KIIIBCbKIIHHa~ioHanbHIIH YHiBepCIITeT iMeHi Tapaca llleBaeHKa

CJIOB '5IHCbKa <)?aHTaCTHKa36ipHlIK HaYKOBlIX rrpaIJ;b

TOM 2

KlIlB

2015

Dominik BOROWSKI (Kraków)

SLOWIANSKA MITOLOGIA WE WSPÓLCZESNYCH REALIACH

(MICHAL STUDNIAREK HERBATA Z KWIATEM PAPROCI)

CTaTT5ITIPHCB5IacHaMOTHBaMCJIOB'51HCbKOiMi<pOJIoriiB pOMaHi LJau 3

ImimKO/o nanopomi (2004) MixaJIa Cry,L\H5Ip1<a.BiH p03KpHBacXapal<TCpHcTHaHi

pHCH qlCIlTC3i JIiTCpaTYPH, 51Ka CTIHpaCTbC5IHa HapO,L\HiBipYBaHH5IBMi(poJIori'lHi iCTOTH,Mariw aHCCJI,CHJIYMarialIHx TIpC,L\MCTiBTa iMCH.

K JI10'lOB i c JIo Ba: CJIOB'mICbKaMi<poJIori5l,<paHTacTHaHc,<pCHTC3i,

KBiTKaTIaTIopoTi,,L\CMOIlH,nOJIbCbKaJIiTcpaTypa, MixaJI CTY,L\H5IpCK.

CTaTb51TIOCB5IIl~CIIaMOTHBaMCJIaB5IIlCKOHMH<pOJIOrHHB pOMaHe LJau c

116emKoM nanOpOnlllU/w (2004) MHXaJIa CTY,L\H5Ipl<a.01-1 pacKpbIBaeTxapaJ<TCpIlblCaCpTbl qnHTc3H JIHTCpaTypbl,I<OTopa51OTIHpaCTC5IHa HapO,L\HbICBcpOBallH5IB MmlJOJIorHaccKHCCYII~CCTBa,MarHIOaHCCJI,CHJIYMarllaCCKHXnpC,L\MCTOBH HMClI.

Kmo'ICBhlC CJIOBa:CJlaB5IHCKa51MH<p0JlOrH5I,<pallTaCTHaCCKoe,<p3HTC3H,

~BCTOKnaIlOpOTlIl1Ka,,L\CMOIlhl,nOJlbCKa51JlHTCpaTypa,MHxaJl CTY,L\H5IpCK.

Thc articlc is devoted to Slavic mythological motifs in the novel Tea with

fem .flower (2004) by Michal Studniarck. It dcmonstratcs thc characteristicfcaturcs of fantasy fiction in gcncral and thosc found in Studniarek's novel inparticular, thcse features reflecting folk bclicfs in magical crcatures, artifacts,numbcrs and names.

K c y w o r d s: Slavic mythology, thc fantastic, fantasy fiction, femflower, Polish literature, Michal Studniarck.

FANTASTYKA W LITERATURZE

Fantastyka I najczesciej kojarzy sie z tymi utworami, w których

pojawiaja sie postacic, przedmioty i zdarzenia o charakterzenieprawdopodobnym i odbiegajace od doswiadczanej na co dzie1'irzeczywistosci [Zgorzelski 1980, 14]. Zatem mozna ja zdefiniowac jako

I Kategoria fantastyki byla dotychczas tematem róznych prac naukowych. Wartotutaj wskazac chociazby nastepujace: T. Todorov, Introduction a la literature

fantastique, Paryz 1970; A. Smuszkiewicz, Zaczarowana gra. Zarys dziejówpolskiej fantastyki naukowej, Poznan 1982; S. Lem, Fantastyka ifuturologia, posl.J. Jastrzebski, Kraków 2003.

32

p~wien sposób konstruowania swiata przedstawionego w tekscielilerackim. Polega on na ignorowaniu obowiazujacych praw przyrody.W erekcie powoduje to "przekraczanie lub zacieranie <...> granic: miedzytym, co logiczne i nonsensowne, mozliwe i niemozliwe, widoczne i ukryte,iywe i martwe, widzialne i niewidzialne, ludzkie i zwierzece, ludzkieI Iladludzkie, cielesne i duchowe, bliskie i dalekie, dzisiejsze i wczorajszeIllb jutrzejsze" [Dobowik 1999, 11]. Podstawa orzekania, co jest11ll1tastyka, staje sie tutaj poczucie prawdopodobienstwa czytelnika. OpieraSly ono na posiadanej wiedzy i doswiadczeniu [Martuszewska 1994, 62-63].

