นางสาวนภาลย กกขนทด ภาควชาชววทยาปาไมคณะวนศาสตร

มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

ความหลากหลายและนเวศบางประการของเหบแขง บรเวณสถานวจยสงแวดลอมสะแกราช จ.นครราชสมา

อาจารยทปรกษาวทยานพนธหลก รศ. ดร. เดชา ววฒนวทยา อาจารยทปรกษาวทยานพนธรวม ดร. ประทป ดวงแค อาจารยทปรกษาวทยานพนธรวม รศ. นสพ. ดร. สถาพร จตตปาลพงศ

บทน า

การแพทย

สตวแพทย

เศรษฐกจ

ความส าคญ

Fever

บทน า

บทน า

ดานนนทนาการ

ดานงานวจย

สถานวจยสงแวดลอมสะแกราช

บทน า

ศกษาความหลากหลาย ความชกชม ความหนาแนน การกระจาย ของเหบแขง

ศกษาความสมพนธระหวางเหบแขงกบปจจยแวดลอม

เพอน าผลการศกษาไปเปนแนวทางการจดการประชากร เหบแขงอยางเหมาะสม

วตถประสงค

อปกรณวางแปลง เขมทศ เชอก และ GPS receiver

อปกรณเกบเหบแขง แวนขยาย ปากคบ ผาก ามะหย แอลกอฮอร 90% ขวดเกบตวอยาง พกน กลองถายรป

อปกรณศกษาปจจยแวดลอม เครองชง ไมบรรทด มด เครองวดอณหภม และเครองวดความชนสมพทธ

อปกรณทใชในหองปฎบตการ petridist , stereoscopic microscope และ

compound microscope

เครองคอมพวเตอรและโปรแกรมส าเรจรป

อปกรณ

การวางแปลงสมส ารวจ บรเวณปาดบแลง ปาผสมผลดใบ และปาเตงรง

ปาดบแลง ปาผสมผลดใบ ปาเตงรง

วธการ

โปงเทยม

วางแปลงบรเวณโปงเทยม

จดท 1 จดท 2

วธการ

.

เกบใสขวดตวอยาง

เหบแขงเกาะผา ลากผาก ามะหย

ใชผาก ามะหยขนาด 1×1 ม.

เกบใสขวดตวอยาง

วธการ

ส ารวจ

ปจจยแวดลอม

.

ปจจยแวดลอมทางกายภาพ ปจจยทางชวภาพ

วธการ

กนยายน

กรกฎาคม

พฤษภาคม

มนามคม

พฤศจกายน มกราคม

พ.ศ. 2555

พ.ศ. 2556

วธการ

ระยะตวออน ระยะกลางวยและเตมวย

ตรวจสอบชนดและระยะการเตบโตโดยใชเอกสารอนกรมวธานของ Hoogstraal (1968, 1973, 1984), Petney et al. (1995, 1996), Tanskul (1989), Toumanoff (1944) และ Wassef et al. (1983, 1984, 1986)

วธการ (งานหองปฏบตการ)

วธการ (วเคราะหขอมล)

ความหนาแนน

ความหลากหลาย

การกระจาย

ความชกชม

ปจจยแวดลอม

ผลและวจารณ (ความหลากหลาย)

Amblyomma

Amblyomma sp. N1

Dermacentor

Demmacentor Sp. L1

Demmacentor Sp. L2

Demmacentor Sp. N1 Demmacentor Sp. N2

Ixodes

Ixodes sp. N1

Haemaphysalis

Haemaphysalis sp. L1 Haemaphysalis sp. L2

Haemaphysalis sp. N1 Haemaphysalis sp. N2

Haemaphysalis sp. N3 Haemaphysalis sp. N4

Rhipicephalus

Rhipicephalus sp. L1

Rhipicephalus sp. N1

Amblyomma

Amblyomma sp. N1

Dermacentor

Demmacentor Sp. L2

Demmacentor Sp. N1

Demmacentor Sp. N2

Ixodes

Ixodes sp. N1

Haemaphysalis

Haemaphysalis sp. L2

Haemaphysalis sp. N1 Haemaphysalis sp. N2

Haemaphysalis sp. N3 Haemaphysalis sp. N4

Rhipicephalus

Rhipicephalus sp. L1

Rhipicephalus sp. N1

ปาเตงรง

Haemaphysalis sp. L2

Haemaphysalis sp. N1 Haemaphysalis sp. N2

Haemaphysalis sp. N3

Demmacentor Sp. N1 Amblyomma sp. N1

Rhipicephalus sp. L1

Rhipicephalus sp. N1

Rhipicephalus sp. L1

Rhipicephalus sp. N1

Demmacentor Sp. L1

Haemaphysalis sp. L1

Evenness

Haemaphysalis sp. N4

Diversity

ปาผสมผลดใบ

ปาดบแลง 1.209

1.102

0.954

0.675

0.615

0.533

Haemaphysalis sp. L1

Haemaphysalis sp. L1

Demmacentor Sp. L1

Demmacentor Sp. L2

ผลและวจารณ (ความหลากหลาย)

ผลและวจารณ (ความหลากหลาย)

Rhipicephalus ทพบจากการศกษานมลกษณะของล าตวกลมแบน เปนรปไข และ Capitulum มลกษณะเปนรปหกเหลยมซงเปนลกษณะเดนของสกลน

Paul et al. (2009) รายงานวาพบเหบสกลนอย 2 ชนดคอ Rhipicephalus haemaphysaloidea และ Rhipicephalus sanguineus

จ าแนกตาม Itagaki and Npda, (n.d.)

Rhipicephalus sanguineus Rhipicephalus .......????

