Алдаберген Қайырғалиұлы Сәрсеков - 1959 жылы

Ақжайық ауданының Алғабас ауылында дүниеге келген. 1981 жылы А .С.Пушкин атын- дағы педагогикалық инсти- тутты бітірген.Содан бері ауыл мектебі мұғалімі ,аудан- дық газет редакциясы мен аудан әкімі аппаратында жауапты қызметтер атқарған 1999 жылдан бері М. Әуезоватындағы мектептің тарих пәні мұғалімі . 2003 жыл-дан бері осы білім ордасындағы өлкетану үйірмесіне жетекші.Осы кітапты құрастырушы ретінде деректер жинауға көмектескен аудандық мұрағат( директоры-Б.Қоспаев) пен аудандық мәдениет бөліміне (меңгерушісі-Г.Құлмұханова ) шексіз алғысын айтады.Жинақтың кей беттерінен аудан тарихына қатыстыгазет материалдары (автордың өзінің жинағандары,жазғандары ),мақалалар берілген.Аудан тарихына қатысты тараулары өңделмей аудандық мұрағат берген күйінде жарияланды.Аудандық газет беттерінде кезінде жарияланған мақала ,әңгімелер қайта қаралып ,аз да болса өңдеуден өтті.Бірақта негізгі мазмұнына нұқсан келген жоқ.Жинақ «Хрусталды шоқыр» жүлдесі үшін арнайы жинақталды.Негізінен ауданның өлкетану кітабыосы жинақ деп саналады.Кітапты құрастырған авторға шын жүректен алғыс айтамын .

Ақжайық аудандық туризм орталығының директоры : Максим Үмбетәлиев Жаншаұлы

Ақжайық – ару,арайлым,

Ақжайық – ару , арайлым, Сәукеле киген ақ нұрдан. Маржанға малып алау күн, Сылдырмақ,алқа тақтырған . Сен едің менің ғашығым, Түндерде маза бермеген . Тереңде жатыр асылым, Ағысың баяу тербеген. Көз тартып сұлу ай - мүсін Телмірді аңсап жұлдыздар Әзілдеп жатыр қайнысын Жеңгетай-ерке толқындар Қараймын келіп үздігіп, Самалың желпіп бетімді, Шомылып шыққан Қыз Жібек Таранып тұрған секілді. …Дайлардан қалған Ұлысу, Талайға таңдай қақтырған Самалдың сыйлап бал дәмін , Мәңгілік алау жақтырған! Алдаберген Қайырғалиұлы

ХІХ ғасырда салынған бұл үйде кеңес дәуірі кезінде Чапай ауылдық кеңес үйі тұрды,ал бұл күндері ғимаратта аудандық мешіт орналасқан.

Ақжайық ауданының шежіресі

Тарих қойнауында ашылмай жатқан талай-талай құпия сырлар бар.Солардың кейбірі біздің ауданның шежіресінде жасырынып жатқандай.Олай дейтін себебіміз;Біздің ауданды қақ жарып ағып жатқан Ақжайық өзені бағзы замандарда «Ликос» деп аталса ,кейін Птолемей картасында «Дайкс» деп аталған.Ал әйгілі араб географы Мұхамед әл-Идрисидің 1159 жылғы мәліметінде біздің Жайық өзені «Руза» деп. жазылады.Ал Марокко саяхатшысы Ибн Баттута Сарайшық қаласына бара жатқан сапарында осы өзеннен 1333 жылы жүзіп өткенін жазады.Туған жеріміздің төл тарихының қыр-сыры мол екені осыдан-ақ байқалады .Ал қазіргі аудан орталығы Чапай ауылының тарихы тіпті қызық .Он сегізінші ғасырдың аяқ кезінде Сундай бекінісінің тұрғындары, айналасы түгел көрінетін тік жарға қоныс аударған. Су шайған жарға сұғына орналасқан мүйіс дөңес маңдайға келіңкірегендіктен. Осыдан келіп елді мекен Лбішін (лоб) аталған.1843 жылы мұнда барлығы 109 үй болып, 603 адам мекен еткен. Селоға Қожеқар станциясы еніп, мектеп салынған, осы мектепте 37 бала білім алған. Сол сияқты бір шіркеу, бес желдиірмен, бір ішімдік сатылатын орын жұмыс істеген.Станицада 1889 жылы көп

С.П. Кондаковтың қамқорлығымен кітапхана ашылды. Келесі жылы почта бөлімшесі жұмыс істей бастады.1900

жылы Лбішін ояз қалашығына айналды. Оязға он станица, 29 елді мекен, 16 қазақ болысы, қысқаша айтқанда 164 ауыл енді. Ең бір айырықша жай, осы кезде

ХІХ ғасырда салынған бұл земстволық ауруханада 1910 жылы РК(б) мүшесі И.С.Ружейников жұмыс істеген.

қалашықта бірнеше тастан салынған үйлер мен дүкеншелер, қазақтарға арналған үш кереуеттік және әскерилерге арналған бес кереуеттік емдеу жайының болуы

еді. Онда бір дәрігер, бір фельдшер және бір фельдшер акушер жұмыс істеді. 1900 -1911 жылдарда Лбішінде алты темір ұстасы, екі ағаш шебері, төрт тігінші, бес етікші, бір қалайшы, төрт қайысшы және бір емші тұрғындарға қызмет етті. 26 сауда нүктесі жұмыс істеді. Сенбі күндері базар күні есептелді. Ал 20 мен 27 ақпан және 25 пен 31 тамыз аралығында жәрмеңке өткізу дағдыға айналды.Қазан төңкерісіне дейінгі мұрағаттық материалдардың аздығына байланысты тарихи оқиғалар мен әкімшілік құрылымдарының дәл тізбегін келтіру қиын .Бірақ , «Жадынамалық кітапша» (Памятная книжка) , «Адресті күнтізбе» (Адресный календар) негізінде 1909 жылы облыс аймағында өз алдына Ілбішін уезі болғанын анық айтааламыз.Оның құрамынаШаған,Скворкин,Бударин,Калмыков,Ілбішін,Мерген,Сахарный,Сламихин Глинен станицалары кір ген.1920 жылы Орал губерниясы құрылғанда бұл аумақ Калмыков және Орал уездеріне бөлінді. Орал уезі құрамында 1923 жылы 28 маусымда Ілбішін ,Бударин,Мерген,Кожехар болыстары болды.

Өткен ХІХ ғасырда салынған бұл үйде Кеңес заманында аудандық милиция үйі орналасқан.Қазір ғимарат жергілікті тұрғындарға берілді.