Przedstawione spostrzezenia pokazuja, ze pojecie fantastyki ma bardzoplastyczne ramy. Potwierdzaja to równiez refleksje Stanislawa Lema o

klasyfikowaniu elementów swiata przedstawionego jako fantastycznychILem 2003, 16-19]. Po pierwsze czytelnicy fantastycznosci upatrujaw tym, co nie istnieje. Trzeba jednak w tym miejscu zauwazyc, ze przylll'enie kieruja sie oni bardziej kryteriami kulturowymi niz naukowymi.·I·ym samym m. in. obiekty wlasnego kultu religijnego traktuja jakol'icmenty istniejace, a obcego - jako fantastyczne. Drugim sposobemk;ltegoryzowanie jest zaliczanie do fantastyki przedmiotów, które nielilllkcjonuja w swiadomosci spolecznej. Mowa przede wszystkim owszelkich wynalazkach i róznego typu innowacjach, z którymi przecietnyl'zlowiek nie obcuje w codziennej rzeczywistosci. Ostatnia grupe tworzal/w. ewentualnosci. Zalicza sie do nich alternatywne opisy zdarzen, któreIllgdy nie zostaly urzeczywistnione. Ich znamienna ceche stanowi fakt, ze~,wobodnie moglyby byc odebrane jako realistyczne. Jednakze z uwagi,i.c lo tylko hipotetyczne wizje, uznaje sie je jako fantastyczne.

Teksty literackie zaliczane do fantastyki realizuja specyficzny schematlilbularny. Moze on przyjmowac dwie formy [Dubowik 1999, 18-22].Pierwszy model wiaze sie z wprowadzeniem elementów z obcejrzeczywistosci do swiata prawdopodobnego, jaki tworzy literaturarealistyczna. W ten sposób wsród znanych odbiorcy elementów pojawiajasiy takie, które wykazuja sie niezwyklymi wlasciwosciami. l tak do

literackiego swiata moze zostac wlaczona postac fantastyczna (m. in.IlIitologiczna, basniowa, wymyslona przez autora itp.), przedmiotIllagiczny (np. czarodziejskie zwierciadlo, napój dajacy nieprzecietna sile,wehikul czasu itp.), a takze zdarzenie. Z drugiej strony utwór fantastyczny1l10Zeprzyjac odwrotny schemat. Polega on na tym, ze to bohater ze swiata

Il'alistycznego trafia do nieznanej mu wczesniej przestrzeni. NarracjakOl\centruje sie tutaj na przedstawieniu nowej rzeczywistosci.('harakterystycznym wyróznikiem jest równiez przezywanie przez

33

bohatera licznych przygód, które dynamizuja akcje. W obydwu modelachistotna role odgrywa kategoria zaskoczenia. Elementy obcego swiatapowinny budzic w czytelniku zdziwienie, które spoteguje zainteresowanie.Zatem kategoria fantastyki prowadzi odbiorce do poczucia watpliwosciw stosunku do wiarygodnosci narracji [Chinchilla 2010, 64], która nietraktuje znanej mu rzeczywistosci z perspektywy mimesis.

Warto zwrócic jeszcze uwage na postacie fantastyczne, jakie pojawiajasie w dzielach literackich. Podstawe ich typologii stanowi przyjety przezTodorova podzial fantastyki. Badacz wyszczególnil fantastykehiperboliczna i fantastyke egzotyczna. Fantastycznosc hiperbolicznapolega na wyolbrzymieniu lub zminimalizowaniu cech przedstawianychobiektów. W tej kategorii sytuuja sie wszelkie postacie fantastyczne,których kreacje determinuje zachwianie proporcji. Za przyklad wskazacmozna krasnoludka, który przypomina miniature czlowieka. Natomiastfantastyka egzotyczna odnosi sie do ksztaltowania swiata na zasadzieskladanki róznych elementów. Istnieja tutaj cztery sposoby budowaniakreacji postaci. Bohater moze laczyc w sobie: cechy zewnetrzne zwierzeciai psychike czlowieka, cechy osoby martwej i zywej, cechy posagu izywego czlowicka oraz elementy anatomii ludzkiej i zwierzecej. Zarównow fantastyce hiperbolicznej, jak i fantastyce egzotycznej stmktura postaciza najwazniejsze uznaje "cechy fizyczne, nie zas osobowosciowe"IDubowik 1999, 27J.

Fantastyka w literaturze i kulturze funkcjonuje w róznych odmianach.Wyróznia sie fantastyke basniowa, fantastyke grozy i fantastyke naukowa·Pierwsza z nich wiaze sie z obecnoscia cudownosci, która polega nawprowadzanie elementów o niezwyklych wlasciwosciach. Sa onewkomponowane w swiat prawdopodobny w taki sposób, ze nie namszajajego spójnosci [Caillois 1967, 32]. Fantastyka grozy, okreslana równiezmianem fantastyki demonologicznej, odnosi sie do tworzenia swiataprzedstawionego odpowiadajacego pozaliterackiej rzeczywistosci, wktórym pojawiaja sie w pewnym momencie elementy irracjonalne. Ichzaistnienie powoduje zachwianie ustalonego porzadku. Dosc czestowykorzystuje sie tutaj nawiazania do parapsychologii, okultyzmu czyspirytyzmu [Niewiadomski, Smuszkiewicz, 1990, 278-279]. Fantastykanaukowa, czyli science fiction, opiera sie natomiast na pozorowaniunaukowych wyjasnien. W zwiazku z tym wszelkie fantastyczne elementypróbuje sie urzeczywistniac przy pomocy quasi-naukowych racjonalnychuzasadnien [Niewiadomski, Smuszkiewicz 1990, 282-284]. Nalezyzauwazyc, ze wspólczesnie wyróznia sie jeszcze jeden typ fantastyki,34

