπ π)

Εικ 11 Η Λευκάδα πριν και μετά από τον σεισμό (Νέο σχέδιο Λευκάδος 1949 όπ π)

Eικ 12 Οικισμός στις Μηλιές 1950 (ιδιωτ συλλογή)

29

Βλ εισήγηση Αχιλλέα Σπανού στα Πρακτικά βrsquo Πανελληνίου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1962

Τεχνικά Χρονικά 2481962 έκτακτη έκδοσις ΤΕΕ σελ 45 Ο Σπανός αναφέρει ότι από το 1945 μέχρι το 1953

κατασκευάστηκαν 125000 κατοικίες

6

σχέδιο της Ιερισσού το 1934 που υπογράφεται από τον Ι Δεσποτόπουλο5 (Εικ 1)

6 Ωστόσο οι

πραγματοποιήσεις ήταν μεμονωμένες και παρά τις προσπάθειες των τεχνικών που στελέχωναν

τις υπηρεσίες του Υπουργείου Συγκοινωνίας η αναδιοργάνωση της μεσοπολεμικής πόλης

παρέμεινε προσηλωμένη στις παραδοσιακές χαράξεις

Ας σημειωθεί επίσης ότι για πρώτη φορά πληρώθηκε η έδρα Πολεοδομίας στο Εθνικό

Μετσόβιο Πολυτεχνείο στις αρχές του 1940 Πρώτος καθηγητής πολεοδομίας εξελέγη ο Α

Δημητρακόπουλος7 ο οποίος πήρε αμέσως ως βοηθό του τον νεαρό τότε Κ Δοξιάδη Ο

Δοξιάδης που είχε επιστρέψει από την Γερμανία το 1937 διηύθυνε το Γραφείο Χωροταξικών

και Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών (ΓΧΠΜΕ) του υπουργείου Συγκοινωνίας Στην

κατοχή στελέχωσε με δεκάδες αρχιτέκτονες την εν λόγω υπηρεσία8

Στα χρόνια του πολέμου και της κατοχής οι συζητήσεις μεταξύ τεχνικών προωθούσαν τις

ιδέες του Μοντέρνου (ΤΕΕ Κύκλος Τεχνικών) Θυμίζουμε το βιβλίο του Ι Βασιλειάδη

γραμμένο το 1944 για την Λαϊκή Κατοικία ενώ λιγότερο γνωστές είναι οι μελέτες και διαλέξεις

του Κύκλου των Τεχνικών που δημοσίευσε ο Κ Δοξιάδης στο περιορισμένης κυκλοφορίας

περιοδικό Χωροταξία στα 1942-43 Τα μηνύματα από τις εφαρμογές μεγάλης κλίμακας που

μελετώνταν στην Ευρώπη αλλά και η συγκρότηση των νέων ελλήνων αρχιτεκτόνων έθεσαν τις

βάσεις για την προώθηση των ιδεών του Μοντέρνου στην ελληνική πολεοδομία από τους

φορείς της Ανοικοδόμησης μετά τον πόλεμο

Στο παρόν κείμενο δεν θα αναφερθεί αναλυτικά η δραστηριότητα και οι περιπέτειες της

ίδρυσης του Υφυπουργείου Ανοικοδόμησης οι μεταμορφώσεις και οι μετονομασίες του (σε

Αυτόνομο Οργανισμό Υπουργείο κλπ)9 Θυμίζουμε ότι το υπουργείο καταργήθηκε το 1950

και η παραγωγή της κατοικίας ανατέθηκε στον ιδιωτικό τομέα Η δραστηριότητά του για την

πενταετία που δραστηριοποιήθηκε δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή είναι ωστόσο ποικίλη και

εκτεταμένη Ουσιαστικά εκκινείται μετά από τις δραματικές εκλογές της άνοιξης του 1946 με

ένα συνέδριο με συμμετοχή όλων των τοπικών και λοιπών φορέων και του Υφυπουργείου

Ανοικοδόμησης και με την εμβληματική τους διακήρυξη ότι μόνον το κράτος οφείλει να έχει

την ευθύνη καθώς laquoΗ Ανοικοδόμησις δεν αποτελεί επιχείρησινraquo10

5 Μ Λιλιμπάκη Σπυροπούλου Χαλκιδική Η εξέλιξη του οικιστικού δικτύου κατά την περίοδο 1912-1960 έκδοση

ΝΕΛΕ Χαλκιδικής Πολύγυρος 2004 6 ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΒΛ lsquoYerolympos Modern illustrationspdfrdquo

7 Α Καραδήμου Γερόλυμπου laquoΑνάργυρος Δημητρακόπουλος Η πολεοδομία ως ιδεολογίαraquo στα Πρακτικά

συνεδρίου 170 χρόνια Πολυτεχνείο Οι Μηχανικοί και η Τεχνολογία στην Ελλάδα που οργανώθηκε από το ΕΜΠ

στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου τον Μάρτιο 2009 (πρακτικά υπό έκδοσιν) 8 Βλ ΑΝΑ-ΜΜ Πρωτόκολλο Τεχνικών Υπηρεσιών 1942-1945 Μεταξύ πολλών αρχιτεκτόνων που εμφανίζονται

να προσλαμβάνονται με 6μηνιαίες συμβάσεις μεταξύ 1942 και 1944 περιλαμβάνονται οι Αρης Κωνσταντινίδης

Προκόπης Βασιλειάδης Αχιλλέας Σπανός Αντώνης Κριεζής Παύλος Μυλωνάς Γεώργιος Βαλάτας Γεώργιος

Κανδύλης Εμμανουήλ Τσολάκης κά 9 Για περισσότερα στοιχεία βλ Α Καραδήμου Γερόλυμπου και Μ Καρδαμίτση Αδάμη laquoΟ πόλεμος οι πόλεις η

ανοικοδόμησηraquo στο Ελληνικός αστικός χώρος Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού Αθήνα 2004 σελ

55-78 και των ιδίων laquoΌψεις της μεταπολεμικής πολεοδομικής ανασυγκρότησηςraquo στο Μετασχηματισμοί της

ελληνικής πόλης έκδοση Νεου Κινήματος Αρχιτεκτόνων Αθήνα 2008 σελ 11-22 Βλ επίσης Α Καραδήμου

Γερόλυμπου laquoΠόλεις και εθνικός χώρος σε κατάσταση πολιορκίαςraquo στο (Χ Χατζηιωσήφ επιμ) Ιστορία της

Ελλάδας του 20ού αιώνα Ανασυγκρότηση Εμφύλιος Παλινόρθωση 1945-1952 τόμος Δ1 εκδ Βιβλιόραμα Αθήνα

2009 σελ 131-176 Παράλληλα με το Αρχείο του Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως (ΑΝΑ-ΜΜ) που περιλαμβάνει

τα πρακτικά των συζητήσεων και αποφάσεων έχει αξιοποιηθεί υλικό και από το προσωπικό αρχείο του Μάριου

Καρδαμίτση που υπήρξε διευθυντής Ανοικοδομήσεως στο ΥπΑν μέχρι το 1950

10

Στη σύσκεψη συμμετείχαν βουλευτές πολεμοπαθών περιοχών εκπρόσωποι τεχνικών οργανώσεων και

σωματείων υπάλληλοι και πολιτικοί προϊστάμενοι κρατικών υπηρεσιών και οργανισμών Για τα θέματα που

συζητήθηκαν καθώς και για τις προτάσεις για την χρηματοδότηση των προγραμμάτων μέσω μιας ειδικής

φορολογίας δύο κατηγοριών ιδιοκτητών που ωφελήθηκαν στην κατοχή (αγοραστές ακινήτων μεταξύ 1941 και

1944 και αποπληρώσαντες τα χρέη τους με πληθωριστικές δραχμές) βλ Υφυπουργείον Ανοικοδομήσεως

Πρακτικά Συσκέψεως Ανοικοδομήσεως Σειρά εκδόσεων Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ 15 Αθήναι 1946

7

Οι προτάσεις τους ενσωματώνοντας στοιχεία από τις ευρωπαϊκές προβληματικές

μπορούν να ενταχθούν σ ένα τρίπτυχο

1 Ένας ενιαίος συγκεντρωτικός και ανεξάρτητος φορέας με όλες τις εξουσίες θα

αναλάβει το έργο

2 Το πεδίο ανάπτυξης των προγραμμάτων και των σχεδίων θα είναι ολόκληρη η

επικράτεια

3 Ο στόχος δεν είναι να επανέλθει η χώρα στην προπολεμική κατάσταση αλλά να

προωθηθεί η ευρύτερη δυνατή αναδιάρθρωση και ανασύνταξη του οικιστικού πλέγματος και

της χωροταξικής οργάνωσης ενώ θα ανασχεδιασθούν ορθολογικά και λειτουργικά οι

υπάρχουσες πόλεις και οικισμοί (στο πλαίσιο πάντα της χορηγούμενης lsquoβοήθειαςrsquo)

Παράλληλα δύο νόμοι εμπνευσμένοι από την εμπειρία της προσφυγικής αποκατάστασης

αλλά κυρίως από την νεώτερη ευρωπαϊκή πρακτική εξόπλισαν το Υφυπουργείο

Ανοικοδόμησης με την αναγκαία εξουσία για να δράσει γρήγορα και αποφασιστικά Πρόκειται

για το ΝΔ 96 περί εκτελέσεως των έργων ανοικοδομήσεως της Χώρας και για το κατά λίγους

μήνες μεταγενέστερο ΝΔ 145 περί αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και επιτάξεων δια την

ανοικοδόμησιν της Χώρας11

Με το πρώτο διάταγμα το Υφυπουργείο (στο εξής ΥπΑν) καθίσταται αποκλειστικά

υπεύθυνο για το σύνολο των απαιτουμένων σχεδίων και έργων ενώ εισάγεται μια πλήρως

καθετοποιημένη διαδικασία οργάνωσης και ελέγχου της παραγωγής του χώρου Συστήνονται

δύο συμβούλια αποτελούμενα από ανώτερους υπηρεσιακούς παράγοντες και τεχνικούς Το

Συμβούλιο Προγράμματος Ανοικοδομήσεως (ΣΠΑ) συντάσσει το πρόγραμμα των έργων12

Το

δεύτερο Συμβούλιο Εκτελέσεως Προγράμματος Ανοικοδομήσεως (ΣΕΠΑ) είναι

επιφορτισμένο με όλα τα θέματα εκτέλεσης (αναθέσεων εφαρμογής κλπ) των αποφάσεων του

πρώτου Το ΥπΑν ήταν σε θέση να κινητοποιήσει πολυάριθμο τεχνικό δυναμικό μεταξύ των

οποίων και πολλούς γνωστούς αρχιτέκτονες καθώς μπορούσε να προσλαμβάνει πρόσκαιρο

τεχνικό προσωπικό πάσης φύσεως για την εκτέλεση των έργων (με ετήσιες το πολύ συμβάσεις

και δαπάνη μισθών έως 5 του συνολικού προϋπολογισμού) Είχε παράλληλα την δυνατότητα

να αναθέτει σε ειδικές επιτροπές την εκπόνηση πολεοδομικών σχεδίων οικισμών μέχρι 5000

κατοίκων

Το δεύτερο διάταγμα εισήγαγε την αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης για τα νέα έργα

διευκολύνοντας ουσιαστικά τον ολοκληρωμένο ανασχεδιασμό περιοχών και οικισμών

Θέσπιζε προκειμένου για την αποκατάσταση των καταστροφών του πολέμου (αλλά και

θεομηνιών) την αναγκαστική απαλλοτρίωση υπέρ του Δημοσίου οικοπέδων ή οικοδομών

εντός ή εκτός οικισμών κλπ με στόχο

α να δημιουργηθούν νέοι οικισμοί

β να ανεγερθούν νέα συγκροτήματα κατοικιών

γ να διευρυνθούν οδοί και κοινόχρηστοι χώροι σε κάθε οικισμό

δ να εκτελεστούν κοινωφελή έργα

ε να εγκατασταθούν δημόσιες υπηρεσίες

στ να βελτιωθούν τα σχήματα και μεγέθη οικοπέδων

Ιδιαίτερα αποτελεσματικό όπλο για την δραστηριότητα του υπουργείου αποτελούσε το

άρθρο 2 που όριζε ότι για να διενεργηθεί η απαλλοτρίωση αρκούσε η έγκριση του νέου

σχεδίου ή της τροποποίησης του υπάρχοντος (προκειμένου για γη εντός σχεδίου) ή και μόνον

η απόφαση των συμβουλίων του ΝΔ 96

Την φορολογία αυτή που προέρχεται από την γερμανική και την βιεννέζικη εμπειρία ζητούν όλοι οι τεχνικοί

ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων Βλ Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 όπ π σελ 55-78 11

ΝΔ 96 περί εκτελέσεως των έργων ανοικοδομήσεως της Χώρας ΦΕΚ (Α) 154 1151946 και ΝΔ 145 περί

αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και επιτάξεων δια την ανοικοδόμησιν της Χώρας ΦΕΚ (Α) 3053091946 12

Ο Κ Δοξιαδης υπήρξε ο πρώτος υφυπουργός Ανοικοδομήσεως

8

Βάσει των νόμων αυτών το ΥπΑν αναλάμβανε συνολικά την διαδικασία εκπόνησης

πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών χωρίς να επιτρέπει τοπικές παρεμβάσεις

αντιρρήσεις κλπ Συγχρόνως οι νόμοι που ίσχυαν μόνο για μια 5ετία απλοποιούσαν και

επιτάχυναν τις διαδικασίες απαλλοτρίωσης που με την κανονική νομοθεσία ήταν (και είναι)

εξαιρετικά χρονοβόρες Ετσι για όλους τους τύπους των επεμβάσεων (βλ πιο πάνω όπως

περιγράφονται με τα στοιχεία α- στrsquo) αρκούσε η απόφαση για απαλλοτρίωση των αρμοδίων

επιτροπών του ΥπΑν και η απόκτηση της αναγκαίας γης γινόταν αμέσως Η αποζημίωση

μπορούσε να καταβάλλεται στον ιδιοκτήτη έως και ένα χρόνο αργότερα

Αναδιφώντας στις αποφάσεις του Συμβουλίου Ανοικοδόμησης εντυπωσιάζει ο τεράστιος

αριθμός των εκτάσεων που απαλλοτριώθηκαν για να εφαρμοστούν τα προγράμματα της

Ανοικοδόμησης

Η δραστηριότητα του φορέα της ανοικοδόμησης καλύπτει ένα μεγάλο φάσμα έργων σε

διαφορετικές κλίμακες13

Στη συνέχεια θα γίνει μια σύντομη αναφορά σε πέντε κατηγορίες

παρεμβάσεων

1 Η πολεοδομική αναδιοργάνωση των μεγαλύτερων οικισμών κινήθηκε σε πολλά

επίπεδα Εκπονήθηκαν περί τα 250 σχέδια ορισμένα από τα οποία είχαν ως στόχο την

αποκατάσταση και βελτίωση βομβαρδισμένων περιοχών (όπως πχ τα σχέδια Χανίων

Θεσσαλονίκης Πειραιά Λάρισας Ηρακλείου Βόλου Ρόδου Κέρκυρας κλπ)

Στο παράδειγμα του Πειραιά αναδεικνύεται αμέσως η έγνοια να χωρισθεί η πόλη σε

λειτουργικές ζώνες που θα εξυπηρετούνται από ένα δίκτυο δρόμων με ιεραρχημένη σημασία

και θα διαθέτουν ορθολογικά σχεδιασμένα οικοδομικά τετράγωνα14

(εικ 2)

Παράλληλα εκπονήθηκαν ολοκληρωμένα σχέδια για μεσαίες πόλεις (Βέροια Εδεσσα

Κατερίνη Πύργο κλπ καθώς και για μικρότερους οικισμούς (πχ Σταυρός Καλλικράτεια

Γιαννιτσά Τρίγλια κλπ) που ρύθμιζαν την ανοικοδόμηση και την μελλοντική ανάπτυξή τους

Τα σχέδια αυτά συχνότατα προωθούσαν την αναδιάρθρωση της ιδιοκτησίας της γης με το

σύστημα του αστικού αναδασμού ο οποίος όπως γνωρίζουμε χρησιμοποιήθηκε συστηματικά

στις ευρωπαϊκές πόλεις15

Στην πραγματικότητα ο αστικός αναδασμός προσέκρουσε σε

σοβαρότατες αντιδράσεις των ιδιοκτητών και εφαρμόσθηκε περιστασιακά Χαρακτηριστική εν

προκειμένω η διαμαρτυρία των κατοίκων του Καρπενησίου laquoΜας προτείνονται μεγαλοπρεπείς

λεωφόροι και ο εξαμερικανισμός της πόλεωςhellip Οι υπάλληλοι μας απαντούν ότι προνοούν δια

τους μετά εκατόν έτη απογόνους μαςraquo laquoΕπετσοκόπησαν ανηλεώς τα οικόπεδά μας ενώ

ορισμένοι τυχεροί είδαν διπλασιαζόμενα και τριπλασιαζόμενα τα δικά των δια της μεθόδου του

αναδασμού και των προσκυρώσεωνraquo16

(εικ 3)

2 Σχέδια νέων οικισμών και επεκτάσεων Το σημαντικό ζήτημα της αναδιοργάνωσης

του οικιστικού δικτύου αντιμετωπίσθηκε με μελέτες για την μεταφορά ή την συνένωση

ορισμένων μικρών οικισμών που βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη ή πολύ μακριά από

13

Βλ Καραδήμου Γερόλυμπου και Καρδαμίτση Αδάμη 2009 όπ π 14

Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Δήμου Πειραιώς Προμελέτη δια την πολεοδομικήν ανασυγκρότησιν της

περιοχής Πειραιώς Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ Βrsquo2 Αθήναι 1947 15

Βλ υποδείγματα στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης

φακ 59 καθώς και δακτυλογραφημένες οδηγίες στις κατά τόπους υπηρεσίες της Ανοικοδόμησης (στο ίδιο) που

αργότερα περιλήφθηκαν στην έκδοση του υπουργείου Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών

μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ 29 Αθήναι 1948 Ειδικά για το σχέδιο Χανίων βλ το

Διάγραμμα Ανασυγκροτήσεως Ιδιοκτησιών Παλαιάς Πόλεως Χανίων στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και

Ανοικοδομήσεως τχ 8-9 1949 σελ 22-23 Για την χρησιμοποίηση του αναδασμού εκτός Ελλάδος βλ

Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π 16

Bλ στο ίδιο Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π

9

συγκοινωνιακά δίκτυα Η μελέτη των ειδικών συνθηκών σε κάθε περίπτωση αποκαλύπτει ότι οι

περισσότεροι ήταν προσφυγικοί οικισμοί που είχαν γίνει βιαστικά μετά το 1922 και δεν

μπόρεσαν να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν (Παρεμπιπτόντως αξίζει τον κόπο να

σημειώσουμε ότι τα χρόνια αυτά αναπτύσσεται έντονη κριτική ορισμένων πεπραγμένων της

προσφυγικής αποκατάστασης όπως πχ η δημιουργία εξαιρετικά μικρών οικισμών που δεν

μπορούσαν να υποστηρίξουν κοινωνικές εξυπηρετήσεις σχολεία και επαρκή συγκοινωνιακή

σύνδεση με την περιφέρειά τους)

Τα σχέδια των νέων οικισμών ακολουθούν στοιχειωδώς τις αρχές του Μοντέρνου όπως

δείχνουν πολλά από αυτά που εφαρμόζονταν μέχρι το 1970 Διάφοροι τύποι κατοικιών με

δυνατότητα μελλοντικής επέκτασης χωροθετούνται με προσπάθεια εκμετάλλευσης του

καλύτερου προσανατολισμού και ενώ η τοποθέτηση του κτιρίου εντός του οικοπέδου αγνοεί

την χάραξη του οδικού δικτύου Διαμορφώνονται ευρείες ζώνες πρασίνου και

συγκεντρώνονται σε μεγάλες ελεύθερες εκτάσεις όλα τα κοινόχρηστα κτίρια και

εξυπηρετήσεις

Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται στην εγκατάσταση κοινωνικών εξυπηρετήσεων που θα

μπορούσαν να λειτουργήσουν και εκπαιδευτικά Όπως έγραφε ο διευθυντής Αρχιτεκτονικών

Μελετών του ΥπΑν γνωστός αρχιτέκτονας Κλ Κραντονέλλης laquo hellip σκοπός των Κοινωνικών

Κέντρων είναι να παρέχουν δυνατότητες για την ανάπτυξη Μορφωτικής Ψυχαγωγικής και

Κοινωνικής δράσεως στα χωριά μας πράγμα που ως σήμερα δεν ήταν εύκολο να γίνη Οι λόγοι

είναι πολλοί Στα χωριά άλλος χώρος τρόπον τινά κοινόχρηστος εκτός της ταβέρνας-καφενείου

δεν υπάρχει Εκεί αποκλείεται η συγκέντρωσις των γυναικών και κάθε άλλο παρά κατάλληλος

είναι ο χώρος για την ανάπτυξιν μορφωτικής δράσεως τόσον για τους ενήλικες όσον και για τους

νέους Το Κοινωνικό Κέντρο θα δώση στους κατοίκους ένα υγιή ψυχικώς χώρον και τα μέσα για

την ανάπτυξη που αναφέραμεraquo Οι τομείς δραστηριότητας αφορούν την μόρφωση την

αναψυχή-αθλητισμό την κοινωνική δράση-υγιεινή για την επιτυχία των οποίων το Κοινωνικό

Κέντρο παρείχε τους ακόλουθους χώρους

-Χώρο συγκεντρώσεων για διαλέξεις για κοινωνικά θέματα προβολή κινηματογραφικών

ταινιών και θεατρικές παραστάσεις

-αίθουσα για νέους

-καντίνα με μαγειρείο

-πλήρες ιατρείο

-λουτρά καθαριότητας με αποδυτήρια κλπ ως laquoπρότυπα για τα σπίτιαraquo

-εργαστήρια ξυλουργικά κλπ για να εξασκούνται οι νέοι

-γραφεία Κοινότητας

-υπόστεγα γυμναστικής

-πρότυπα κηπάρια

-φύλαξη παιδιών και οργάνωση παιχνιδιού κλπ17

Ο Κραντονέλλης συναρτά το μέγεθος του κοινωνικού κέντρου με το μέγεθος του

πληθυσμού του οικισμού (4 κατηγορίες οικισμών με 1000 2500 5000 και 10000 κατοίκους)

και υποδεικνύει με αρχιτεκτονικά σχέδια την επίλυση ενός τέτοιου συγκροτήματος Σε ότι

αφορά την πολεοδομική επίλυση και χωροθέτηση υπογραμμίζει ιδιαίτερα το παράδειγμα του

Κοινωνικού Κέντρου της Εξοχής Δράμας Το σχέδιο αυτό παρατίθεται μαζί με πλειάδα άλλων

παραδειγμάτων στις εκδόσεις του ΥπΑν που ήδη αναφέραμε18

(εικ 4-5)

Συγχρόνως πολλοί οικισμοί που είχαν υποστεί σοβαρές ή και ολοσχερείς καταστροφές

στα χρόνια της κατοχής (ολοκαυτώματα) και του εμφυλίου ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

(όπως πχ το Κομμένο της Αρτας τα Καλάβρυτα ή ο Χορτιάτης της Θεσσαλονίκης μεταξύ

άλλων) Ειδικά ο τελευταίος οφείλει το νέο του σχέδιο στον αρχιτέκτονα Λέανδρο Ζωίδη

17

Κλ Κραντονέλλης laquoΚοινωνικά Κέντραraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως τχ 5-6 1949 σελ 16-18 18

Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ

29 Αθήναι 1948

10

(1900-1964) ο οποίος στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον νεαρό τότε αρχιτέκτονα και

μετέπειτα καθηγητή του ΑΠΘ Ιωάννη Τριανταφυλλίδη (1921-2010) για τον σχεδιασμό των

τύπων κατοικίας Στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας φυλάσσονται σχεδιαστικά ντοκουμέντα

που υπογράφονται από τους δύο τεχνικούς καθώς και η συνοδευτική αλληλογραφία που

αποκαλύπτει συγχρόνως τις δυσκολίες μέσα στις οποίες αγωνίζονταν να εκτελέσουν τον έργο

τους και τις τεράστιες ελλείψεις σε στοιχειώδη πράγματα (όπως χαρτί και φωτοτυπίες)

Το σχέδιο του Χορτιάτη εφαρμόστηκε σε τρεις φάσεις και η σημερινή κατάσταση του

οικισμού επιβεβαιώνει την υλοποίηση των χαράξεων (εικ 6α και 6β) Για την εφαρμογή του

απαλλοτριώθηκε στα βορεινά του παλαιού οικισμού έκταση 108458 τμ (περίπου 11

εκταρίων) αξίας 110 εκατομμυρίων δραχμών Προτιμήθηκε η χωροθέτηση προς Βορρά επειδή

το έδαφος ήταν ομαλότερο αλλά και λόγω κακού ηλιασμού στο νότιο προς το όρος τμήμα19

Ο

διευθυντής Πολεοδομικών Μελετών Βίκτωρ Βαφειάδης εισηγείται την δημιουργία νέου

κοινωνικού ndash διοικητικού ndash οικονομικού κέντρου και την τοποθέτηση των λοιπών κτηρίων

κοινής εξυπηρετήσεως ανάμεσα στον παλιό οικισμό και το νέο τμήμα ενώ συγχρόνως

προτείνει 4 πλάτη δρόμων ανάλογα με την σημασία τους Ο κύριος οδικός άξονας έχει πλάτος

12 μέτρων και ο εσωτερικός δευτερεύων πλάτους 10 μέτρων Οι υπόλοιποι με κλίση βατή

έχουν πλάτος 8 μέτρων ενώ όσοι χαράσσονται καθέτως προς τις κλίσεις 4 μέτρα Στο νέο

οικισμό προτείνονται 3 βασικοί τύποι κατοικιών (πυρήνες) τοποθετημένοι κατά τον βέλτιστο

προσανατολισμό (όπως δείχνει και το σκαρίφημα που συνοδεύει τα σχέδια) όλοι με

δυνατότητα επέκτασης (εικ7)

Η πολιτική αυτή που διατηρήθηκε μέχρι την δεκαετία 1970 δημιούργησε γύρω στους 150

νέους οικισμούς Τρία σχέδια που υπογράφει το 1960 ο αρχιτέκτονας Α Σπανός που είχε

διατελέσει στέλεχος του υπουργείου δείχνουν την απήχηση των αρχών του Μοντέρνου (εικ

8) Θυμίζουμε ότι για όλους είχε προηγηθεί αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης ενώ

εφαρμόστηκαν διάφοροι κατασκευαστικοί πειραματισμοί20

Ταυτόχρονα μελετήθηκαν και κατασκευάσθηκαν κτίρια κοινωνικού εξοπλισμού των

οικισμών σχολεία σταθμοί υγείας κοινωνικά κέντρα κέντρα αγροτικών συνεταιρισμών

δασαρχεία και ινστιτούτα δασοκομίας Παρά τις επείγουσες διαδικασίες για την μελέτη και την

πραγματοποίηση των προγραμμάτων οι μελετητές έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον

εντοπισμό και την καταγραφή στοιχείων της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς για πρώτη φορά

στην κλίμακα ολόκληρης της χώρας21

3 Οικιστικά προγράμματα και συγκροτήματα κατοικιών Στο πλαίσιο της

ανοικοδόμησης βασικό μέλημα του υπουργείου και από τα σημαντικότερα μέρη του

προγράμματος ήταν η κατασκευή μεγάλων συγκροτημάτων κατοικίας για φτωχά στρώματα

(πολεμοπαθείς παλιούς πρόσφυγες-κατοίκους τρωγλών εργάτες) σε αστικό περιβάλλον ή στην

ύπαιθρο Οι αρχικοί πυρήνες κατοικίας -μικρές μονάδες των 25-38 τμ - είχαν μελετηθεί ώστε

να μπορούν αργότερα να επεκταθούν σε κανονικά σπίτια για τα οποία παρέχονταν και οι

αναγκαίες οδηγίες22

Παράλληλος στόχος ήταν η προσαρμογή στα κατά τόπους υπάρχοντα

υλικά και στις κατά τόπους διαφορετικές ανάγκες της αγροτικής παραγωγής -καπνά βαμβάκια

19

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ Πρακτικά Συνεδριάσεων Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως Πράξεις 473161948 και

9492191948 20

Με πειραματικό χαρακτήρα σχεδιάστηκε και κτίσθηκε μέχρι το 1949 ο μικρός οικισμός της Ροδοδάφνης στην

θέση Ακολη της Αιγιαλίας που συνοικίσθηκε από τους πληθυσμούς τεσσάρων χωριών της περιοχής που

βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη και απαίτησε την απαλλοτρίωση 2736 εκταρίων γης Βλ Ανωνύμου

laquoΡοδοδάφνηraquo στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και Ανοικοδομήσεως τχ 10-11 1949 σελ 24-25 Βλ επίσης Β

Αμπαδογιάννη και Ο Ζαβερδινού επιμ Η κατοικία στην Ελλάδα Κρατική δραστηριότης Εκδοσις Τεχνικό

Επιμελητήριο Ελλάδος Αθήνα 1975 21

Βλ την έκθεση Μυλωνά 1949 στο Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 και 2008 όπ π 22

Θυμίζουμε ότι οι πυρήνες της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων στον μεσοπόλεμο συνήθως είχαν

εμβαδόν 40 τμ

11

κλπ Στις αρχιτεκτονικές μελέτες χρησιμοποιείται ως βασικό μοντέλο οργάνωσης των κτιρίων

κατοικίας η κατά στοίχους σύνθεση η οποία εξασφαλίζει σωστό ηλιασμό διαμπερή αερισμό