Болыстар орталығы –Коловертной поселкасы.1928 жылы 17 қаңтарда Орал округы құрылады.Бұрынғы Ілбішін,Калмыков,Қарасамардың бір

бөлігі,Кулагин,Тополинский болыстарынан Ілбішін ауданы құрылып,орталығы-Ілбішін (қазіргі Чапаев) поселкасы болды.Бұдан әрі аудан территориясы жаңа әкімшілік-аумақтық өзгерістерге ұшырап ,орталығы Калмыков поселкасына ауысады.1932 жылы 20 ақпанда құрамына 14 аудан кіретін Батыс Қазақстан облысы құрылады.Облыстың құрылуы 1932 жылы 10 наурызда Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитеті –ВЦИК арқылы бекітіледі.Сол 14 аудан ішінде Ілбішін ауданы атап көрсетілген.Орталығы Ілбішін поселкасы.Аумағы(17.01.1939)-15.4 мың шаршы км..Халқының саны-34.2 мың адам.Жері 19 ауылдық Советке бөлінген .Олар:Балықты,Бидайық,Бітік,Бударин,Жайық,Каленый,Киров,Кожухар,Коловертной,Мерген,Октябрь,Сүттігенді,Талпын,Фурманов,Еңбек,Шалқар,Чапаев Т.б.ауылдық кеңестері болған. Ілбішін ауданында осы уақыттарда 36 колхоз,4 совхоз,3 МТС болған.Атап айтқанда колхоздар : Бірінші Май, «Тегіс жол», «Жасқайрат», «Бірлестік» колхоздары- Киров ауылдық кеңесінде, асыра орындады.Сол кездің еңбек озаттары малшы Салада барлығы 18 адам жұмыс жасаған.Оның 3-і врач ,9-ы фельдшер ,5-і акушер және 3 медбике. Отан соғысы басталуының алғашқы күнінен – ақ аудан тұрғындары аянбай еңбек етті.Сол соғыстың алғашқы күні 2 совхозда,17 колхозда және 3 МТС-та 150 адамның қатысуымен жиналыстар өтті.1941 жылдың шілде-тамыз айларында ауданда 150 лекция ,9 баяндама Отан қорғау тақырыбына оқылған.9 мыңнан астам адам әңгіме, піків алмасу секілді шараларға қатысқан. Ерлері соғысқа кет Конде орындарына әйелдері тұрып жанқиярлықпен еңбек етті.Октябрь МТС-ының комбайыншысы әскерге алынсымен,рөлге оның қарындасы Анна Саратовцева отырды. «Трудовик» колхозының звено жетекшісі әскерге алынғанда оның орнына әйелі Мария Щурихина басқарды. «Ерлеріміз ,аға-інілеріміз майданға аттанғанда біз де қарап отырмай егіс алқаптарындағы ерен еңбегімізбен жеңісті

жақындатамыз»-деді ол.1941 жылдың 1-қыркүйегінде 200 әйел егіс алқабында жұмыс жасады.1941 жылдың шілдесінде «Ынталы», «Еңбекші». «Степ» «Трудовик», «1-Май» колхоздары ет тапсыру жоспарларын абыроймен орындап шықты. «Родник Новый», «Степь», Чапаев атындағы колхоздар жүннің жоспарын М.Темірғазиев,шопан Өтегенов өнімді еңбектің үлгісін көрсетті.«Трудовик» колхозының жылқышысы А.Нысанбаев жоспарлы 29 құлын орнына 35 алды.1941 жылы аудан еңбекшілері Отан қорғау қорына 71 мың сом қаржы аударды.1941 жылғы 8-9 қарашада өткен сенбіліктен 19 мың 125 сом қаржы-10 тонна металл жиналды.Әсіресе «Тегісжол», «Ленин жолы» колхозшыларының қосқан үлесі сүбелі болды.Жалпы аудан бойынша 272 жұп байпақ,745 жұп жылы шұлық,1589 жұп биялай ,165 фуфайка ,395 жылы бөрік т.б. жиналды.Колхозшылар Шынтеміров(Коминтерн) Есендияров(Коминтерн)Шығанақов (Коминтерн),Тәжікова(Социализм),Сапарғалиев(Көшқұдық) өз нормаларын 140-170 пайызға дейін орындады. СССР-дың батысынан 1941 жылдың 10 желтоқсанына эвакуациямен келген 400 адам ауданға орналастырылды.1941 жылдың соңына қарай батыстан балалар Үйлері көшіріледі.Барлығы 627 бала келген.Оның 40-ы Мерген балалар Үйіне бері леді.1942 жылы Сталинград облысынан Краснояр балалар Үйі біздің ауданымызға көшіріліп ,Коловертной ,Бударин мектептеріне бөлінеді. орташа 40 оқушыдан келеді.113 мұғалім болған.Олардың ішінде жоғары білімді -1,қалғандары орта арнаулы,1 жылдық педкурс бітіргендер және 6-7 кластық білімі барлар.Сауатсыздықпен күрес пәрменділігін арттыру үшін 1942 жылы сәуірде ауылдық Советтер жауапты адамдар тағайындалады.: 1.Мұхамедрахимов-Шалқар а/с2.Перерва .Д.А.-Мерген а/с3.Өтеулиев У.Х.-Чапаев а/с. 4.Аронов.С.-Талпын а/с5.Мажитов Р.-Киров а/с

6.Зинетденов.М.-Белағаш а/с7.Шакеева –Бітік жұмысшылар Сонеті8.Пак-Бударин а/с9.Макшанцев –Коловертной а/с10.Митяшева-Каленый а/с11.Тәжібаев Ж.-Фурманов а/с12.Құрманғалиев А.-Октябрь а/с13.Ким.П.И.-Чапаев аудан.Советі14.Мұқанов С.-Еңбек аул Сонеті15.Туркеев Б-Бидайық а/с16.Құрманғалиев И.-Жайық а/с17.Құрманов-Сүттігенді а/с18.Бегімбетов-Балықшы а/с Осы жылдарда ауданда 2 аурухана (20 орындық),4 амбулаториялық пункт істейді.

Өткен ғасырдың 20-30 жылдарында ауданда қалалық үлгідегі елді мекендер болған жоқ.Ілбішін поселкасының тұрғын үйлері мен қоғамдық ғимараттары азамат соғысында(3\4 бөлігі) қирайды,сауда-саттық тұрғыдағы бұрынғы маңызын жояды.30 жылдардың аяғында құрылыстары қалпына келтіргенмен,халқының бір ден-бір кәсібі-ауыл шаруашылығы болып қала берді.1917 жылғы Қазан төнкерісіне дейін Калмыков поселкасы Орта Азия округінен келетін керуен жолдарының торабында орналасып,тауар айналымында транзит тік рол атқарған болса,Орал-Покровск шойынж олы салынғанна кейін ол маңызынан айрылды.Мал шаруашылығы –негізгі кәсіп көзіне айналды.Жалпы 18-19 ғасырларда Жайық бойындағы ел балық аулаумен шұғылданды.Олар үшін ауылшаруашылығы «екінші дәрежеде»болды.1917-1921 жылдардағы кирату мен жаппай күйзеліс Жайық жұртының бағзы заманнан бергі қалыптасқан осы дәстүрлі кәсібін біржола өзгертті.Дәлірек айтсақ;күйретті.Балық шаруашылығының үлес салмағы құлдырап ,ауылшаруашылығы өркендей бастады.Аудан жерінің 80 пайызға жуығы мал. өрісі,еркін жайылымды

жерлер болғандықтан мал. шаруашылығы ел өмірінде маңызды орын алды.Мал саны төмендегі таблицадағыдай :

1917 жылы 1930 жылыБарлығы 271525 бас 42327 басОның ішінде;Мүйізді Ірі қара 72686 30326Қой 106214 7737Жылқы 22630 1506Түйе 4868 610Шошқа 1147 1213Ешкі 9980 934