Illkim jest fantasy. Laczy ona w sobie cechy wczesniejNcharakteryzowanych odmian. Ponadto za jej charakterystycznywyznacznik uznaje sie os fabularna koncentmjaca sie zazwyczaj napodrózy bohatera, który próbuje sprostac powierzonej mu misji. Fantasyl'ht;lnie wprowadza elementy niezwykle, lecz w taki sposób, aby zachowacspÓjnoscswiata przedstawionego [Zabski red, 2006, 149-153].

Fantastyka w literahlrze jest zjawiskiem, którego granice bardzotrudno dokladnie sprecyzowac. Polega ona na ksztaltowaniu literackiejrl'.cczywistosci, która odbiega od obrazu swiata empirycznego. Zarysowanalulaj zaleznosc moze przybierac rózna intensyfikacje. Ponadto wazne staje'''~~ motywowanie elementów fanatycznych w utworze i ich relacjel obiektami prawdopodobnymi. To stanowi podstawe wyodrebnianiaI\'lznychodmian fantastyki.

SLOWIANSKA MITOLOGIA JAKO ELEMENT SWIATA PRZEDSTAWIONEGO

Wsród dzisiejszych utworów fantastycznych znaczaca gmpe tworza te,kh'lI'czalicza sie do fantasy. Badacze wyrózniaja wiele odmian tego typuLllltastyki. W tym artykule w centmm zainteresowania znajdzie sie jedna zIlIch - fantasy slowianska. Tym pojeciem okresla sie fantastyke, którejpodstaw nalezy upatrywac w basniach i mitach, wywodzacych sie z kregukullurowego dawnych Slowian. Wykorzystuje ona watki slowianskiejlllilologii jako elementy konstmkcyjne tworzace swiat przedstawiony wlitworze literackim. Fantasy slowianska bywa uznawana za "spuscizneIl)ll1antycznego zachwytu ludowoscia i gotykiem" [Zurakowska 2008, 3].I{ozwój tej odmiany fantastyki przyczynil sie do zróznicowaniawewnetrznego. I tak wyróznia sie nastepujace rodzaje fantasyslowianskiej: ludowa, historyczna, mityczna, obszar romantycznychodniesien, slowianskie urban fantasy i tzw. pogranicze gatunku.( )howiazuje tutaj podzial wedlug kryterium natezenia okreslonych watkówll'lIIatycznych [Zurakowska 2008, 4].

W tej gmpie tekstów literackich sytuuje sie powiesc MichalaSludniarka Herbata z kwiatem paproci (2004). Jest to przykladslowianskiego urban fantasy, czyli tzw. basni miejskiej. Wynika to z faktu,i.e miejscem rozgrywanych zdarzen jest glównie Warszawa. Tylko razhohaterowie odwiedzaja "Tamta Strone", czyli swiat slowianskichdemonów. Akcja powiesci zostala osadzona we wspólczesnejrzeczywistosci, co podkresla obecnosc dosc licznych osiagniec techniki,IlIk chociazby sprzetu do podsluchu czy komputerów. To jednak nie stalo

35

sie przeszkoda do wprowadzenia do powiesciowej rzeczywistoscielementów slowianskiej mitologii. Z nimi wiaze sie glówny watek utworuStudniarka. Dotyczy on próby pogodzenia zwasnionych malzonków:Goplany i Oberona, czyli mitycznych wladców wszystkich slowianskichdemonów. Ich konflikt przyczynil sie do podzialu poddanych na dwiegrupy. Jedna stanowili podlegli Oberonowi, którzy pozostawali walternatywnej rzeczywistosci i tylko okazjonalnie pojawiali sie w swiecieludzkim. Z drugiej strony wykrystalizowala sie grupa wiernych Goplanie,którzy wraz z nia prowadzili zycie miedzy ludzmi. Nie mogli oni wracacdo macierzystej rzeczywistosci. Tym samym grozilo im uczlowieczenie, apózniej smierc. Przeciwdzialania temu podjal sie Rumcajs, któremupomagal czlowiek - Adam Chors. Obaj starali sie odnalezc Oberona inaklonic go do pogodzenia sie z zona. To jednak nie bylo takie latwe. Ichmisji towarzyszyly liczne przygody, które czynily powazne utrudnienia wrealizacji postawionych celów. Jednakze zakonczenie powiesci przynioslopomysle rozwiazanie wszystkich problemów.