και οργάνωση κατά παράλληλες συστοιχίες με κήπους και αυλές που προσφέρονται για

προσεχή επέκταση του χώρου κατοικίας

Σημαντικό μέρος του έργου του υπουργείου περιέλαβε μελέτες και εκτέλεση

πειραματικών προγραμμάτων για οικισμούς με νέα υλικά και συστήματα κατασκευής Στον

τομέα των αστικών οικισμών ο Αγιος Γεώργιος στο Κερατσίνι στέγασε 1000 οικογένειες εκ

των οποίων 460 σε νέες κατοικίες και 560 επισκευασμένες23

[εικ 9] και χρησιμοποιήθηκε ως

υπόδειγμα για πολλά αστικά προγράμματα24

Το υποδειγματικό αυτό συγκρότημα και ο

πειραματικός του χαρακτήρας παρουσιάζονται αναλυτικά στην μελέτη της Α Δανιήλ στον

παρόντα τόμο

Στην ίδια κατηγορία των οικιστικών συγκροτημάτων ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν

οι μετασκευές κτιρίων όπως πχ στρατώνων σε συγκροτήματα κατοικίας στα Δωδεκάνησα

Ειδικά στην Ρόδο και την Κώ τα στρατιωτικά κτίσματα ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

ενώ συμπληρώνονται και με κοινόχρηστες εξυπηρετήσεις ακολουθώντας τις επιταγές του

Μοντέρνου (εικ 10) Στην επεξεργασία των επί μέρους σχεδίων συμμετείχαν ομάδες

διδασκόντων και φοιτητών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ όπως πχ το συνεργείο του

Δ Πικιώνη που ετοίμασε το σχέδιο της περιοχής των στρατώνων της αεροπορίας Ρόδου στο

οποίο προορίζονταν να στεγαστούν 130-150 οικογένειες25

4 Μια ιδιαίτερη δραστηριότητα του ΥπΑν αποτελούν οι παρεμβάσεις μετά από

σεισμούς το 1948 στην Λευκάδα Χίο και Σάμο Η εμπειρία που συσσωρεύτηκε χρησίμευσε

εν μέρει στις ανοικοδομητικές προσπάθειες που έγιναν στα σεισμοπαθή Ιόνια και στον Βόλο

μετά το 1953 Ειδικότερα για την Λευκάδα ο παραδοσιακός οικισμός της οποίας υπέστη στις

αρχές του Ιουλίου 1948 σοβαρές καταστροφές όπως δείχνουν οι καταγραφές που

εκπονήθηκαν από συνεργεία του ΥπΑν (εικ 11) σχεδιάστηκε μια εκτεταμένη επέκταση της

πόλης περί τα 20 εκτάρια προς τα νοτιοδυτικά υψώματα Η έκταση απαλλοτριώθηκε αμέσως

και το σχέδιο το οποίο χαράχθηκε και εφαρμόστηκε επακριβώς όπως δείχνουν σημερινές

αεροφωτογραφίες έχει σαφή χαρακτηριστικά του Μοντέρνου Ενδιαφέρουσα είναι η

επισήμανση των εισηγητών του laquoΣτην επέκταση του οικισμού έγινε προσπάθεια να κρατηθεί ο

ρυθμός και η μορφή της παλαιάς πόλεως με οικοδόμηση επίσης σε στοίχουςraquo

23 C A Doxiadis Experimental settlement of Saint George Keratsini ndash Pireaus No C1 Series of publicatiοns of

the Ministry of Reconstruction Athens 1947 Για τον προσεγμένο σχεδιασμό του οικισμού και την ιδιαίτερη

ατμόσφαιρα που επικρατεί έχουν γραφεί εγκωμιαστικά άρθρα σε εφημερίδες της εποχής

24 Εχει αναφερθεί κατασκευή 7 πειραματικών οικισμών σε ιδιαίτερα πληγείσες πόλεις (Πειραιάς Κέρκυρα

Ηράκλειο Χανιά Ρέθυμνο Ιεράπετρα) με σύνολο 4000 κατοικίες

25 Για την Κω βλ ΑΝΑ-ΜΜ Αρχείο Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως συνεδρίασις 131721948 πράξις 151 Για

την Ρόδο βλ ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 95291947 πράξις 575 Σύμφωνα με την εισήγηση του Βίκτορα

Βαφειάδη laquohellip το συνεργείο των σπουδαστών υπό την καθοδήγησιν του τεχνικού συμβούλου κΠικιώνη εξεπόνησε το

σχέδιον διαρρυθμίσεως της περιοχής των στρατώνων Ρόδου οι οποίοι θα μετατραπούν εις λαϊκάς κατοικίας Εις το

μελετώμενον υπό της διευθύνσεώς μας νέον σχέδιον της πόλεως Ρόδου προεβλέπετο αναμόρφωσις της όλης

περιοχής δια της κατασκευής κατοικιών και μορφώσεώς της ως νέας γειτονιάς δια της κατασκευής κοινωνικών και

οικονομικών κέντρων και εγκαταστάσεως νέων κατοίκων οι οποίοι θα προέλθουν από την εντός των τειχών πόλιν η

οποία δέον να αποσυμφορηθή Η θέσις των στρατώνων συμπίπτει να είναι εντός της ως άνω αναμορφούμενης

περιοχής Το σχέδιον έχει εκπονηθή βάσει της υφισταμένης καταστάσεως και έχει επιτευχθή να δοθή ο τοπικός

χαρακτήρ των υφισταμένων οικισμών της Δωδεκανήσου Η εν γένει μορφή του οικισμού όπως παρουσιάζεται εις την

από της οδού όψιν είναι πολύ καλή Το Συμβούλιον Ανοικοδομήσεως εγκρίνει κατrsquoαρχήν το σχέδιο και ζητεί να

γίνουν συμπληρωματικαί τοπογραφήσεις της γύρω περιοχής και σύνδεσίς της με τα υφιστάμενα τοπογραφικά σχέδια

Ρόδουraquo Βλ επίσης Η Ανοικοδόμησις της Δωδεκανήσου έκδοσις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως σειρά Γrsquo 2

Αθήναι 1948

12

Η διαδικασία του σχεδιασμού της σεισμόπληκτης πόλης περιγράφεται στα έγγραφα του

ΥπΑν26

Λίγες μέρες μετά τον σεισμό αποτυπώνεται η περιοχή που προτείνεται για την

επέκταση της πόλης και ξεκινούν οι διαδικασίες για την απαλλοτρίωση Εν αναμονή της

αποτύπωσης της παλιάς πόλης οι μελετητές του ΥπΑν είναι υποχρεωμένοι να καθορίσουν το

οδικό δίκτυο και το κέντρο της νέας περιοχής με βάση μια αεροφωτογραφία Η νέα θέση

βρίσκεται ψηλότερα από την παλιά (υψόμ + 10 μ) και έτσι δεν κινδυνεύει από κύμα το

έδαφος είναι σταθερότερο (έναντι σαθρού και υγρού της παλιάς πόλης) και η εγκατάσταση

δικτύου αποχέτευσης καθίσταται ευκολότερη

Ένας άξονας κεντρικός συνδέει την πλατεία με το Γυμναστήριο Οι κατοικίες πλην του

κεντρικού άξονα εξυπηρετούνται με πεζοδρόμους όπου εν ανάγκη μπορούν να κυκλοφορήσουν

και αυτοκίνητα Στην επέκταση προβλέπονται αγορά και καταστήματα στην πλατεία

ανέγερση παιδικού σταθμού και σχολείου στο πέρα άκρο της νέας συνοικίας σε θέση πιο

υγιεινή και σε επαφή με το πράσινο κοινόχρηστοι παιδικοί κήποι αθλητικοί χώροι και

γυμναστήριο

Οι στοίχοι της κατοικίας ορίζονται laquoμε βάση την κατεύθυνση των σεισμώνraquo που

συμπίπτει με τον καλύτερο προσανατολισμό (Α-Δ) ομοίως και οι περισσότεροι στοίχοι όταν

δεν έρχονται σε σύγκρουση με ειδικές ανάγκες προσανατολισμού

Κατασκευάζονται 179 κατοικίες του ενός δωματίου που μπορούν να επεκταθούν μέχρι 4

δωμάτια και 55 κατοικίες 2 δωματίων με δυνατότητα να αποκτήσουν μελλοντικά μέχρι 6

δωμάτια Ολα τα σπίτια διαθέτουν wc με douche και κουζίνα πλήρη

Το νέο σχέδιο της πόλης εγκρίθηκε και τέθηκε σε εφαρμογή δύο μόνο μήνες μετά το

σεισμό Οι χαράξεις της περιοχής της επέκτασης όπως διακρίνονται σε σημερινές

αεροφωτογραφίες ακολουθούν με ακρίβεια το σχέδιο Ο κεντρικός άξονας είναι σήμερα μια

ευρύχωρη αστική αρτηρία με κεντρική νησίδα πρασίνου Η συνοικία έχει ανοικοδομηθεί με

πολυκατοικίες και ελάχιστα από τα ταπεινά κτίσματα που έγιναν μετά από τον σεισμό

παραμένουν στη θέση τους Παρά την γνώριμη εικόνα της ελληνικής πολυκατοικιούπολης οι

μοντέρνες πολεοδομικές χαράξεις που επιβίωσαν παρέχουν ελεύθερο χώρο και πράσινο σε

αντίθεση με άλλες νεώτερες συνοικίες της Λευκάδας

5 Ένα ακόμη επίπεδο παρεμβάσεων του ΥπΑν αφορά τον αστικό σχεδιασμό περιοχών

με δημόσιους χώρους όπως του παραθαλάσσιου μετώπου του Αλίμου-Καλαμακίου ή του

ανατολικού lsquoρήγματοςrsquo της Θεσσαλονίκης

Αξιοσημείωτη είναι η μελέτη του παραθαλασσίου μετώπου του Καλαμακίου αν και δεν

έχουν βρεθεί προς το παρόν σχέδια Όπως περιγράφεται στις αποφάσεις του Συμβουλίου

Ανοικοδομήσεως27

στην παράλια λεωφόρο από το ρεύμα Πικροδάφνης μέχρις τον Αλιμο

προτείνονται τέσσερα κέντρα αναψυχής (ιδιωτικού χαρακτήρα) και ένα κέντρο ναυτικού

αθλητισμού Αν και εναντίον της μελέτης του Υπουργείου κατατέθηκαν ενστάσεις 13 φορέων

και προσώπων (που πρότειναν πολύ μεγαλύτερη εκμετάλλευση του χώρου) αυτές

απορρίφθηκαν για λόγους lsquoκοινού συμφέροντοςrsquo που περιλάμβαναν laquoτην απελευθέρωση της

θέας την κοινή χρήση της παραλίας και την ελεύθερη προσπέλαση των λουομένων και επίσης

την αρχιτεκτονική παρέμβαση στον κοινόχρηστο χώρο για λόγους αισθητικήςraquo

26

Βλ Ανωνύμου laquoΤο νέο σχέδιο της Λευκάδοςraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως 8-91949 σελ 17-21

Βλ επίσης ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 51671948 πράξις 581 απόφαση για ανάληψη εκτελέσεως

σημαντικού προγράμματος για την Λευκάδα μετάβαση αρχιτεκτόνων ΝΛαλακάκι και ΒΒαφειάδη επί τόπου

Συνεδρίασις 531371948 πράξις 645 αποφάσεις και προγραμματισμός δραστηριότητας του ΥπΑν Συνεδρίασις

5830748 πράξις 728 αποφάσεις περιγραφή και χαρακτηριστικά σχεδίου από Β Βαφειάδη Συνεδρ 6627848

πράξις 847 έγκριση του συνολικού σχεδίου Συνεδρ 467749 πράξις 587 έγκριση τροποποίησης του σχεδίου

Λευκάδας με 50 τροποποιήσεις που προσαρμόζουν το νέο σχέδιο της παλαιάς πόλης στην υπάρχουσα κατάσταση

στενεύοντας δρόμους και δημόσιους χώρους ώστε να σωθούν κτίρια που δεν επλήγησαν από τον σεισμό

27

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρ 72 17111949 πράξις 1069

13

Οι αρχιτεκτονικοί όροι που εξασφαλίζουν τις τρεις αυτές συνθήκες ορίζονται ως εξής

laquoΗ αισθητική αρχή της οπτικής αποκρύψεως κατά γενικό κανόνα των παράκτιων κτισμάτων

είναι αμφιβόλου εγκυρότητας Κτίσματα ων η αρχιτεκτονική θα ηδύνατο κατrsquoαρχάς ως εν τη

προκειμένη περιπτώσει να εναρμονίζεται πλήρως προς το τοπίο και να εξαίρει αυτό θα ήσαν

απολύτως αποδεκτά Έπεται επομένως ότι

Ως προς τον περιορισμόν του ύψους δέον να κρατήσουν ελαστικότεροι περιορισμοί και

τοιούτοι είναι οι διατυπούμενοι κατωτέρω (προτείνεται max 3μ ύψος και οι βοηθητικοί χώροι

υπόγειοι)

Ως προς την αρχιτεκτονική δέον τα κτίσματα ταύτα να είναι ελαφρά απέριττα ταπεινά

laquoφιλοκαλούντα μετ΄ευτελείαςraquo και αποφεύγοντα τους συμβατικούς και εφήμερους συρμούς και

τους επιδεικτικούς φορμαλισμούς Αν ως αλήθεια κατασκευής ως μάζα ως περίγραμμα ως

σύνθεσις των επί μέρους εις μίαν όλων ενότητα ως πνεύμα τέλος είναι τοιαύτα ώστε να

εναρμονίζονται προς το φυσικόν και ψυχικόν κλίμα της Ελλάδος αντί να επιζητείται η πλήρης

απόκρυψις των θα ήτο αντιθέτως επιβαλλόμενη η ρυθμική κατά διαστήματα παρουσία των

Εκ των σκέψεων αυτών αίτινες θα αποτελέσουν την βάσιν της προβλεπομένης αισθητικής

κρίσεως υπαγορεύθησαν οι προτεινόμενοι περιορισμοίraquo

Όπως φαίνεται λοιπόν στην πενταετία 1946-1950 αναδύεται μια ελληνική εκδοχή

πολεοδομίας με στοιχεία Μοντέρνου με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

-Η απόλυτη έλλειψη χρημάτων υλικών κλπ οδηγεί στην επιλογή μιας αρχιτεκτονικής

μορφής της ανάγκης και του ελάσσονος με απλές κατασκευαστικές αρχές απέριττη

ογκοπλασία και στοιχειώδεις ευρύτερες διαμορφώσεις (βλ συγκρότημα κατοικιών στις Μηλιές

εικ 12)

-Σε όλα τα επίπεδα σχεδιασμού διαπιστώνεται μια συστηματική εκμετάλλευση των

στοιχείων του προσανατολισμού των κλίσεων της υγιεινής του αερισμού των τοπικών

υλικών

-Αν και στοιχειώδεις αρχιτεκτονικά οι κατόψεις επιδεικνύουν προσεκτικές αναζητήσεις

για την λειτουργικότητά τους με βέλτιστες εσωτερικές διευθετήσεις Παράλληλα επιτυγχάνεται

η τυποποίηση των κατόψεων και η ορθολογική δυνατότητα επέκτασης των αρχικών πυρήνων

-Σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού τα νέα οικιστικά συγκροτήματα εξοπλίζονται με

κοινωνικές εξυπηρετήσεις και υποδομές όπως αναλογούν στις αντίστοιχες πληθυσμιακές

κατηγορίες

-Με σαφήνεια διακρίνεται η οργάνωση του χώρου κατά Ζώνες Χρήσεων

Καθώς οι περισσότεροι νέοι αρχιτέκτονες της εποχής πέρασαν για λιγότερο ή

περισσότερο χρόνο από τις υπηρεσίες της ανοικοδόμησης ενώ έγινε προσπάθεια να

κινητοποιηθούν και οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής του ΕΜΠ για να συνδράμουν στην

προσπάθεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμπειρία της Ανοικοδόμησης λειτούργησε σαν

ένα μεγάλο σχολείο για τα χρόνια μετά το 1950

Η επιτυχία και η λειτουργικότητα των αστικών χώρων θα εξαρτώνταν εν πολλοίς από την

διορατικότητα των πολεοδόμων και από την δυνατότητα του Υπουργείου να παρακολουθεί

συστηματικά τις εξελίξεις παρεμβαίνοντας διορθωτικά και διαφοροποιώντας όπου χρειαζόταν

τα προγράμματα της Ανοικοδόμησης μέσα στα επόμενα χρόνια28

Η ευκαιρία αυτή δεν δόθηκε ποτέ στους πολεοδόμους του ΥπΑν Το 1950 με μια

ξαφνική απόφαση το ΥπΑν καταργείται και οι συγκεντρωμένες αρμοδιότητές του μοιράζονται

σε διάφορα υπουργεία Ο κεντρικός ρόλος του κράτους περιορίζεται σε επιτελικές

28

Τον ρόλο των πολεοδόμων είχε εξ άλλου προδιαγράψει εγκαίρως ένα έγγραφο του ΥπΑν στο Ιστορικό Αρχείο

Μακεδονίας (βλ Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης φακ 59 έγγραφο 1081946 περί του

σκοπού και των καθηκόντων του αρχιτέκτονος-πολεοδόμου) Στην ικανότητά τους να προνοούν σωστά για το

μέλλον είχε επενδύσει πολύ η προσπάθεια των υπευθύνων της Ανοικοδόμησης

14

κατευθύνσεις-παρεμβάσεις η ανοικοδόμηση της χώρας ανατίθεται στο ιδιωτικό κεφάλαιο και

η υποχρέωση για την κοινωνική παροχή της κατοικίας laquoπεριμαζεύεταιraquo στον Νόμο 16671951

περί λαϊκής κατοικίας που η εφαρμογή του ανατίθεται στο Υπουργείο Κοινωνικής Αντιλήψεως

Αν και το περιεχόμενο του νόμου αντανακλά την συρρίκνωση των απόψεων για την οργάνωση

του χώρου και περιορίζεται αποκλειστικά στην ανοικοδόμηση κατοικίας για φτωχά και

εργατικά στρώματα εξακολουθεί να εμφορείται από την ιδεολογία του Μοντέρνου και να

υποστηρίζεται από τους τεχνικούς που τον αξιολογούν θετικά29

Αλλά ούτε αυτός ο νόμος

έμελλε να τεθεί σε εφαρμογή καθώς υποκαταστάθηκε από τα προγράμματα του ΑΟΕΚ για

την εργατική κατοικία και του Υπουργείου Προνοίας για τους παραπηγματούχους που αν και

ακολούθησαν επί πολλά χρόνια τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος απετέλεσαν ένα έλασσον

στοιχείο του χώρου της ελληνικής πόλης

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Εικ 1 Σχέδιο Ιερισσού 1934 (Λιλιμπάκη 2004 όπ π)

Εικ 2 Πολεοδομικό σχέδιο Πειραιά 1947 (ΔΤΥΔ Πειραιά 1947 όπ π)

Εικ 3 Χανιά οικόπεδα πριν και μετά από τον αναδασμό 1949 ( Δελτίον Ανοικ 8-91949 όπ π)

Εικ 4 Κτιριολογικό πρόγραμμα κοινωνικού κέντρου (Κραντονέλλης 1949 όπ π)

Εικ 5 Χωροθέτηση Κοινωνικού κέντρου Εξοχή Δράμας (Βαφειάδης 1948 όπ π)

Εικ 6 Επέκταση και ανασχεδιασμός του οικισμού Χορτιάτης Arsquo και Βrsquo φάσεις σχέδιο Λ Ζωίδη

1947 (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 7 Πυρήνες κατοικίας Σημερινή κατάσταση (φωτογρ συγγραφέως) και σκαρίφημα

χωροθέτησης (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 8 3 πολεοδομικά σχέδια Αχ Σπανού 1960 (Αμπαδογιάννη Ζαβερδινού 1975 όπ π)

Εικ 9 Οικισμός στο Κερατσίνι και οργάνωση κατά στοίχους (Doxiadis 1947 όπ π και Βαφειάδης

1948 όπ π)

Εικ 10 Συγκροτήματα κατοικίας στους παλιούς στρατώνες Κως και Ρόδος 1948 (Ανοικοδόμησις

Δωδεκανήσου 1948 όπ π)

Εικ 11 Η Λευκάδα πριν και μετά από τον σεισμό (Νέο σχέδιο Λευκάδος 1949 όπ π)

Eικ 12 Οικισμός στις Μηλιές 1950 (ιδιωτ συλλογή)

29

Βλ εισήγηση Αχιλλέα Σπανού στα Πρακτικά βrsquo Πανελληνίου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1962

Τεχνικά Χρονικά 2481962 έκτακτη έκδοσις ΤΕΕ σελ 45 Ο Σπανός αναφέρει ότι από το 1945 μέχρι το 1953

κατασκευάστηκαν 125000 κατοικίες

7

Οι προτάσεις τους ενσωματώνοντας στοιχεία από τις ευρωπαϊκές προβληματικές

μπορούν να ενταχθούν σ ένα τρίπτυχο

1 Ένας ενιαίος συγκεντρωτικός και ανεξάρτητος φορέας με όλες τις εξουσίες θα

αναλάβει το έργο

2 Το πεδίο ανάπτυξης των προγραμμάτων και των σχεδίων θα είναι ολόκληρη η

επικράτεια

3 Ο στόχος δεν είναι να επανέλθει η χώρα στην προπολεμική κατάσταση αλλά να

προωθηθεί η ευρύτερη δυνατή αναδιάρθρωση και ανασύνταξη του οικιστικού πλέγματος και

της χωροταξικής οργάνωσης ενώ θα ανασχεδιασθούν ορθολογικά και λειτουργικά οι

υπάρχουσες πόλεις και οικισμοί (στο πλαίσιο πάντα της χορηγούμενης lsquoβοήθειαςrsquo)

Παράλληλα δύο νόμοι εμπνευσμένοι από την εμπειρία της προσφυγικής αποκατάστασης

αλλά κυρίως από την νεώτερη ευρωπαϊκή πρακτική εξόπλισαν το Υφυπουργείο

Ανοικοδόμησης με την αναγκαία εξουσία για να δράσει γρήγορα και αποφασιστικά Πρόκειται

για το ΝΔ 96 περί εκτελέσεως των έργων ανοικοδομήσεως της Χώρας και για το κατά λίγους

μήνες μεταγενέστερο ΝΔ 145 περί αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και επιτάξεων δια την

ανοικοδόμησιν της Χώρας11

Με το πρώτο διάταγμα το Υφυπουργείο (στο εξής ΥπΑν) καθίσταται αποκλειστικά

υπεύθυνο για το σύνολο των απαιτουμένων σχεδίων και έργων ενώ εισάγεται μια πλήρως

καθετοποιημένη διαδικασία οργάνωσης και ελέγχου της παραγωγής του χώρου Συστήνονται

δύο συμβούλια αποτελούμενα από ανώτερους υπηρεσιακούς παράγοντες και τεχνικούς Το

Συμβούλιο Προγράμματος Ανοικοδομήσεως (ΣΠΑ) συντάσσει το πρόγραμμα των έργων12

Το

δεύτερο Συμβούλιο Εκτελέσεως Προγράμματος Ανοικοδομήσεως (ΣΕΠΑ) είναι

επιφορτισμένο με όλα τα θέματα εκτέλεσης (αναθέσεων εφαρμογής κλπ) των αποφάσεων του

πρώτου Το ΥπΑν ήταν σε θέση να κινητοποιήσει πολυάριθμο τεχνικό δυναμικό μεταξύ των

οποίων και πολλούς γνωστούς αρχιτέκτονες καθώς μπορούσε να προσλαμβάνει πρόσκαιρο

τεχνικό προσωπικό πάσης φύσεως για την εκτέλεση των έργων (με ετήσιες το πολύ συμβάσεις

και δαπάνη μισθών έως 5 του συνολικού προϋπολογισμού) Είχε παράλληλα την δυνατότητα

να αναθέτει σε ειδικές επιτροπές την εκπόνηση πολεοδομικών σχεδίων οικισμών μέχρι 5000

κατοίκων

Το δεύτερο διάταγμα εισήγαγε την αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης για τα νέα έργα

διευκολύνοντας ουσιαστικά τον ολοκληρωμένο ανασχεδιασμό περιοχών και οικισμών

Θέσπιζε προκειμένου για την αποκατάσταση των καταστροφών του πολέμου (αλλά και

θεομηνιών) την αναγκαστική απαλλοτρίωση υπέρ του Δημοσίου οικοπέδων ή οικοδομών

εντός ή εκτός οικισμών κλπ με στόχο

α να δημιουργηθούν νέοι οικισμοί

β να ανεγερθούν νέα συγκροτήματα κατοικιών

γ να διευρυνθούν οδοί και κοινόχρηστοι χώροι σε κάθε οικισμό

δ να εκτελεστούν κοινωφελή έργα

ε να εγκατασταθούν δημόσιες υπηρεσίες

στ να βελτιωθούν τα σχήματα και μεγέθη οικοπέδων

Ιδιαίτερα αποτελεσματικό όπλο για την δραστηριότητα του υπουργείου αποτελούσε το

άρθρο 2 που όριζε ότι για να διενεργηθεί η απαλλοτρίωση αρκούσε η έγκριση του νέου

σχεδίου ή της τροποποίησης του υπάρχοντος (προκειμένου για γη εντός σχεδίου) ή και μόνον

η απόφαση των συμβουλίων του ΝΔ 96

Την φορολογία αυτή που προέρχεται από την γερμανική και την βιεννέζικη εμπειρία ζητούν όλοι οι τεχνικοί

ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων Βλ Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 όπ π σελ 55-78 11

ΝΔ 96 περί εκτελέσεως των έργων ανοικοδομήσεως της Χώρας ΦΕΚ (Α) 154 1151946 και ΝΔ 145 περί

αναγκαστικών απαλλοτριώσεων και επιτάξεων δια την ανοικοδόμησιν της Χώρας ΦΕΚ (Α) 3053091946 12

Ο Κ Δοξιαδης υπήρξε ο πρώτος υφυπουργός Ανοικοδομήσεως

8

Βάσει των νόμων αυτών το ΥπΑν αναλάμβανε συνολικά την διαδικασία εκπόνησης

πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών χωρίς να επιτρέπει τοπικές παρεμβάσεις

αντιρρήσεις κλπ Συγχρόνως οι νόμοι που ίσχυαν μόνο για μια 5ετία απλοποιούσαν και

επιτάχυναν τις διαδικασίες απαλλοτρίωσης που με την κανονική νομοθεσία ήταν (και είναι)

εξαιρετικά χρονοβόρες Ετσι για όλους τους τύπους των επεμβάσεων (βλ πιο πάνω όπως

περιγράφονται με τα στοιχεία α- στrsquo) αρκούσε η απόφαση για απαλλοτρίωση των αρμοδίων

επιτροπών του ΥπΑν και η απόκτηση της αναγκαίας γης γινόταν αμέσως Η αποζημίωση

μπορούσε να καταβάλλεται στον ιδιοκτήτη έως και ένα χρόνο αργότερα

Αναδιφώντας στις αποφάσεις του Συμβουλίου Ανοικοδόμησης εντυπωσιάζει ο τεράστιος

αριθμός των εκτάσεων που απαλλοτριώθηκαν για να εφαρμοστούν τα προγράμματα της

Ανοικοδόμησης

Η δραστηριότητα του φορέα της ανοικοδόμησης καλύπτει ένα μεγάλο φάσμα έργων σε

διαφορετικές κλίμακες13

Στη συνέχεια θα γίνει μια σύντομη αναφορά σε πέντε κατηγορίες

παρεμβάσεων

1 Η πολεοδομική αναδιοργάνωση των μεγαλύτερων οικισμών κινήθηκε σε πολλά

επίπεδα Εκπονήθηκαν περί τα 250 σχέδια ορισμένα από τα οποία είχαν ως στόχο την

αποκατάσταση και βελτίωση βομβαρδισμένων περιοχών (όπως πχ τα σχέδια Χανίων

Θεσσαλονίκης Πειραιά Λάρισας Ηρακλείου Βόλου Ρόδου Κέρκυρας κλπ)

Στο παράδειγμα του Πειραιά αναδεικνύεται αμέσως η έγνοια να χωρισθεί η πόλη σε

λειτουργικές ζώνες που θα εξυπηρετούνται από ένα δίκτυο δρόμων με ιεραρχημένη σημασία

και θα διαθέτουν ορθολογικά σχεδιασμένα οικοδομικά τετράγωνα14

(εικ 2)

Παράλληλα εκπονήθηκαν ολοκληρωμένα σχέδια για μεσαίες πόλεις (Βέροια Εδεσσα

Κατερίνη Πύργο κλπ καθώς και για μικρότερους οικισμούς (πχ Σταυρός Καλλικράτεια

Γιαννιτσά Τρίγλια κλπ) που ρύθμιζαν την ανοικοδόμηση και την μελλοντική ανάπτυξή τους

Τα σχέδια αυτά συχνότατα προωθούσαν την αναδιάρθρωση της ιδιοκτησίας της γης με το

σύστημα του αστικού αναδασμού ο οποίος όπως γνωρίζουμε χρησιμοποιήθηκε συστηματικά

στις ευρωπαϊκές πόλεις15

Στην πραγματικότητα ο αστικός αναδασμός προσέκρουσε σε

σοβαρότατες αντιδράσεις των ιδιοκτητών και εφαρμόσθηκε περιστασιακά Χαρακτηριστική εν

προκειμένω η διαμαρτυρία των κατοίκων του Καρπενησίου laquoΜας προτείνονται μεγαλοπρεπείς

λεωφόροι και ο εξαμερικανισμός της πόλεωςhellip Οι υπάλληλοι μας απαντούν ότι προνοούν δια

τους μετά εκατόν έτη απογόνους μαςraquo laquoΕπετσοκόπησαν ανηλεώς τα οικόπεδά μας ενώ

ορισμένοι τυχεροί είδαν διπλασιαζόμενα και τριπλασιαζόμενα τα δικά των δια της μεθόδου του