Билік басына большевиктер келгеннен кейінгі 10 жылда аудан экономикасының күйреу масштабын мына мәліметтер дәлелдейді:1.Ауданның малшаруашылығында үлес салмағы 59 пайыз болван қой басы кеміп 20 пайызға түсті.2.Меншігінде бірнеше мыңдаған қойы бар жеке шаруашылық иелері (байлар) кейін орта шаруалар да құртылды,мал.-мүлкі тәркіленіп,талан-таражға түсті.3.Жалпы мал басы -84,4 пайызға кеміді.Оның ішінде мүйізді ірі қара-58,3 пайызға;қой саны-92,7,;жылқы -93,3 пайызға түйе-87,5 пайызға ,ешкі-90,6 пайызға азайып кетті.Осы цифрлардан көріп отырғанымыздай ,әсіресе жылқы ,қой, түйе мен ешкі саны көп кеміген ,ал шошқа саны өскен.4.1917 жылы ауданның барлық егіс алқабы 25383 гектар құраса ,1928 жылы 9691 га болды,немесе төңкеріске дейінгінің 38 пайызы ғана.Жергілікті дихандар негізінен ақбидай,қара бидай,арпа,сұлы,тары ,аз-кем қыша мен күнбағыс еккен.Бақшалықтар мен тақтар да болған.Отызыншы жылдардың аяғы мен қырқыншы жылдардың басында егін орағы аяқталғанда ауданда ауылшаруашылық көрмесін өткізу қолға алынады ,жыл сайын атжарыс өтіп тұрады.1940 жылдары ауданда халыққа тұрмыстық қызмет көрсету ,байланыс,мерзімдік баспасөзге жазылу,елдімекендерді абаттандыру жайына көңіл бөле бастайды.100 нүктелік телефон торабы іске

қосылады.,барлық совхоз орталықтары мен 50 селолық кеңес пен колхоз кеңселеріне телефон желісі өткізіледі.Ілбішін ,Каленый поселкаларында почта,телеграф агенттіктері ашылады .Байланыс Орал-Калмыков көбелі тракт (грунтовый тракт) бойынша аптасына 4 рет болған. Бүкіл ауданда 15 почта жәшігі орнатылады.Аудандық байланыс жүйесінің қырқыншы жылдардағы қызмет ауқымын мынадан көруге болады :1937 жылы аудан бойынша 92151 почта корреспонденциясы алынды. Оның 53370 данасы –мерзімдік басылымдар.Тұрғындар 31266 данаға жазылған.. Бір адамға шаққанда алынымдар -4,3 ,оның ішінде2,5-і газет-журналдар,жөнелтілімдер -1,4 бірлік болған.Таралымы ең көп басылымдар : «Социалистік Қазақстан» , «Екпінді құрылыс» , «Казахстанская правда» , «Известия», «Правда» , «Приуральская правда».1931жылдың қыркүйегінен аудандық газет шыға бастады. Тұтыну кооперациясы дамыды,7 сельпо Каленый ,Коловертной ,Ілбішін ,Бітік елді мекендері бағытында тұрақты тауар тасымалын жүргізді.,17 сауда нүктесі болды. 1936 жылы аудан бойынша тауар айналымы (сатылымы) 310780 рубль құрады.30-40 жылдардағы ең көкейкесті мәселе – сауатсыздықпен күрес болған.30-жылдар аяғына таман аудан тұрғындарының 30 пайызы қара танымады. Сауатсыздықпен күрес негізінен 1932 жылы құрылған Ілбішін аудандық халыққа білім беру бөліміне міндеттелді.Аталған бөлімде арнайы қызметкер-сауатсыздықпен күрес инспекторы (инспектор по ликбезу) жұмыс істеді.

Сауатсыз коммунистерді оқытуға ерекше мән берілді. Оларды оқыту алғашқы мұғалімдердің бірі Нұрмұхамбетовке жүктелді.Мектептер жүйесі қарқынды дамыды.1936-37 оқу жылдары қарсаңында ауданда мына мектептер оқу - тәрбие жұмысын жүргізген:1.Ілбішін орталау 19.Кожехар бастауыш2.Шалқар орталау. 20.Мерген балалар үйі

3.Жігер орталау 21.Бостандық бастауыш4.Қарсы орталау 22.1-Май бастауыш5.Коловертной орталау 23.Аммосов қазақ мектебі6.Чапаев орталау 24.Сахарный мектебі7.Дуана орталау 25.Лебяжин мектебі8.1-Май орталау 26.Кемер мектебі9.Тегісжол бастауыш 27.Талпын мектебі10. Бірлестік бастауыш 28.Аңқаты мектебі11. Круглов бастауыш 29.Қосшы мектебі12.Жаңатұрмыс бастауыш 30.Қызылжар бастауыш13.Жаңаталап бастауыш 31.Горячкин мектебі14.Антонов бастауыш 32.Каленый мектебі15.Барановка бастауыш 33.Сталин мектебі16.Еңбек бастауыш 34.Қамыстыкөл бастауыш17.Алғабас бастауыш 35.Балық заводы мектебі18.Бударин бастауыш 36.Мерген орта мектебі (Құжаттарда атаулары түсініксіз 4 мектеп бұл тізімге кірген жоқ)Оқушылар саны әр жылдары 1100-2900 – ге дейін өзгеріп отырған.Әр мектепте Бұл жұмысқа алғашқы тағайындалып жұмыс істеген –Д.Есқалиев.Аупарткомның шешімімен әрдеңгейде сауатты деген 200 адам (культармейцы) сауатсыздарды оқытуға жұмылдырылды.Барлық елді мекендерде оқу үйлері (изба-читальня),қызыл бұрыштар ұйымдастырылды .1.«Новая жизнь»-Каленый а\с2.Ворошилов атын.-Каленый а\с3.Чапаев атын.-Чапаев а\с4.«Искра»-Чапаев а\с5.Калинин атын.-Бидайық а\с6.«Жаңа талап»-Бидайық а\с7.«Степь»-Бударин а\с8.Чуйков атын.-Бударин а\с9.«Трудовик»-Бударин а\с10.Молотов атын.-Жайық а\с11.«Ждағат»-Жайық а\с12.Манатау»-Октябрь а\с13.Ленин атын.- -\-\

14.«Көшқұдық»- \-\-15.«Жарқын көл»- \-\16.«Еңбекші»-Белағаш а\с17.«Жаңа жол»- \-\-18.«Алғабас»- \-\19.«Қызыл ақырап»-Мерген а\с20.Қамыстыкөл- \-\-21.Сталин атын. - \-\-22.«Красный уралець»- \-\23.«Ынталы»--Еңбек а\с24.«Игілік»- \-\25.«Жаңа тұрмыс»- \-\Совхоздар:1.Аммосов ет совхозы 2.Чапаев асыл тұқымды мал совхозы 3.«Первомайський» қой совхозы 4.«Ілбішін» ет совхозы

Тілеулин Нигметолла Базарбайұлы. 1960 жылы 12 қыркүйекте Орал облысы Чапаев ауданы Есенсай ауылында дүниеге келген. Чапаев қазаќ орта мектебін бітіргеннен кейін Лбішін совхозында жұмыс жасады. 1978 жылы 28 қазанда ССР Қарулы күштер қатарына шақырылды. 1979 жылы желтоқсаннан бастап Ауғанстанда интернационалдық борышын өтеп. 1980 жылы 6 сәуір күні Моджахедтермен болған шайқаста ерлікпен қаза тапты. Қаза болғаннан кейін «За боевые Заслуги» медалімен марапатталды. Қазір Чапаев ауылындағы бір көше Тілеулин атымен аталады. Ол білім, тәрбие алған Мұхтар Әуезов орта

мектебіндегі мұражайда ескерткіш тақта орнатылған.

Ұлы Отан соғысының ардагерлері

Ермекова Қаламсия. 1921 жылы 9 қарашада Жымпиты ауылында (Сырым ауданы) дүниеге келген.Орал педучилище бітіреді.

Әкесі жастай дүние салады, анасы бес баламен қалады. Үлкені-Қаламсия.1942 жылдың 23 сентябрь айында,- деп еске алады майдангер апа,-Орал қаласынан 23 қыз майданға, алғашында Ленинград майданынан бастап, кейін Қиыр Шығысқа аттандық. Осы майданды сол кезде қолбасшы Маршал Малиновский басқарды.