Obecnosc elementów slowiaÓskiej mitologii w swiecie przedstawionymobejmuje kilka plaszczyzn. Pierwsza z nich stanowia postacie, którymi saróznego typu demony. Na kolejna skladaja sie przedmioty magiczne.Zalicza siy do nich przede wszystkim niezwykle rosliny, które spozywajaprzedstawiciele z innej rzeczywistosci. Warto jeszcze wspomniec, zeslowianska mitologia pojawia sie równiez w nazwach wlasnych. W tymartkule bedy chcial przyjrzec siy poszczególnym wymienionym tutajplaszczyznom. Szczególnie interesujace wydaje mi siy ustalenie, w jakimstopniu Herbata Z kwiatem paproci pozostaje wierna wiedzy na tematslowianskich wierzen i czy je modyfikuje. Wynika to z faktu, ze powiescrozgrywa siy w czasach wspólczesnych, a jej miejsce stanowi miasto.

Do przedstawicieli demonologii slowianskiej zaliczyc mozna wielepostaci zarówno pierwszoplanowych, jak i drugorzydnych, które nie majaznaczacego wplywu na rozwój wydarzen. Wszyscy oni zostali wcieleni doswiata ludzi, w którym egzystuja od wielu wieków. Skoncentruje sie tutajna wybranych bohaterach, których kreacja dosc dokladnie uwypuklanadzwyczajne wlasciwosci. Na poczatek warto przyjrzec sie JanowiKowalskiemu, znanemu Rumcajsem. Nalezy on do domowników, czyliduchów opiekujacych siy domem. Wedle mitologii tego rodzaju istotyutozsamiano glównie z duchami zmarlych w naturalny sposób przodków.Przybieraly one postac karlowatego czlowieka. Ich rola polegala na opiecenad calym dobytkiem gospodarza, a takze zapewnieniu pomyslnosci dlamieszkanców domu [Urbanczyk 1947, 41]. Rumcajs prawie w calosci36

wpisuje sie w przywolana charakterystyke. Nie jest onjednak duchemllllllrlego czlowieka. Okresla sie go mianem elfa, który zyje od czasówpogllllskich. Interesujacy wydaje sie jego wyglad zewnetrzny:

Facet przypominal wygladem montera. Na pewno przeskoczyl juzczterdziestke, byl niski i krepy, mial czerstwa twarz okolona gesta, czarnabroda i kolczyk w uchu. Nosil tania podrabiana skóre <...> a spodogniscie czerwonej czapki opadaly na kark lekko przetluszczone wlosy.Slowem, Rumcajs, który wyemigrowal z Jiczyna [Studniarek 2004,37].

Uwage zwracaja dwa atrybuty bohatera. Mowa o brodzie i czerwonej(lilpce. Niewatpliwie przywoluja one skojarzenie z basniowymi~msnalami, skrzatami itp. To juz moze sugerowac pewne nieprzecietneIIIlliejytnosci Rumcajsa. Wyróznia go unoszaca sie nad nim delikatnaposwiata, widoczna po przekryceniu glowy w bok. Poza tym mezczyznapotrafi zadbac o uzupelnienie braków zywnosciowych. Spojrzeniem nap"stka filizanke sprawia, ze napelnia sie ona kawa. Z drugiej strony niewy('zarowuje artykulów spozywczych w domu Adama, lecz kupujeI" w sklepie. Byc moze spowodowane jest to czysciowa utrata magicznych/dolnosci. Wsród innych osobliwosci elfa wskazac mozna umiejetnoscPl/.cmiany w kota, która wlasciwa jest równiez innym jego pobratymcom.( "I ciekawe zadne opracowanie naukowe o mitologii slowianskiej nie piszeliii len temat nic. Przeistoczenie sie w zwierzy zachodzi w nocy. W dzien1{lIl11cajswraca do ciala czlowieka. W tym miejscu warto wspomniec, zedOlllownik potrafi komunikowac sie ze zwierzetami. Do poszukiwania( Ihcl'Onawlacza golebie, którym obiecuje pokruszone pieczywo. Do jegoIlIldprzyrodzonych wlasciwosci zalicza sie takze razacy dotyk. Kiedy wrazI Adamem natrafia na grupe podwórkowych satanistów sciska dloÓ ichprzywódcy. W wyniku tego chlopak doznaje krótkotrwalego paralizu reki.Kowalski ma tez swoja slaba strone. Ma trudnosci z opanowaniemw~;pÓlczesnej techniki. Nie do konca przyswoil sobie reguly zycia'.polecznego. To tez sprawia, ze potrzebuje pomocy czlowieka przywypdnianiu swojej misji. Taki sposób kreacji odbiera domownikowi jegoIllilyczna pozycje. To zawsze on pomagal, a teraz stal sie potrzebujacym.