αναδασμού και των προσκυρώσεωνraquo16

(εικ 3)

2 Σχέδια νέων οικισμών και επεκτάσεων Το σημαντικό ζήτημα της αναδιοργάνωσης

του οικιστικού δικτύου αντιμετωπίσθηκε με μελέτες για την μεταφορά ή την συνένωση

ορισμένων μικρών οικισμών που βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη ή πολύ μακριά από

13

Βλ Καραδήμου Γερόλυμπου και Καρδαμίτση Αδάμη 2009 όπ π 14

Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Δήμου Πειραιώς Προμελέτη δια την πολεοδομικήν ανασυγκρότησιν της

περιοχής Πειραιώς Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ Βrsquo2 Αθήναι 1947 15

Βλ υποδείγματα στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης

φακ 59 καθώς και δακτυλογραφημένες οδηγίες στις κατά τόπους υπηρεσίες της Ανοικοδόμησης (στο ίδιο) που

αργότερα περιλήφθηκαν στην έκδοση του υπουργείου Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών

μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ 29 Αθήναι 1948 Ειδικά για το σχέδιο Χανίων βλ το

Διάγραμμα Ανασυγκροτήσεως Ιδιοκτησιών Παλαιάς Πόλεως Χανίων στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και

Ανοικοδομήσεως τχ 8-9 1949 σελ 22-23 Για την χρησιμοποίηση του αναδασμού εκτός Ελλάδος βλ

Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π 16

Bλ στο ίδιο Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π

9

συγκοινωνιακά δίκτυα Η μελέτη των ειδικών συνθηκών σε κάθε περίπτωση αποκαλύπτει ότι οι

περισσότεροι ήταν προσφυγικοί οικισμοί που είχαν γίνει βιαστικά μετά το 1922 και δεν

μπόρεσαν να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν (Παρεμπιπτόντως αξίζει τον κόπο να

σημειώσουμε ότι τα χρόνια αυτά αναπτύσσεται έντονη κριτική ορισμένων πεπραγμένων της

προσφυγικής αποκατάστασης όπως πχ η δημιουργία εξαιρετικά μικρών οικισμών που δεν

μπορούσαν να υποστηρίξουν κοινωνικές εξυπηρετήσεις σχολεία και επαρκή συγκοινωνιακή

σύνδεση με την περιφέρειά τους)

Τα σχέδια των νέων οικισμών ακολουθούν στοιχειωδώς τις αρχές του Μοντέρνου όπως

δείχνουν πολλά από αυτά που εφαρμόζονταν μέχρι το 1970 Διάφοροι τύποι κατοικιών με

δυνατότητα μελλοντικής επέκτασης χωροθετούνται με προσπάθεια εκμετάλλευσης του

καλύτερου προσανατολισμού και ενώ η τοποθέτηση του κτιρίου εντός του οικοπέδου αγνοεί

την χάραξη του οδικού δικτύου Διαμορφώνονται ευρείες ζώνες πρασίνου και

συγκεντρώνονται σε μεγάλες ελεύθερες εκτάσεις όλα τα κοινόχρηστα κτίρια και

εξυπηρετήσεις

Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται στην εγκατάσταση κοινωνικών εξυπηρετήσεων που θα

μπορούσαν να λειτουργήσουν και εκπαιδευτικά Όπως έγραφε ο διευθυντής Αρχιτεκτονικών

Μελετών του ΥπΑν γνωστός αρχιτέκτονας Κλ Κραντονέλλης laquo hellip σκοπός των Κοινωνικών

Κέντρων είναι να παρέχουν δυνατότητες για την ανάπτυξη Μορφωτικής Ψυχαγωγικής και

Κοινωνικής δράσεως στα χωριά μας πράγμα που ως σήμερα δεν ήταν εύκολο να γίνη Οι λόγοι

είναι πολλοί Στα χωριά άλλος χώρος τρόπον τινά κοινόχρηστος εκτός της ταβέρνας-καφενείου

δεν υπάρχει Εκεί αποκλείεται η συγκέντρωσις των γυναικών και κάθε άλλο παρά κατάλληλος

είναι ο χώρος για την ανάπτυξιν μορφωτικής δράσεως τόσον για τους ενήλικες όσον και για τους

νέους Το Κοινωνικό Κέντρο θα δώση στους κατοίκους ένα υγιή ψυχικώς χώρον και τα μέσα για

την ανάπτυξη που αναφέραμεraquo Οι τομείς δραστηριότητας αφορούν την μόρφωση την

αναψυχή-αθλητισμό την κοινωνική δράση-υγιεινή για την επιτυχία των οποίων το Κοινωνικό

Κέντρο παρείχε τους ακόλουθους χώρους

-Χώρο συγκεντρώσεων για διαλέξεις για κοινωνικά θέματα προβολή κινηματογραφικών

ταινιών και θεατρικές παραστάσεις

-αίθουσα για νέους

-καντίνα με μαγειρείο

-πλήρες ιατρείο

-λουτρά καθαριότητας με αποδυτήρια κλπ ως laquoπρότυπα για τα σπίτιαraquo

-εργαστήρια ξυλουργικά κλπ για να εξασκούνται οι νέοι

-γραφεία Κοινότητας

-υπόστεγα γυμναστικής

-πρότυπα κηπάρια

-φύλαξη παιδιών και οργάνωση παιχνιδιού κλπ17

Ο Κραντονέλλης συναρτά το μέγεθος του κοινωνικού κέντρου με το μέγεθος του

πληθυσμού του οικισμού (4 κατηγορίες οικισμών με 1000 2500 5000 και 10000 κατοίκους)

και υποδεικνύει με αρχιτεκτονικά σχέδια την επίλυση ενός τέτοιου συγκροτήματος Σε ότι

αφορά την πολεοδομική επίλυση και χωροθέτηση υπογραμμίζει ιδιαίτερα το παράδειγμα του

Κοινωνικού Κέντρου της Εξοχής Δράμας Το σχέδιο αυτό παρατίθεται μαζί με πλειάδα άλλων

παραδειγμάτων στις εκδόσεις του ΥπΑν που ήδη αναφέραμε18

(εικ 4-5)

Συγχρόνως πολλοί οικισμοί που είχαν υποστεί σοβαρές ή και ολοσχερείς καταστροφές

στα χρόνια της κατοχής (ολοκαυτώματα) και του εμφυλίου ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

(όπως πχ το Κομμένο της Αρτας τα Καλάβρυτα ή ο Χορτιάτης της Θεσσαλονίκης μεταξύ

άλλων) Ειδικά ο τελευταίος οφείλει το νέο του σχέδιο στον αρχιτέκτονα Λέανδρο Ζωίδη

17

Κλ Κραντονέλλης laquoΚοινωνικά Κέντραraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως τχ 5-6 1949 σελ 16-18 18

Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ

29 Αθήναι 1948

10

(1900-1964) ο οποίος στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον νεαρό τότε αρχιτέκτονα και

μετέπειτα καθηγητή του ΑΠΘ Ιωάννη Τριανταφυλλίδη (1921-2010) για τον σχεδιασμό των

τύπων κατοικίας Στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας φυλάσσονται σχεδιαστικά ντοκουμέντα

που υπογράφονται από τους δύο τεχνικούς καθώς και η συνοδευτική αλληλογραφία που

αποκαλύπτει συγχρόνως τις δυσκολίες μέσα στις οποίες αγωνίζονταν να εκτελέσουν τον έργο

τους και τις τεράστιες ελλείψεις σε στοιχειώδη πράγματα (όπως χαρτί και φωτοτυπίες)

Το σχέδιο του Χορτιάτη εφαρμόστηκε σε τρεις φάσεις και η σημερινή κατάσταση του

οικισμού επιβεβαιώνει την υλοποίηση των χαράξεων (εικ 6α και 6β) Για την εφαρμογή του

απαλλοτριώθηκε στα βορεινά του παλαιού οικισμού έκταση 108458 τμ (περίπου 11

εκταρίων) αξίας 110 εκατομμυρίων δραχμών Προτιμήθηκε η χωροθέτηση προς Βορρά επειδή

το έδαφος ήταν ομαλότερο αλλά και λόγω κακού ηλιασμού στο νότιο προς το όρος τμήμα19

Ο

διευθυντής Πολεοδομικών Μελετών Βίκτωρ Βαφειάδης εισηγείται την δημιουργία νέου

κοινωνικού ndash διοικητικού ndash οικονομικού κέντρου και την τοποθέτηση των λοιπών κτηρίων

κοινής εξυπηρετήσεως ανάμεσα στον παλιό οικισμό και το νέο τμήμα ενώ συγχρόνως

προτείνει 4 πλάτη δρόμων ανάλογα με την σημασία τους Ο κύριος οδικός άξονας έχει πλάτος

12 μέτρων και ο εσωτερικός δευτερεύων πλάτους 10 μέτρων Οι υπόλοιποι με κλίση βατή

έχουν πλάτος 8 μέτρων ενώ όσοι χαράσσονται καθέτως προς τις κλίσεις 4 μέτρα Στο νέο

οικισμό προτείνονται 3 βασικοί τύποι κατοικιών (πυρήνες) τοποθετημένοι κατά τον βέλτιστο

προσανατολισμό (όπως δείχνει και το σκαρίφημα που συνοδεύει τα σχέδια) όλοι με

δυνατότητα επέκτασης (εικ7)

Η πολιτική αυτή που διατηρήθηκε μέχρι την δεκαετία 1970 δημιούργησε γύρω στους 150

νέους οικισμούς Τρία σχέδια που υπογράφει το 1960 ο αρχιτέκτονας Α Σπανός που είχε

διατελέσει στέλεχος του υπουργείου δείχνουν την απήχηση των αρχών του Μοντέρνου (εικ

8) Θυμίζουμε ότι για όλους είχε προηγηθεί αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης ενώ

εφαρμόστηκαν διάφοροι κατασκευαστικοί πειραματισμοί20

Ταυτόχρονα μελετήθηκαν και κατασκευάσθηκαν κτίρια κοινωνικού εξοπλισμού των

οικισμών σχολεία σταθμοί υγείας κοινωνικά κέντρα κέντρα αγροτικών συνεταιρισμών

δασαρχεία και ινστιτούτα δασοκομίας Παρά τις επείγουσες διαδικασίες για την μελέτη και την

πραγματοποίηση των προγραμμάτων οι μελετητές έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον

εντοπισμό και την καταγραφή στοιχείων της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς για πρώτη φορά

στην κλίμακα ολόκληρης της χώρας21

3 Οικιστικά προγράμματα και συγκροτήματα κατοικιών Στο πλαίσιο της

ανοικοδόμησης βασικό μέλημα του υπουργείου και από τα σημαντικότερα μέρη του

προγράμματος ήταν η κατασκευή μεγάλων συγκροτημάτων κατοικίας για φτωχά στρώματα

(πολεμοπαθείς παλιούς πρόσφυγες-κατοίκους τρωγλών εργάτες) σε αστικό περιβάλλον ή στην

ύπαιθρο Οι αρχικοί πυρήνες κατοικίας -μικρές μονάδες των 25-38 τμ - είχαν μελετηθεί ώστε

να μπορούν αργότερα να επεκταθούν σε κανονικά σπίτια για τα οποία παρέχονταν και οι

αναγκαίες οδηγίες22

Παράλληλος στόχος ήταν η προσαρμογή στα κατά τόπους υπάρχοντα

υλικά και στις κατά τόπους διαφορετικές ανάγκες της αγροτικής παραγωγής -καπνά βαμβάκια

19

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ Πρακτικά Συνεδριάσεων Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως Πράξεις 473161948 και

9492191948 20

Με πειραματικό χαρακτήρα σχεδιάστηκε και κτίσθηκε μέχρι το 1949 ο μικρός οικισμός της Ροδοδάφνης στην

θέση Ακολη της Αιγιαλίας που συνοικίσθηκε από τους πληθυσμούς τεσσάρων χωριών της περιοχής που

βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη και απαίτησε την απαλλοτρίωση 2736 εκταρίων γης Βλ Ανωνύμου

laquoΡοδοδάφνηraquo στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και Ανοικοδομήσεως τχ 10-11 1949 σελ 24-25 Βλ επίσης Β

Αμπαδογιάννη και Ο Ζαβερδινού επιμ Η κατοικία στην Ελλάδα Κρατική δραστηριότης Εκδοσις Τεχνικό

Επιμελητήριο Ελλάδος Αθήνα 1975 21

Βλ την έκθεση Μυλωνά 1949 στο Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 και 2008 όπ π 22

Θυμίζουμε ότι οι πυρήνες της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων στον μεσοπόλεμο συνήθως είχαν

εμβαδόν 40 τμ

11

κλπ Στις αρχιτεκτονικές μελέτες χρησιμοποιείται ως βασικό μοντέλο οργάνωσης των κτιρίων

κατοικίας η κατά στοίχους σύνθεση η οποία εξασφαλίζει σωστό ηλιασμό διαμπερή αερισμό

και οργάνωση κατά παράλληλες συστοιχίες με κήπους και αυλές που προσφέρονται για

προσεχή επέκταση του χώρου κατοικίας

Σημαντικό μέρος του έργου του υπουργείου περιέλαβε μελέτες και εκτέλεση

πειραματικών προγραμμάτων για οικισμούς με νέα υλικά και συστήματα κατασκευής Στον

τομέα των αστικών οικισμών ο Αγιος Γεώργιος στο Κερατσίνι στέγασε 1000 οικογένειες εκ

των οποίων 460 σε νέες κατοικίες και 560 επισκευασμένες23

[εικ 9] και χρησιμοποιήθηκε ως

υπόδειγμα για πολλά αστικά προγράμματα24

Το υποδειγματικό αυτό συγκρότημα και ο

πειραματικός του χαρακτήρας παρουσιάζονται αναλυτικά στην μελέτη της Α Δανιήλ στον

παρόντα τόμο

Στην ίδια κατηγορία των οικιστικών συγκροτημάτων ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν

οι μετασκευές κτιρίων όπως πχ στρατώνων σε συγκροτήματα κατοικίας στα Δωδεκάνησα

Ειδικά στην Ρόδο και την Κώ τα στρατιωτικά κτίσματα ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

ενώ συμπληρώνονται και με κοινόχρηστες εξυπηρετήσεις ακολουθώντας τις επιταγές του

Μοντέρνου (εικ 10) Στην επεξεργασία των επί μέρους σχεδίων συμμετείχαν ομάδες

διδασκόντων και φοιτητών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ όπως πχ το συνεργείο του

Δ Πικιώνη που ετοίμασε το σχέδιο της περιοχής των στρατώνων της αεροπορίας Ρόδου στο

οποίο προορίζονταν να στεγαστούν 130-150 οικογένειες25

4 Μια ιδιαίτερη δραστηριότητα του ΥπΑν αποτελούν οι παρεμβάσεις μετά από

σεισμούς το 1948 στην Λευκάδα Χίο και Σάμο Η εμπειρία που συσσωρεύτηκε χρησίμευσε

εν μέρει στις ανοικοδομητικές προσπάθειες που έγιναν στα σεισμοπαθή Ιόνια και στον Βόλο

μετά το 1953 Ειδικότερα για την Λευκάδα ο παραδοσιακός οικισμός της οποίας υπέστη στις

αρχές του Ιουλίου 1948 σοβαρές καταστροφές όπως δείχνουν οι καταγραφές που

εκπονήθηκαν από συνεργεία του ΥπΑν (εικ 11) σχεδιάστηκε μια εκτεταμένη επέκταση της

πόλης περί τα 20 εκτάρια προς τα νοτιοδυτικά υψώματα Η έκταση απαλλοτριώθηκε αμέσως

και το σχέδιο το οποίο χαράχθηκε και εφαρμόστηκε επακριβώς όπως δείχνουν σημερινές

αεροφωτογραφίες έχει σαφή χαρακτηριστικά του Μοντέρνου Ενδιαφέρουσα είναι η

επισήμανση των εισηγητών του laquoΣτην επέκταση του οικισμού έγινε προσπάθεια να κρατηθεί ο

ρυθμός και η μορφή της παλαιάς πόλεως με οικοδόμηση επίσης σε στοίχουςraquo

23 C A Doxiadis Experimental settlement of Saint George Keratsini ndash Pireaus No C1 Series of publicatiοns of

the Ministry of Reconstruction Athens 1947 Για τον προσεγμένο σχεδιασμό του οικισμού και την ιδιαίτερη

ατμόσφαιρα που επικρατεί έχουν γραφεί εγκωμιαστικά άρθρα σε εφημερίδες της εποχής

24 Εχει αναφερθεί κατασκευή 7 πειραματικών οικισμών σε ιδιαίτερα πληγείσες πόλεις (Πειραιάς Κέρκυρα

Ηράκλειο Χανιά Ρέθυμνο Ιεράπετρα) με σύνολο 4000 κατοικίες

25 Για την Κω βλ ΑΝΑ-ΜΜ Αρχείο Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως συνεδρίασις 131721948 πράξις 151 Για

την Ρόδο βλ ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 95291947 πράξις 575 Σύμφωνα με την εισήγηση του Βίκτορα

Βαφειάδη laquohellip το συνεργείο των σπουδαστών υπό την καθοδήγησιν του τεχνικού συμβούλου κΠικιώνη εξεπόνησε το

σχέδιον διαρρυθμίσεως της περιοχής των στρατώνων Ρόδου οι οποίοι θα μετατραπούν εις λαϊκάς κατοικίας Εις το

μελετώμενον υπό της διευθύνσεώς μας νέον σχέδιον της πόλεως Ρόδου προεβλέπετο αναμόρφωσις της όλης

περιοχής δια της κατασκευής κατοικιών και μορφώσεώς της ως νέας γειτονιάς δια της κατασκευής κοινωνικών και

οικονομικών κέντρων και εγκαταστάσεως νέων κατοίκων οι οποίοι θα προέλθουν από την εντός των τειχών πόλιν η

οποία δέον να αποσυμφορηθή Η θέσις των στρατώνων συμπίπτει να είναι εντός της ως άνω αναμορφούμενης

περιοχής Το σχέδιον έχει εκπονηθή βάσει της υφισταμένης καταστάσεως και έχει επιτευχθή να δοθή ο τοπικός

χαρακτήρ των υφισταμένων οικισμών της Δωδεκανήσου Η εν γένει μορφή του οικισμού όπως παρουσιάζεται εις την

από της οδού όψιν είναι πολύ καλή Το Συμβούλιον Ανοικοδομήσεως εγκρίνει κατrsquoαρχήν το σχέδιο και ζητεί να

γίνουν συμπληρωματικαί τοπογραφήσεις της γύρω περιοχής και σύνδεσίς της με τα υφιστάμενα τοπογραφικά σχέδια

Ρόδουraquo Βλ επίσης Η Ανοικοδόμησις της Δωδεκανήσου έκδοσις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως σειρά Γrsquo 2

Αθήναι 1948

12

Η διαδικασία του σχεδιασμού της σεισμόπληκτης πόλης περιγράφεται στα έγγραφα του

ΥπΑν26

Λίγες μέρες μετά τον σεισμό αποτυπώνεται η περιοχή που προτείνεται για την

επέκταση της πόλης και ξεκινούν οι διαδικασίες για την απαλλοτρίωση Εν αναμονή της

αποτύπωσης της παλιάς πόλης οι μελετητές του ΥπΑν είναι υποχρεωμένοι να καθορίσουν το

οδικό δίκτυο και το κέντρο της νέας περιοχής με βάση μια αεροφωτογραφία Η νέα θέση

βρίσκεται ψηλότερα από την παλιά (υψόμ + 10 μ) και έτσι δεν κινδυνεύει από κύμα το

έδαφος είναι σταθερότερο (έναντι σαθρού και υγρού της παλιάς πόλης) και η εγκατάσταση

δικτύου αποχέτευσης καθίσταται ευκολότερη

Ένας άξονας κεντρικός συνδέει την πλατεία με το Γυμναστήριο Οι κατοικίες πλην του

κεντρικού άξονα εξυπηρετούνται με πεζοδρόμους όπου εν ανάγκη μπορούν να κυκλοφορήσουν

και αυτοκίνητα Στην επέκταση προβλέπονται αγορά και καταστήματα στην πλατεία

ανέγερση παιδικού σταθμού και σχολείου στο πέρα άκρο της νέας συνοικίας σε θέση πιο

υγιεινή και σε επαφή με το πράσινο κοινόχρηστοι παιδικοί κήποι αθλητικοί χώροι και

γυμναστήριο

Οι στοίχοι της κατοικίας ορίζονται laquoμε βάση την κατεύθυνση των σεισμώνraquo που

συμπίπτει με τον καλύτερο προσανατολισμό (Α-Δ) ομοίως και οι περισσότεροι στοίχοι όταν

δεν έρχονται σε σύγκρουση με ειδικές ανάγκες προσανατολισμού

Κατασκευάζονται 179 κατοικίες του ενός δωματίου που μπορούν να επεκταθούν μέχρι 4

δωμάτια και 55 κατοικίες 2 δωματίων με δυνατότητα να αποκτήσουν μελλοντικά μέχρι 6

δωμάτια Ολα τα σπίτια διαθέτουν wc με douche και κουζίνα πλήρη

Το νέο σχέδιο της πόλης εγκρίθηκε και τέθηκε σε εφαρμογή δύο μόνο μήνες μετά το

σεισμό Οι χαράξεις της περιοχής της επέκτασης όπως διακρίνονται σε σημερινές

αεροφωτογραφίες ακολουθούν με ακρίβεια το σχέδιο Ο κεντρικός άξονας είναι σήμερα μια

ευρύχωρη αστική αρτηρία με κεντρική νησίδα πρασίνου Η συνοικία έχει ανοικοδομηθεί με

πολυκατοικίες και ελάχιστα από τα ταπεινά κτίσματα που έγιναν μετά από τον σεισμό

παραμένουν στη θέση τους Παρά την γνώριμη εικόνα της ελληνικής πολυκατοικιούπολης οι

μοντέρνες πολεοδομικές χαράξεις που επιβίωσαν παρέχουν ελεύθερο χώρο και πράσινο σε

αντίθεση με άλλες νεώτερες συνοικίες της Λευκάδας

5 Ένα ακόμη επίπεδο παρεμβάσεων του ΥπΑν αφορά τον αστικό σχεδιασμό περιοχών

με δημόσιους χώρους όπως του παραθαλάσσιου μετώπου του Αλίμου-Καλαμακίου ή του

ανατολικού lsquoρήγματοςrsquo της Θεσσαλονίκης

Αξιοσημείωτη είναι η μελέτη του παραθαλασσίου μετώπου του Καλαμακίου αν και δεν

έχουν βρεθεί προς το παρόν σχέδια Όπως περιγράφεται στις αποφάσεις του Συμβουλίου

Ανοικοδομήσεως27

στην παράλια λεωφόρο από το ρεύμα Πικροδάφνης μέχρις τον Αλιμο

προτείνονται τέσσερα κέντρα αναψυχής (ιδιωτικού χαρακτήρα) και ένα κέντρο ναυτικού

αθλητισμού Αν και εναντίον της μελέτης του Υπουργείου κατατέθηκαν ενστάσεις 13 φορέων

και προσώπων (που πρότειναν πολύ μεγαλύτερη εκμετάλλευση του χώρου) αυτές

απορρίφθηκαν για λόγους lsquoκοινού συμφέροντοςrsquo που περιλάμβαναν laquoτην απελευθέρωση της

θέας την κοινή χρήση της παραλίας και την ελεύθερη προσπέλαση των λουομένων και επίσης

την αρχιτεκτονική παρέμβαση στον κοινόχρηστο χώρο για λόγους αισθητικήςraquo

26

Βλ Ανωνύμου laquoΤο νέο σχέδιο της Λευκάδοςraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως 8-91949 σελ 17-21

Βλ επίσης ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 51671948 πράξις 581 απόφαση για ανάληψη εκτελέσεως

σημαντικού προγράμματος για την Λευκάδα μετάβαση αρχιτεκτόνων ΝΛαλακάκι και ΒΒαφειάδη επί τόπου

Συνεδρίασις 531371948 πράξις 645 αποφάσεις και προγραμματισμός δραστηριότητας του ΥπΑν Συνεδρίασις

5830748 πράξις 728 αποφάσεις περιγραφή και χαρακτηριστικά σχεδίου από Β Βαφειάδη Συνεδρ 6627848

πράξις 847 έγκριση του συνολικού σχεδίου Συνεδρ 467749 πράξις 587 έγκριση τροποποίησης του σχεδίου

Λευκάδας με 50 τροποποιήσεις που προσαρμόζουν το νέο σχέδιο της παλαιάς πόλης στην υπάρχουσα κατάσταση

στενεύοντας δρόμους και δημόσιους χώρους ώστε να σωθούν κτίρια που δεν επλήγησαν από τον σεισμό

27

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρ 72 17111949 πράξις 1069

13

Οι αρχιτεκτονικοί όροι που εξασφαλίζουν τις τρεις αυτές συνθήκες ορίζονται ως εξής

laquoΗ αισθητική αρχή της οπτικής αποκρύψεως κατά γενικό κανόνα των παράκτιων κτισμάτων

είναι αμφιβόλου εγκυρότητας Κτίσματα ων η αρχιτεκτονική θα ηδύνατο κατrsquoαρχάς ως εν τη

προκειμένη περιπτώσει να εναρμονίζεται πλήρως προς το τοπίο και να εξαίρει αυτό θα ήσαν

απολύτως αποδεκτά Έπεται επομένως ότι

Ως προς τον περιορισμόν του ύψους δέον να κρατήσουν ελαστικότεροι περιορισμοί και

τοιούτοι είναι οι διατυπούμενοι κατωτέρω (προτείνεται max 3μ ύψος και οι βοηθητικοί χώροι

υπόγειοι)

Ως προς την αρχιτεκτονική δέον τα κτίσματα ταύτα να είναι ελαφρά απέριττα ταπεινά

laquoφιλοκαλούντα μετ΄ευτελείαςraquo και αποφεύγοντα τους συμβατικούς και εφήμερους συρμούς και

τους επιδεικτικούς φορμαλισμούς Αν ως αλήθεια κατασκευής ως μάζα ως περίγραμμα ως

σύνθεσις των επί μέρους εις μίαν όλων ενότητα ως πνεύμα τέλος είναι τοιαύτα ώστε να

εναρμονίζονται προς το φυσικόν και ψυχικόν κλίμα της Ελλάδος αντί να επιζητείται η πλήρης

απόκρυψις των θα ήτο αντιθέτως επιβαλλόμενη η ρυθμική κατά διαστήματα παρουσία των

Εκ των σκέψεων αυτών αίτινες θα αποτελέσουν την βάσιν της προβλεπομένης αισθητικής

κρίσεως υπαγορεύθησαν οι προτεινόμενοι περιορισμοίraquo

Όπως φαίνεται λοιπόν στην πενταετία 1946-1950 αναδύεται μια ελληνική εκδοχή

πολεοδομίας με στοιχεία Μοντέρνου με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

-Η απόλυτη έλλειψη χρημάτων υλικών κλπ οδηγεί στην επιλογή μιας αρχιτεκτονικής

μορφής της ανάγκης και του ελάσσονος με απλές κατασκευαστικές αρχές απέριττη

ογκοπλασία και στοιχειώδεις ευρύτερες διαμορφώσεις (βλ συγκρότημα κατοικιών στις Μηλιές

εικ 12)

-Σε όλα τα επίπεδα σχεδιασμού διαπιστώνεται μια συστηματική εκμετάλλευση των

στοιχείων του προσανατολισμού των κλίσεων της υγιεινής του αερισμού των τοπικών

υλικών

-Αν και στοιχειώδεις αρχιτεκτονικά οι κατόψεις επιδεικνύουν προσεκτικές αναζητήσεις

για την λειτουργικότητά τους με βέλτιστες εσωτερικές διευθετήσεις Παράλληλα επιτυγχάνεται

η τυποποίηση των κατόψεων και η ορθολογική δυνατότητα επέκτασης των αρχικών πυρήνων

-Σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού τα νέα οικιστικά συγκροτήματα εξοπλίζονται με

κοινωνικές εξυπηρετήσεις και υποδομές όπως αναλογούν στις αντίστοιχες πληθυσμιακές

κατηγορίες

-Με σαφήνεια διακρίνεται η οργάνωση του χώρου κατά Ζώνες Χρήσεων

Καθώς οι περισσότεροι νέοι αρχιτέκτονες της εποχής πέρασαν για λιγότερο ή

περισσότερο χρόνο από τις υπηρεσίες της ανοικοδόμησης ενώ έγινε προσπάθεια να

κινητοποιηθούν και οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής του ΕΜΠ για να συνδράμουν στην

προσπάθεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμπειρία της Ανοικοδόμησης λειτούργησε σαν

ένα μεγάλο σχολείο για τα χρόνια μετά το 1950

Η επιτυχία και η λειτουργικότητα των αστικών χώρων θα εξαρτώνταν εν πολλοίς από την

διορατικότητα των πολεοδόμων και από την δυνατότητα του Υπουργείου να παρακολουθεί

συστηματικά τις εξελίξεις παρεμβαίνοντας διορθωτικά και διαφοροποιώντας όπου χρειαζόταν

τα προγράμματα της Ανοικοδόμησης μέσα στα επόμενα χρόνια28

Η ευκαιρία αυτή δεν δόθηκε ποτέ στους πολεοδόμους του ΥπΑν Το 1950 με μια

ξαφνική απόφαση το ΥπΑν καταργείται και οι συγκεντρωμένες αρμοδιότητές του μοιράζονται

σε διάφορα υπουργεία Ο κεντρικός ρόλος του κράτους περιορίζεται σε επιτελικές

28

Τον ρόλο των πολεοδόμων είχε εξ άλλου προδιαγράψει εγκαίρως ένα έγγραφο του ΥπΑν στο Ιστορικό Αρχείο

Μακεδονίας (βλ Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης φακ 59 έγγραφο 1081946 περί του