Шығыс майданында Манчжурияны, Қытай жерлерін Жапон басқыншыларын азат етуге қатынастым, десант армиясының құрамында болдым. Шығыс майданға командировкаға келген Бауыржан Момышұлымен кездестім.Жеңіс күнін Владивосток өңірінде, Березовка деген деревняда қарсы алдым.Соғыста ІІ дәрежелі „Отан соғысы” орденімен және көптеген медальмен наградталдымСоғыста бастан жаралы болдым.Хабаровск қаласында госпитальда болып , күзде елге оралдым.Бес бала тәрбиеледім, 1971 жылдан зейнетке шықтым.Жолдасы- Машаев Самиғолла –есепші болған, 1993 жылы қайтыс болды.

Молдашев Сәрсен. 1917 жылы 15 желтоқсан күні облысымыздағы Жаңақала ауданында дүниеге келген. Сол ауданның мектебінде 7 сыныпты бітіріп, Чапаевқа көшіп келіп, оқуын жалғастырды. Орта білім алған Сәрсен ағай білімін әрі қарай дамыта түсу мақсатында Орал қаласындағы қаражат бөліміне оқуға түсіп, оны тәмәмдаған соң, Чапаевта бухгалтер болып жұмыс жасады.

1939 жылы әскер қатарына шақырылды. 1941 жылы Ұлы Отан соғысына әскер қатарында жүрген жерінен аттанып Халхин-Гол жерінде соғысты.Соғыстан 1946 жылы келді. Одан кейін ауылда статистика бөлімінде, РАПО-да(аудандық агроөнеркәсіптік бірлестік) бухгалтер болып жұмыс жасады. Еңбек жолының соңғы жылдарында кәсіподақ ұйымдарында бухгалтер болып , сол жерден зейнеткерлікке шықты.

Қасым Сүндетқалиев.

Ұлы Отан соғысына 1941 жылдың 16 қарашасында аттанады. Дұшпанмен ІІІ Беларусь майданында ұрысқа түседі.

Жапондарға қарсы шайқастарға да қатысады- Байқал майданынан бастап,Порт-Артурға дейін жетеді. Армиядағы қызметтен 1946 – ның қарашасында босайды.

1913 - 2002 ж.ж.

1953 жылы Алматыдағы екі жылдық заңгерлік мектепті бітіріп, прокуратурада қызмет жасайды. Аудан прокуроры болды.Зейнеткерлікке 1973 жылы шыққан Қасым аға содан кейін де ауданның ортақ шаруасына ,жастар тәрбиесінің қам-

қаракеттеріне белсене араласты. Ал 1998 жылы Чапаевта ардагер хоры құрылғанда кеудесінде „І дәрежелі Отан соғысы” ордені, отыз медал жарқыраған оның сол ұжымның мүшесі болғанына да ауылдастар сахнадан куә болды.

Қадырбергенов Мүтәлі. 1926 жылы 20 шілдеде Батыс Қазақстан облысы, Орда ауданы, К.Маркс атындағы ауылда дүниеге келген. 1944 жылы армияға шақырылған. №91 „Александр Невский” полкінде болған. Бір рет жеңіл жаралы болған.

І топтағы соғыс мүгедегі. 1926 – 2003 ж.ж. Жауынгерлік көптеген наградасы бар.тан кейін Орда ауданында қызметте болған. 1952 жылы біздің ауданның Чапаев ауылына келіп қызмет жасаған. 1986 жылы пенсияға шыққан. 9 бала өсіріп, тәрбиелеген. Тасқалиев Естұғыл.

1944 жылы соғысқа шақырылып,3 ай әзірліктен өткен соң Берлин бағытында соғысқа түскен. Жеңісті Берлинде бірге қарсы алған.

Шайқастағы еңбектері бағаланып, көптеген орден, медальдармен наградталған.

1926 – 2003 ж.ж. Германиядан 1947 жылы елге оралған. 1950 жылы әскерге қайта шақырылып, 1951 жылдың маусымына дейін Қытайда болған.

Акутин Александр Михайлович. Родился 12 сентября 1926 года в с. Чапаево в крестьянской семье, окончил школу в 1943 году. В том же году был призван в Советскую Армию. Участвовал в боях под Псковом. В конце войны в 1944 году был направлен на 2- ой Прибалтийский фронт, где был тяжело ранен. Домой возвратился в 1945 году. После возвращения, пройдя курс лечения, поступил на работу в автобазу и проработал там до пенсии. Имеет награды: орден Отечественной войны, медаль „За Победу над Германией в ВОВ 1941- 1945 г.юбилейные медали

Мостовщикова Зоя Тимофеевна. Родилась 28 декабря 1924 года в п. Порок Дрегольского района Ленинградской области, в рабочей семье. Закончила 7 классов. В 1941 году ушла на фронт. Воевала на Ленинградском фронте. Была поваром. Вместе с полкучаствовала1913–2002ж в освобождении Эстонии,Латвии,Литвы, Румынии. Встретила Победу в Румынии. На фронте вышла замуж. После демобилизации в 1961 году мужа направили в Казахстан, в Чапаево. С 1941 по 1960 годы работала в воинских частях, с 1981 года на заслуженном отдыхеТелятов Александр Алексеевич. Родился в декабре 1916 г. с . Бударино ,Чапаевского района. В двенадцать лет переехал в с. Чапаево, здесь работал в МТС

.В 1942 г. ушел на фронт.1916 – 2001 г.г.Служил сержантом. Принимал участие в боях на Курской дуге .Здесь в марте 1943 года его ранило, затем он получил контузию.За подвиг в годы войны награжден „Медалью за Отвагу”, медалью „За Победу над Германией”С фронта вернулся в мае 1946 г.Работал в „Казсельхозтехнике” кладовщиком. Сейчас на заслуженном отдыхе.

Найденов Василий Александрович. Родился в с. Калмыково Тайпакского района

Уральской области. В 1925 году окончил шесть классов в поселке Горячкино Чапаевского района, в армию был призван 17 января 1943 года, служил в 6 отд. Зап. Сибирского полка, курсантом. В 1943 командование направляетего на фронт. Освобождалo Украину, город Киев в

составе 1-го Украинского фронта под командованием генерала Ватутина. В 1943г. 8 декабря был ранен осколком в левую грудь. После лечения был отправлен на 1-ый

Беларусский фронт. В составе 1316 стрелкового полка старший сержант участвовал в освобождении Беларуссии, Польши. 27 июля 1944 года получил второе ранение. После ранения и отпуска служил в воинской части 42020 на полигоне. 29 ноября 1945 г. был демобилизован из Армии как инвалид ІІ гр. Отечественной войны. Награжден медалью „За победу над Германией”, орденом „Красной Звезды”, орденом”Отечественной войны” І степени . С 1945 - 1989 г.г. работал в различных организациях.

Аралбаев Мақсот. 1922 жылы бұрынғы Тайпақ ауданының Тайпақ ауылында дүниеге келген. 1941 жылы қазан айында соғысқа барып, 1944 жылы наурыз айында жарақат алып

қайта оралған. 1944 жылдың сәуір айынан бастап Атырау облысының мектебінде алғашқы әскери даярлық пәні мұғалімі, 1947 жылдан 1949 жылға дейін Махат әскери комиссариатында жұмыс жасаған. 1949 жылы Тайпақта обаға қарсы күрес бөліміне жұмысқа кіріп, сол жерден зейнеткерлікке шыққан. Жауынгерлік ерлігі үшін 2 орден, бірнеше медальдармен наградталған.