Kolejna postacia jest Koneser, czyli Marcin Kwietnicki. ToIl'prezentant chmurników, zwanych równiez oblocznikami. Tego rodzajuIcilolysa demonami powietrza, odpowiadajacymi za przemieszczanie siev1l1l1uroraz sprowadzanie burzy i gradu. Bywa, ze pozostaja onepl'lldcmonem i pólczlowiekiem. Wówczas zyja one na Ziemi, a w trakciewymienionych zjawisk atmosferycznych zostaja porwani przez chmury

37

[Strzelczyk 2008, 139]. Koneser jest emerytowanym meteorologiem, którywprowadza Adama w tajemniczy swiat slowianskiej mitologii. Wraz z nimna prosbe Goplany udaje sie na "Tamta Strone", aby zebrac kwiatypaproci. Poza tym zapoznaje mezczyzne z domownikiem. W ten sposóbwlacza go do misji, która realizuje Rumcajs. Oblocznik w miaremozliwosci stara sie pomagac bohaterom. W jednej z koncowych scenpróbuje zatrzymac rozpetana nad Warszawa burze i intensywne opadygradu. Zywioly przyrody pozostaja jednak silniejsze od niego, zdmuchujacgo z muru na którym sie znajdowal. W efekcie mezczyzna spada na ziemiei natychmiast umiera. To niewatpliwie zaswiadcza, ze stracil on cala swojamoc i w calosci sie uczlowieczyl.

W gronie postaci fantastycznych szczególna uwaga nalezy siewladcom slowianskich demonów, czyli Goplanie i Oberonowie. Królowazostala ukazana jako kobieta w kwiecie wieku o smuklej figurze iniezwyklej urodzie. Udalo jej sie swietnie zaaklimatyzowac w ludzkimswiecie. Podjela sie prowadzenia galerii sztuki. Jednakze nieustanniepotrzebuje spozywania kwiatu paproci jako namiastki macierzystegoswiata. To zapewnia jej regeneracje sil i chroni przed uczlowieczeniem,lecz z czasem przestaje to pomagac. Pogarsza sie stan zdrowia Królowej,która potrzebuje powróc na "Tamta Strone". Pomocy udziela jej maz, któryzabieraja ja do swojego swiata.

Oberon funkcjonuje w dwóch rzeczywistosciach: mitycznej i ludzkiej.Przybral postac mezczyzny w srednim wieku. Stara sie zaistniec miedzyludzmi jako dyrektor firmy produkujacej gry komputerowe. Jegozamierzeniem jest przejecie wladzy nad swiatem. Chce tego dokonacpoprzez rozpowszechnienie gry z motywami slowianskimi. W tym celuwraz ze swoimi poddanymi na biezaco stara sie interesowac ta branza iwspólpracowac z finnami infonnatycznymi. W ten sposób wizerunekmitycznego wladcy nabiera cech wspólczesnego biznesmana. Podobnie zreszta dzieje sie z Goplana. U obojga bohaterów ich magiczna natura stajesie elementem drugoplanowym.

W powiesci pojawiaja sie równiez przedstawiciele innego rodzajudemonów slowianskich. Wsród nich sa chociazby latawiec, utopiec czypoludnice. Nie odgrywaja one szczególnej roli i wystepuja bardzo rzadko.Latawiec to demon powietrzny. Jego specyficzna wlasciwoscia bylowywolywanie podmuchów i wichrów [Brtickner 1982, 301]. W powiescipojawia sie on w momencie, kiedy Rumcajs zostaje zlapany przezochroniarzy z restauracji w trakcie zakladania nadajnika w samochodzie

38

()hl~rona. Latawiec przelatuje wówczas miedzy przedstawicielami sluzb1'00zqdkowych. Jego podmuch wywoluje w nich chwilowy paraliz. ToIIm,wala domownikowi na spokojne opuszczenie parkingu. TrudnoII'dlloznacznie orzec, czy wlasciwosci powiesciowego demona nie\vykraczaja poza wierzenia dawnych Slowian.

W swietle mitologii slowianskiej utopiec to duch wodny, któryPllehywa w okolicach rzek, jezior itp. Zazwyczaj kojarzono go z duszaIIll'ielca. Zalicza sie do istot wrogo nastawionych do czlowieka, poniewazlnplIuje sie on topieniem i wciaganiem w wiry rzeczne [Gieysztor 2006,}'lKI. Elementy tej charakterystyki uwzglednia kreacja demona wodnego,ktÓry napada na Adama. Utopiec zaatakowal swoja ofiare w lazience ­1l1ll'jscu, w którym jest dostep do biezacej wody i kanalizacji. NiepH',howal on jednak utopic bohatera Herbaty Z kwiatem paproci, leczIIdnzyl go wiele razy az do chwili pojawienia sie domownika. RumcajsPlllhyl sie demona, spuszczajac wode w klozecie. Kreacja utopca zostalaIlwspÓlczesniona poprzez dostosowanie jego dzialalnosci do aktualnych11·:tli{IW.Duch funkcjonuje w nowym srodowisku i podejmuje sie dzialanIllllych niz w zamierzchlej przeszlosci. Nie ulega tylko zmianie jegoIh'I',illywnystosunek do czlowieka.