σκοπού και των καθηκόντων του αρχιτέκτονος-πολεοδόμου) Στην ικανότητά τους να προνοούν σωστά για το

μέλλον είχε επενδύσει πολύ η προσπάθεια των υπευθύνων της Ανοικοδόμησης

14

κατευθύνσεις-παρεμβάσεις η ανοικοδόμηση της χώρας ανατίθεται στο ιδιωτικό κεφάλαιο και

η υποχρέωση για την κοινωνική παροχή της κατοικίας laquoπεριμαζεύεταιraquo στον Νόμο 16671951

περί λαϊκής κατοικίας που η εφαρμογή του ανατίθεται στο Υπουργείο Κοινωνικής Αντιλήψεως

Αν και το περιεχόμενο του νόμου αντανακλά την συρρίκνωση των απόψεων για την οργάνωση

του χώρου και περιορίζεται αποκλειστικά στην ανοικοδόμηση κατοικίας για φτωχά και

εργατικά στρώματα εξακολουθεί να εμφορείται από την ιδεολογία του Μοντέρνου και να

υποστηρίζεται από τους τεχνικούς που τον αξιολογούν θετικά29

Αλλά ούτε αυτός ο νόμος

έμελλε να τεθεί σε εφαρμογή καθώς υποκαταστάθηκε από τα προγράμματα του ΑΟΕΚ για

την εργατική κατοικία και του Υπουργείου Προνοίας για τους παραπηγματούχους που αν και

ακολούθησαν επί πολλά χρόνια τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος απετέλεσαν ένα έλασσον

στοιχείο του χώρου της ελληνικής πόλης

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Εικ 1 Σχέδιο Ιερισσού 1934 (Λιλιμπάκη 2004 όπ π)

Εικ 2 Πολεοδομικό σχέδιο Πειραιά 1947 (ΔΤΥΔ Πειραιά 1947 όπ π)

Εικ 3 Χανιά οικόπεδα πριν και μετά από τον αναδασμό 1949 ( Δελτίον Ανοικ 8-91949 όπ π)

Εικ 4 Κτιριολογικό πρόγραμμα κοινωνικού κέντρου (Κραντονέλλης 1949 όπ π)

Εικ 5 Χωροθέτηση Κοινωνικού κέντρου Εξοχή Δράμας (Βαφειάδης 1948 όπ π)

Εικ 6 Επέκταση και ανασχεδιασμός του οικισμού Χορτιάτης Arsquo και Βrsquo φάσεις σχέδιο Λ Ζωίδη

1947 (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 7 Πυρήνες κατοικίας Σημερινή κατάσταση (φωτογρ συγγραφέως) και σκαρίφημα

χωροθέτησης (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 8 3 πολεοδομικά σχέδια Αχ Σπανού 1960 (Αμπαδογιάννη Ζαβερδινού 1975 όπ π)

Εικ 9 Οικισμός στο Κερατσίνι και οργάνωση κατά στοίχους (Doxiadis 1947 όπ π και Βαφειάδης

1948 όπ π)

Εικ 10 Συγκροτήματα κατοικίας στους παλιούς στρατώνες Κως και Ρόδος 1948 (Ανοικοδόμησις

Δωδεκανήσου 1948 όπ π)

Εικ 11 Η Λευκάδα πριν και μετά από τον σεισμό (Νέο σχέδιο Λευκάδος 1949 όπ π)

Eικ 12 Οικισμός στις Μηλιές 1950 (ιδιωτ συλλογή)

29

Βλ εισήγηση Αχιλλέα Σπανού στα Πρακτικά βrsquo Πανελληνίου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1962

Τεχνικά Χρονικά 2481962 έκτακτη έκδοσις ΤΕΕ σελ 45 Ο Σπανός αναφέρει ότι από το 1945 μέχρι το 1953

κατασκευάστηκαν 125000 κατοικίες

8

Βάσει των νόμων αυτών το ΥπΑν αναλάμβανε συνολικά την διαδικασία εκπόνησης

πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών χωρίς να επιτρέπει τοπικές παρεμβάσεις

αντιρρήσεις κλπ Συγχρόνως οι νόμοι που ίσχυαν μόνο για μια 5ετία απλοποιούσαν και

επιτάχυναν τις διαδικασίες απαλλοτρίωσης που με την κανονική νομοθεσία ήταν (και είναι)

εξαιρετικά χρονοβόρες Ετσι για όλους τους τύπους των επεμβάσεων (βλ πιο πάνω όπως

περιγράφονται με τα στοιχεία α- στrsquo) αρκούσε η απόφαση για απαλλοτρίωση των αρμοδίων

επιτροπών του ΥπΑν και η απόκτηση της αναγκαίας γης γινόταν αμέσως Η αποζημίωση

μπορούσε να καταβάλλεται στον ιδιοκτήτη έως και ένα χρόνο αργότερα

Αναδιφώντας στις αποφάσεις του Συμβουλίου Ανοικοδόμησης εντυπωσιάζει ο τεράστιος

αριθμός των εκτάσεων που απαλλοτριώθηκαν για να εφαρμοστούν τα προγράμματα της

Ανοικοδόμησης

Η δραστηριότητα του φορέα της ανοικοδόμησης καλύπτει ένα μεγάλο φάσμα έργων σε

διαφορετικές κλίμακες13

Στη συνέχεια θα γίνει μια σύντομη αναφορά σε πέντε κατηγορίες

παρεμβάσεων

1 Η πολεοδομική αναδιοργάνωση των μεγαλύτερων οικισμών κινήθηκε σε πολλά

επίπεδα Εκπονήθηκαν περί τα 250 σχέδια ορισμένα από τα οποία είχαν ως στόχο την

αποκατάσταση και βελτίωση βομβαρδισμένων περιοχών (όπως πχ τα σχέδια Χανίων

Θεσσαλονίκης Πειραιά Λάρισας Ηρακλείου Βόλου Ρόδου Κέρκυρας κλπ)

Στο παράδειγμα του Πειραιά αναδεικνύεται αμέσως η έγνοια να χωρισθεί η πόλη σε

λειτουργικές ζώνες που θα εξυπηρετούνται από ένα δίκτυο δρόμων με ιεραρχημένη σημασία

και θα διαθέτουν ορθολογικά σχεδιασμένα οικοδομικά τετράγωνα14

(εικ 2)

Παράλληλα εκπονήθηκαν ολοκληρωμένα σχέδια για μεσαίες πόλεις (Βέροια Εδεσσα

Κατερίνη Πύργο κλπ καθώς και για μικρότερους οικισμούς (πχ Σταυρός Καλλικράτεια

Γιαννιτσά Τρίγλια κλπ) που ρύθμιζαν την ανοικοδόμηση και την μελλοντική ανάπτυξή τους

Τα σχέδια αυτά συχνότατα προωθούσαν την αναδιάρθρωση της ιδιοκτησίας της γης με το

σύστημα του αστικού αναδασμού ο οποίος όπως γνωρίζουμε χρησιμοποιήθηκε συστηματικά

στις ευρωπαϊκές πόλεις15

Στην πραγματικότητα ο αστικός αναδασμός προσέκρουσε σε

σοβαρότατες αντιδράσεις των ιδιοκτητών και εφαρμόσθηκε περιστασιακά Χαρακτηριστική εν

προκειμένω η διαμαρτυρία των κατοίκων του Καρπενησίου laquoΜας προτείνονται μεγαλοπρεπείς

λεωφόροι και ο εξαμερικανισμός της πόλεωςhellip Οι υπάλληλοι μας απαντούν ότι προνοούν δια

τους μετά εκατόν έτη απογόνους μαςraquo laquoΕπετσοκόπησαν ανηλεώς τα οικόπεδά μας ενώ

ορισμένοι τυχεροί είδαν διπλασιαζόμενα και τριπλασιαζόμενα τα δικά των δια της μεθόδου του

αναδασμού και των προσκυρώσεωνraquo16

(εικ 3)

2 Σχέδια νέων οικισμών και επεκτάσεων Το σημαντικό ζήτημα της αναδιοργάνωσης

του οικιστικού δικτύου αντιμετωπίσθηκε με μελέτες για την μεταφορά ή την συνένωση

ορισμένων μικρών οικισμών που βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη ή πολύ μακριά από

13

Βλ Καραδήμου Γερόλυμπου και Καρδαμίτση Αδάμη 2009 όπ π 14

Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Δήμου Πειραιώς Προμελέτη δια την πολεοδομικήν ανασυγκρότησιν της

περιοχής Πειραιώς Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ Βrsquo2 Αθήναι 1947 15

Βλ υποδείγματα στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης

φακ 59 καθώς και δακτυλογραφημένες οδηγίες στις κατά τόπους υπηρεσίες της Ανοικοδόμησης (στο ίδιο) που

αργότερα περιλήφθηκαν στην έκδοση του υπουργείου Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών

μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ 29 Αθήναι 1948 Ειδικά για το σχέδιο Χανίων βλ το

Διάγραμμα Ανασυγκροτήσεως Ιδιοκτησιών Παλαιάς Πόλεως Χανίων στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και

Ανοικοδομήσεως τχ 8-9 1949 σελ 22-23 Για την χρησιμοποίηση του αναδασμού εκτός Ελλάδος βλ

Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π 16

Bλ στο ίδιο Καραδήμου Γερόλυμπου 2009 όπ π

9

συγκοινωνιακά δίκτυα Η μελέτη των ειδικών συνθηκών σε κάθε περίπτωση αποκαλύπτει ότι οι

περισσότεροι ήταν προσφυγικοί οικισμοί που είχαν γίνει βιαστικά μετά το 1922 και δεν

μπόρεσαν να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν (Παρεμπιπτόντως αξίζει τον κόπο να

σημειώσουμε ότι τα χρόνια αυτά αναπτύσσεται έντονη κριτική ορισμένων πεπραγμένων της

προσφυγικής αποκατάστασης όπως πχ η δημιουργία εξαιρετικά μικρών οικισμών που δεν

μπορούσαν να υποστηρίξουν κοινωνικές εξυπηρετήσεις σχολεία και επαρκή συγκοινωνιακή

σύνδεση με την περιφέρειά τους)

Τα σχέδια των νέων οικισμών ακολουθούν στοιχειωδώς τις αρχές του Μοντέρνου όπως

δείχνουν πολλά από αυτά που εφαρμόζονταν μέχρι το 1970 Διάφοροι τύποι κατοικιών με

δυνατότητα μελλοντικής επέκτασης χωροθετούνται με προσπάθεια εκμετάλλευσης του

καλύτερου προσανατολισμού και ενώ η τοποθέτηση του κτιρίου εντός του οικοπέδου αγνοεί

την χάραξη του οδικού δικτύου Διαμορφώνονται ευρείες ζώνες πρασίνου και

συγκεντρώνονται σε μεγάλες ελεύθερες εκτάσεις όλα τα κοινόχρηστα κτίρια και

εξυπηρετήσεις

Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται στην εγκατάσταση κοινωνικών εξυπηρετήσεων που θα

μπορούσαν να λειτουργήσουν και εκπαιδευτικά Όπως έγραφε ο διευθυντής Αρχιτεκτονικών

Μελετών του ΥπΑν γνωστός αρχιτέκτονας Κλ Κραντονέλλης laquo hellip σκοπός των Κοινωνικών

Κέντρων είναι να παρέχουν δυνατότητες για την ανάπτυξη Μορφωτικής Ψυχαγωγικής και

Κοινωνικής δράσεως στα χωριά μας πράγμα που ως σήμερα δεν ήταν εύκολο να γίνη Οι λόγοι

είναι πολλοί Στα χωριά άλλος χώρος τρόπον τινά κοινόχρηστος εκτός της ταβέρνας-καφενείου

δεν υπάρχει Εκεί αποκλείεται η συγκέντρωσις των γυναικών και κάθε άλλο παρά κατάλληλος

είναι ο χώρος για την ανάπτυξιν μορφωτικής δράσεως τόσον για τους ενήλικες όσον και για τους

νέους Το Κοινωνικό Κέντρο θα δώση στους κατοίκους ένα υγιή ψυχικώς χώρον και τα μέσα για

την ανάπτυξη που αναφέραμεraquo Οι τομείς δραστηριότητας αφορούν την μόρφωση την

αναψυχή-αθλητισμό την κοινωνική δράση-υγιεινή για την επιτυχία των οποίων το Κοινωνικό

Κέντρο παρείχε τους ακόλουθους χώρους

-Χώρο συγκεντρώσεων για διαλέξεις για κοινωνικά θέματα προβολή κινηματογραφικών

ταινιών και θεατρικές παραστάσεις

-αίθουσα για νέους

-καντίνα με μαγειρείο

-πλήρες ιατρείο

-λουτρά καθαριότητας με αποδυτήρια κλπ ως laquoπρότυπα για τα σπίτιαraquo

-εργαστήρια ξυλουργικά κλπ για να εξασκούνται οι νέοι

-γραφεία Κοινότητας

-υπόστεγα γυμναστικής

-πρότυπα κηπάρια

-φύλαξη παιδιών και οργάνωση παιχνιδιού κλπ17

Ο Κραντονέλλης συναρτά το μέγεθος του κοινωνικού κέντρου με το μέγεθος του

πληθυσμού του οικισμού (4 κατηγορίες οικισμών με 1000 2500 5000 και 10000 κατοίκους)

και υποδεικνύει με αρχιτεκτονικά σχέδια την επίλυση ενός τέτοιου συγκροτήματος Σε ότι

αφορά την πολεοδομική επίλυση και χωροθέτηση υπογραμμίζει ιδιαίτερα το παράδειγμα του

Κοινωνικού Κέντρου της Εξοχής Δράμας Το σχέδιο αυτό παρατίθεται μαζί με πλειάδα άλλων

παραδειγμάτων στις εκδόσεις του ΥπΑν που ήδη αναφέραμε18

(εικ 4-5)

Συγχρόνως πολλοί οικισμοί που είχαν υποστεί σοβαρές ή και ολοσχερείς καταστροφές

στα χρόνια της κατοχής (ολοκαυτώματα) και του εμφυλίου ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

(όπως πχ το Κομμένο της Αρτας τα Καλάβρυτα ή ο Χορτιάτης της Θεσσαλονίκης μεταξύ

άλλων) Ειδικά ο τελευταίος οφείλει το νέο του σχέδιο στον αρχιτέκτονα Λέανδρο Ζωίδη

17

Κλ Κραντονέλλης laquoΚοινωνικά Κέντραraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως τχ 5-6 1949 σελ 16-18 18

Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ

29 Αθήναι 1948

10

(1900-1964) ο οποίος στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον νεαρό τότε αρχιτέκτονα και

μετέπειτα καθηγητή του ΑΠΘ Ιωάννη Τριανταφυλλίδη (1921-2010) για τον σχεδιασμό των

τύπων κατοικίας Στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας φυλάσσονται σχεδιαστικά ντοκουμέντα

που υπογράφονται από τους δύο τεχνικούς καθώς και η συνοδευτική αλληλογραφία που

αποκαλύπτει συγχρόνως τις δυσκολίες μέσα στις οποίες αγωνίζονταν να εκτελέσουν τον έργο

τους και τις τεράστιες ελλείψεις σε στοιχειώδη πράγματα (όπως χαρτί και φωτοτυπίες)

Το σχέδιο του Χορτιάτη εφαρμόστηκε σε τρεις φάσεις και η σημερινή κατάσταση του

οικισμού επιβεβαιώνει την υλοποίηση των χαράξεων (εικ 6α και 6β) Για την εφαρμογή του

απαλλοτριώθηκε στα βορεινά του παλαιού οικισμού έκταση 108458 τμ (περίπου 11

εκταρίων) αξίας 110 εκατομμυρίων δραχμών Προτιμήθηκε η χωροθέτηση προς Βορρά επειδή

το έδαφος ήταν ομαλότερο αλλά και λόγω κακού ηλιασμού στο νότιο προς το όρος τμήμα19

Ο

διευθυντής Πολεοδομικών Μελετών Βίκτωρ Βαφειάδης εισηγείται την δημιουργία νέου

κοινωνικού ndash διοικητικού ndash οικονομικού κέντρου και την τοποθέτηση των λοιπών κτηρίων

κοινής εξυπηρετήσεως ανάμεσα στον παλιό οικισμό και το νέο τμήμα ενώ συγχρόνως

προτείνει 4 πλάτη δρόμων ανάλογα με την σημασία τους Ο κύριος οδικός άξονας έχει πλάτος

12 μέτρων και ο εσωτερικός δευτερεύων πλάτους 10 μέτρων Οι υπόλοιποι με κλίση βατή

έχουν πλάτος 8 μέτρων ενώ όσοι χαράσσονται καθέτως προς τις κλίσεις 4 μέτρα Στο νέο

οικισμό προτείνονται 3 βασικοί τύποι κατοικιών (πυρήνες) τοποθετημένοι κατά τον βέλτιστο

προσανατολισμό (όπως δείχνει και το σκαρίφημα που συνοδεύει τα σχέδια) όλοι με

δυνατότητα επέκτασης (εικ7)

Η πολιτική αυτή που διατηρήθηκε μέχρι την δεκαετία 1970 δημιούργησε γύρω στους 150

νέους οικισμούς Τρία σχέδια που υπογράφει το 1960 ο αρχιτέκτονας Α Σπανός που είχε

διατελέσει στέλεχος του υπουργείου δείχνουν την απήχηση των αρχών του Μοντέρνου (εικ

8) Θυμίζουμε ότι για όλους είχε προηγηθεί αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης ενώ

εφαρμόστηκαν διάφοροι κατασκευαστικοί πειραματισμοί20

Ταυτόχρονα μελετήθηκαν και κατασκευάσθηκαν κτίρια κοινωνικού εξοπλισμού των

οικισμών σχολεία σταθμοί υγείας κοινωνικά κέντρα κέντρα αγροτικών συνεταιρισμών

δασαρχεία και ινστιτούτα δασοκομίας Παρά τις επείγουσες διαδικασίες για την μελέτη και την

πραγματοποίηση των προγραμμάτων οι μελετητές έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον

εντοπισμό και την καταγραφή στοιχείων της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς για πρώτη φορά

στην κλίμακα ολόκληρης της χώρας21

3 Οικιστικά προγράμματα και συγκροτήματα κατοικιών Στο πλαίσιο της

ανοικοδόμησης βασικό μέλημα του υπουργείου και από τα σημαντικότερα μέρη του

προγράμματος ήταν η κατασκευή μεγάλων συγκροτημάτων κατοικίας για φτωχά στρώματα

(πολεμοπαθείς παλιούς πρόσφυγες-κατοίκους τρωγλών εργάτες) σε αστικό περιβάλλον ή στην

ύπαιθρο Οι αρχικοί πυρήνες κατοικίας -μικρές μονάδες των 25-38 τμ - είχαν μελετηθεί ώστε

να μπορούν αργότερα να επεκταθούν σε κανονικά σπίτια για τα οποία παρέχονταν και οι

αναγκαίες οδηγίες22

Παράλληλος στόχος ήταν η προσαρμογή στα κατά τόπους υπάρχοντα

υλικά και στις κατά τόπους διαφορετικές ανάγκες της αγροτικής παραγωγής -καπνά βαμβάκια

19

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ Πρακτικά Συνεδριάσεων Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως Πράξεις 473161948 και

9492191948 20

Με πειραματικό χαρακτήρα σχεδιάστηκε και κτίσθηκε μέχρι το 1949 ο μικρός οικισμός της Ροδοδάφνης στην

θέση Ακολη της Αιγιαλίας που συνοικίσθηκε από τους πληθυσμούς τεσσάρων χωριών της περιοχής που

βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη και απαίτησε την απαλλοτρίωση 2736 εκταρίων γης Βλ Ανωνύμου

laquoΡοδοδάφνηraquo στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και Ανοικοδομήσεως τχ 10-11 1949 σελ 24-25 Βλ επίσης Β

Αμπαδογιάννη και Ο Ζαβερδινού επιμ Η κατοικία στην Ελλάδα Κρατική δραστηριότης Εκδοσις Τεχνικό

Επιμελητήριο Ελλάδος Αθήνα 1975 21

Βλ την έκθεση Μυλωνά 1949 στο Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 και 2008 όπ π 22

Θυμίζουμε ότι οι πυρήνες της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων στον μεσοπόλεμο συνήθως είχαν

εμβαδόν 40 τμ

11

κλπ Στις αρχιτεκτονικές μελέτες χρησιμοποιείται ως βασικό μοντέλο οργάνωσης των κτιρίων

κατοικίας η κατά στοίχους σύνθεση η οποία εξασφαλίζει σωστό ηλιασμό διαμπερή αερισμό

και οργάνωση κατά παράλληλες συστοιχίες με κήπους και αυλές που προσφέρονται για

προσεχή επέκταση του χώρου κατοικίας

Σημαντικό μέρος του έργου του υπουργείου περιέλαβε μελέτες και εκτέλεση

πειραματικών προγραμμάτων για οικισμούς με νέα υλικά και συστήματα κατασκευής Στον

τομέα των αστικών οικισμών ο Αγιος Γεώργιος στο Κερατσίνι στέγασε 1000 οικογένειες εκ

των οποίων 460 σε νέες κατοικίες και 560 επισκευασμένες23

[εικ 9] και χρησιμοποιήθηκε ως

υπόδειγμα για πολλά αστικά προγράμματα24

Το υποδειγματικό αυτό συγκρότημα και ο

πειραματικός του χαρακτήρας παρουσιάζονται αναλυτικά στην μελέτη της Α Δανιήλ στον

παρόντα τόμο

Στην ίδια κατηγορία των οικιστικών συγκροτημάτων ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν

οι μετασκευές κτιρίων όπως πχ στρατώνων σε συγκροτήματα κατοικίας στα Δωδεκάνησα

Ειδικά στην Ρόδο και την Κώ τα στρατιωτικά κτίσματα ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

ενώ συμπληρώνονται και με κοινόχρηστες εξυπηρετήσεις ακολουθώντας τις επιταγές του

Μοντέρνου (εικ 10) Στην επεξεργασία των επί μέρους σχεδίων συμμετείχαν ομάδες

διδασκόντων και φοιτητών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ όπως πχ το συνεργείο του

Δ Πικιώνη που ετοίμασε το σχέδιο της περιοχής των στρατώνων της αεροπορίας Ρόδου στο

οποίο προορίζονταν να στεγαστούν 130-150 οικογένειες25

4 Μια ιδιαίτερη δραστηριότητα του ΥπΑν αποτελούν οι παρεμβάσεις μετά από

σεισμούς το 1948 στην Λευκάδα Χίο και Σάμο Η εμπειρία που συσσωρεύτηκε χρησίμευσε

εν μέρει στις ανοικοδομητικές προσπάθειες που έγιναν στα σεισμοπαθή Ιόνια και στον Βόλο

μετά το 1953 Ειδικότερα για την Λευκάδα ο παραδοσιακός οικισμός της οποίας υπέστη στις

αρχές του Ιουλίου 1948 σοβαρές καταστροφές όπως δείχνουν οι καταγραφές που

εκπονήθηκαν από συνεργεία του ΥπΑν (εικ 11) σχεδιάστηκε μια εκτεταμένη επέκταση της

πόλης περί τα 20 εκτάρια προς τα νοτιοδυτικά υψώματα Η έκταση απαλλοτριώθηκε αμέσως

και το σχέδιο το οποίο χαράχθηκε και εφαρμόστηκε επακριβώς όπως δείχνουν σημερινές

αεροφωτογραφίες έχει σαφή χαρακτηριστικά του Μοντέρνου Ενδιαφέρουσα είναι η

επισήμανση των εισηγητών του laquoΣτην επέκταση του οικισμού έγινε προσπάθεια να κρατηθεί ο

ρυθμός και η μορφή της παλαιάς πόλεως με οικοδόμηση επίσης σε στοίχουςraquo

23 C A Doxiadis Experimental settlement of Saint George Keratsini ndash Pireaus No C1 Series of publicatiοns of

the Ministry of Reconstruction Athens 1947 Για τον προσεγμένο σχεδιασμό του οικισμού και την ιδιαίτερη

ατμόσφαιρα που επικρατεί έχουν γραφεί εγκωμιαστικά άρθρα σε εφημερίδες της εποχής

24 Εχει αναφερθεί κατασκευή 7 πειραματικών οικισμών σε ιδιαίτερα πληγείσες πόλεις (Πειραιάς Κέρκυρα

Ηράκλειο Χανιά Ρέθυμνο Ιεράπετρα) με σύνολο 4000 κατοικίες

25 Για την Κω βλ ΑΝΑ-ΜΜ Αρχείο Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως συνεδρίασις 131721948 πράξις 151 Για

την Ρόδο βλ ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 95291947 πράξις 575 Σύμφωνα με την εισήγηση του Βίκτορα

Βαφειάδη laquohellip το συνεργείο των σπουδαστών υπό την καθοδήγησιν του τεχνικού συμβούλου κΠικιώνη εξεπόνησε το

σχέδιον διαρρυθμίσεως της περιοχής των στρατώνων Ρόδου οι οποίοι θα μετατραπούν εις λαϊκάς κατοικίας Εις το

μελετώμενον υπό της διευθύνσεώς μας νέον σχέδιον της πόλεως Ρόδου προεβλέπετο αναμόρφωσις της όλης

περιοχής δια της κατασκευής κατοικιών και μορφώσεώς της ως νέας γειτονιάς δια της κατασκευής κοινωνικών και

οικονομικών κέντρων και εγκαταστάσεως νέων κατοίκων οι οποίοι θα προέλθουν από την εντός των τειχών πόλιν η

οποία δέον να αποσυμφορηθή Η θέσις των στρατώνων συμπίπτει να είναι εντός της ως άνω αναμορφούμενης

περιοχής Το σχέδιον έχει εκπονηθή βάσει της υφισταμένης καταστάσεως και έχει επιτευχθή να δοθή ο τοπικός

χαρακτήρ των υφισταμένων οικισμών της Δωδεκανήσου Η εν γένει μορφή του οικισμού όπως παρουσιάζεται εις την

από της οδού όψιν είναι πολύ καλή Το Συμβούλιον Ανοικοδομήσεως εγκρίνει κατrsquoαρχήν το σχέδιο και ζητεί να

γίνουν συμπληρωματικαί τοπογραφήσεις της γύρω περιοχής και σύνδεσίς της με τα υφιστάμενα τοπογραφικά σχέδια

Ρόδουraquo Βλ επίσης Η Ανοικοδόμησις της Δωδεκανήσου έκδοσις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως σειρά Γrsquo 2

Αθήναι 1948

12

Η διαδικασία του σχεδιασμού της σεισμόπληκτης πόλης περιγράφεται στα έγγραφα του

ΥπΑν26

Λίγες μέρες μετά τον σεισμό αποτυπώνεται η περιοχή που προτείνεται για την

επέκταση της πόλης και ξεκινούν οι διαδικασίες για την απαλλοτρίωση Εν αναμονή της

αποτύπωσης της παλιάς πόλης οι μελετητές του ΥπΑν είναι υποχρεωμένοι να καθορίσουν το

οδικό δίκτυο και το κέντρο της νέας περιοχής με βάση μια αεροφωτογραφία Η νέα θέση

βρίσκεται ψηλότερα από την παλιά (υψόμ + 10 μ) και έτσι δεν κινδυνεύει από κύμα το

έδαφος είναι σταθερότερο (έναντι σαθρού και υγρού της παλιάς πόλης) και η εγκατάσταση

δικτύου αποχέτευσης καθίσταται ευκολότερη

Ένας άξονας κεντρικός συνδέει την πλατεία με το Γυμναστήριο Οι κατοικίες πλην του

κεντρικού άξονα εξυπηρετούνται με πεζοδρόμους όπου εν ανάγκη μπορούν να κυκλοφορήσουν

και αυτοκίνητα Στην επέκταση προβλέπονται αγορά και καταστήματα στην πλατεία

ανέγερση παιδικού σταθμού και σχολείου στο πέρα άκρο της νέας συνοικίας σε θέση πιο

υγιεινή και σε επαφή με το πράσινο κοινόχρηστοι παιδικοί κήποι αθλητικοί χώροι και

γυμναστήριο

Οι στοίχοι της κατοικίας ορίζονται laquoμε βάση την κατεύθυνση των σεισμώνraquo που

συμπίπτει με τον καλύτερο προσανατολισμό (Α-Δ) ομοίως και οι περισσότεροι στοίχοι όταν

δεν έρχονται σε σύγκρουση με ειδικές ανάγκες προσανατολισμού

Κατασκευάζονται 179 κατοικίες του ενός δωματίου που μπορούν να επεκταθούν μέχρι 4

δωμάτια και 55 κατοικίες 2 δωματίων με δυνατότητα να αποκτήσουν μελλοντικά μέχρι 6

δωμάτια Ολα τα σπίτια διαθέτουν wc με douche και κουζίνα πλήρη

Το νέο σχέδιο της πόλης εγκρίθηκε και τέθηκε σε εφαρμογή δύο μόνο μήνες μετά το

σεισμό Οι χαράξεις της περιοχής της επέκτασης όπως διακρίνονται σε σημερινές

αεροφωτογραφίες ακολουθούν με ακρίβεια το σχέδιο Ο κεντρικός άξονας είναι σήμερα μια

ευρύχωρη αστική αρτηρία με κεντρική νησίδα πρασίνου Η συνοικία έχει ανοικοδομηθεί με

πολυκατοικίες και ελάχιστα από τα ταπεινά κτίσματα που έγιναν μετά από τον σεισμό

παραμένουν στη θέση τους Παρά την γνώριμη εικόνα της ελληνικής πολυκατοικιούπολης οι

μοντέρνες πολεοδομικές χαράξεις που επιβίωσαν παρέχουν ελεύθερο χώρο και πράσινο σε