Жантасов Жексен. ауданымызда 1920 жылы 7.шілдеде дүниеге келген. 5 сынып бітіріп, әр түрлі жұмыстар жасаған 1940 жылы 1 қазанда әскер қатарына шақырылған. Шойын жол өңдеу оқуын оқыған. Сонан соң соғысқа алынған. Жексен ағай Монғолия жерінде, Львовта азаматтық борышын өтеп, Отанымызды жаудан қорғауға қатысты. Туған жеріне 1948 жылы мамыр айында оралды. 1920-2005 ж.ж Ауаткомда, аутпарткомда, аудандық қаржы бөлімінде жұмыс жасады. Қаржы саласы қызметінде оның шәкірттері аз емес.

Мұсақұлов Қауыс Айденұлы. 1919 жылы 10 қарашада бұрынғы Тайпақ ауданында дүниеге келген.

1932 жылдан бері қарай мұғалім болған. 1936 – 1946 1919-2004 ж.ж жылдары армия қатарында офицер болған. Москва әскери округінде Камчаткада, Петропавл қаласында әскери қызметте болды. Көптеген наградалары бар. 1946 жылы туған еліне аман – есен оралып, өзінің мұғалімдік жұмысына қайта кіріскен. 1969 жылы пенсияға шыққан. 1971 жылға дейін. күзет бөлімінде жұмыс істеді. 1971 жылы тұтынушылар одағында қабылдаушы болған.

Зайыбы - Мұсақұлова Федосия - ардақты ана.

Галимуллин Рафхат Галимуллаұлы. республикалық дәрежедегі зейнеткер. 1921 жылы Жаңақала ауданының Новая Казанка ауылында туды.

Еңбек жолы 1939 жылы басталды. Ұлы Отан соғысы басталғанға дейін Жәнібек қазақ орта мектебінде оқытушы болды.1941 жмайданға алынып,Гомель офицерлер даярлайтын әскери училищеде оқып ,1942 жылы мамыр айында лейтенант атағын алып, батыс майдандағы 344–жаяу әскер дивизиясының кіші командирлер даярлайтын атқыштар батальонына штаб бастығы болып тағайындалды.1943 жылы сәуірде Подольск қаласындағы курсты тәмамдағаннан кейін Ұлы Отан соғысы аяқталғанға дейін 36–Қызыл Тулы Неман атқыштар корпусының оперативті бөлімінде байланыс офицері болып, соғысты Германияның жерінде аяқтап,бірнеше орден,медалдармен марапатталған.Ұзақ жылдар кеңес,партия жұмыстарында қызмет етті.1985жылдан Чапаев селосының Құрметті азаматы.

Өтемісов Кәрім. 1926 жылы Орал облысының Жәнібек ауданында туған.

Әскер қатарына шақырылып, 1944 жылдың 6 желтоқсанында майданға

жіберілген. Ол соғысты Бірінші Белорусь майданының құрамында өткізеді. Атқыштар бөлімшесінің командирі болды.

1951 жылдың 20 – мамырында әскерден босатылады. Көптеген награданың иесі.

Плотников Александр Сергеевич. Родился 15 сентября 1924г. в хуторе Пиунова Первомайского сельского Совета. В 1929 г. Семьяпереехала в Кожехарово. В 1936 г. окончил 4 класса, начал работать в колхозе ухаживал за скотом, работал на посевной. 20 августа 1942 года ушел на фронт. Был направлен в Оренбургский гарнизон, затем рядовым на Ленинградский фронт воевал на передовой под Сталинградом, Киевом. Дошел до Берлина. В Берлине был ранен. В госпитале г. Познань пробыл до 25 ноября 1945 г. –В декобре 1945 г. Демобилизовался. Работал в лесхозе, в милиции, в ХПП, райавтодоре. Имеет ряд наград.

Қоспаев Қасен. 1924 жылы Чапаев ауданының Мерген ауылында туған. Қаршы орталау мектебінде 8 сыныптық білім алды. 1942 жылы Кеңес армиясы қатарына шақырылды.

I Украина, I және II Белоруссия майдандарында 28 – гвардиялық мотоатқыштар бригадасында, 8 – гвардиялық танк корпусында барлаушы болып ұрыстарға қатысты.

Батыс Украинаны, Польшаны азат етуге, (Кенингсберг, Моблин, Люблин, Данциг) қалаларын алуға қатысты.

Соғысты аяқтап, елге оралғаннан кейін Қаршы орталау мектебінде оқытушы болды. Ұстаздық ете жүріп, әуелі сырттай Орал педагогикалық училищесін, кейін педагогикалық институтты бітірді. 1954 жылдан бастап 25 жыл бойы партия, Кеңес, шаруашылық органдарында қызмет етті. Соғыс жылдарындағы және бейбіт кезеңдегі ерлігі мен еңбегі үшін Қасен аға екі рет «I дәрежелі Отан соғысы», екі рет «Қызыл Жұлдыз», Октябрь Революциясы ордендерімен, көптеген медальдармен және Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет Грамотасымен 2 рет марапатталды. Қасен ақсақал бір қыз, бір ұл тәрбиелеп өсіріп, 10 немере сүйіп отыр. Соңғы 10 жылдың үстінде қоғамдық негізде Ақжайық ауданы ардагерлер ұйымының төрағасы жұмысын атқарып келеді.

Сақыбалиев Зейнекеш Сақыбалыұлы. 1924 жылы туған. Қызыл әскер қатарына алынғанға дейін орта мектеп бітіріп, колхозда жұмыс істеген.

Ұрыс даласына 1942 жылы 18 жасында қатысады. Курск – Орловскіде 19- атқыштар батальонының 8 – гвардиясында айрықша атқыштар бөлімінде командир бөлімінде міндетін атқарады. Корсунь – Шевченко операциясына қатысады. Зейнекеш Сақыбалыұлы

Польшаны, Варшава, Познань қалаларын азат етуге қатысқан. Сөйтіп жауынгердің ұрыс жолы бірінші Беларусь майданының құрамында басталып, Берлинді бағындырумен аяқталады. Сержант Сақыбалиевтың бөлімшесінің атқыштары жау ұясында көптеген атыс нүктесін жояды. Рейхстагқа жол алушылардың қатарында болды. Отан қорғау жолындағы ерліктері үшін «II дәрежелі Даңқ» ордендерімен марапатталып, 1947 жылы еліне оралады. «Мемлекеттік үздік банк қызметкері» белгісінің иегері. Банк саласы қызметінде көптеген шәкірті бар.

Өтешов Ғалым. 1926 жылы 20 қарашада Чапаев (қазіргі Ақжайық) ауданы Киров ауылдық Кеңесінде дүниеге келген. Киров орта мектебінің 7 сыныбын бітірген.

1943 жылдан1944 жылдың қарашасына дейін «Жаңажол» колхозында қызмет істеген. 1944 жылдың 18 қарашасында армияға шақырылады. Южный – Уральск әскери

округында 365 – атқыштар тобында әзірліктен толық өтеді.

1945 жылдың сәуірінен бастап қыркүйекке дейін 1020 атқыштар полкінде танктерге қарсы шабуылда, нысанашы болды. Бронденбург қаласын алуға қатысқан. 1 маусымнан тамыздың 13 – іне дейін Бронденбургтан жаяу Белоруссияға келдік, - дейді ол. – Белоруссияда округтік артиллерия базасында курсант болдым – 1946 жылдың ақпанына дейін. Содан әскери қызметте 1950 жылға дейін болып, Минскіден 7 километр жерде босадым. 1950 жылдан Чапаевта автокөлік жүргізушісі болып, 1986 жылы №41 жол пайдалану ұжымынан зейнеткерлікке шықтым.