I'lIludnica [Gieysztor 2006, 275] jest demonem, który przybiera postac~lIhiely ubranej w biale szaty. Ukazuje sie ludziom w letnie poludnia. Jej/ildanie stanowilo ochranianie zboza przed obcymi. Posiadala ona równiez1H'I',iltywnekonotacje. Niekiedy przypisywano jej chwytanie mlodziencówI ladawanie im smierci poprzez laskotanie czy wywolywanie udarów,,!lmccznych. Zupelnie inny wizerunek poludnicy wylania sie z powiesci.'\tlldniarka. W ludzkiej rzeczywistosci funkcjonuje ona jako prostytutka. OIilkilll przekwalifikowaniu zadecydowala byc moze jej aparycja iIlllll!cresowanie mlodymi mezczyznami. Trzeba tutaj zauwazyc,II' splodzenie dziecka z czlowiekiem odbiera jej calkowicie magicznewlasciwosci, co w efekcie prowadzi do uczlowieczenia. Postac poludnicy,.Imcila swoja mitologiczna wartosc. Z demona, który budzil strach u ludzi,,.llIla sie przedstawicielka marginesu spolecznego, wykraczajac pozaohowiazuje normy etyczne.

Obecnosc slowianskiej mitologii dostrzec mozna jeszcze naplllszczyznie przedmiotów magicznych. W powiesciowej rzeczywistosciIIlIIkcjonuje m. in. wiele róznych roslin, które wedle slowianskiej mitologiiIlludy niezwykle wlasciwosci. Warto omówic kilka z nich. Pielwsza z jestI,wial paproci, obecny juz w tytule utworu. Zakwita on tylko w czasie

39

letniego przesilenia. Znalezienie kwiatu paproci daje bogactwo[Lowmianski 1979, 164]. W powiesci roslina kwitnie po "Tamtej Stronie".Nie jest tam czyms rzadkim i niespotykanym ("Roslo ich tutaj zatrzesienie,z rzadka dostrzeglem wybijajace sie dlugie trawy. Na czubkach zwinietychjeszcze lisci paproci migotaly drobne biale kwiatki" [Studniarek 2004,22]). Przedstawiciele slowianskiej mitologii kwiat paproci wykorzystujajako skladnik herbaty. Jego spozycie wywoluje w nich pozytywny nastrój i

'<Jaje energie zyciowa. Poza tym pozwala on im uchronic sie przeduczlowieczeniem. Dla Adama Chorsa wspomniana roslina poczatkowokojarzy sie z jakims narkotykiem, który wywoluje u niego halucynacje.Kwiat paproci pelni jednak funkcje lacznika pomiedzy dwomarzeczywistosciami: ludzka i mityczna. Daje on wszystkim postaciomfantastycznym podleglym Goplanie swego rodzaju namiastke utraconegoprzez nich swiata. Dzieki temu wciaz pozostaja demonami.

Warto jeszcze wspomniec o mandragorze. Korzeniowi tej roslinyprzypisywano magiczne wlasciwosci. Potwierdza to wypowiedz Rumcajsa:"POlnaga na wszystko, od kataru przez malajskie zapalenie watroby powzmozenie meskich sil ... " [Studniarek 2004, 192]. Mandragora mialazatem pomagac w chorobach i poprawiac ogólna kondycje czlowieka.Zostala podarowana Adamowi, którego powinna przestrzegac przedniebezpieczenstwami. Obecnosc rosliny w powiesciowym swiecie utrwaladawne slowianskie wierzenia. Byc moze w czasach rozwoju technologii,medycyny warto jeszcze korzystac z dzialania owoców natury.

Kolejnym przedmiotem magicznym jest fulguryt. Tworzy go stopionyw wyniku uderzenia piorunu piasek kwarcowy. Ma on podluzny rurkowatyksztalt. W tradycji slowiallskiej fulguryt uznawano za boska bron[Gieysztor 2006, 65]. Dla bohaterów powiesci ma on stanowic komponentnawezu. Tym terminem okresla sie mityczny amulet, który stanowic moglyrosliny, elementy przyrody nieozywionej, przedmioty itp. Zadaniemnawezu bylo przynoszenie szczescia jego posiadaczowi i chronienie goprzed czarami [Leciejewicz red, 1988, 14]. Przygotowany amulet mialprzyczynic sie do uzyskania przez Rumcajsa blyszczacej aureoli. W tensposób nie odróznialby sie od podwladnych Oberona. To pozwoliloby mudowiedziec sie o planach wladcy slowianskich demonów.