αντίθεση με άλλες νεώτερες συνοικίες της Λευκάδας

5 Ένα ακόμη επίπεδο παρεμβάσεων του ΥπΑν αφορά τον αστικό σχεδιασμό περιοχών

με δημόσιους χώρους όπως του παραθαλάσσιου μετώπου του Αλίμου-Καλαμακίου ή του

ανατολικού lsquoρήγματοςrsquo της Θεσσαλονίκης

Αξιοσημείωτη είναι η μελέτη του παραθαλασσίου μετώπου του Καλαμακίου αν και δεν

έχουν βρεθεί προς το παρόν σχέδια Όπως περιγράφεται στις αποφάσεις του Συμβουλίου

Ανοικοδομήσεως27

στην παράλια λεωφόρο από το ρεύμα Πικροδάφνης μέχρις τον Αλιμο

προτείνονται τέσσερα κέντρα αναψυχής (ιδιωτικού χαρακτήρα) και ένα κέντρο ναυτικού

αθλητισμού Αν και εναντίον της μελέτης του Υπουργείου κατατέθηκαν ενστάσεις 13 φορέων

και προσώπων (που πρότειναν πολύ μεγαλύτερη εκμετάλλευση του χώρου) αυτές

απορρίφθηκαν για λόγους lsquoκοινού συμφέροντοςrsquo που περιλάμβαναν laquoτην απελευθέρωση της

θέας την κοινή χρήση της παραλίας και την ελεύθερη προσπέλαση των λουομένων και επίσης

την αρχιτεκτονική παρέμβαση στον κοινόχρηστο χώρο για λόγους αισθητικήςraquo

26

Βλ Ανωνύμου laquoΤο νέο σχέδιο της Λευκάδοςraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως 8-91949 σελ 17-21

Βλ επίσης ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 51671948 πράξις 581 απόφαση για ανάληψη εκτελέσεως

σημαντικού προγράμματος για την Λευκάδα μετάβαση αρχιτεκτόνων ΝΛαλακάκι και ΒΒαφειάδη επί τόπου

Συνεδρίασις 531371948 πράξις 645 αποφάσεις και προγραμματισμός δραστηριότητας του ΥπΑν Συνεδρίασις

5830748 πράξις 728 αποφάσεις περιγραφή και χαρακτηριστικά σχεδίου από Β Βαφειάδη Συνεδρ 6627848

πράξις 847 έγκριση του συνολικού σχεδίου Συνεδρ 467749 πράξις 587 έγκριση τροποποίησης του σχεδίου

Λευκάδας με 50 τροποποιήσεις που προσαρμόζουν το νέο σχέδιο της παλαιάς πόλης στην υπάρχουσα κατάσταση

στενεύοντας δρόμους και δημόσιους χώρους ώστε να σωθούν κτίρια που δεν επλήγησαν από τον σεισμό

27

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρ 72 17111949 πράξις 1069

13

Οι αρχιτεκτονικοί όροι που εξασφαλίζουν τις τρεις αυτές συνθήκες ορίζονται ως εξής

laquoΗ αισθητική αρχή της οπτικής αποκρύψεως κατά γενικό κανόνα των παράκτιων κτισμάτων

είναι αμφιβόλου εγκυρότητας Κτίσματα ων η αρχιτεκτονική θα ηδύνατο κατrsquoαρχάς ως εν τη

προκειμένη περιπτώσει να εναρμονίζεται πλήρως προς το τοπίο και να εξαίρει αυτό θα ήσαν

απολύτως αποδεκτά Έπεται επομένως ότι

Ως προς τον περιορισμόν του ύψους δέον να κρατήσουν ελαστικότεροι περιορισμοί και

τοιούτοι είναι οι διατυπούμενοι κατωτέρω (προτείνεται max 3μ ύψος και οι βοηθητικοί χώροι

υπόγειοι)

Ως προς την αρχιτεκτονική δέον τα κτίσματα ταύτα να είναι ελαφρά απέριττα ταπεινά

laquoφιλοκαλούντα μετ΄ευτελείαςraquo και αποφεύγοντα τους συμβατικούς και εφήμερους συρμούς και

τους επιδεικτικούς φορμαλισμούς Αν ως αλήθεια κατασκευής ως μάζα ως περίγραμμα ως

σύνθεσις των επί μέρους εις μίαν όλων ενότητα ως πνεύμα τέλος είναι τοιαύτα ώστε να

εναρμονίζονται προς το φυσικόν και ψυχικόν κλίμα της Ελλάδος αντί να επιζητείται η πλήρης

απόκρυψις των θα ήτο αντιθέτως επιβαλλόμενη η ρυθμική κατά διαστήματα παρουσία των

Εκ των σκέψεων αυτών αίτινες θα αποτελέσουν την βάσιν της προβλεπομένης αισθητικής

κρίσεως υπαγορεύθησαν οι προτεινόμενοι περιορισμοίraquo

Όπως φαίνεται λοιπόν στην πενταετία 1946-1950 αναδύεται μια ελληνική εκδοχή

πολεοδομίας με στοιχεία Μοντέρνου με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

-Η απόλυτη έλλειψη χρημάτων υλικών κλπ οδηγεί στην επιλογή μιας αρχιτεκτονικής

μορφής της ανάγκης και του ελάσσονος με απλές κατασκευαστικές αρχές απέριττη

ογκοπλασία και στοιχειώδεις ευρύτερες διαμορφώσεις (βλ συγκρότημα κατοικιών στις Μηλιές

εικ 12)

-Σε όλα τα επίπεδα σχεδιασμού διαπιστώνεται μια συστηματική εκμετάλλευση των

στοιχείων του προσανατολισμού των κλίσεων της υγιεινής του αερισμού των τοπικών

υλικών

-Αν και στοιχειώδεις αρχιτεκτονικά οι κατόψεις επιδεικνύουν προσεκτικές αναζητήσεις

για την λειτουργικότητά τους με βέλτιστες εσωτερικές διευθετήσεις Παράλληλα επιτυγχάνεται

η τυποποίηση των κατόψεων και η ορθολογική δυνατότητα επέκτασης των αρχικών πυρήνων

-Σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού τα νέα οικιστικά συγκροτήματα εξοπλίζονται με

κοινωνικές εξυπηρετήσεις και υποδομές όπως αναλογούν στις αντίστοιχες πληθυσμιακές

κατηγορίες

-Με σαφήνεια διακρίνεται η οργάνωση του χώρου κατά Ζώνες Χρήσεων

Καθώς οι περισσότεροι νέοι αρχιτέκτονες της εποχής πέρασαν για λιγότερο ή

περισσότερο χρόνο από τις υπηρεσίες της ανοικοδόμησης ενώ έγινε προσπάθεια να

κινητοποιηθούν και οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής του ΕΜΠ για να συνδράμουν στην

προσπάθεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμπειρία της Ανοικοδόμησης λειτούργησε σαν

ένα μεγάλο σχολείο για τα χρόνια μετά το 1950

Η επιτυχία και η λειτουργικότητα των αστικών χώρων θα εξαρτώνταν εν πολλοίς από την

διορατικότητα των πολεοδόμων και από την δυνατότητα του Υπουργείου να παρακολουθεί

συστηματικά τις εξελίξεις παρεμβαίνοντας διορθωτικά και διαφοροποιώντας όπου χρειαζόταν

τα προγράμματα της Ανοικοδόμησης μέσα στα επόμενα χρόνια28

Η ευκαιρία αυτή δεν δόθηκε ποτέ στους πολεοδόμους του ΥπΑν Το 1950 με μια

ξαφνική απόφαση το ΥπΑν καταργείται και οι συγκεντρωμένες αρμοδιότητές του μοιράζονται

σε διάφορα υπουργεία Ο κεντρικός ρόλος του κράτους περιορίζεται σε επιτελικές

28

Τον ρόλο των πολεοδόμων είχε εξ άλλου προδιαγράψει εγκαίρως ένα έγγραφο του ΥπΑν στο Ιστορικό Αρχείο

Μακεδονίας (βλ Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης φακ 59 έγγραφο 1081946 περί του

σκοπού και των καθηκόντων του αρχιτέκτονος-πολεοδόμου) Στην ικανότητά τους να προνοούν σωστά για το

μέλλον είχε επενδύσει πολύ η προσπάθεια των υπευθύνων της Ανοικοδόμησης

14

κατευθύνσεις-παρεμβάσεις η ανοικοδόμηση της χώρας ανατίθεται στο ιδιωτικό κεφάλαιο και

η υποχρέωση για την κοινωνική παροχή της κατοικίας laquoπεριμαζεύεταιraquo στον Νόμο 16671951

περί λαϊκής κατοικίας που η εφαρμογή του ανατίθεται στο Υπουργείο Κοινωνικής Αντιλήψεως

Αν και το περιεχόμενο του νόμου αντανακλά την συρρίκνωση των απόψεων για την οργάνωση

του χώρου και περιορίζεται αποκλειστικά στην ανοικοδόμηση κατοικίας για φτωχά και

εργατικά στρώματα εξακολουθεί να εμφορείται από την ιδεολογία του Μοντέρνου και να

υποστηρίζεται από τους τεχνικούς που τον αξιολογούν θετικά29

Αλλά ούτε αυτός ο νόμος

έμελλε να τεθεί σε εφαρμογή καθώς υποκαταστάθηκε από τα προγράμματα του ΑΟΕΚ για

την εργατική κατοικία και του Υπουργείου Προνοίας για τους παραπηγματούχους που αν και

ακολούθησαν επί πολλά χρόνια τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος απετέλεσαν ένα έλασσον

στοιχείο του χώρου της ελληνικής πόλης

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Εικ 1 Σχέδιο Ιερισσού 1934 (Λιλιμπάκη 2004 όπ π)

Εικ 2 Πολεοδομικό σχέδιο Πειραιά 1947 (ΔΤΥΔ Πειραιά 1947 όπ π)

Εικ 3 Χανιά οικόπεδα πριν και μετά από τον αναδασμό 1949 ( Δελτίον Ανοικ 8-91949 όπ π)

Εικ 4 Κτιριολογικό πρόγραμμα κοινωνικού κέντρου (Κραντονέλλης 1949 όπ π)

Εικ 5 Χωροθέτηση Κοινωνικού κέντρου Εξοχή Δράμας (Βαφειάδης 1948 όπ π)

Εικ 6 Επέκταση και ανασχεδιασμός του οικισμού Χορτιάτης Arsquo και Βrsquo φάσεις σχέδιο Λ Ζωίδη

1947 (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 7 Πυρήνες κατοικίας Σημερινή κατάσταση (φωτογρ συγγραφέως) και σκαρίφημα

χωροθέτησης (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 8 3 πολεοδομικά σχέδια Αχ Σπανού 1960 (Αμπαδογιάννη Ζαβερδινού 1975 όπ π)

Εικ 9 Οικισμός στο Κερατσίνι και οργάνωση κατά στοίχους (Doxiadis 1947 όπ π και Βαφειάδης

1948 όπ π)

Εικ 10 Συγκροτήματα κατοικίας στους παλιούς στρατώνες Κως και Ρόδος 1948 (Ανοικοδόμησις

Δωδεκανήσου 1948 όπ π)

Εικ 11 Η Λευκάδα πριν και μετά από τον σεισμό (Νέο σχέδιο Λευκάδος 1949 όπ π)

Eικ 12 Οικισμός στις Μηλιές 1950 (ιδιωτ συλλογή)

29

Βλ εισήγηση Αχιλλέα Σπανού στα Πρακτικά βrsquo Πανελληνίου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1962

Τεχνικά Χρονικά 2481962 έκτακτη έκδοσις ΤΕΕ σελ 45 Ο Σπανός αναφέρει ότι από το 1945 μέχρι το 1953

κατασκευάστηκαν 125000 κατοικίες

9

συγκοινωνιακά δίκτυα Η μελέτη των ειδικών συνθηκών σε κάθε περίπτωση αποκαλύπτει ότι οι

περισσότεροι ήταν προσφυγικοί οικισμοί που είχαν γίνει βιαστικά μετά το 1922 και δεν

μπόρεσαν να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν (Παρεμπιπτόντως αξίζει τον κόπο να

σημειώσουμε ότι τα χρόνια αυτά αναπτύσσεται έντονη κριτική ορισμένων πεπραγμένων της

προσφυγικής αποκατάστασης όπως πχ η δημιουργία εξαιρετικά μικρών οικισμών που δεν

μπορούσαν να υποστηρίξουν κοινωνικές εξυπηρετήσεις σχολεία και επαρκή συγκοινωνιακή

σύνδεση με την περιφέρειά τους)

Τα σχέδια των νέων οικισμών ακολουθούν στοιχειωδώς τις αρχές του Μοντέρνου όπως

δείχνουν πολλά από αυτά που εφαρμόζονταν μέχρι το 1970 Διάφοροι τύποι κατοικιών με

δυνατότητα μελλοντικής επέκτασης χωροθετούνται με προσπάθεια εκμετάλλευσης του

καλύτερου προσανατολισμού και ενώ η τοποθέτηση του κτιρίου εντός του οικοπέδου αγνοεί

την χάραξη του οδικού δικτύου Διαμορφώνονται ευρείες ζώνες πρασίνου και

συγκεντρώνονται σε μεγάλες ελεύθερες εκτάσεις όλα τα κοινόχρηστα κτίρια και

εξυπηρετήσεις

Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται στην εγκατάσταση κοινωνικών εξυπηρετήσεων που θα

μπορούσαν να λειτουργήσουν και εκπαιδευτικά Όπως έγραφε ο διευθυντής Αρχιτεκτονικών

Μελετών του ΥπΑν γνωστός αρχιτέκτονας Κλ Κραντονέλλης laquo hellip σκοπός των Κοινωνικών

Κέντρων είναι να παρέχουν δυνατότητες για την ανάπτυξη Μορφωτικής Ψυχαγωγικής και

Κοινωνικής δράσεως στα χωριά μας πράγμα που ως σήμερα δεν ήταν εύκολο να γίνη Οι λόγοι

είναι πολλοί Στα χωριά άλλος χώρος τρόπον τινά κοινόχρηστος εκτός της ταβέρνας-καφενείου

δεν υπάρχει Εκεί αποκλείεται η συγκέντρωσις των γυναικών και κάθε άλλο παρά κατάλληλος

είναι ο χώρος για την ανάπτυξιν μορφωτικής δράσεως τόσον για τους ενήλικες όσον και για τους

νέους Το Κοινωνικό Κέντρο θα δώση στους κατοίκους ένα υγιή ψυχικώς χώρον και τα μέσα για

την ανάπτυξη που αναφέραμεraquo Οι τομείς δραστηριότητας αφορούν την μόρφωση την

αναψυχή-αθλητισμό την κοινωνική δράση-υγιεινή για την επιτυχία των οποίων το Κοινωνικό

Κέντρο παρείχε τους ακόλουθους χώρους

-Χώρο συγκεντρώσεων για διαλέξεις για κοινωνικά θέματα προβολή κινηματογραφικών

ταινιών και θεατρικές παραστάσεις

-αίθουσα για νέους

-καντίνα με μαγειρείο

-πλήρες ιατρείο

-λουτρά καθαριότητας με αποδυτήρια κλπ ως laquoπρότυπα για τα σπίτιαraquo

-εργαστήρια ξυλουργικά κλπ για να εξασκούνται οι νέοι

-γραφεία Κοινότητας

-υπόστεγα γυμναστικής

-πρότυπα κηπάρια

-φύλαξη παιδιών και οργάνωση παιχνιδιού κλπ17

Ο Κραντονέλλης συναρτά το μέγεθος του κοινωνικού κέντρου με το μέγεθος του

πληθυσμού του οικισμού (4 κατηγορίες οικισμών με 1000 2500 5000 και 10000 κατοίκους)

και υποδεικνύει με αρχιτεκτονικά σχέδια την επίλυση ενός τέτοιου συγκροτήματος Σε ότι

αφορά την πολεοδομική επίλυση και χωροθέτηση υπογραμμίζει ιδιαίτερα το παράδειγμα του

Κοινωνικού Κέντρου της Εξοχής Δράμας Το σχέδιο αυτό παρατίθεται μαζί με πλειάδα άλλων

παραδειγμάτων στις εκδόσεις του ΥπΑν που ήδη αναφέραμε18

(εικ 4-5)

Συγχρόνως πολλοί οικισμοί που είχαν υποστεί σοβαρές ή και ολοσχερείς καταστροφές

στα χρόνια της κατοχής (ολοκαυτώματα) και του εμφυλίου ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

(όπως πχ το Κομμένο της Αρτας τα Καλάβρυτα ή ο Χορτιάτης της Θεσσαλονίκης μεταξύ

άλλων) Ειδικά ο τελευταίος οφείλει το νέο του σχέδιο στον αρχιτέκτονα Λέανδρο Ζωίδη

17

Κλ Κραντονέλλης laquoΚοινωνικά Κέντραraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως τχ 5-6 1949 σελ 16-18 18

Β Βαφειάδης Οδηγίες πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών μελετών Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως αρ

29 Αθήναι 1948

10

(1900-1964) ο οποίος στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον νεαρό τότε αρχιτέκτονα και

μετέπειτα καθηγητή του ΑΠΘ Ιωάννη Τριανταφυλλίδη (1921-2010) για τον σχεδιασμό των

τύπων κατοικίας Στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας φυλάσσονται σχεδιαστικά ντοκουμέντα

που υπογράφονται από τους δύο τεχνικούς καθώς και η συνοδευτική αλληλογραφία που

αποκαλύπτει συγχρόνως τις δυσκολίες μέσα στις οποίες αγωνίζονταν να εκτελέσουν τον έργο

τους και τις τεράστιες ελλείψεις σε στοιχειώδη πράγματα (όπως χαρτί και φωτοτυπίες)

Το σχέδιο του Χορτιάτη εφαρμόστηκε σε τρεις φάσεις και η σημερινή κατάσταση του

οικισμού επιβεβαιώνει την υλοποίηση των χαράξεων (εικ 6α και 6β) Για την εφαρμογή του

απαλλοτριώθηκε στα βορεινά του παλαιού οικισμού έκταση 108458 τμ (περίπου 11

εκταρίων) αξίας 110 εκατομμυρίων δραχμών Προτιμήθηκε η χωροθέτηση προς Βορρά επειδή

το έδαφος ήταν ομαλότερο αλλά και λόγω κακού ηλιασμού στο νότιο προς το όρος τμήμα19

Ο

διευθυντής Πολεοδομικών Μελετών Βίκτωρ Βαφειάδης εισηγείται την δημιουργία νέου

κοινωνικού ndash διοικητικού ndash οικονομικού κέντρου και την τοποθέτηση των λοιπών κτηρίων

κοινής εξυπηρετήσεως ανάμεσα στον παλιό οικισμό και το νέο τμήμα ενώ συγχρόνως

προτείνει 4 πλάτη δρόμων ανάλογα με την σημασία τους Ο κύριος οδικός άξονας έχει πλάτος

12 μέτρων και ο εσωτερικός δευτερεύων πλάτους 10 μέτρων Οι υπόλοιποι με κλίση βατή

έχουν πλάτος 8 μέτρων ενώ όσοι χαράσσονται καθέτως προς τις κλίσεις 4 μέτρα Στο νέο

οικισμό προτείνονται 3 βασικοί τύποι κατοικιών (πυρήνες) τοποθετημένοι κατά τον βέλτιστο

προσανατολισμό (όπως δείχνει και το σκαρίφημα που συνοδεύει τα σχέδια) όλοι με

δυνατότητα επέκτασης (εικ7)

Η πολιτική αυτή που διατηρήθηκε μέχρι την δεκαετία 1970 δημιούργησε γύρω στους 150

νέους οικισμούς Τρία σχέδια που υπογράφει το 1960 ο αρχιτέκτονας Α Σπανός που είχε

διατελέσει στέλεχος του υπουργείου δείχνουν την απήχηση των αρχών του Μοντέρνου (εικ

8) Θυμίζουμε ότι για όλους είχε προηγηθεί αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης ενώ

εφαρμόστηκαν διάφοροι κατασκευαστικοί πειραματισμοί20

Ταυτόχρονα μελετήθηκαν και κατασκευάσθηκαν κτίρια κοινωνικού εξοπλισμού των

οικισμών σχολεία σταθμοί υγείας κοινωνικά κέντρα κέντρα αγροτικών συνεταιρισμών

δασαρχεία και ινστιτούτα δασοκομίας Παρά τις επείγουσες διαδικασίες για την μελέτη και την

πραγματοποίηση των προγραμμάτων οι μελετητές έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον

εντοπισμό και την καταγραφή στοιχείων της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς για πρώτη φορά

στην κλίμακα ολόκληρης της χώρας21

3 Οικιστικά προγράμματα και συγκροτήματα κατοικιών Στο πλαίσιο της

ανοικοδόμησης βασικό μέλημα του υπουργείου και από τα σημαντικότερα μέρη του

προγράμματος ήταν η κατασκευή μεγάλων συγκροτημάτων κατοικίας για φτωχά στρώματα

(πολεμοπαθείς παλιούς πρόσφυγες-κατοίκους τρωγλών εργάτες) σε αστικό περιβάλλον ή στην

ύπαιθρο Οι αρχικοί πυρήνες κατοικίας -μικρές μονάδες των 25-38 τμ - είχαν μελετηθεί ώστε

να μπορούν αργότερα να επεκταθούν σε κανονικά σπίτια για τα οποία παρέχονταν και οι

αναγκαίες οδηγίες22

Παράλληλος στόχος ήταν η προσαρμογή στα κατά τόπους υπάρχοντα

υλικά και στις κατά τόπους διαφορετικές ανάγκες της αγροτικής παραγωγής -καπνά βαμβάκια

19

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ Πρακτικά Συνεδριάσεων Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως Πράξεις 473161948 και

9492191948 20

Με πειραματικό χαρακτήρα σχεδιάστηκε και κτίσθηκε μέχρι το 1949 ο μικρός οικισμός της Ροδοδάφνης στην

θέση Ακολη της Αιγιαλίας που συνοικίσθηκε από τους πληθυσμούς τεσσάρων χωριών της περιοχής που

βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη και απαίτησε την απαλλοτρίωση 2736 εκταρίων γης Βλ Ανωνύμου

laquoΡοδοδάφνηraquo στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και Ανοικοδομήσεως τχ 10-11 1949 σελ 24-25 Βλ επίσης Β

Αμπαδογιάννη και Ο Ζαβερδινού επιμ Η κατοικία στην Ελλάδα Κρατική δραστηριότης Εκδοσις Τεχνικό

Επιμελητήριο Ελλάδος Αθήνα 1975 21

Βλ την έκθεση Μυλωνά 1949 στο Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 και 2008 όπ π 22

Θυμίζουμε ότι οι πυρήνες της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων στον μεσοπόλεμο συνήθως είχαν

εμβαδόν 40 τμ

11

κλπ Στις αρχιτεκτονικές μελέτες χρησιμοποιείται ως βασικό μοντέλο οργάνωσης των κτιρίων

κατοικίας η κατά στοίχους σύνθεση η οποία εξασφαλίζει σωστό ηλιασμό διαμπερή αερισμό

και οργάνωση κατά παράλληλες συστοιχίες με κήπους και αυλές που προσφέρονται για

προσεχή επέκταση του χώρου κατοικίας

Σημαντικό μέρος του έργου του υπουργείου περιέλαβε μελέτες και εκτέλεση

πειραματικών προγραμμάτων για οικισμούς με νέα υλικά και συστήματα κατασκευής Στον

τομέα των αστικών οικισμών ο Αγιος Γεώργιος στο Κερατσίνι στέγασε 1000 οικογένειες εκ

των οποίων 460 σε νέες κατοικίες και 560 επισκευασμένες23

[εικ 9] και χρησιμοποιήθηκε ως

υπόδειγμα για πολλά αστικά προγράμματα24

Το υποδειγματικό αυτό συγκρότημα και ο

πειραματικός του χαρακτήρας παρουσιάζονται αναλυτικά στην μελέτη της Α Δανιήλ στον

παρόντα τόμο

Στην ίδια κατηγορία των οικιστικών συγκροτημάτων ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν

οι μετασκευές κτιρίων όπως πχ στρατώνων σε συγκροτήματα κατοικίας στα Δωδεκάνησα

Ειδικά στην Ρόδο και την Κώ τα στρατιωτικά κτίσματα ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

ενώ συμπληρώνονται και με κοινόχρηστες εξυπηρετήσεις ακολουθώντας τις επιταγές του

Μοντέρνου (εικ 10) Στην επεξεργασία των επί μέρους σχεδίων συμμετείχαν ομάδες

διδασκόντων και φοιτητών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ όπως πχ το συνεργείο του

Δ Πικιώνη που ετοίμασε το σχέδιο της περιοχής των στρατώνων της αεροπορίας Ρόδου στο

οποίο προορίζονταν να στεγαστούν 130-150 οικογένειες25

4 Μια ιδιαίτερη δραστηριότητα του ΥπΑν αποτελούν οι παρεμβάσεις μετά από

σεισμούς το 1948 στην Λευκάδα Χίο και Σάμο Η εμπειρία που συσσωρεύτηκε χρησίμευσε

εν μέρει στις ανοικοδομητικές προσπάθειες που έγιναν στα σεισμοπαθή Ιόνια και στον Βόλο

μετά το 1953 Ειδικότερα για την Λευκάδα ο παραδοσιακός οικισμός της οποίας υπέστη στις

αρχές του Ιουλίου 1948 σοβαρές καταστροφές όπως δείχνουν οι καταγραφές που

εκπονήθηκαν από συνεργεία του ΥπΑν (εικ 11) σχεδιάστηκε μια εκτεταμένη επέκταση της

πόλης περί τα 20 εκτάρια προς τα νοτιοδυτικά υψώματα Η έκταση απαλλοτριώθηκε αμέσως

και το σχέδιο το οποίο χαράχθηκε και εφαρμόστηκε επακριβώς όπως δείχνουν σημερινές

αεροφωτογραφίες έχει σαφή χαρακτηριστικά του Μοντέρνου Ενδιαφέρουσα είναι η

επισήμανση των εισηγητών του laquoΣτην επέκταση του οικισμού έγινε προσπάθεια να κρατηθεί ο

ρυθμός και η μορφή της παλαιάς πόλεως με οικοδόμηση επίσης σε στοίχουςraquo

23 C A Doxiadis Experimental settlement of Saint George Keratsini ndash Pireaus No C1 Series of publicatiοns of

the Ministry of Reconstruction Athens 1947 Για τον προσεγμένο σχεδιασμό του οικισμού και την ιδιαίτερη

ατμόσφαιρα που επικρατεί έχουν γραφεί εγκωμιαστικά άρθρα σε εφημερίδες της εποχής

24 Εχει αναφερθεί κατασκευή 7 πειραματικών οικισμών σε ιδιαίτερα πληγείσες πόλεις (Πειραιάς Κέρκυρα

Ηράκλειο Χανιά Ρέθυμνο Ιεράπετρα) με σύνολο 4000 κατοικίες

25 Για την Κω βλ ΑΝΑ-ΜΜ Αρχείο Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως συνεδρίασις 131721948 πράξις 151 Για

την Ρόδο βλ ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 95291947 πράξις 575 Σύμφωνα με την εισήγηση του Βίκτορα

Βαφειάδη laquohellip το συνεργείο των σπουδαστών υπό την καθοδήγησιν του τεχνικού συμβούλου κΠικιώνη εξεπόνησε το

σχέδιον διαρρυθμίσεως της περιοχής των στρατώνων Ρόδου οι οποίοι θα μετατραπούν εις λαϊκάς κατοικίας Εις το

μελετώμενον υπό της διευθύνσεώς μας νέον σχέδιον της πόλεως Ρόδου προεβλέπετο αναμόρφωσις της όλης

περιοχής δια της κατασκευής κατοικιών και μορφώσεώς της ως νέας γειτονιάς δια της κατασκευής κοινωνικών και

οικονομικών κέντρων και εγκαταστάσεως νέων κατοίκων οι οποίοι θα προέλθουν από την εντός των τειχών πόλιν η

οποία δέον να αποσυμφορηθή Η θέσις των στρατώνων συμπίπτει να είναι εντός της ως άνω αναμορφούμενης

περιοχής Το σχέδιον έχει εκπονηθή βάσει της υφισταμένης καταστάσεως και έχει επιτευχθή να δοθή ο τοπικός

χαρακτήρ των υφισταμένων οικισμών της Δωδεκανήσου Η εν γένει μορφή του οικισμού όπως παρουσιάζεται εις την

από της οδού όψιν είναι πολύ καλή Το Συμβούλιον Ανοικοδομήσεως εγκρίνει κατrsquoαρχήν το σχέδιο και ζητεί να

γίνουν συμπληρωματικαί τοπογραφήσεις της γύρω περιοχής και σύνδεσίς της με τα υφιστάμενα τοπογραφικά σχέδια

Ρόδουraquo Βλ επίσης Η Ανοικοδόμησις της Δωδεκανήσου έκδοσις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως σειρά Γrsquo 2

Αθήναι 1948

12

Η διαδικασία του σχεδιασμού της σεισμόπληκτης πόλης περιγράφεται στα έγγραφα του

ΥπΑν26

Λίγες μέρες μετά τον σεισμό αποτυπώνεται η περιοχή που προτείνεται για την

επέκταση της πόλης και ξεκινούν οι διαδικασίες για την απαλλοτρίωση Εν αναμονή της

αποτύπωσης της παλιάς πόλης οι μελετητές του ΥπΑν είναι υποχρεωμένοι να καθορίσουν το

οδικό δίκτυο και το κέντρο της νέας περιοχής με βάση μια αεροφωτογραφία Η νέα θέση

βρίσκεται ψηλότερα από την παλιά (υψόμ + 10 μ) και έτσι δεν κινδυνεύει από κύμα το

έδαφος είναι σταθερότερο (έναντι σαθρού και υγρού της παλιάς πόλης) και η εγκατάσταση

δικτύου αποχέτευσης καθίσταται ευκολότερη

Ένας άξονας κεντρικός συνδέει την πλατεία με το Γυμναστήριο Οι κατοικίες πλην του