Сәрсенғалиев Қаби. 1925 жылдың 6 маусымында Орда ауданына Жиекқұм ауылында дүниеге келген. Ол сегізінші сынып бітіргенде

соғыс басталып, одан әрі колхоздың жұмысын істейді.

1943 жылдың 1 қаңтарында әскер қатарына алынып, 1943 жылы қыркүйек айына дейін оқып, кіші командир шенінде Отан қорғауға аттанады. Соғысты Полтава қаласында бастаған ол содан кейін 5 – танкистер гвардиясының барлаушылар полкінде болады. Берлинге дейін жетеді. Соғыс жылдарынан кейін Германияда, Польшада, Белоруссияда, Москвада әскери қызмет етті. 1948 жылы елге оралып, милиция қызметіне ауысады. Ішкі істер бөлімінде 35 жыл қызмет етіп, орта және жоғарғы милиция мектептерін тәмамдайды. Ол ішкі істер бөлімінде аға сержант шенінен милиция полковнигіне дейінгі жолдан өтті. Қаби Сарсенғалиев төмендегідей марапаттауларға ие:

Соғыспен барлық дерлік майданды өткен Қаби Сарсенғалиев «III дәрежелі Даңқ», «II дәрежелі Ұлы Отан соғысы» ордендеріне, 21 медальға ие. бейбіт еңбектегі наградалары да аз емес.

Сарбөпеев Қаматай. 1925 жылы Мерген ауылында дүниеге

келген. Қарапайым, орта шаруа жанұядан шыққан.

1936 жылы Қаршы орта мектебінде оқыған. 1941 жылы 5 сыныпты бітіріп, 1943 жылға дейін жұмыс жасаған. 1943 жылы әскер қатарына алынады. 1945 жылы қаңтар айында аяғынан ауыр жарақаттанып, 1945 – 1947 жылдары госпитальда болған.

1947 жылы өзінің туған жеріне оралады. 1950 жылы Орал қаласында есепшілікке оқып, 1951 жылы Чапаев ауданында жұмыс жасайды. Орман шаруашылығында бес

жыл есепші болады. Чапаев қазақ орта мектебінде сол қызметті 20 жыл атқарады. Өзінің шаруақор, ұқыптылығымен көзге түсіп, кейін еңбек жолын ауданымыздағы білім бөлімінде жалғастырады. Осы қызметтен зейнеткерлікке шыққан. Қазір балаларының бәрі өсіп - өніп, ержетіп, жанұя құруда. Үйде жолдасы екеуі тұрады. 75 жаста.

Сыралиев Абылай. Орда ауданының Талап кеңесіндегі «Көсем» колхозында 1925 жылы 25 желтоқсанда туған. 1942 жылы соғысқа алынып, 1949 жылға дейін әскерде Германия жерінде қызмет еткен.

Жорық жылдарында Ресей, Беларуссия аумағында қиян – кескі шайқастарды бастан өткерді, соғысты Берлиннің өзінен аяқтады.

Әсіресе Висла өзенінен өтіп, дұшпан бекінісін бұзуда қаһармандығымекөзге түсті. Миномет батареясында бөлімшебасқарды.

1925-2003ж.ж. 1949 - 1950 жылға дейін білім бөлімінде жұмыс жасады. 1950 – 1966 жылдары аудандық дене тәрбиесі комитетінің төрағасы. Сосын 1985 жылға дейін

балық қорғау жөніндегі инспектор болды. – Ұлы Отан соғысындағы ерліктері үшін 2 орден, 16 медальмен марапатталған.

Нұрекешев Жәлел Нұрекешұлы. 1918 жылы 23 ақпан күні дүниеге келген. 1942 жылы сәуір айының бас кезеңінде аудандық соғыс комиссариаты армияға шақырды. Сәуірдің 4 жұлдызында Орал қаласының теміржол станциясынан сарбаздар бір эшелон болып аттанады. Орынбор облысынан келіп айға жуық уақыт ішінде тактикалық сабақтарға жаттығады.

Сталинградты жауға бермеу үшін болған ұрыстардың бірінде жаралы болды.

Оның ерлігі туралы журналист Б. Далабаевтың «Қазақстандықтар Сталинград шайқасында» атты кітабында жазылды.

Сол жерде және 1944 жылғы 9 наурыздағы шайқастың бірінде қатты жарақат алған оны өлдіге санап, тіпті үйіне екі рет қара қағаз жөнелткен екен.

1946 армия қатарынан туған жеріне оралады. Оның омырауында І дәрежелі Отан соғысы ордені, оншақты жауынгерлік медаль жарқырайды. Соғыстан кейін де бар күш-жігерін Отан игілігі үшін жұмсайды. Жәнібек, Чапаев аудандарында мал шаруашылығы саласында басшы жұмыстарда істейді. Сексеннің сеңгірінен асқанына екі жыл болды. Ол - үлкен де тату отбасының басшысы. Зайыбы екеуі 9 ұл, бір қыз тәрбиелеп өсірген, 24 немере, 3 жиен сүйіп отыр.

Белочкин Павел Яковлевич. Родился в 1917 году в селе Коловертное. Закончил 7 классов в селе Лбищенск, (ныне Чапаево). В 1938 году был призван в армию. Начало Великой Отечественной войны встретил под городом

Брест. После лечения первого ранения, попал в полк защитников города Москвы. Москва, Соленски, Ржев, Минск и Кенингсберг в Восточной Пруссии-таков боевой путь старшего лейтенанта. Был пять раз ранен и до сих пор врачи удаляют осколки из его тела. За отвагу и мужество в годы Великой Отечественной Войны награжден орденами «Отечественной войны I степени», «Отечественной войны II степени» и орденом «Красная звезда» В 1946году был демобилизирован. После войны работал председателем, затем по направлению партии работал заведующим фермой в селе Горячкино Чапаевского района. В 1968 году перед пенсией работал в Чапаевском лесхозе лесником.

Борзиков Павел Афанасьевич. Родился в 1925 г.в с Кожехарово Чапаевского района. Закончил 7 классов, трудовую деятельность начал в колхозе «Родник Новый». В 1941 г.закончил курсы ветерин. фельдшеров и работал в колхозе. В январе 1943 г. был призван в ряды Советской Армии, служил, воевал на Украинском фронте. За отвагу в бою на Днепре был награжден медалью «За отвагу». Участвовал в освобождении г. Кривого Рога, Молдавии, Румынии, Болгарии. Был награжден медалями: «За освобождение Балгарии», «За победу над Германией», и другими наградами, с 1945 по 1947 гг. Служил в Нижне-Днепровской дивизии. С 1948 г. после демобилизации продолжил свою работу ветеринарного фельдшера в родном колхозе. Ныне пенсионер.

Мясников Василий Григорьевич. Родился 12 февраля 1927 году в Лбищенске. Окончил три класса Каршинской средней школы, родители умерли рано. Рос сиротой. В 1944 году его призвали на фронт. Служил и воевал на Дальнем Востоке. Воевал с японцами. Получил ранение.В 1951 г. вернулся домой, помогал восстанавливать совзоз. Работал в связи. За боевые заслуги награжден медалью «За победу войны» и другими медальями.

Находится на заслуженном отдыхе.

Юлаев Михаил Иванович. Родился 17 декабря 1922 года в с. Горячкино Чапаевского района ныне (Акжайкского). На войну был призван в 1942 году. Михаил Иванович принимал участие в боях с немецко-фашисткими захватчиками под Сталинградом, воевал на Карпатах. За мужество и отвагу, проявленные в годы Великой Отечественной Войны награжден орденом Славы ІІ-степени медалью «За отвагу».