Na koniec godne uwagi wydaje sie przyjrzenie nazwom wlasnym,które nawiazuja do slowianskich wierzen. W powiesci pojawia sie wieleokreslen szczególnie z zakresu demonologii, co pokazaly dotychczasowerozwazania o postaciach fantastycznych. Pozostal jeszcze tylko Adam

40

('1101'S. W jego nazwisku znalazla sie nazwa slowianskiego boga. Byluli utozsamiany z ksiezycem lub ze sloncem. Stad tez wiazano go równiezl uplywem czasu i cyklem wegetacyjnym roslin. Niewyjasnione pozostaje,l'l,y nie stanowil on upostaciowienia miesiaca [Gieysztor 2006, 180-183].W swietle tej charakterystyki uzycie nazwy boga Chorsa jako nazwiska nielest przypadkowe. Adam jest jednym z glównych bohaterów. Wlasciwietu on realizuje misje domownika, który chce ocalic swój swiat.Wykorzystuje nadarzajaca sie okazje i rozmawia z Oberonem. Próbuje goIlllwiesc od pomyslu przywrócenia dawnych wierzen:

Wiedz jednak, ze kiedy ty i twoi poddani zaczniecie zachowywac sie jakzdobywcy, zniszczysz dobra pamiec o was i nic tego potem nie odbuduje.Przestaniecie byc wspaniali i wielcy, bo legenda spotykana na co dzienszarzeje, blaknie i zdycha, zmienia sie w codziennosc. <...> Ludziezobacza, jacy jestescie naprawde, i wtedy albo zaczna wam stawiac biernyopór, albo po prostu ignorowac [Studniarek 2004,316].

Bohater zauwaza, ze urzeczywistnienie legend nie przyniesiepozytywnych skutków. Wywola to raczej ich spowszednienie i brakfóllllteresowania u ludzi. Tym samym mityczna rzeczywistosc moze prostu1Il1kllaC.Adam nie boi sie tego wszystkiego powiedziec Oberonowi, copodkresla jego niezwykla odwage. To wszystko niewatpliwie pokazujeIlIotywacje nadania tylko jemu boskiego nazwiska. Jest bowiem onpostacia kluczowa dla rozwoju i rozwiazania akcji. Jego dzialanie w['kkcie przyczynia sie do umozliwienia powrotu poddanym Goplany na"Tamta Strone", co oznaczalo przetrwanie wszystkich demonów.

Mitologia slowianska w powiesci Studniarka pojawia sie juz w samymIylllle. Stanowi to niewatpliwie antycypacje obrazu swiata przedstawionego.!est on wypelniony róznorodnymi postaciami i przedmiotami zwiazanymiI wierzeniami dawnych Slowian. Wszyscy pojawiajacy mityczni bohaterowie/Ilstali dostosowani do wspólczesnych realiów. Ich sens istnienia ulegllIlIianie. Nie zajmuja sie juz pomaganiem w prowadzeniu gospodarstwa,Itlpieniem ludzi w rzekach, sterowaniem zjawiskami atmosferycznymi itp.Wi\~kszoscelfów wykonuje jakies ludzkie zajecia. Powoli traca oni swojeIIl11gicznewlasciwosci. Coraz trudniej im cos wyczarowac, a znajdujace sielIlIII nimi aureole traca swój blask. Obok slowianskich demonów wpowiesci pojawiaja sie rózne przedmioty o niezwyklych cechach. Maja oneIlIpewnic wspomnianym bohaterom jakis kontakt z utracona mitycznalll'l~zywistoscia. Ostatnia plaszczyzne obecnosci slowianskiej mitologii w/l1'/bacie z kwiatem paproci stanowi nazewnictwo. W tekscie pojawiaja

41

okreslenia dawnych demonów, ich wladców, a takze jednego z przedstawicielibóstwa. Ich wprowadzenie pokazuje, jak zróznicowane byly wierzeniapoganskich Slowian. Poza tym w przypadku wykorzystania nazwy bogajako nazwiska dokonuje sie wartosciowanie konkretnej postaci.

W tym miejscu warto przyjrzec refleksjom bohaterów ofunkcjonowaniu mitologii slowianskiej w swiecie ludzi. Kryzys dawnychwierzen pojawil sie w momencie przyjecia chrztu przez Polske w 966 roku.

"'ówczas liczne bóstwa zaczely odchodzic w niepamiec i znikac.Pozostala tylko nieliczna grupa demonów, nad którymi czuwali Goplana iOberon. Zyly one na obszarach wiejskich. Z czasem zaczely tracic swojamoc. Wiele z nich przcszlo do legend i podan. Najbardziej wytrwalimusieli dostosowac sie do zmieniajacej sie rzeczywistosci. To wiazalo siez przcnicsieniem do miast, do których podazali ludzie. Nowe srodowiskomialo negatywne oddzialywanie. Przede wszystkim prowadzilodo uczlowieczania sie demonów:

<...> uczlowieczenie zmienilo pozostale tutaj elfy w marne cienie istot,którymi kiedys byly. Przez wil(kszosc czasu wlócza sie bez celu i sensu<...> Byc moze mijal ich pan nawet na ulicy, ale nie zauwazyl, bo kto wkOllcu zauwaza bezdomnego menela czy cpuna, prawda? Zyja z dnia nadzie1'i, desperacko usilujac zatrzymac w sobie resztki dawnych mocy izdolnosci <...> Uzalezniaja sil( od alkoholu, nikotyny, ludzkichnarkotyków, kwiatu paproci, adrenaliny, hazardu ... <...> Sa nawetdesperaci, którzy podejmuja prace wsród ludzi [Studniarek 2004, 48].