κεντρικού άξονα εξυπηρετούνται με πεζοδρόμους όπου εν ανάγκη μπορούν να κυκλοφορήσουν

και αυτοκίνητα Στην επέκταση προβλέπονται αγορά και καταστήματα στην πλατεία

ανέγερση παιδικού σταθμού και σχολείου στο πέρα άκρο της νέας συνοικίας σε θέση πιο

υγιεινή και σε επαφή με το πράσινο κοινόχρηστοι παιδικοί κήποι αθλητικοί χώροι και

γυμναστήριο

Οι στοίχοι της κατοικίας ορίζονται laquoμε βάση την κατεύθυνση των σεισμώνraquo που

συμπίπτει με τον καλύτερο προσανατολισμό (Α-Δ) ομοίως και οι περισσότεροι στοίχοι όταν

δεν έρχονται σε σύγκρουση με ειδικές ανάγκες προσανατολισμού

Κατασκευάζονται 179 κατοικίες του ενός δωματίου που μπορούν να επεκταθούν μέχρι 4

δωμάτια και 55 κατοικίες 2 δωματίων με δυνατότητα να αποκτήσουν μελλοντικά μέχρι 6

δωμάτια Ολα τα σπίτια διαθέτουν wc με douche και κουζίνα πλήρη

Το νέο σχέδιο της πόλης εγκρίθηκε και τέθηκε σε εφαρμογή δύο μόνο μήνες μετά το

σεισμό Οι χαράξεις της περιοχής της επέκτασης όπως διακρίνονται σε σημερινές

αεροφωτογραφίες ακολουθούν με ακρίβεια το σχέδιο Ο κεντρικός άξονας είναι σήμερα μια

ευρύχωρη αστική αρτηρία με κεντρική νησίδα πρασίνου Η συνοικία έχει ανοικοδομηθεί με

πολυκατοικίες και ελάχιστα από τα ταπεινά κτίσματα που έγιναν μετά από τον σεισμό

παραμένουν στη θέση τους Παρά την γνώριμη εικόνα της ελληνικής πολυκατοικιούπολης οι

μοντέρνες πολεοδομικές χαράξεις που επιβίωσαν παρέχουν ελεύθερο χώρο και πράσινο σε

αντίθεση με άλλες νεώτερες συνοικίες της Λευκάδας

5 Ένα ακόμη επίπεδο παρεμβάσεων του ΥπΑν αφορά τον αστικό σχεδιασμό περιοχών

με δημόσιους χώρους όπως του παραθαλάσσιου μετώπου του Αλίμου-Καλαμακίου ή του

ανατολικού lsquoρήγματοςrsquo της Θεσσαλονίκης

Αξιοσημείωτη είναι η μελέτη του παραθαλασσίου μετώπου του Καλαμακίου αν και δεν

έχουν βρεθεί προς το παρόν σχέδια Όπως περιγράφεται στις αποφάσεις του Συμβουλίου

Ανοικοδομήσεως27

στην παράλια λεωφόρο από το ρεύμα Πικροδάφνης μέχρις τον Αλιμο

προτείνονται τέσσερα κέντρα αναψυχής (ιδιωτικού χαρακτήρα) και ένα κέντρο ναυτικού

αθλητισμού Αν και εναντίον της μελέτης του Υπουργείου κατατέθηκαν ενστάσεις 13 φορέων

και προσώπων (που πρότειναν πολύ μεγαλύτερη εκμετάλλευση του χώρου) αυτές

απορρίφθηκαν για λόγους lsquoκοινού συμφέροντοςrsquo που περιλάμβαναν laquoτην απελευθέρωση της

θέας την κοινή χρήση της παραλίας και την ελεύθερη προσπέλαση των λουομένων και επίσης

την αρχιτεκτονική παρέμβαση στον κοινόχρηστο χώρο για λόγους αισθητικήςraquo

26

Βλ Ανωνύμου laquoΤο νέο σχέδιο της Λευκάδοςraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως 8-91949 σελ 17-21

Βλ επίσης ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 51671948 πράξις 581 απόφαση για ανάληψη εκτελέσεως

σημαντικού προγράμματος για την Λευκάδα μετάβαση αρχιτεκτόνων ΝΛαλακάκι και ΒΒαφειάδη επί τόπου

Συνεδρίασις 531371948 πράξις 645 αποφάσεις και προγραμματισμός δραστηριότητας του ΥπΑν Συνεδρίασις

5830748 πράξις 728 αποφάσεις περιγραφή και χαρακτηριστικά σχεδίου από Β Βαφειάδη Συνεδρ 6627848

πράξις 847 έγκριση του συνολικού σχεδίου Συνεδρ 467749 πράξις 587 έγκριση τροποποίησης του σχεδίου

Λευκάδας με 50 τροποποιήσεις που προσαρμόζουν το νέο σχέδιο της παλαιάς πόλης στην υπάρχουσα κατάσταση

στενεύοντας δρόμους και δημόσιους χώρους ώστε να σωθούν κτίρια που δεν επλήγησαν από τον σεισμό

27

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρ 72 17111949 πράξις 1069

13

Οι αρχιτεκτονικοί όροι που εξασφαλίζουν τις τρεις αυτές συνθήκες ορίζονται ως εξής

laquoΗ αισθητική αρχή της οπτικής αποκρύψεως κατά γενικό κανόνα των παράκτιων κτισμάτων

είναι αμφιβόλου εγκυρότητας Κτίσματα ων η αρχιτεκτονική θα ηδύνατο κατrsquoαρχάς ως εν τη

προκειμένη περιπτώσει να εναρμονίζεται πλήρως προς το τοπίο και να εξαίρει αυτό θα ήσαν

απολύτως αποδεκτά Έπεται επομένως ότι

Ως προς τον περιορισμόν του ύψους δέον να κρατήσουν ελαστικότεροι περιορισμοί και

τοιούτοι είναι οι διατυπούμενοι κατωτέρω (προτείνεται max 3μ ύψος και οι βοηθητικοί χώροι

υπόγειοι)

Ως προς την αρχιτεκτονική δέον τα κτίσματα ταύτα να είναι ελαφρά απέριττα ταπεινά

laquoφιλοκαλούντα μετ΄ευτελείαςraquo και αποφεύγοντα τους συμβατικούς και εφήμερους συρμούς και

τους επιδεικτικούς φορμαλισμούς Αν ως αλήθεια κατασκευής ως μάζα ως περίγραμμα ως

σύνθεσις των επί μέρους εις μίαν όλων ενότητα ως πνεύμα τέλος είναι τοιαύτα ώστε να

εναρμονίζονται προς το φυσικόν και ψυχικόν κλίμα της Ελλάδος αντί να επιζητείται η πλήρης

απόκρυψις των θα ήτο αντιθέτως επιβαλλόμενη η ρυθμική κατά διαστήματα παρουσία των

Εκ των σκέψεων αυτών αίτινες θα αποτελέσουν την βάσιν της προβλεπομένης αισθητικής

κρίσεως υπαγορεύθησαν οι προτεινόμενοι περιορισμοίraquo

Όπως φαίνεται λοιπόν στην πενταετία 1946-1950 αναδύεται μια ελληνική εκδοχή

πολεοδομίας με στοιχεία Μοντέρνου με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

-Η απόλυτη έλλειψη χρημάτων υλικών κλπ οδηγεί στην επιλογή μιας αρχιτεκτονικής

μορφής της ανάγκης και του ελάσσονος με απλές κατασκευαστικές αρχές απέριττη

ογκοπλασία και στοιχειώδεις ευρύτερες διαμορφώσεις (βλ συγκρότημα κατοικιών στις Μηλιές

εικ 12)

-Σε όλα τα επίπεδα σχεδιασμού διαπιστώνεται μια συστηματική εκμετάλλευση των

στοιχείων του προσανατολισμού των κλίσεων της υγιεινής του αερισμού των τοπικών

υλικών

-Αν και στοιχειώδεις αρχιτεκτονικά οι κατόψεις επιδεικνύουν προσεκτικές αναζητήσεις

για την λειτουργικότητά τους με βέλτιστες εσωτερικές διευθετήσεις Παράλληλα επιτυγχάνεται

η τυποποίηση των κατόψεων και η ορθολογική δυνατότητα επέκτασης των αρχικών πυρήνων

-Σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού τα νέα οικιστικά συγκροτήματα εξοπλίζονται με

κοινωνικές εξυπηρετήσεις και υποδομές όπως αναλογούν στις αντίστοιχες πληθυσμιακές

κατηγορίες

-Με σαφήνεια διακρίνεται η οργάνωση του χώρου κατά Ζώνες Χρήσεων

Καθώς οι περισσότεροι νέοι αρχιτέκτονες της εποχής πέρασαν για λιγότερο ή

περισσότερο χρόνο από τις υπηρεσίες της ανοικοδόμησης ενώ έγινε προσπάθεια να

κινητοποιηθούν και οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής του ΕΜΠ για να συνδράμουν στην

προσπάθεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμπειρία της Ανοικοδόμησης λειτούργησε σαν

ένα μεγάλο σχολείο για τα χρόνια μετά το 1950

Η επιτυχία και η λειτουργικότητα των αστικών χώρων θα εξαρτώνταν εν πολλοίς από την

διορατικότητα των πολεοδόμων και από την δυνατότητα του Υπουργείου να παρακολουθεί

συστηματικά τις εξελίξεις παρεμβαίνοντας διορθωτικά και διαφοροποιώντας όπου χρειαζόταν

τα προγράμματα της Ανοικοδόμησης μέσα στα επόμενα χρόνια28

Η ευκαιρία αυτή δεν δόθηκε ποτέ στους πολεοδόμους του ΥπΑν Το 1950 με μια

ξαφνική απόφαση το ΥπΑν καταργείται και οι συγκεντρωμένες αρμοδιότητές του μοιράζονται

σε διάφορα υπουργεία Ο κεντρικός ρόλος του κράτους περιορίζεται σε επιτελικές

28

Τον ρόλο των πολεοδόμων είχε εξ άλλου προδιαγράψει εγκαίρως ένα έγγραφο του ΥπΑν στο Ιστορικό Αρχείο

Μακεδονίας (βλ Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης φακ 59 έγγραφο 1081946 περί του

σκοπού και των καθηκόντων του αρχιτέκτονος-πολεοδόμου) Στην ικανότητά τους να προνοούν σωστά για το

μέλλον είχε επενδύσει πολύ η προσπάθεια των υπευθύνων της Ανοικοδόμησης

14

κατευθύνσεις-παρεμβάσεις η ανοικοδόμηση της χώρας ανατίθεται στο ιδιωτικό κεφάλαιο και

η υποχρέωση για την κοινωνική παροχή της κατοικίας laquoπεριμαζεύεταιraquo στον Νόμο 16671951

περί λαϊκής κατοικίας που η εφαρμογή του ανατίθεται στο Υπουργείο Κοινωνικής Αντιλήψεως

Αν και το περιεχόμενο του νόμου αντανακλά την συρρίκνωση των απόψεων για την οργάνωση

του χώρου και περιορίζεται αποκλειστικά στην ανοικοδόμηση κατοικίας για φτωχά και

εργατικά στρώματα εξακολουθεί να εμφορείται από την ιδεολογία του Μοντέρνου και να

υποστηρίζεται από τους τεχνικούς που τον αξιολογούν θετικά29

Αλλά ούτε αυτός ο νόμος

έμελλε να τεθεί σε εφαρμογή καθώς υποκαταστάθηκε από τα προγράμματα του ΑΟΕΚ για

την εργατική κατοικία και του Υπουργείου Προνοίας για τους παραπηγματούχους που αν και

ακολούθησαν επί πολλά χρόνια τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος απετέλεσαν ένα έλασσον

στοιχείο του χώρου της ελληνικής πόλης

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Εικ 1 Σχέδιο Ιερισσού 1934 (Λιλιμπάκη 2004 όπ π)

Εικ 2 Πολεοδομικό σχέδιο Πειραιά 1947 (ΔΤΥΔ Πειραιά 1947 όπ π)

Εικ 3 Χανιά οικόπεδα πριν και μετά από τον αναδασμό 1949 ( Δελτίον Ανοικ 8-91949 όπ π)

Εικ 4 Κτιριολογικό πρόγραμμα κοινωνικού κέντρου (Κραντονέλλης 1949 όπ π)

Εικ 5 Χωροθέτηση Κοινωνικού κέντρου Εξοχή Δράμας (Βαφειάδης 1948 όπ π)

Εικ 6 Επέκταση και ανασχεδιασμός του οικισμού Χορτιάτης Arsquo και Βrsquo φάσεις σχέδιο Λ Ζωίδη

1947 (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 7 Πυρήνες κατοικίας Σημερινή κατάσταση (φωτογρ συγγραφέως) και σκαρίφημα

χωροθέτησης (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 8 3 πολεοδομικά σχέδια Αχ Σπανού 1960 (Αμπαδογιάννη Ζαβερδινού 1975 όπ π)

Εικ 9 Οικισμός στο Κερατσίνι και οργάνωση κατά στοίχους (Doxiadis 1947 όπ π και Βαφειάδης

1948 όπ π)

Εικ 10 Συγκροτήματα κατοικίας στους παλιούς στρατώνες Κως και Ρόδος 1948 (Ανοικοδόμησις

Δωδεκανήσου 1948 όπ π)

Εικ 11 Η Λευκάδα πριν και μετά από τον σεισμό (Νέο σχέδιο Λευκάδος 1949 όπ π)

Eικ 12 Οικισμός στις Μηλιές 1950 (ιδιωτ συλλογή)

29

Βλ εισήγηση Αχιλλέα Σπανού στα Πρακτικά βrsquo Πανελληνίου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1962

Τεχνικά Χρονικά 2481962 έκτακτη έκδοσις ΤΕΕ σελ 45 Ο Σπανός αναφέρει ότι από το 1945 μέχρι το 1953

κατασκευάστηκαν 125000 κατοικίες

10

(1900-1964) ο οποίος στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον νεαρό τότε αρχιτέκτονα και

μετέπειτα καθηγητή του ΑΠΘ Ιωάννη Τριανταφυλλίδη (1921-2010) για τον σχεδιασμό των

τύπων κατοικίας Στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας φυλάσσονται σχεδιαστικά ντοκουμέντα

που υπογράφονται από τους δύο τεχνικούς καθώς και η συνοδευτική αλληλογραφία που

αποκαλύπτει συγχρόνως τις δυσκολίες μέσα στις οποίες αγωνίζονταν να εκτελέσουν τον έργο

τους και τις τεράστιες ελλείψεις σε στοιχειώδη πράγματα (όπως χαρτί και φωτοτυπίες)

Το σχέδιο του Χορτιάτη εφαρμόστηκε σε τρεις φάσεις και η σημερινή κατάσταση του

οικισμού επιβεβαιώνει την υλοποίηση των χαράξεων (εικ 6α και 6β) Για την εφαρμογή του

απαλλοτριώθηκε στα βορεινά του παλαιού οικισμού έκταση 108458 τμ (περίπου 11

εκταρίων) αξίας 110 εκατομμυρίων δραχμών Προτιμήθηκε η χωροθέτηση προς Βορρά επειδή

το έδαφος ήταν ομαλότερο αλλά και λόγω κακού ηλιασμού στο νότιο προς το όρος τμήμα19

Ο

διευθυντής Πολεοδομικών Μελετών Βίκτωρ Βαφειάδης εισηγείται την δημιουργία νέου

κοινωνικού ndash διοικητικού ndash οικονομικού κέντρου και την τοποθέτηση των λοιπών κτηρίων

κοινής εξυπηρετήσεως ανάμεσα στον παλιό οικισμό και το νέο τμήμα ενώ συγχρόνως

προτείνει 4 πλάτη δρόμων ανάλογα με την σημασία τους Ο κύριος οδικός άξονας έχει πλάτος

12 μέτρων και ο εσωτερικός δευτερεύων πλάτους 10 μέτρων Οι υπόλοιποι με κλίση βατή

έχουν πλάτος 8 μέτρων ενώ όσοι χαράσσονται καθέτως προς τις κλίσεις 4 μέτρα Στο νέο

οικισμό προτείνονται 3 βασικοί τύποι κατοικιών (πυρήνες) τοποθετημένοι κατά τον βέλτιστο

προσανατολισμό (όπως δείχνει και το σκαρίφημα που συνοδεύει τα σχέδια) όλοι με

δυνατότητα επέκτασης (εικ7)

Η πολιτική αυτή που διατηρήθηκε μέχρι την δεκαετία 1970 δημιούργησε γύρω στους 150

νέους οικισμούς Τρία σχέδια που υπογράφει το 1960 ο αρχιτέκτονας Α Σπανός που είχε

διατελέσει στέλεχος του υπουργείου δείχνουν την απήχηση των αρχών του Μοντέρνου (εικ

8) Θυμίζουμε ότι για όλους είχε προηγηθεί αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης ενώ

εφαρμόστηκαν διάφοροι κατασκευαστικοί πειραματισμοί20

Ταυτόχρονα μελετήθηκαν και κατασκευάσθηκαν κτίρια κοινωνικού εξοπλισμού των

οικισμών σχολεία σταθμοί υγείας κοινωνικά κέντρα κέντρα αγροτικών συνεταιρισμών

δασαρχεία και ινστιτούτα δασοκομίας Παρά τις επείγουσες διαδικασίες για την μελέτη και την

πραγματοποίηση των προγραμμάτων οι μελετητές έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον

εντοπισμό και την καταγραφή στοιχείων της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς για πρώτη φορά

στην κλίμακα ολόκληρης της χώρας21

3 Οικιστικά προγράμματα και συγκροτήματα κατοικιών Στο πλαίσιο της

ανοικοδόμησης βασικό μέλημα του υπουργείου και από τα σημαντικότερα μέρη του

προγράμματος ήταν η κατασκευή μεγάλων συγκροτημάτων κατοικίας για φτωχά στρώματα

(πολεμοπαθείς παλιούς πρόσφυγες-κατοίκους τρωγλών εργάτες) σε αστικό περιβάλλον ή στην

ύπαιθρο Οι αρχικοί πυρήνες κατοικίας -μικρές μονάδες των 25-38 τμ - είχαν μελετηθεί ώστε

να μπορούν αργότερα να επεκταθούν σε κανονικά σπίτια για τα οποία παρέχονταν και οι

αναγκαίες οδηγίες22

Παράλληλος στόχος ήταν η προσαρμογή στα κατά τόπους υπάρχοντα

υλικά και στις κατά τόπους διαφορετικές ανάγκες της αγροτικής παραγωγής -καπνά βαμβάκια

19

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ Πρακτικά Συνεδριάσεων Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως Πράξεις 473161948 και

9492191948 20

Με πειραματικό χαρακτήρα σχεδιάστηκε και κτίσθηκε μέχρι το 1949 ο μικρός οικισμός της Ροδοδάφνης στην

θέση Ακολη της Αιγιαλίας που συνοικίσθηκε από τους πληθυσμούς τεσσάρων χωριών της περιοχής που

βρίσκονταν σε προβληματικά εδάφη και απαίτησε την απαλλοτρίωση 2736 εκταρίων γης Βλ Ανωνύμου

laquoΡοδοδάφνηraquo στο Δελτίον Υπουργείου Οικισμού και Ανοικοδομήσεως τχ 10-11 1949 σελ 24-25 Βλ επίσης Β

Αμπαδογιάννη και Ο Ζαβερδινού επιμ Η κατοικία στην Ελλάδα Κρατική δραστηριότης Εκδοσις Τεχνικό

Επιμελητήριο Ελλάδος Αθήνα 1975 21

Βλ την έκθεση Μυλωνά 1949 στο Καραδήμου Καρδαμίτση 2004 και 2008 όπ π 22

Θυμίζουμε ότι οι πυρήνες της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων στον μεσοπόλεμο συνήθως είχαν

εμβαδόν 40 τμ

11

κλπ Στις αρχιτεκτονικές μελέτες χρησιμοποιείται ως βασικό μοντέλο οργάνωσης των κτιρίων

κατοικίας η κατά στοίχους σύνθεση η οποία εξασφαλίζει σωστό ηλιασμό διαμπερή αερισμό

και οργάνωση κατά παράλληλες συστοιχίες με κήπους και αυλές που προσφέρονται για

προσεχή επέκταση του χώρου κατοικίας

Σημαντικό μέρος του έργου του υπουργείου περιέλαβε μελέτες και εκτέλεση

πειραματικών προγραμμάτων για οικισμούς με νέα υλικά και συστήματα κατασκευής Στον

τομέα των αστικών οικισμών ο Αγιος Γεώργιος στο Κερατσίνι στέγασε 1000 οικογένειες εκ

των οποίων 460 σε νέες κατοικίες και 560 επισκευασμένες23

[εικ 9] και χρησιμοποιήθηκε ως

υπόδειγμα για πολλά αστικά προγράμματα24

Το υποδειγματικό αυτό συγκρότημα και ο

πειραματικός του χαρακτήρας παρουσιάζονται αναλυτικά στην μελέτη της Α Δανιήλ στον

παρόντα τόμο

Στην ίδια κατηγορία των οικιστικών συγκροτημάτων ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν

οι μετασκευές κτιρίων όπως πχ στρατώνων σε συγκροτήματα κατοικίας στα Δωδεκάνησα

Ειδικά στην Ρόδο και την Κώ τα στρατιωτικά κτίσματα ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

ενώ συμπληρώνονται και με κοινόχρηστες εξυπηρετήσεις ακολουθώντας τις επιταγές του

Μοντέρνου (εικ 10) Στην επεξεργασία των επί μέρους σχεδίων συμμετείχαν ομάδες

διδασκόντων και φοιτητών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ όπως πχ το συνεργείο του

Δ Πικιώνη που ετοίμασε το σχέδιο της περιοχής των στρατώνων της αεροπορίας Ρόδου στο

οποίο προορίζονταν να στεγαστούν 130-150 οικογένειες25

4 Μια ιδιαίτερη δραστηριότητα του ΥπΑν αποτελούν οι παρεμβάσεις μετά από

σεισμούς το 1948 στην Λευκάδα Χίο και Σάμο Η εμπειρία που συσσωρεύτηκε χρησίμευσε

εν μέρει στις ανοικοδομητικές προσπάθειες που έγιναν στα σεισμοπαθή Ιόνια και στον Βόλο

μετά το 1953 Ειδικότερα για την Λευκάδα ο παραδοσιακός οικισμός της οποίας υπέστη στις

αρχές του Ιουλίου 1948 σοβαρές καταστροφές όπως δείχνουν οι καταγραφές που

εκπονήθηκαν από συνεργεία του ΥπΑν (εικ 11) σχεδιάστηκε μια εκτεταμένη επέκταση της

πόλης περί τα 20 εκτάρια προς τα νοτιοδυτικά υψώματα Η έκταση απαλλοτριώθηκε αμέσως

και το σχέδιο το οποίο χαράχθηκε και εφαρμόστηκε επακριβώς όπως δείχνουν σημερινές

αεροφωτογραφίες έχει σαφή χαρακτηριστικά του Μοντέρνου Ενδιαφέρουσα είναι η

επισήμανση των εισηγητών του laquoΣτην επέκταση του οικισμού έγινε προσπάθεια να κρατηθεί ο

ρυθμός και η μορφή της παλαιάς πόλεως με οικοδόμηση επίσης σε στοίχουςraquo

23 C A Doxiadis Experimental settlement of Saint George Keratsini ndash Pireaus No C1 Series of publicatiοns of

the Ministry of Reconstruction Athens 1947 Για τον προσεγμένο σχεδιασμό του οικισμού και την ιδιαίτερη

ατμόσφαιρα που επικρατεί έχουν γραφεί εγκωμιαστικά άρθρα σε εφημερίδες της εποχής

24 Εχει αναφερθεί κατασκευή 7 πειραματικών οικισμών σε ιδιαίτερα πληγείσες πόλεις (Πειραιάς Κέρκυρα

Ηράκλειο Χανιά Ρέθυμνο Ιεράπετρα) με σύνολο 4000 κατοικίες

25 Για την Κω βλ ΑΝΑ-ΜΜ Αρχείο Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως συνεδρίασις 131721948 πράξις 151 Για

την Ρόδο βλ ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 95291947 πράξις 575 Σύμφωνα με την εισήγηση του Βίκτορα

Βαφειάδη laquohellip το συνεργείο των σπουδαστών υπό την καθοδήγησιν του τεχνικού συμβούλου κΠικιώνη εξεπόνησε το

σχέδιον διαρρυθμίσεως της περιοχής των στρατώνων Ρόδου οι οποίοι θα μετατραπούν εις λαϊκάς κατοικίας Εις το

μελετώμενον υπό της διευθύνσεώς μας νέον σχέδιον της πόλεως Ρόδου προεβλέπετο αναμόρφωσις της όλης

περιοχής δια της κατασκευής κατοικιών και μορφώσεώς της ως νέας γειτονιάς δια της κατασκευής κοινωνικών και

οικονομικών κέντρων και εγκαταστάσεως νέων κατοίκων οι οποίοι θα προέλθουν από την εντός των τειχών πόλιν η

οποία δέον να αποσυμφορηθή Η θέσις των στρατώνων συμπίπτει να είναι εντός της ως άνω αναμορφούμενης

περιοχής Το σχέδιον έχει εκπονηθή βάσει της υφισταμένης καταστάσεως και έχει επιτευχθή να δοθή ο τοπικός

χαρακτήρ των υφισταμένων οικισμών της Δωδεκανήσου Η εν γένει μορφή του οικισμού όπως παρουσιάζεται εις την

από της οδού όψιν είναι πολύ καλή Το Συμβούλιον Ανοικοδομήσεως εγκρίνει κατrsquoαρχήν το σχέδιο και ζητεί να

γίνουν συμπληρωματικαί τοπογραφήσεις της γύρω περιοχής και σύνδεσίς της με τα υφιστάμενα τοπογραφικά σχέδια

Ρόδουraquo Βλ επίσης Η Ανοικοδόμησις της Δωδεκανήσου έκδοσις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως σειρά Γrsquo 2

Αθήναι 1948

12

Η διαδικασία του σχεδιασμού της σεισμόπληκτης πόλης περιγράφεται στα έγγραφα του

ΥπΑν26

Λίγες μέρες μετά τον σεισμό αποτυπώνεται η περιοχή που προτείνεται για την

επέκταση της πόλης και ξεκινούν οι διαδικασίες για την απαλλοτρίωση Εν αναμονή της

αποτύπωσης της παλιάς πόλης οι μελετητές του ΥπΑν είναι υποχρεωμένοι να καθορίσουν το

οδικό δίκτυο και το κέντρο της νέας περιοχής με βάση μια αεροφωτογραφία Η νέα θέση

βρίσκεται ψηλότερα από την παλιά (υψόμ + 10 μ) και έτσι δεν κινδυνεύει από κύμα το

έδαφος είναι σταθερότερο (έναντι σαθρού και υγρού της παλιάς πόλης) και η εγκατάσταση

δικτύου αποχέτευσης καθίσταται ευκολότερη

Ένας άξονας κεντρικός συνδέει την πλατεία με το Γυμναστήριο Οι κατοικίες πλην του

κεντρικού άξονα εξυπηρετούνται με πεζοδρόμους όπου εν ανάγκη μπορούν να κυκλοφορήσουν

και αυτοκίνητα Στην επέκταση προβλέπονται αγορά και καταστήματα στην πλατεία

ανέγερση παιδικού σταθμού και σχολείου στο πέρα άκρο της νέας συνοικίας σε θέση πιο

υγιεινή και σε επαφή με το πράσινο κοινόχρηστοι παιδικοί κήποι αθλητικοί χώροι και

γυμναστήριο

Οι στοίχοι της κατοικίας ορίζονται laquoμε βάση την κατεύθυνση των σεισμώνraquo που

συμπίπτει με τον καλύτερο προσανατολισμό (Α-Δ) ομοίως και οι περισσότεροι στοίχοι όταν

δεν έρχονται σε σύγκρουση με ειδικές ανάγκες προσανατολισμού

Κατασκευάζονται 179 κατοικίες του ενός δωματίου που μπορούν να επεκταθούν μέχρι 4

δωμάτια και 55 κατοικίες 2 δωματίων με δυνατότητα να αποκτήσουν μελλοντικά μέχρι 6

δωμάτια Ολα τα σπίτια διαθέτουν wc με douche και κουζίνα πλήρη

Το νέο σχέδιο της πόλης εγκρίθηκε και τέθηκε σε εφαρμογή δύο μόνο μήνες μετά το

σεισμό Οι χαράξεις της περιοχής της επέκτασης όπως διακρίνονται σε σημερινές

αεροφωτογραφίες ακολουθούν με ακρίβεια το σχέδιο Ο κεντρικός άξονας είναι σήμερα μια

ευρύχωρη αστική αρτηρία με κεντρική νησίδα πρασίνου Η συνοικία έχει ανοικοδομηθεί με

πολυκατοικίες και ελάχιστα από τα ταπεινά κτίσματα που έγιναν μετά από τον σεισμό

παραμένουν στη θέση τους Παρά την γνώριμη εικόνα της ελληνικής πολυκατοικιούπολης οι

μοντέρνες πολεοδομικές χαράξεις που επιβίωσαν παρέχουν ελεύθερο χώρο και πράσινο σε

αντίθεση με άλλες νεώτερες συνοικίες της Λευκάδας

5 Ένα ακόμη επίπεδο παρεμβάσεων του ΥπΑν αφορά τον αστικό σχεδιασμό περιοχών

με δημόσιους χώρους όπως του παραθαλάσσιου μετώπου του Αλίμου-Καλαμακίου ή του

ανατολικού lsquoρήγματοςrsquo της Θεσσαλονίκης

Αξιοσημείωτη είναι η μελέτη του παραθαλασσίου μετώπου του Καλαμακίου αν και δεν

έχουν βρεθεί προς το παρόν σχέδια Όπως περιγράφεται στις αποφάσεις του Συμβουλίου