После войны М.И.Юлаев Работал в с. Чапаево бригадиром МТС, а до выхода на пенсию в пожарный части.Гульевский Валентин Платонович Родился 9 февраля 1919 году в Кемеревском области, в семье железнодорожника учился и окончил среднюю школу в городе Тайге.

В 1940 году был призван в армию. Служил в г. Красноярск. Окончил полковую школу связи. В 1941 г. служил в штабе первой Гвардейской армии Донского степного фронта.

В 1941 г. при взятии с. Наугольнивка Нижне-Дуванского района был ранен. После лечения вернулся в армию в стелковую бригаду, где был пулемедчиком. В 1943 г. под городом Старобельском был ранен во второй раз. Находился на излечении в г. Саратове. После третьего ранения попал в госпиталь города Уральска. После войны работал в райпромкомбинате. В настоящий момент на заслуженном отдыхе.

Кадров Алексей Петрович. Родился 20 октября 1924 года в с. Чапаево. Учился в Чапаевской средней школе, которую окончил в 1942 году 6 марта 1942 г., был призван в армию, прошел всю войну. Демобилизовался 23апреля 1947 года. Работал в Чапаевском райпромкомбинате до 1969 года, а

затем был переведен в быткомбинат. В 1984 году ушел на пенсию, но продолжил работать до 1991 года. Участник Великой Отечественной войны, награжден многими наградами.

Шукуров Петр Васильевич. Родился 12 июля 1925 года в с. Мергенево Чапаевского района Уральской области. На фронт призвали 5 августа 1944 года. Окончил сержантские курсы в г. Горьком. В 1-ой гвардейской минометной бригаде проучился 3 месяца. После был отправлен на фронт. Служил в 3-ей гвардейской минометной бригаде, которая прибыла с Ленинградского фронта на перевооружение. В составе этого формирования дошел до Польши и участвовал во взятии Берлина. Награжден медалью «За взятие Берлина», орденом «Отечественной войны ІІ степени», медалью «За Победу над Германией» юбилейными медалями.

Ауданның экологиялық жағдайы

Жайық өзені аймақтың табиғи көркі және басты су көзі болып табылады. Өзенде сазан, көксерке, аққайрақ, табан, алабұға т.б. кәсіпшілік маңызы бар балықтар өседі. Чапай ауылында экология басқармасы жұмыс істейді. Табиғат байлықтары: жер, орман, су, өсімдікпен, жануарлар әлемін қорғаудың болашақ міндеттері экологиялық басқарманың үнемі назарында. Соңғы кезде өзеннің суы балшықтанып тартылуына байланысты балық қоры азайып барады. Бекіре тұқымдас балықтар мүлдем жоқ.

Республикааралық маңызы бар Жайық өзені қамқорлықты қажет етеді.

Чапай аймағында орман алқабы – 2002 га. Бұның маңызы өте зор. Сондықтан соңғы кезде бюджеттен қаржы

бөлініп орманға көңіл аударыла бастады. 2000 жылдан бастап жылма жыл санитарлық мақсатта қураған ағаш кесу, химиялық жұмыстар да атқарылады. 200 га ағаштың құртын өлтіретін у шашылып, жылма-жыл 10га ағаш түбі егіледі (20 000 түб) Орманды қорғауға байланысты „Орманды оттан, аң – құсты оқтан сақтайық”, „Ақжайықтың орманы - өмірімнің қорғаны” деген сияқты мағыналы сөздер ілулі.

Табиғат қорғауға ынталы мекемелер бұқаралық ақпарат құралдары арқылы мәдениетіміздің жауапкершілігін арттыруға көлемді үлес қосып отыр. Жергілікті газет, мектептер мен мәдениет орындарында өтетін сұрақ – жауап, диспут, дөңгелек стол т.б. шаралар үнемі өткізіліп тұрады.

Ахметов Р. Ардақты ауылдастарым. – Чапаев ауылы.Дастан, 1993.- 150 б.-суреттер.

Ахметов Р. Ән – шашу. – Чапаев : Дастан, 2002 .- 69 б.

Бисенғалиев С. Кешігіп келген көктем.- Чапаев: Дастан, 2000. - 73 б.- порт.

Берді Әлі М. Қос ғасырдағы бір ғұмыр.- Чапаев: Дастан, 2001.- 59 б.

Меңдіғалиев Е. Жылдар мен жолдар. – Чапаев: Дастан, 2001.- 99 б. – 3 бет сурет.

Қазақтың Жұбаны: / Ақын қоғам қайраткері Жұбан Молдағалиевтің 80 жылдығына арналады. Құраст.

Ә.Сәтбаев.- Чапаев: Дастан, 2000.- 74 б. – суреттер.

Дастан баспасынан шыққан жергілікті ақындар мен журналистердің кітаптары.

Бұл наурыз күні аруақтар разы болсын деп құран бағышталады. Оған арналып жеті шелпек пісіріледі. Ыдыстарға ақ құйып халықта ақ мол

болсын деген ырыммен дәм татылады.Ырысымыз көп болсын деп, аурыз көже ұсынылады.

Наурыз мейрамын қарсылаудағы тағы бір ерекшелік - жаңа жыл мұнтаздай таза үйге енсе, ол үй ауру сырқаудан, пәле – жәледен аман болады деген сеніммен үй ішін қағып–сілкіп тазартады.Қыдыр ата келгенше аластау рәсімі жасалады. Ол үшін жеті шырақ жағып, „Алас – алас, пәледен алас, ұрпақтарыңды пәледен сақтай көр, жамандық әрі кет” деген сөздерді айтып үй ішін аластайды.

Этнография

Наурыз мейрамын атап өтудегі бір ерекшелік – бұл күн көрісуден басталады. Қос қолдап амандасып, төс қағыстыру - өмір тірегім-төсім, тіршілік көзім – екі қолым аман болсын деген мағынаны білдірген.Қызыр түнін қарсылау. Қызыр түнін қарсылаған ауыл жастары наурыз жайлы әңгіме айтып, салт- дәстүр, әдет ғұрыппен ойын – сауық құрып, таңды атырады.Наурыз тілек- әр адам өзіне,отбасы-немесе жақын туыс – туғандары мен дос -жарандарын Ұлыстың ұлы күнімен құттықтап, бір – біріне тілек айтады, үлкендер жастарға бата беріп, бір-бірінің үйіне кіріп дәм татады.

В.И.Чапаев мемориалдық мұражайы В.И.Чапаев мемориалдық мұражайы орналасқан үйді 1854 жылы саудагер Манжуков салған 1919 жылы тамыз айында Лбішін станциясын (Чапаев) 25 атқыштар дивизиясы ақ казактардан азат етіп, Манжуковтың үйінде В.И.Чапаев дивизиясының штабы орналасқан.1941 жылы осы үйде В.И.Чапаевтың мемориалдық мұражайы ашылды. Алғашында мұражай өлкетану бағытында құрылды. Экспонаттардың ішінде В.И.Чапаев дивизиясының құжаттары, фото суреттер, мүсіндер мен қатар Батыс Қазақстан облысында мекен ететін құстар мен аңдардың кептірілген сүлделері де (чучела) бар. 1953 жылы мұражай жабылып, 16 сәуірде 1959 жылы В.И.Чапаев мемориалдық мұражай қайтадан ашылды.

1977 жылы мемориалдық үйдің жаныынан қосымша 2 қабатты ғимарат салынды. Мұражайдың 5 залында орналасқан жаңа экспозиция және «1919 ж сентябрьде Чапаевшылардың Лбішінскідегі ерлік күресі» атты диорама залы көрермендерге ұсынылды.