Efektem przybrania ceeh ludzkich stalo sie popadanie w nalogi iogólna degeneracja spoleczna. Niesprzyjajacym czynnikiem byla równiezdecyzja Oberona o zamknieciu bram do "Tamtej strony" dla wszystkichpoddanych Goplany. To wszystko przyczynilo sie do zapominania oprzedstawicielach slowiatlskiej mitologii we wspólczesnych czasach.Potwierdzaja to wyniki poszukiwan jakis informacji o wierzeniachdawnych Slowian. Nie odnaleziono zbyt wiele wiadomosci. Wiekszosc ztych, które pozyskano, byla bardzo ogólnikowa. Swiadczy to jednoznacznieo calkowitym braku zainteresowania wspomnianym tematem.

Powiesc Studniarka to glos w sprawie statusu mitologii slowianskiej.Przedstawiona fabula, choc fantastyczna, odzwierciedla co dzieje sie zwiedza o przedchrzescijanskiej Slowianszczyznie w dzisiejszych czasach.Ten rozdzial w kulturze pozostaje traktowany po macoszemu. Malo ktointeresuje sie tymi wierzeniami, co zauwazyla juz Maria Janion [Janion2007, 12-20]. W powolaniu do istnienia mitycznych demonów, które

42

walcza O swoje przetrwanie, upatrywac mozna zamierzonego dzialania. MafIl bez watpienia stac sie pretekstem do zaglebienia tego zagadnienia. Swiat~ilowianskiej mitologii to w koncu kolebka slowianszczyzny i polskosci.

I.i t e r a t u r a:

l, Briickner 1985: Briickner A: Mitologia slowianska i polska, wstep ioprac. S. Urbanczyk. - Warszawa 1985.Caillois 1967: Caillois R.: Od basni do science fiction II idem,Odpowiedzialnosc istyl. - Warszawa 1967, s. 31-65.Chinchilla 2010: Chinchilla V.M. : La litteraturefantastique : poetique d'unconflit rationnel, "Revista de Lenguas Modernas" 2010, nr 13, s. 59-69.

I. Dubowik 1999: Dubowik H.: Fantastyka w literaturze polskiej. Dziejemotywów fantastycznych w zarysie. - Bydgoszcz 1999.

" Gieysztor 2006: Gieysztor A: Mitologia Slowian, wstep K. Modzelewski,poslowie L.P. Slupecki, oprac. A. Pieniadz. - Warszawa 2006.

l, Janion 2007: Janion M.: Niesamowita Slowianszczyzna: fantazmatyliteratury. - Kraków 2007.

I. I"em 2003: Lem S.: Fantastyka (futurologia. T. 1, posl. 1. Jastrzebski. ­Kraków 2003.

H Lowmianski 1979: Lowmia1'iski H.:, Religia Slowian i jej upadek.Warszawa 1979.

I) Maly Slownik kultury dawnych Slowian, Leciejewicz L. [red. nauk.]. ­Warszawa 1988.

10. Martuszewska 1994: Martuszewska A: Fantastyka w swietle teorii.vwiatów mozliwych II Fantastyka, fantastycznosc, fantazmaty, pod red.Anny Martuszewskiej. - Gdansk 1994, s. 57-74.

II Niewiadomski, Smuszkiewicz 1990: Niewiadomski A, Smuszkiewicz A:I"eksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej. - Poznan 1990.

I.'. Slownik literatury popularnej, Zabski T. [red. nauk.]. - Wroclaw 2006.I l. Smuszkiewicz 1982: Smuszkiewicz A: Zaczarowana gra. Zarys dziejów

polskiej fantastyki naukowej. - Pozna1'i 1982.1·1 Strzelczyk 2008: Strzelczyk J.: Mity, podania i wierzenia dawnych

Slowian. - Poznan 2008.

I., Todorov 1970 :Todorov T. :/ntroduction a la literaturejGntastique.- Paryz 1970.III, Urbanczyk 1947: Urbanczyk S.: Religia poganskich Slowian. Kraków 1947.II. Zgorzelski 1980: Zgorzelski A: Fantastyka, utopia, science fiction. -

Warszawa 1980.

IH. Zurakowska 2008: Zurakowska E.: Typologia Piroga polskiego, czyli ofantasy slowianskiej pietna.vcie lat pózniej II Czas Fantastyki. - 2008, nr 3,s.3-11.

43