Ανοικοδομήσεως27

στην παράλια λεωφόρο από το ρεύμα Πικροδάφνης μέχρις τον Αλιμο

προτείνονται τέσσερα κέντρα αναψυχής (ιδιωτικού χαρακτήρα) και ένα κέντρο ναυτικού

αθλητισμού Αν και εναντίον της μελέτης του Υπουργείου κατατέθηκαν ενστάσεις 13 φορέων

και προσώπων (που πρότειναν πολύ μεγαλύτερη εκμετάλλευση του χώρου) αυτές

απορρίφθηκαν για λόγους lsquoκοινού συμφέροντοςrsquo που περιλάμβαναν laquoτην απελευθέρωση της

θέας την κοινή χρήση της παραλίας και την ελεύθερη προσπέλαση των λουομένων και επίσης

την αρχιτεκτονική παρέμβαση στον κοινόχρηστο χώρο για λόγους αισθητικήςraquo

26

Βλ Ανωνύμου laquoΤο νέο σχέδιο της Λευκάδοςraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως 8-91949 σελ 17-21

Βλ επίσης ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 51671948 πράξις 581 απόφαση για ανάληψη εκτελέσεως

σημαντικού προγράμματος για την Λευκάδα μετάβαση αρχιτεκτόνων ΝΛαλακάκι και ΒΒαφειάδη επί τόπου

Συνεδρίασις 531371948 πράξις 645 αποφάσεις και προγραμματισμός δραστηριότητας του ΥπΑν Συνεδρίασις

5830748 πράξις 728 αποφάσεις περιγραφή και χαρακτηριστικά σχεδίου από Β Βαφειάδη Συνεδρ 6627848

πράξις 847 έγκριση του συνολικού σχεδίου Συνεδρ 467749 πράξις 587 έγκριση τροποποίησης του σχεδίου

Λευκάδας με 50 τροποποιήσεις που προσαρμόζουν το νέο σχέδιο της παλαιάς πόλης στην υπάρχουσα κατάσταση

στενεύοντας δρόμους και δημόσιους χώρους ώστε να σωθούν κτίρια που δεν επλήγησαν από τον σεισμό

27

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρ 72 17111949 πράξις 1069

13

Οι αρχιτεκτονικοί όροι που εξασφαλίζουν τις τρεις αυτές συνθήκες ορίζονται ως εξής

laquoΗ αισθητική αρχή της οπτικής αποκρύψεως κατά γενικό κανόνα των παράκτιων κτισμάτων

είναι αμφιβόλου εγκυρότητας Κτίσματα ων η αρχιτεκτονική θα ηδύνατο κατrsquoαρχάς ως εν τη

προκειμένη περιπτώσει να εναρμονίζεται πλήρως προς το τοπίο και να εξαίρει αυτό θα ήσαν

απολύτως αποδεκτά Έπεται επομένως ότι

Ως προς τον περιορισμόν του ύψους δέον να κρατήσουν ελαστικότεροι περιορισμοί και

τοιούτοι είναι οι διατυπούμενοι κατωτέρω (προτείνεται max 3μ ύψος και οι βοηθητικοί χώροι

υπόγειοι)

Ως προς την αρχιτεκτονική δέον τα κτίσματα ταύτα να είναι ελαφρά απέριττα ταπεινά

laquoφιλοκαλούντα μετ΄ευτελείαςraquo και αποφεύγοντα τους συμβατικούς και εφήμερους συρμούς και

τους επιδεικτικούς φορμαλισμούς Αν ως αλήθεια κατασκευής ως μάζα ως περίγραμμα ως

σύνθεσις των επί μέρους εις μίαν όλων ενότητα ως πνεύμα τέλος είναι τοιαύτα ώστε να

εναρμονίζονται προς το φυσικόν και ψυχικόν κλίμα της Ελλάδος αντί να επιζητείται η πλήρης

απόκρυψις των θα ήτο αντιθέτως επιβαλλόμενη η ρυθμική κατά διαστήματα παρουσία των

Εκ των σκέψεων αυτών αίτινες θα αποτελέσουν την βάσιν της προβλεπομένης αισθητικής

κρίσεως υπαγορεύθησαν οι προτεινόμενοι περιορισμοίraquo

Όπως φαίνεται λοιπόν στην πενταετία 1946-1950 αναδύεται μια ελληνική εκδοχή

πολεοδομίας με στοιχεία Μοντέρνου με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

-Η απόλυτη έλλειψη χρημάτων υλικών κλπ οδηγεί στην επιλογή μιας αρχιτεκτονικής

μορφής της ανάγκης και του ελάσσονος με απλές κατασκευαστικές αρχές απέριττη

ογκοπλασία και στοιχειώδεις ευρύτερες διαμορφώσεις (βλ συγκρότημα κατοικιών στις Μηλιές

εικ 12)

-Σε όλα τα επίπεδα σχεδιασμού διαπιστώνεται μια συστηματική εκμετάλλευση των

στοιχείων του προσανατολισμού των κλίσεων της υγιεινής του αερισμού των τοπικών

υλικών

-Αν και στοιχειώδεις αρχιτεκτονικά οι κατόψεις επιδεικνύουν προσεκτικές αναζητήσεις

για την λειτουργικότητά τους με βέλτιστες εσωτερικές διευθετήσεις Παράλληλα επιτυγχάνεται

η τυποποίηση των κατόψεων και η ορθολογική δυνατότητα επέκτασης των αρχικών πυρήνων

-Σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού τα νέα οικιστικά συγκροτήματα εξοπλίζονται με

κοινωνικές εξυπηρετήσεις και υποδομές όπως αναλογούν στις αντίστοιχες πληθυσμιακές

κατηγορίες

-Με σαφήνεια διακρίνεται η οργάνωση του χώρου κατά Ζώνες Χρήσεων

Καθώς οι περισσότεροι νέοι αρχιτέκτονες της εποχής πέρασαν για λιγότερο ή

περισσότερο χρόνο από τις υπηρεσίες της ανοικοδόμησης ενώ έγινε προσπάθεια να

κινητοποιηθούν και οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής του ΕΜΠ για να συνδράμουν στην

προσπάθεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμπειρία της Ανοικοδόμησης λειτούργησε σαν

ένα μεγάλο σχολείο για τα χρόνια μετά το 1950

Η επιτυχία και η λειτουργικότητα των αστικών χώρων θα εξαρτώνταν εν πολλοίς από την

διορατικότητα των πολεοδόμων και από την δυνατότητα του Υπουργείου να παρακολουθεί

συστηματικά τις εξελίξεις παρεμβαίνοντας διορθωτικά και διαφοροποιώντας όπου χρειαζόταν

τα προγράμματα της Ανοικοδόμησης μέσα στα επόμενα χρόνια28

Η ευκαιρία αυτή δεν δόθηκε ποτέ στους πολεοδόμους του ΥπΑν Το 1950 με μια

ξαφνική απόφαση το ΥπΑν καταργείται και οι συγκεντρωμένες αρμοδιότητές του μοιράζονται

σε διάφορα υπουργεία Ο κεντρικός ρόλος του κράτους περιορίζεται σε επιτελικές

28

Τον ρόλο των πολεοδόμων είχε εξ άλλου προδιαγράψει εγκαίρως ένα έγγραφο του ΥπΑν στο Ιστορικό Αρχείο

Μακεδονίας (βλ Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης φακ 59 έγγραφο 1081946 περί του

σκοπού και των καθηκόντων του αρχιτέκτονος-πολεοδόμου) Στην ικανότητά τους να προνοούν σωστά για το

μέλλον είχε επενδύσει πολύ η προσπάθεια των υπευθύνων της Ανοικοδόμησης

14

κατευθύνσεις-παρεμβάσεις η ανοικοδόμηση της χώρας ανατίθεται στο ιδιωτικό κεφάλαιο και

η υποχρέωση για την κοινωνική παροχή της κατοικίας laquoπεριμαζεύεταιraquo στον Νόμο 16671951

περί λαϊκής κατοικίας που η εφαρμογή του ανατίθεται στο Υπουργείο Κοινωνικής Αντιλήψεως

Αν και το περιεχόμενο του νόμου αντανακλά την συρρίκνωση των απόψεων για την οργάνωση

του χώρου και περιορίζεται αποκλειστικά στην ανοικοδόμηση κατοικίας για φτωχά και

εργατικά στρώματα εξακολουθεί να εμφορείται από την ιδεολογία του Μοντέρνου και να

υποστηρίζεται από τους τεχνικούς που τον αξιολογούν θετικά29

Αλλά ούτε αυτός ο νόμος

έμελλε να τεθεί σε εφαρμογή καθώς υποκαταστάθηκε από τα προγράμματα του ΑΟΕΚ για

την εργατική κατοικία και του Υπουργείου Προνοίας για τους παραπηγματούχους που αν και

ακολούθησαν επί πολλά χρόνια τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος απετέλεσαν ένα έλασσον

στοιχείο του χώρου της ελληνικής πόλης

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Εικ 1 Σχέδιο Ιερισσού 1934 (Λιλιμπάκη 2004 όπ π)

Εικ 2 Πολεοδομικό σχέδιο Πειραιά 1947 (ΔΤΥΔ Πειραιά 1947 όπ π)

Εικ 3 Χανιά οικόπεδα πριν και μετά από τον αναδασμό 1949 ( Δελτίον Ανοικ 8-91949 όπ π)

Εικ 4 Κτιριολογικό πρόγραμμα κοινωνικού κέντρου (Κραντονέλλης 1949 όπ π)

Εικ 5 Χωροθέτηση Κοινωνικού κέντρου Εξοχή Δράμας (Βαφειάδης 1948 όπ π)

Εικ 6 Επέκταση και ανασχεδιασμός του οικισμού Χορτιάτης Arsquo και Βrsquo φάσεις σχέδιο Λ Ζωίδη

1947 (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 7 Πυρήνες κατοικίας Σημερινή κατάσταση (φωτογρ συγγραφέως) και σκαρίφημα

χωροθέτησης (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 8 3 πολεοδομικά σχέδια Αχ Σπανού 1960 (Αμπαδογιάννη Ζαβερδινού 1975 όπ π)

Εικ 9 Οικισμός στο Κερατσίνι και οργάνωση κατά στοίχους (Doxiadis 1947 όπ π και Βαφειάδης

1948 όπ π)

Εικ 10 Συγκροτήματα κατοικίας στους παλιούς στρατώνες Κως και Ρόδος 1948 (Ανοικοδόμησις

Δωδεκανήσου 1948 όπ π)

Εικ 11 Η Λευκάδα πριν και μετά από τον σεισμό (Νέο σχέδιο Λευκάδος 1949 όπ π)

Eικ 12 Οικισμός στις Μηλιές 1950 (ιδιωτ συλλογή)

29

Βλ εισήγηση Αχιλλέα Σπανού στα Πρακτικά βrsquo Πανελληνίου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1962

Τεχνικά Χρονικά 2481962 έκτακτη έκδοσις ΤΕΕ σελ 45 Ο Σπανός αναφέρει ότι από το 1945 μέχρι το 1953

κατασκευάστηκαν 125000 κατοικίες

11

κλπ Στις αρχιτεκτονικές μελέτες χρησιμοποιείται ως βασικό μοντέλο οργάνωσης των κτιρίων

κατοικίας η κατά στοίχους σύνθεση η οποία εξασφαλίζει σωστό ηλιασμό διαμπερή αερισμό

και οργάνωση κατά παράλληλες συστοιχίες με κήπους και αυλές που προσφέρονται για

προσεχή επέκταση του χώρου κατοικίας

Σημαντικό μέρος του έργου του υπουργείου περιέλαβε μελέτες και εκτέλεση

πειραματικών προγραμμάτων για οικισμούς με νέα υλικά και συστήματα κατασκευής Στον

τομέα των αστικών οικισμών ο Αγιος Γεώργιος στο Κερατσίνι στέγασε 1000 οικογένειες εκ

των οποίων 460 σε νέες κατοικίες και 560 επισκευασμένες23

[εικ 9] και χρησιμοποιήθηκε ως

υπόδειγμα για πολλά αστικά προγράμματα24

Το υποδειγματικό αυτό συγκρότημα και ο

πειραματικός του χαρακτήρας παρουσιάζονται αναλυτικά στην μελέτη της Α Δανιήλ στον

παρόντα τόμο

Στην ίδια κατηγορία των οικιστικών συγκροτημάτων ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν

οι μετασκευές κτιρίων όπως πχ στρατώνων σε συγκροτήματα κατοικίας στα Δωδεκάνησα

Ειδικά στην Ρόδο και την Κώ τα στρατιωτικά κτίσματα ανασχεδιάζονται και επεκτείνονται

ενώ συμπληρώνονται και με κοινόχρηστες εξυπηρετήσεις ακολουθώντας τις επιταγές του

Μοντέρνου (εικ 10) Στην επεξεργασία των επί μέρους σχεδίων συμμετείχαν ομάδες

διδασκόντων και φοιτητών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ όπως πχ το συνεργείο του

Δ Πικιώνη που ετοίμασε το σχέδιο της περιοχής των στρατώνων της αεροπορίας Ρόδου στο

οποίο προορίζονταν να στεγαστούν 130-150 οικογένειες25

4 Μια ιδιαίτερη δραστηριότητα του ΥπΑν αποτελούν οι παρεμβάσεις μετά από

σεισμούς το 1948 στην Λευκάδα Χίο και Σάμο Η εμπειρία που συσσωρεύτηκε χρησίμευσε

εν μέρει στις ανοικοδομητικές προσπάθειες που έγιναν στα σεισμοπαθή Ιόνια και στον Βόλο

μετά το 1953 Ειδικότερα για την Λευκάδα ο παραδοσιακός οικισμός της οποίας υπέστη στις

αρχές του Ιουλίου 1948 σοβαρές καταστροφές όπως δείχνουν οι καταγραφές που

εκπονήθηκαν από συνεργεία του ΥπΑν (εικ 11) σχεδιάστηκε μια εκτεταμένη επέκταση της

πόλης περί τα 20 εκτάρια προς τα νοτιοδυτικά υψώματα Η έκταση απαλλοτριώθηκε αμέσως

και το σχέδιο το οποίο χαράχθηκε και εφαρμόστηκε επακριβώς όπως δείχνουν σημερινές

αεροφωτογραφίες έχει σαφή χαρακτηριστικά του Μοντέρνου Ενδιαφέρουσα είναι η

επισήμανση των εισηγητών του laquoΣτην επέκταση του οικισμού έγινε προσπάθεια να κρατηθεί ο

ρυθμός και η μορφή της παλαιάς πόλεως με οικοδόμηση επίσης σε στοίχουςraquo

23 C A Doxiadis Experimental settlement of Saint George Keratsini ndash Pireaus No C1 Series of publicatiοns of

the Ministry of Reconstruction Athens 1947 Για τον προσεγμένο σχεδιασμό του οικισμού και την ιδιαίτερη

ατμόσφαιρα που επικρατεί έχουν γραφεί εγκωμιαστικά άρθρα σε εφημερίδες της εποχής

24 Εχει αναφερθεί κατασκευή 7 πειραματικών οικισμών σε ιδιαίτερα πληγείσες πόλεις (Πειραιάς Κέρκυρα

Ηράκλειο Χανιά Ρέθυμνο Ιεράπετρα) με σύνολο 4000 κατοικίες

25 Για την Κω βλ ΑΝΑ-ΜΜ Αρχείο Συμβουλίου Ανοικοδομήσεως συνεδρίασις 131721948 πράξις 151 Για

την Ρόδο βλ ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 95291947 πράξις 575 Σύμφωνα με την εισήγηση του Βίκτορα

Βαφειάδη laquohellip το συνεργείο των σπουδαστών υπό την καθοδήγησιν του τεχνικού συμβούλου κΠικιώνη εξεπόνησε το

σχέδιον διαρρυθμίσεως της περιοχής των στρατώνων Ρόδου οι οποίοι θα μετατραπούν εις λαϊκάς κατοικίας Εις το

μελετώμενον υπό της διευθύνσεώς μας νέον σχέδιον της πόλεως Ρόδου προεβλέπετο αναμόρφωσις της όλης

περιοχής δια της κατασκευής κατοικιών και μορφώσεώς της ως νέας γειτονιάς δια της κατασκευής κοινωνικών και

οικονομικών κέντρων και εγκαταστάσεως νέων κατοίκων οι οποίοι θα προέλθουν από την εντός των τειχών πόλιν η

οποία δέον να αποσυμφορηθή Η θέσις των στρατώνων συμπίπτει να είναι εντός της ως άνω αναμορφούμενης

περιοχής Το σχέδιον έχει εκπονηθή βάσει της υφισταμένης καταστάσεως και έχει επιτευχθή να δοθή ο τοπικός

χαρακτήρ των υφισταμένων οικισμών της Δωδεκανήσου Η εν γένει μορφή του οικισμού όπως παρουσιάζεται εις την

από της οδού όψιν είναι πολύ καλή Το Συμβούλιον Ανοικοδομήσεως εγκρίνει κατrsquoαρχήν το σχέδιο και ζητεί να

γίνουν συμπληρωματικαί τοπογραφήσεις της γύρω περιοχής και σύνδεσίς της με τα υφιστάμενα τοπογραφικά σχέδια

Ρόδουraquo Βλ επίσης Η Ανοικοδόμησις της Δωδεκανήσου έκδοσις Υπουργείου Ανοικοδομήσεως σειρά Γrsquo 2

Αθήναι 1948

12

Η διαδικασία του σχεδιασμού της σεισμόπληκτης πόλης περιγράφεται στα έγγραφα του

ΥπΑν26

Λίγες μέρες μετά τον σεισμό αποτυπώνεται η περιοχή που προτείνεται για την

επέκταση της πόλης και ξεκινούν οι διαδικασίες για την απαλλοτρίωση Εν αναμονή της

αποτύπωσης της παλιάς πόλης οι μελετητές του ΥπΑν είναι υποχρεωμένοι να καθορίσουν το

οδικό δίκτυο και το κέντρο της νέας περιοχής με βάση μια αεροφωτογραφία Η νέα θέση

βρίσκεται ψηλότερα από την παλιά (υψόμ + 10 μ) και έτσι δεν κινδυνεύει από κύμα το

έδαφος είναι σταθερότερο (έναντι σαθρού και υγρού της παλιάς πόλης) και η εγκατάσταση

δικτύου αποχέτευσης καθίσταται ευκολότερη

Ένας άξονας κεντρικός συνδέει την πλατεία με το Γυμναστήριο Οι κατοικίες πλην του

κεντρικού άξονα εξυπηρετούνται με πεζοδρόμους όπου εν ανάγκη μπορούν να κυκλοφορήσουν

και αυτοκίνητα Στην επέκταση προβλέπονται αγορά και καταστήματα στην πλατεία

ανέγερση παιδικού σταθμού και σχολείου στο πέρα άκρο της νέας συνοικίας σε θέση πιο

υγιεινή και σε επαφή με το πράσινο κοινόχρηστοι παιδικοί κήποι αθλητικοί χώροι και

γυμναστήριο

Οι στοίχοι της κατοικίας ορίζονται laquoμε βάση την κατεύθυνση των σεισμώνraquo που

συμπίπτει με τον καλύτερο προσανατολισμό (Α-Δ) ομοίως και οι περισσότεροι στοίχοι όταν

δεν έρχονται σε σύγκρουση με ειδικές ανάγκες προσανατολισμού

Κατασκευάζονται 179 κατοικίες του ενός δωματίου που μπορούν να επεκταθούν μέχρι 4

δωμάτια και 55 κατοικίες 2 δωματίων με δυνατότητα να αποκτήσουν μελλοντικά μέχρι 6

δωμάτια Ολα τα σπίτια διαθέτουν wc με douche και κουζίνα πλήρη

Το νέο σχέδιο της πόλης εγκρίθηκε και τέθηκε σε εφαρμογή δύο μόνο μήνες μετά το

σεισμό Οι χαράξεις της περιοχής της επέκτασης όπως διακρίνονται σε σημερινές

αεροφωτογραφίες ακολουθούν με ακρίβεια το σχέδιο Ο κεντρικός άξονας είναι σήμερα μια

ευρύχωρη αστική αρτηρία με κεντρική νησίδα πρασίνου Η συνοικία έχει ανοικοδομηθεί με

πολυκατοικίες και ελάχιστα από τα ταπεινά κτίσματα που έγιναν μετά από τον σεισμό

παραμένουν στη θέση τους Παρά την γνώριμη εικόνα της ελληνικής πολυκατοικιούπολης οι

μοντέρνες πολεοδομικές χαράξεις που επιβίωσαν παρέχουν ελεύθερο χώρο και πράσινο σε

αντίθεση με άλλες νεώτερες συνοικίες της Λευκάδας

5 Ένα ακόμη επίπεδο παρεμβάσεων του ΥπΑν αφορά τον αστικό σχεδιασμό περιοχών

με δημόσιους χώρους όπως του παραθαλάσσιου μετώπου του Αλίμου-Καλαμακίου ή του

ανατολικού lsquoρήγματοςrsquo της Θεσσαλονίκης

Αξιοσημείωτη είναι η μελέτη του παραθαλασσίου μετώπου του Καλαμακίου αν και δεν

έχουν βρεθεί προς το παρόν σχέδια Όπως περιγράφεται στις αποφάσεις του Συμβουλίου

Ανοικοδομήσεως27

στην παράλια λεωφόρο από το ρεύμα Πικροδάφνης μέχρις τον Αλιμο

προτείνονται τέσσερα κέντρα αναψυχής (ιδιωτικού χαρακτήρα) και ένα κέντρο ναυτικού

αθλητισμού Αν και εναντίον της μελέτης του Υπουργείου κατατέθηκαν ενστάσεις 13 φορέων

και προσώπων (που πρότειναν πολύ μεγαλύτερη εκμετάλλευση του χώρου) αυτές

απορρίφθηκαν για λόγους lsquoκοινού συμφέροντοςrsquo που περιλάμβαναν laquoτην απελευθέρωση της

θέας την κοινή χρήση της παραλίας και την ελεύθερη προσπέλαση των λουομένων και επίσης

την αρχιτεκτονική παρέμβαση στον κοινόχρηστο χώρο για λόγους αισθητικήςraquo

26

Βλ Ανωνύμου laquoΤο νέο σχέδιο της Λευκάδοςraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως 8-91949 σελ 17-21

Βλ επίσης ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 51671948 πράξις 581 απόφαση για ανάληψη εκτελέσεως

σημαντικού προγράμματος για την Λευκάδα μετάβαση αρχιτεκτόνων ΝΛαλακάκι και ΒΒαφειάδη επί τόπου

Συνεδρίασις 531371948 πράξις 645 αποφάσεις και προγραμματισμός δραστηριότητας του ΥπΑν Συνεδρίασις

5830748 πράξις 728 αποφάσεις περιγραφή και χαρακτηριστικά σχεδίου από Β Βαφειάδη Συνεδρ 6627848

πράξις 847 έγκριση του συνολικού σχεδίου Συνεδρ 467749 πράξις 587 έγκριση τροποποίησης του σχεδίου

Λευκάδας με 50 τροποποιήσεις που προσαρμόζουν το νέο σχέδιο της παλαιάς πόλης στην υπάρχουσα κατάσταση

στενεύοντας δρόμους και δημόσιους χώρους ώστε να σωθούν κτίρια που δεν επλήγησαν από τον σεισμό

27

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρ 72 17111949 πράξις 1069

13

Οι αρχιτεκτονικοί όροι που εξασφαλίζουν τις τρεις αυτές συνθήκες ορίζονται ως εξής

laquoΗ αισθητική αρχή της οπτικής αποκρύψεως κατά γενικό κανόνα των παράκτιων κτισμάτων

είναι αμφιβόλου εγκυρότητας Κτίσματα ων η αρχιτεκτονική θα ηδύνατο κατrsquoαρχάς ως εν τη

προκειμένη περιπτώσει να εναρμονίζεται πλήρως προς το τοπίο και να εξαίρει αυτό θα ήσαν

απολύτως αποδεκτά Έπεται επομένως ότι

Ως προς τον περιορισμόν του ύψους δέον να κρατήσουν ελαστικότεροι περιορισμοί και

τοιούτοι είναι οι διατυπούμενοι κατωτέρω (προτείνεται max 3μ ύψος και οι βοηθητικοί χώροι

υπόγειοι)

Ως προς την αρχιτεκτονική δέον τα κτίσματα ταύτα να είναι ελαφρά απέριττα ταπεινά

laquoφιλοκαλούντα μετ΄ευτελείαςraquo και αποφεύγοντα τους συμβατικούς και εφήμερους συρμούς και

τους επιδεικτικούς φορμαλισμούς Αν ως αλήθεια κατασκευής ως μάζα ως περίγραμμα ως

σύνθεσις των επί μέρους εις μίαν όλων ενότητα ως πνεύμα τέλος είναι τοιαύτα ώστε να

εναρμονίζονται προς το φυσικόν και ψυχικόν κλίμα της Ελλάδος αντί να επιζητείται η πλήρης

απόκρυψις των θα ήτο αντιθέτως επιβαλλόμενη η ρυθμική κατά διαστήματα παρουσία των

Εκ των σκέψεων αυτών αίτινες θα αποτελέσουν την βάσιν της προβλεπομένης αισθητικής

κρίσεως υπαγορεύθησαν οι προτεινόμενοι περιορισμοίraquo

Όπως φαίνεται λοιπόν στην πενταετία 1946-1950 αναδύεται μια ελληνική εκδοχή

πολεοδομίας με στοιχεία Μοντέρνου με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

-Η απόλυτη έλλειψη χρημάτων υλικών κλπ οδηγεί στην επιλογή μιας αρχιτεκτονικής

μορφής της ανάγκης και του ελάσσονος με απλές κατασκευαστικές αρχές απέριττη

ογκοπλασία και στοιχειώδεις ευρύτερες διαμορφώσεις (βλ συγκρότημα κατοικιών στις Μηλιές

εικ 12)

-Σε όλα τα επίπεδα σχεδιασμού διαπιστώνεται μια συστηματική εκμετάλλευση των

στοιχείων του προσανατολισμού των κλίσεων της υγιεινής του αερισμού των τοπικών

υλικών

-Αν και στοιχειώδεις αρχιτεκτονικά οι κατόψεις επιδεικνύουν προσεκτικές αναζητήσεις

για την λειτουργικότητά τους με βέλτιστες εσωτερικές διευθετήσεις Παράλληλα επιτυγχάνεται

η τυποποίηση των κατόψεων και η ορθολογική δυνατότητα επέκτασης των αρχικών πυρήνων

-Σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού τα νέα οικιστικά συγκροτήματα εξοπλίζονται με

κοινωνικές εξυπηρετήσεις και υποδομές όπως αναλογούν στις αντίστοιχες πληθυσμιακές

κατηγορίες

-Με σαφήνεια διακρίνεται η οργάνωση του χώρου κατά Ζώνες Χρήσεων

Καθώς οι περισσότεροι νέοι αρχιτέκτονες της εποχής πέρασαν για λιγότερο ή

περισσότερο χρόνο από τις υπηρεσίες της ανοικοδόμησης ενώ έγινε προσπάθεια να

κινητοποιηθούν και οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής του ΕΜΠ για να συνδράμουν στην

προσπάθεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμπειρία της Ανοικοδόμησης λειτούργησε σαν

ένα μεγάλο σχολείο για τα χρόνια μετά το 1950

Η επιτυχία και η λειτουργικότητα των αστικών χώρων θα εξαρτώνταν εν πολλοίς από την

διορατικότητα των πολεοδόμων και από την δυνατότητα του Υπουργείου να παρακολουθεί

συστηματικά τις εξελίξεις παρεμβαίνοντας διορθωτικά και διαφοροποιώντας όπου χρειαζόταν

τα προγράμματα της Ανοικοδόμησης μέσα στα επόμενα χρόνια28

Η ευκαιρία αυτή δεν δόθηκε ποτέ στους πολεοδόμους του ΥπΑν Το 1950 με μια

ξαφνική απόφαση το ΥπΑν καταργείται και οι συγκεντρωμένες αρμοδιότητές του μοιράζονται

σε διάφορα υπουργεία Ο κεντρικός ρόλος του κράτους περιορίζεται σε επιτελικές

28

Τον ρόλο των πολεοδόμων είχε εξ άλλου προδιαγράψει εγκαίρως ένα έγγραφο του ΥπΑν στο Ιστορικό Αρχείο

Μακεδονίας (βλ Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης φακ 59 έγγραφο 1081946 περί του

σκοπού και των καθηκόντων του αρχιτέκτονος-πολεοδόμου) Στην ικανότητά τους να προνοούν σωστά για το

μέλλον είχε επενδύσει πολύ η προσπάθεια των υπευθύνων της Ανοικοδόμησης

14

κατευθύνσεις-παρεμβάσεις η ανοικοδόμηση της χώρας ανατίθεται στο ιδιωτικό κεφάλαιο και

η υποχρέωση για την κοινωνική παροχή της κατοικίας laquoπεριμαζεύεταιraquo στον Νόμο 16671951

περί λαϊκής κατοικίας που η εφαρμογή του ανατίθεται στο Υπουργείο Κοινωνικής Αντιλήψεως

Αν και το περιεχόμενο του νόμου αντανακλά την συρρίκνωση των απόψεων για την οργάνωση

του χώρου και περιορίζεται αποκλειστικά στην ανοικοδόμηση κατοικίας για φτωχά και

εργατικά στρώματα εξακολουθεί να εμφορείται από την ιδεολογία του Μοντέρνου και να

υποστηρίζεται από τους τεχνικούς που τον αξιολογούν θετικά29

Αλλά ούτε αυτός ο νόμος

έμελλε να τεθεί σε εφαρμογή καθώς υποκαταστάθηκε από τα προγράμματα του ΑΟΕΚ για

την εργατική κατοικία και του Υπουργείου Προνοίας για τους παραπηγματούχους που αν και