1-2 залдарды «В.И.Чапаевтың өмірі мен жауынгерлік жорықтары мәңгі халық есінде» деген экспозиция орналасты. 3-5 залдарында өлкетану бағытында жинақталған материалдар; ақын Ж. Молдағалиев туралы экспозиция көрсетілген «Мен қазақпын» атты экспозицияда Ж. Молдағалиевтың фото суреттері мен құжаттары, жеке заттары, қолтаңбасы қойылған кітаптары және оралдық скульптор Ю.Баймухашевтың жасаған мүсүіні қойылған.1919 жылы 25 атқыштар дивизиясының штабы орналасқан мемориалдық үйде В.И.Чапаевтың, дивизия комиссары П.С.Балмуриннің кабинеттері, штаб қызметкерлерінің жұмыс бөлмелері бұрынғы қалпына келтірілген. Мұнда қойылған шкаф, столдар, орындықтар, сағат, керосин шамдары штабтың күнделікті жұмыс жайын бейнелейді.В.И.Чапаев мемориалдық мұражайының бірінші директоры - Костенко Евдоким Сергеевич. Ұлы Отан соғысы жылдары майданда қаза тапты. 1959 жылдан 1966 жылға дейін Н.Папов директор болды. 1966 жылдан 1968 жылға дейін Н.К.Лачугина. 1968-1973 жылға дейін Е.Рысқалиев 1973-1986 жылға дейін Подкуйко Дина Васильевна болды.Подкуйко Дина Васильевна 1933 жылы Бітік ауылы Бірінші май ауылдық советінде дүниеге келді.Орта мектепті бітіріп өмір жолын еңбек майданында жалғастырады.Орал педагогикалық институтын сырттай оқып бітіргеннен кейін №1 Чапаев орта мектебінде мұғалім болып қызмет істейді, содан кейін В.И.Чапаев мемориалдық мұражайына экскурсовод болып ауысады. 1973 -77 жылдарда Подкуйко Д.В. басқарған мұражай ұжымы жинақталып толықтырылған жаңа экспозицияны ашты. 1986 жылы Дина Васильевна өз арызы бойынша №1 мектепке қызметке ауыстырылды. В.И.Чапаев мемориалдық мұражайының директоры болып Оразбаева Әсия Шәрапиқызы тағайындалды.Оразбаева Әсия Шәрапиқызы 1949 жылы О.Исаев атындағы ауылда дүниеге келді. 1966 жылы орта мектепті бітіріп Алматы сауда техникумына түсіп, 1969 жылы

бітіріп шығып еңбек жолын Чапаев аудандық «Казсельхозтехникада» бухгалтер болып бастады. 1979 жылы Орал педагогикалық институтына сырттай оқуға түсіп, 1984 жылы бітіріп шықты.

Аудан жеріндегі обалар. ҚАДІР ОБАСЫ-Базартөбе ауылынан оңтүстік – шығысқа қарай 25 шақырым жерде.

МЕДЕТ ОБАСЫ- Қадір обасынан оңтүстікке қарай 3 шақырым жерде.

ҚОРҒАН ОБА – Қызылжар ауылы мен Мәулімберлі қыстағы аралығында. Базартөбенің солтүстік шығысында 15 шақырым жерде.

ТОҚСОБА ОБАСЫ – Қарауылтөбе ауылынан солтүстікке қарай 3 шақырым жерде.

МОСАҒАШ ОБАСЫ - Алмалы ауылынан солтүстікке қарай 8 шақырым жерде.

ОБАЛАР ТОБЫ – Базаршолан ауылынан күншығыс бағытында 4 шақырым жерде.

САРАЛЖЫН ОБАСЫ – Мерген ауылдық округіне қарасты «Саралжын» қыстағының Іргесінде.

ҚОСОБА - Мерген ауылдық округіне қарасты «Карачинский» қыстағы маңында.

ҚАРАОБА - Мерген ауылынан оңтүстік батысқа қарай 15 шақырым қашықта.

(Материалдар аудандық мұрағаттан алынды)

19 жыл мұражай ұжымын басқарып келе жатқан А.Ш.Оразбаеваның қолбасшылығымен мұражай қызметкерлері үлкен ізденіс жұмыстары арқылы мұражай қорын құнды экспонаттармен толықтыру жұмыстарының нағыз ошағына айналды. Жасөспірімдерге патриоттық тәрбие беруде мұражайдың атқарып отырған рөлі зор.

Аудандағы тарихи ескерткіштер

1.Шіркеу .19 ғ. архитектурасы .Ақжайық ауданы ,Коловертной .а.

2.Ескі Шіркеу. 19 ғ. архитектурасы.Ақжайық ауданы,Котелное .а.

3.Біздің эрамызға дейінгі 13-15 ғасырларға жататын Қойсары зираты.Қарауылтөбе ауылының солт-шығысында 3.5 шақырымдай жерде.

4.Ерте темір дәуіріне жататын Дөңгелек зираты-1,Дөңгелек су қоймасынан 300 метрдей оңтүстікте.5.Дөңгелек зираты-2,Дөңгелек су қоймасынан 1.5 км. оңтүстікте..6.Кеңсуат обасы.Кеңсуаттың арғы шығыс жақ бетіндеҰзындығы 1 шақырымдай ,ені 300-400 метрдей ,жалпы көлемі 600-800 шаршы метрдей. 7.Сондай ауылы орны.ХҮІІ ғасыр ғ..аяқ кезіндегі қазіргі Чапаев ауылының оңтүстік шығыс жағында ,қазіргі Креста деп аталатын тұстағы ежелгі бекініс.Жергілікті халық Ақтөбе деп атайды.

8.25-Чапаев дивизиясының штаб үйлері Бударин мен Чапаев ауылдарында

9.ХІХ ғ. Земстволық емхана Чапаев селосындағы қазіргі сан-эпидемия.станция үйі.

10.Ұлы қазақ ағартушысы Ыбырай Алтынсарин бастаған ,одан бұрын 1841 жылы Бөкей Ордасында Хан Жәңгір ашқан мектептер үлгісінде Базаршолан ауылында 2 кластық орыс-қазақ училищесі ашылған.

Социалистік Еңбек Ерлері1. Ж.Әлжанова

2. Ж.Берғалиев

3. Қ.Ғилманов

4. К.Еділбаев

5. Д.Есенәлиев

6. Д.Жауынбаев

7. Н.Жүнісов

8. И.Жұмағалиев.

9. Т.Жұмағұлов

10. М.Қалисанов

11. К.Құрманов

12. К.Меңдәлиев

13. Қ.Мұқанақов

14. Б.Мұқсымов

15. С.Ошанов

16. Ә.Сембаев

17. Қ.Темірғалиев

18. А.В.Черекаев

Сөз соңы

Құрметті жерлестер! Бұл өлкетану кітабын құрастыруда кеткен кемшіліктеріміз болса алдын-ала кешірім сұраймыз.Аудан тарихына қатысты ескертпелер, қосамыз деген мәліметтер ,материалдар ,естеліктер болса осы кітапты құрастырушыға хабарласуларыңызды өтінеміз.Туған өлкемізді әлі толық зерттеп,аралап болған жоқпыз.Біздің «Атамекен» өлкетанушылардан құралған экспидициямыз жорықты енді ғана бастады.Экспедиция мүшелері М.Әуезов атындағы мектептің оқушылары.Бұл еңбек бүгінгі сапарымыздың алғашқы қадамдарының жемісі .Туған елімізді танып білуге арналған жорығымыз ,жұмысымыз сәтті болғай!

Барша оқырманға игі тілекпен : осы кітапты құрастырушы ауылдастарың --А.Қ.Сәрсеков