ακολούθησαν επί πολλά χρόνια τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος απετέλεσαν ένα έλασσον

στοιχείο του χώρου της ελληνικής πόλης

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Εικ 1 Σχέδιο Ιερισσού 1934 (Λιλιμπάκη 2004 όπ π)

Εικ 2 Πολεοδομικό σχέδιο Πειραιά 1947 (ΔΤΥΔ Πειραιά 1947 όπ π)

Εικ 3 Χανιά οικόπεδα πριν και μετά από τον αναδασμό 1949 ( Δελτίον Ανοικ 8-91949 όπ π)

Εικ 4 Κτιριολογικό πρόγραμμα κοινωνικού κέντρου (Κραντονέλλης 1949 όπ π)

Εικ 5 Χωροθέτηση Κοινωνικού κέντρου Εξοχή Δράμας (Βαφειάδης 1948 όπ π)

Εικ 6 Επέκταση και ανασχεδιασμός του οικισμού Χορτιάτης Arsquo και Βrsquo φάσεις σχέδιο Λ Ζωίδη

1947 (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 7 Πυρήνες κατοικίας Σημερινή κατάσταση (φωτογρ συγγραφέως) και σκαρίφημα

χωροθέτησης (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 8 3 πολεοδομικά σχέδια Αχ Σπανού 1960 (Αμπαδογιάννη Ζαβερδινού 1975 όπ π)

Εικ 9 Οικισμός στο Κερατσίνι και οργάνωση κατά στοίχους (Doxiadis 1947 όπ π και Βαφειάδης

1948 όπ π)

Εικ 10 Συγκροτήματα κατοικίας στους παλιούς στρατώνες Κως και Ρόδος 1948 (Ανοικοδόμησις

Δωδεκανήσου 1948 όπ π)

Εικ 11 Η Λευκάδα πριν και μετά από τον σεισμό (Νέο σχέδιο Λευκάδος 1949 όπ π)

Eικ 12 Οικισμός στις Μηλιές 1950 (ιδιωτ συλλογή)

29

Βλ εισήγηση Αχιλλέα Σπανού στα Πρακτικά βrsquo Πανελληνίου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1962

Τεχνικά Χρονικά 2481962 έκτακτη έκδοσις ΤΕΕ σελ 45 Ο Σπανός αναφέρει ότι από το 1945 μέχρι το 1953

κατασκευάστηκαν 125000 κατοικίες

12

Η διαδικασία του σχεδιασμού της σεισμόπληκτης πόλης περιγράφεται στα έγγραφα του

ΥπΑν26

Λίγες μέρες μετά τον σεισμό αποτυπώνεται η περιοχή που προτείνεται για την

επέκταση της πόλης και ξεκινούν οι διαδικασίες για την απαλλοτρίωση Εν αναμονή της

αποτύπωσης της παλιάς πόλης οι μελετητές του ΥπΑν είναι υποχρεωμένοι να καθορίσουν το

οδικό δίκτυο και το κέντρο της νέας περιοχής με βάση μια αεροφωτογραφία Η νέα θέση

βρίσκεται ψηλότερα από την παλιά (υψόμ + 10 μ) και έτσι δεν κινδυνεύει από κύμα το

έδαφος είναι σταθερότερο (έναντι σαθρού και υγρού της παλιάς πόλης) και η εγκατάσταση

δικτύου αποχέτευσης καθίσταται ευκολότερη

Ένας άξονας κεντρικός συνδέει την πλατεία με το Γυμναστήριο Οι κατοικίες πλην του

κεντρικού άξονα εξυπηρετούνται με πεζοδρόμους όπου εν ανάγκη μπορούν να κυκλοφορήσουν

και αυτοκίνητα Στην επέκταση προβλέπονται αγορά και καταστήματα στην πλατεία

ανέγερση παιδικού σταθμού και σχολείου στο πέρα άκρο της νέας συνοικίας σε θέση πιο

υγιεινή και σε επαφή με το πράσινο κοινόχρηστοι παιδικοί κήποι αθλητικοί χώροι και

γυμναστήριο

Οι στοίχοι της κατοικίας ορίζονται laquoμε βάση την κατεύθυνση των σεισμώνraquo που

συμπίπτει με τον καλύτερο προσανατολισμό (Α-Δ) ομοίως και οι περισσότεροι στοίχοι όταν

δεν έρχονται σε σύγκρουση με ειδικές ανάγκες προσανατολισμού

Κατασκευάζονται 179 κατοικίες του ενός δωματίου που μπορούν να επεκταθούν μέχρι 4

δωμάτια και 55 κατοικίες 2 δωματίων με δυνατότητα να αποκτήσουν μελλοντικά μέχρι 6

δωμάτια Ολα τα σπίτια διαθέτουν wc με douche και κουζίνα πλήρη

Το νέο σχέδιο της πόλης εγκρίθηκε και τέθηκε σε εφαρμογή δύο μόνο μήνες μετά το

σεισμό Οι χαράξεις της περιοχής της επέκτασης όπως διακρίνονται σε σημερινές

αεροφωτογραφίες ακολουθούν με ακρίβεια το σχέδιο Ο κεντρικός άξονας είναι σήμερα μια

ευρύχωρη αστική αρτηρία με κεντρική νησίδα πρασίνου Η συνοικία έχει ανοικοδομηθεί με

πολυκατοικίες και ελάχιστα από τα ταπεινά κτίσματα που έγιναν μετά από τον σεισμό

παραμένουν στη θέση τους Παρά την γνώριμη εικόνα της ελληνικής πολυκατοικιούπολης οι

μοντέρνες πολεοδομικές χαράξεις που επιβίωσαν παρέχουν ελεύθερο χώρο και πράσινο σε

αντίθεση με άλλες νεώτερες συνοικίες της Λευκάδας

5 Ένα ακόμη επίπεδο παρεμβάσεων του ΥπΑν αφορά τον αστικό σχεδιασμό περιοχών

με δημόσιους χώρους όπως του παραθαλάσσιου μετώπου του Αλίμου-Καλαμακίου ή του

ανατολικού lsquoρήγματοςrsquo της Θεσσαλονίκης

Αξιοσημείωτη είναι η μελέτη του παραθαλασσίου μετώπου του Καλαμακίου αν και δεν

έχουν βρεθεί προς το παρόν σχέδια Όπως περιγράφεται στις αποφάσεις του Συμβουλίου

Ανοικοδομήσεως27

στην παράλια λεωφόρο από το ρεύμα Πικροδάφνης μέχρις τον Αλιμο

προτείνονται τέσσερα κέντρα αναψυχής (ιδιωτικού χαρακτήρα) και ένα κέντρο ναυτικού

αθλητισμού Αν και εναντίον της μελέτης του Υπουργείου κατατέθηκαν ενστάσεις 13 φορέων

και προσώπων (που πρότειναν πολύ μεγαλύτερη εκμετάλλευση του χώρου) αυτές

απορρίφθηκαν για λόγους lsquoκοινού συμφέροντοςrsquo που περιλάμβαναν laquoτην απελευθέρωση της

θέας την κοινή χρήση της παραλίας και την ελεύθερη προσπέλαση των λουομένων και επίσης

την αρχιτεκτονική παρέμβαση στον κοινόχρηστο χώρο για λόγους αισθητικήςraquo

26

Βλ Ανωνύμου laquoΤο νέο σχέδιο της Λευκάδοςraquo στο Δελτίον Υπουργείου Ανοικοδομήσεως 8-91949 σελ 17-21

Βλ επίσης ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρίασις 51671948 πράξις 581 απόφαση για ανάληψη εκτελέσεως

σημαντικού προγράμματος για την Λευκάδα μετάβαση αρχιτεκτόνων ΝΛαλακάκι και ΒΒαφειάδη επί τόπου

Συνεδρίασις 531371948 πράξις 645 αποφάσεις και προγραμματισμός δραστηριότητας του ΥπΑν Συνεδρίασις

5830748 πράξις 728 αποφάσεις περιγραφή και χαρακτηριστικά σχεδίου από Β Βαφειάδη Συνεδρ 6627848

πράξις 847 έγκριση του συνολικού σχεδίου Συνεδρ 467749 πράξις 587 έγκριση τροποποίησης του σχεδίου

Λευκάδας με 50 τροποποιήσεις που προσαρμόζουν το νέο σχέδιο της παλαιάς πόλης στην υπάρχουσα κατάσταση

στενεύοντας δρόμους και δημόσιους χώρους ώστε να σωθούν κτίρια που δεν επλήγησαν από τον σεισμό

27

ΑΝΑ-ΜΜ ΑΣΑ συνεδρ 72 17111949 πράξις 1069

13

Οι αρχιτεκτονικοί όροι που εξασφαλίζουν τις τρεις αυτές συνθήκες ορίζονται ως εξής

laquoΗ αισθητική αρχή της οπτικής αποκρύψεως κατά γενικό κανόνα των παράκτιων κτισμάτων

είναι αμφιβόλου εγκυρότητας Κτίσματα ων η αρχιτεκτονική θα ηδύνατο κατrsquoαρχάς ως εν τη

προκειμένη περιπτώσει να εναρμονίζεται πλήρως προς το τοπίο και να εξαίρει αυτό θα ήσαν

απολύτως αποδεκτά Έπεται επομένως ότι

Ως προς τον περιορισμόν του ύψους δέον να κρατήσουν ελαστικότεροι περιορισμοί και

τοιούτοι είναι οι διατυπούμενοι κατωτέρω (προτείνεται max 3μ ύψος και οι βοηθητικοί χώροι

υπόγειοι)

Ως προς την αρχιτεκτονική δέον τα κτίσματα ταύτα να είναι ελαφρά απέριττα ταπεινά

laquoφιλοκαλούντα μετ΄ευτελείαςraquo και αποφεύγοντα τους συμβατικούς και εφήμερους συρμούς και

τους επιδεικτικούς φορμαλισμούς Αν ως αλήθεια κατασκευής ως μάζα ως περίγραμμα ως

σύνθεσις των επί μέρους εις μίαν όλων ενότητα ως πνεύμα τέλος είναι τοιαύτα ώστε να

εναρμονίζονται προς το φυσικόν και ψυχικόν κλίμα της Ελλάδος αντί να επιζητείται η πλήρης

απόκρυψις των θα ήτο αντιθέτως επιβαλλόμενη η ρυθμική κατά διαστήματα παρουσία των

Εκ των σκέψεων αυτών αίτινες θα αποτελέσουν την βάσιν της προβλεπομένης αισθητικής

κρίσεως υπαγορεύθησαν οι προτεινόμενοι περιορισμοίraquo

Όπως φαίνεται λοιπόν στην πενταετία 1946-1950 αναδύεται μια ελληνική εκδοχή

πολεοδομίας με στοιχεία Μοντέρνου με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

-Η απόλυτη έλλειψη χρημάτων υλικών κλπ οδηγεί στην επιλογή μιας αρχιτεκτονικής

μορφής της ανάγκης και του ελάσσονος με απλές κατασκευαστικές αρχές απέριττη

ογκοπλασία και στοιχειώδεις ευρύτερες διαμορφώσεις (βλ συγκρότημα κατοικιών στις Μηλιές

εικ 12)

-Σε όλα τα επίπεδα σχεδιασμού διαπιστώνεται μια συστηματική εκμετάλλευση των

στοιχείων του προσανατολισμού των κλίσεων της υγιεινής του αερισμού των τοπικών

υλικών

-Αν και στοιχειώδεις αρχιτεκτονικά οι κατόψεις επιδεικνύουν προσεκτικές αναζητήσεις

για την λειτουργικότητά τους με βέλτιστες εσωτερικές διευθετήσεις Παράλληλα επιτυγχάνεται

η τυποποίηση των κατόψεων και η ορθολογική δυνατότητα επέκτασης των αρχικών πυρήνων

-Σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού τα νέα οικιστικά συγκροτήματα εξοπλίζονται με

κοινωνικές εξυπηρετήσεις και υποδομές όπως αναλογούν στις αντίστοιχες πληθυσμιακές

κατηγορίες

-Με σαφήνεια διακρίνεται η οργάνωση του χώρου κατά Ζώνες Χρήσεων

Καθώς οι περισσότεροι νέοι αρχιτέκτονες της εποχής πέρασαν για λιγότερο ή

περισσότερο χρόνο από τις υπηρεσίες της ανοικοδόμησης ενώ έγινε προσπάθεια να

κινητοποιηθούν και οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής του ΕΜΠ για να συνδράμουν στην

προσπάθεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμπειρία της Ανοικοδόμησης λειτούργησε σαν

ένα μεγάλο σχολείο για τα χρόνια μετά το 1950

Η επιτυχία και η λειτουργικότητα των αστικών χώρων θα εξαρτώνταν εν πολλοίς από την

διορατικότητα των πολεοδόμων και από την δυνατότητα του Υπουργείου να παρακολουθεί

συστηματικά τις εξελίξεις παρεμβαίνοντας διορθωτικά και διαφοροποιώντας όπου χρειαζόταν

τα προγράμματα της Ανοικοδόμησης μέσα στα επόμενα χρόνια28

Η ευκαιρία αυτή δεν δόθηκε ποτέ στους πολεοδόμους του ΥπΑν Το 1950 με μια

ξαφνική απόφαση το ΥπΑν καταργείται και οι συγκεντρωμένες αρμοδιότητές του μοιράζονται

σε διάφορα υπουργεία Ο κεντρικός ρόλος του κράτους περιορίζεται σε επιτελικές

28

Τον ρόλο των πολεοδόμων είχε εξ άλλου προδιαγράψει εγκαίρως ένα έγγραφο του ΥπΑν στο Ιστορικό Αρχείο

Μακεδονίας (βλ Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης φακ 59 έγγραφο 1081946 περί του

σκοπού και των καθηκόντων του αρχιτέκτονος-πολεοδόμου) Στην ικανότητά τους να προνοούν σωστά για το

μέλλον είχε επενδύσει πολύ η προσπάθεια των υπευθύνων της Ανοικοδόμησης

14

κατευθύνσεις-παρεμβάσεις η ανοικοδόμηση της χώρας ανατίθεται στο ιδιωτικό κεφάλαιο και

η υποχρέωση για την κοινωνική παροχή της κατοικίας laquoπεριμαζεύεταιraquo στον Νόμο 16671951

περί λαϊκής κατοικίας που η εφαρμογή του ανατίθεται στο Υπουργείο Κοινωνικής Αντιλήψεως

Αν και το περιεχόμενο του νόμου αντανακλά την συρρίκνωση των απόψεων για την οργάνωση

του χώρου και περιορίζεται αποκλειστικά στην ανοικοδόμηση κατοικίας για φτωχά και

εργατικά στρώματα εξακολουθεί να εμφορείται από την ιδεολογία του Μοντέρνου και να

υποστηρίζεται από τους τεχνικούς που τον αξιολογούν θετικά29

Αλλά ούτε αυτός ο νόμος

έμελλε να τεθεί σε εφαρμογή καθώς υποκαταστάθηκε από τα προγράμματα του ΑΟΕΚ για

την εργατική κατοικία και του Υπουργείου Προνοίας για τους παραπηγματούχους που αν και

ακολούθησαν επί πολλά χρόνια τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος απετέλεσαν ένα έλασσον

στοιχείο του χώρου της ελληνικής πόλης

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Εικ 1 Σχέδιο Ιερισσού 1934 (Λιλιμπάκη 2004 όπ π)

Εικ 2 Πολεοδομικό σχέδιο Πειραιά 1947 (ΔΤΥΔ Πειραιά 1947 όπ π)

Εικ 3 Χανιά οικόπεδα πριν και μετά από τον αναδασμό 1949 ( Δελτίον Ανοικ 8-91949 όπ π)

Εικ 4 Κτιριολογικό πρόγραμμα κοινωνικού κέντρου (Κραντονέλλης 1949 όπ π)

Εικ 5 Χωροθέτηση Κοινωνικού κέντρου Εξοχή Δράμας (Βαφειάδης 1948 όπ π)

Εικ 6 Επέκταση και ανασχεδιασμός του οικισμού Χορτιάτης Arsquo και Βrsquo φάσεις σχέδιο Λ Ζωίδη

1947 (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 7 Πυρήνες κατοικίας Σημερινή κατάσταση (φωτογρ συγγραφέως) και σκαρίφημα

χωροθέτησης (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 8 3 πολεοδομικά σχέδια Αχ Σπανού 1960 (Αμπαδογιάννη Ζαβερδινού 1975 όπ π)

Εικ 9 Οικισμός στο Κερατσίνι και οργάνωση κατά στοίχους (Doxiadis 1947 όπ π και Βαφειάδης

1948 όπ π)

Εικ 10 Συγκροτήματα κατοικίας στους παλιούς στρατώνες Κως και Ρόδος 1948 (Ανοικοδόμησις

Δωδεκανήσου 1948 όπ π)

Εικ 11 Η Λευκάδα πριν και μετά από τον σεισμό (Νέο σχέδιο Λευκάδος 1949 όπ π)

Eικ 12 Οικισμός στις Μηλιές 1950 (ιδιωτ συλλογή)

29

Βλ εισήγηση Αχιλλέα Σπανού στα Πρακτικά βrsquo Πανελληνίου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1962

Τεχνικά Χρονικά 2481962 έκτακτη έκδοσις ΤΕΕ σελ 45 Ο Σπανός αναφέρει ότι από το 1945 μέχρι το 1953

κατασκευάστηκαν 125000 κατοικίες

13

Οι αρχιτεκτονικοί όροι που εξασφαλίζουν τις τρεις αυτές συνθήκες ορίζονται ως εξής

laquoΗ αισθητική αρχή της οπτικής αποκρύψεως κατά γενικό κανόνα των παράκτιων κτισμάτων

είναι αμφιβόλου εγκυρότητας Κτίσματα ων η αρχιτεκτονική θα ηδύνατο κατrsquoαρχάς ως εν τη

προκειμένη περιπτώσει να εναρμονίζεται πλήρως προς το τοπίο και να εξαίρει αυτό θα ήσαν

απολύτως αποδεκτά Έπεται επομένως ότι

Ως προς τον περιορισμόν του ύψους δέον να κρατήσουν ελαστικότεροι περιορισμοί και

τοιούτοι είναι οι διατυπούμενοι κατωτέρω (προτείνεται max 3μ ύψος και οι βοηθητικοί χώροι

υπόγειοι)

Ως προς την αρχιτεκτονική δέον τα κτίσματα ταύτα να είναι ελαφρά απέριττα ταπεινά

laquoφιλοκαλούντα μετ΄ευτελείαςraquo και αποφεύγοντα τους συμβατικούς και εφήμερους συρμούς και

τους επιδεικτικούς φορμαλισμούς Αν ως αλήθεια κατασκευής ως μάζα ως περίγραμμα ως

σύνθεσις των επί μέρους εις μίαν όλων ενότητα ως πνεύμα τέλος είναι τοιαύτα ώστε να

εναρμονίζονται προς το φυσικόν και ψυχικόν κλίμα της Ελλάδος αντί να επιζητείται η πλήρης

απόκρυψις των θα ήτο αντιθέτως επιβαλλόμενη η ρυθμική κατά διαστήματα παρουσία των

Εκ των σκέψεων αυτών αίτινες θα αποτελέσουν την βάσιν της προβλεπομένης αισθητικής

κρίσεως υπαγορεύθησαν οι προτεινόμενοι περιορισμοίraquo

Όπως φαίνεται λοιπόν στην πενταετία 1946-1950 αναδύεται μια ελληνική εκδοχή

πολεοδομίας με στοιχεία Μοντέρνου με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

-Η απόλυτη έλλειψη χρημάτων υλικών κλπ οδηγεί στην επιλογή μιας αρχιτεκτονικής

μορφής της ανάγκης και του ελάσσονος με απλές κατασκευαστικές αρχές απέριττη

ογκοπλασία και στοιχειώδεις ευρύτερες διαμορφώσεις (βλ συγκρότημα κατοικιών στις Μηλιές

εικ 12)

-Σε όλα τα επίπεδα σχεδιασμού διαπιστώνεται μια συστηματική εκμετάλλευση των

στοιχείων του προσανατολισμού των κλίσεων της υγιεινής του αερισμού των τοπικών

υλικών

-Αν και στοιχειώδεις αρχιτεκτονικά οι κατόψεις επιδεικνύουν προσεκτικές αναζητήσεις

για την λειτουργικότητά τους με βέλτιστες εσωτερικές διευθετήσεις Παράλληλα επιτυγχάνεται

η τυποποίηση των κατόψεων και η ορθολογική δυνατότητα επέκτασης των αρχικών πυρήνων

-Σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού τα νέα οικιστικά συγκροτήματα εξοπλίζονται με

κοινωνικές εξυπηρετήσεις και υποδομές όπως αναλογούν στις αντίστοιχες πληθυσμιακές

κατηγορίες

-Με σαφήνεια διακρίνεται η οργάνωση του χώρου κατά Ζώνες Χρήσεων

Καθώς οι περισσότεροι νέοι αρχιτέκτονες της εποχής πέρασαν για λιγότερο ή

περισσότερο χρόνο από τις υπηρεσίες της ανοικοδόμησης ενώ έγινε προσπάθεια να

κινητοποιηθούν και οι φοιτητές της αρχιτεκτονικής σχολής του ΕΜΠ για να συνδράμουν στην

προσπάθεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμπειρία της Ανοικοδόμησης λειτούργησε σαν

ένα μεγάλο σχολείο για τα χρόνια μετά το 1950

Η επιτυχία και η λειτουργικότητα των αστικών χώρων θα εξαρτώνταν εν πολλοίς από την

διορατικότητα των πολεοδόμων και από την δυνατότητα του Υπουργείου να παρακολουθεί

συστηματικά τις εξελίξεις παρεμβαίνοντας διορθωτικά και διαφοροποιώντας όπου χρειαζόταν

τα προγράμματα της Ανοικοδόμησης μέσα στα επόμενα χρόνια28

Η ευκαιρία αυτή δεν δόθηκε ποτέ στους πολεοδόμους του ΥπΑν Το 1950 με μια

ξαφνική απόφαση το ΥπΑν καταργείται και οι συγκεντρωμένες αρμοδιότητές του μοιράζονται

σε διάφορα υπουργεία Ο κεντρικός ρόλος του κράτους περιορίζεται σε επιτελικές

28

Τον ρόλο των πολεοδόμων είχε εξ άλλου προδιαγράψει εγκαίρως ένα έγγραφο του ΥπΑν στο Ιστορικό Αρχείο

Μακεδονίας (βλ Διεύθυνσις Τεχνικών Υπηρεσιών Νομού Θεσσαλονίκης φακ 59 έγγραφο 1081946 περί του

σκοπού και των καθηκόντων του αρχιτέκτονος-πολεοδόμου) Στην ικανότητά τους να προνοούν σωστά για το

μέλλον είχε επενδύσει πολύ η προσπάθεια των υπευθύνων της Ανοικοδόμησης

14

κατευθύνσεις-παρεμβάσεις η ανοικοδόμηση της χώρας ανατίθεται στο ιδιωτικό κεφάλαιο και

η υποχρέωση για την κοινωνική παροχή της κατοικίας laquoπεριμαζεύεταιraquo στον Νόμο 16671951

περί λαϊκής κατοικίας που η εφαρμογή του ανατίθεται στο Υπουργείο Κοινωνικής Αντιλήψεως

Αν και το περιεχόμενο του νόμου αντανακλά την συρρίκνωση των απόψεων για την οργάνωση

του χώρου και περιορίζεται αποκλειστικά στην ανοικοδόμηση κατοικίας για φτωχά και

εργατικά στρώματα εξακολουθεί να εμφορείται από την ιδεολογία του Μοντέρνου και να

υποστηρίζεται από τους τεχνικούς που τον αξιολογούν θετικά29

Αλλά ούτε αυτός ο νόμος

έμελλε να τεθεί σε εφαρμογή καθώς υποκαταστάθηκε από τα προγράμματα του ΑΟΕΚ για

την εργατική κατοικία και του Υπουργείου Προνοίας για τους παραπηγματούχους που αν και

ακολούθησαν επί πολλά χρόνια τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος απετέλεσαν ένα έλασσον

στοιχείο του χώρου της ελληνικής πόλης

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Εικ 1 Σχέδιο Ιερισσού 1934 (Λιλιμπάκη 2004 όπ π)

Εικ 2 Πολεοδομικό σχέδιο Πειραιά 1947 (ΔΤΥΔ Πειραιά 1947 όπ π)

Εικ 3 Χανιά οικόπεδα πριν και μετά από τον αναδασμό 1949 ( Δελτίον Ανοικ 8-91949 όπ π)

Εικ 4 Κτιριολογικό πρόγραμμα κοινωνικού κέντρου (Κραντονέλλης 1949 όπ π)

Εικ 5 Χωροθέτηση Κοινωνικού κέντρου Εξοχή Δράμας (Βαφειάδης 1948 όπ π)

Εικ 6 Επέκταση και ανασχεδιασμός του οικισμού Χορτιάτης Arsquo και Βrsquo φάσεις σχέδιο Λ Ζωίδη

1947 (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 7 Πυρήνες κατοικίας Σημερινή κατάσταση (φωτογρ συγγραφέως) και σκαρίφημα

χωροθέτησης (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 8 3 πολεοδομικά σχέδια Αχ Σπανού 1960 (Αμπαδογιάννη Ζαβερδινού 1975 όπ π)

Εικ 9 Οικισμός στο Κερατσίνι και οργάνωση κατά στοίχους (Doxiadis 1947 όπ π και Βαφειάδης

1948 όπ π)

Εικ 10 Συγκροτήματα κατοικίας στους παλιούς στρατώνες Κως και Ρόδος 1948 (Ανοικοδόμησις

Δωδεκανήσου 1948 όπ π)

Εικ 11 Η Λευκάδα πριν και μετά από τον σεισμό (Νέο σχέδιο Λευκάδος 1949 όπ π)

Eικ 12 Οικισμός στις Μηλιές 1950 (ιδιωτ συλλογή)

29

Βλ εισήγηση Αχιλλέα Σπανού στα Πρακτικά βrsquo Πανελληνίου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1962

Τεχνικά Χρονικά 2481962 έκτακτη έκδοσις ΤΕΕ σελ 45 Ο Σπανός αναφέρει ότι από το 1945 μέχρι το 1953

κατασκευάστηκαν 125000 κατοικίες

14

κατευθύνσεις-παρεμβάσεις η ανοικοδόμηση της χώρας ανατίθεται στο ιδιωτικό κεφάλαιο και

η υποχρέωση για την κοινωνική παροχή της κατοικίας laquoπεριμαζεύεταιraquo στον Νόμο 16671951

περί λαϊκής κατοικίας που η εφαρμογή του ανατίθεται στο Υπουργείο Κοινωνικής Αντιλήψεως

Αν και το περιεχόμενο του νόμου αντανακλά την συρρίκνωση των απόψεων για την οργάνωση

του χώρου και περιορίζεται αποκλειστικά στην ανοικοδόμηση κατοικίας για φτωχά και

εργατικά στρώματα εξακολουθεί να εμφορείται από την ιδεολογία του Μοντέρνου και να

υποστηρίζεται από τους τεχνικούς που τον αξιολογούν θετικά29

Αλλά ούτε αυτός ο νόμος

έμελλε να τεθεί σε εφαρμογή καθώς υποκαταστάθηκε από τα προγράμματα του ΑΟΕΚ για

την εργατική κατοικία και του Υπουργείου Προνοίας για τους παραπηγματούχους που αν και

ακολούθησαν επί πολλά χρόνια τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος απετέλεσαν ένα έλασσον

στοιχείο του χώρου της ελληνικής πόλης

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Εικ 1 Σχέδιο Ιερισσού 1934 (Λιλιμπάκη 2004 όπ π)

Εικ 2 Πολεοδομικό σχέδιο Πειραιά 1947 (ΔΤΥΔ Πειραιά 1947 όπ π)

Εικ 3 Χανιά οικόπεδα πριν και μετά από τον αναδασμό 1949 ( Δελτίον Ανοικ 8-91949 όπ π)

Εικ 4 Κτιριολογικό πρόγραμμα κοινωνικού κέντρου (Κραντονέλλης 1949 όπ π)

Εικ 5 Χωροθέτηση Κοινωνικού κέντρου Εξοχή Δράμας (Βαφειάδης 1948 όπ π)

Εικ 6 Επέκταση και ανασχεδιασμός του οικισμού Χορτιάτης Arsquo και Βrsquo φάσεις σχέδιο Λ Ζωίδη

1947 (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 7 Πυρήνες κατοικίας Σημερινή κατάσταση (φωτογρ συγγραφέως) και σκαρίφημα

χωροθέτησης (ΙΑΜ ΔΤΥΝομού Θεσσαλονίκης 1947 όπ π)

Εικ 8 3 πολεοδομικά σχέδια Αχ Σπανού 1960 (Αμπαδογιάννη Ζαβερδινού 1975 όπ π)

Εικ 9 Οικισμός στο Κερατσίνι και οργάνωση κατά στοίχους (Doxiadis 1947 όπ π και Βαφειάδης

1948 όπ π)

Εικ 10 Συγκροτήματα κατοικίας στους παλιούς στρατώνες Κως και Ρόδος 1948 (Ανοικοδόμησις

Δωδεκανήσου 1948 όπ π)

Εικ 11 Η Λευκάδα πριν και μετά από τον σεισμό (Νέο σχέδιο Λευκάδος 1949 όπ π)

Eικ 12 Οικισμός στις Μηλιές 1950 (ιδιωτ συλλογή)

29

Βλ εισήγηση Αχιλλέα Σπανού στα Πρακτικά βrsquo Πανελληνίου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1962

Τεχνικά Χρονικά 2481962 έκτακτη έκδοσις ΤΕΕ σελ 45 Ο Σπανός αναφέρει ότι από το 1945 μέχρι το 1953

κατασκευάστηκαν 125000 κατοικίες