ผลและวจารณ (ความหลากหลาย)

จ าแนกตาม Itagaki and Npda, (n.d.) Rhipicephalus haemaphysaloidea Rhipicephalus .......????

ผลและวจารณ (ความหลากหลาย)

Kitaoka (1983) ส ารวจเหบในประเทศไทยพบเหบแขง

แสดงวาเหบแขงชนดทพบในการศกษานอาจเปนชนดใหมทไมเคยมรายงานการพบในประเทศไทยมากอน

Rhipicephalus .......???? Rhipicephalus tetracornus

ผลและวจารณ (ความหลากหลาย)

ชนด/ ระยะการเตบโต เปอรเซนตการปรากฏ

DEF MDF DDF

Haemaphysalis sp. L1 50 66.67 16.67 Haemaphysalis sp. L2 66.67 83.33 16.67 Haemaphysalis sp. N2 50 16.67 0 Haemaphysalis sp. N3 16.67 33.33 0 Haemaphysalis sp. N4 50 33.33 0 Haemaphysalis sp. N5 16.67 16.67 0 Dermacentor sp. L1 66.67 0 16.67 Dermacentor sp. L2 16.67 33.33 0 Dermacentor sp. N1 16.67 33.33 0 Dermacentor sp. N2 16.67 0 0

Ixodes sp. N1 16.67 0 0 Rhipicephalus sp. L1 83.33 83.33 33.33 Rhipicephalus sp. N1 16.67 16.67 0 Amblyomma sp. L1 33.33 16.67 0 Amblyomma sp. N1 50 66.67 0

ชกชมในระดบพบไดมาก ชกชมในระดบไดปานกลาง

ชกชมระดบพบไดนอย

เนองจากความชกชมของสตวเลยงลกดวยนมในสถานวจยสงแวดลอมสะแกราชมความหลากหลายต าเปนรอยละ 20.36 ของสตวปาทพบทงหมดในประเทศ และความชกชมของสตวเลยงลกดวยนมโดยรวมแลวอยในระดบไมชกชม (uncommon) (สถาบนวจยวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงประเทศไทย, 2545)

ผลและวจารณ (ความชกชม) ความชกชมจากคาเปอรเซนตการปรากฏ แบงไดเปน พบนอย = <40 % พบปานกลาง = 40%-69% พบมาก = >70%

ปาผสมผลดใบ ปาดบแลง • ปาเตงรง

ปาเตงรง

2,008 ตว

0.149 ตว/ตารางเมตร

• แตกตางจากการศกษาของภาวน (2549) ทไดศกษาเหบแขงทอทยานแหงชาตเขาใหญดวยวธส ารวจใตใบพชพบเหบแขง 0.82 ตว/ ตารางเมตร และปน (2545) ท าการส ารวจทเขตรกษาพนธสตวปาเขาอางฤาไนพบเหบแขง 0.57 ตว/ตารางเมตร

ผลและวจารณ (ความหนาแนน)

ไมพบเหบแขงระยะเตมวยเพราะเพศเมยสวนมากชวงเวลานเปนชวงพกตว (dormancy) ปกตมกอยนงตามผวดนหรอใตใบไมเพอลอกคราบหรอวางไข จะไมเคลอนทเพอหาสตวอาศย สวนเพศผระยะเตมวยอาศยอยบนตว host (Semtner and Hair, 1973)

ภาวน (2549) ส ารวจเหบแขงใตใบพชพบเหบแขงระยะเตมวย 538 ตว ในอทยานแหงชาตเขาใหญ

ผลและวจารณ (ความหนาแนน)

0.356

0.084

0.007 0.000

0.050

0.100

0.150

0.200

0.250

0.300

0.350

0.400

DEF MDF DDF

de

nsi

ty (

pe

r m

)

ขอมลทางดานสตวปาของสถาบนวจยวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงประเทศไทย (2545) สงคมปาดบแลงในสถานวจยสงแวดลอมสะแกราชเปนบรเวณพนทรองรบใหสตวเลยงลกดวยนมเขามาอยอาศยและหากนด ารงชวตมากทสด รองลงมาคอปาผสมผลดใบ และปาเตงรง

อณหภมสง ความชนต ามาก ความเขมของแสงทตกสพนปาสง อกทงมไฟปาเปนปจจยส าคญในโครงสรางปาเตงรง Telmadarraig et al. (2007) กลาววาความชกชมของปรสตอาจเปนเพราะชนดของสตวอาศย สภาพภมประเทศ และนเวศวทยาของพนทอาศย เนองจากไมพนลางของสงคมพชปาเตงรงคอไผเพก (Vietnamosasa pusilla) ลกษณะล าตนหรอใบและการปกคลมอาจไมเออตอการอยอาศยของเหบแขงซง Goddard (2001) กลาววา บรเวณทพบเหบแขงนนจะเปนบรเวณทมไมพนลางทมลกษณะรปรางใบกวางมนเรยบ และเศษซากพชคลมดนคอนขางชน

ปาเตงรง

ผลและวจารณ (ความหนาแนน)

0.796

0.635

0.139 0.237

0.004 0.021 0.000

0.200

0.400

0.600

0.800

1.000

dry rain

de

nsi

ty (

pe

r m

)

DEF

MDF

DDF

- ฤดฝนเปนชวงทมความชนสงเหบแขงจะชอบวางไขและฝกเปนตวออนไดด (สมศกด, 2538) - ฤดฝนสตวเกอบทกชนดมการกระจายมากกวาในฤดแลง (ชตอร และคณะ, 2545)

ผลและวจารณ (ความหนาแนน)

0.0969

0.0366 0.0327

0.0016 0.0001 0.0000

0.0200

0.0400

0.0600

0.0800

0.1000

0.1200

Mariana (2008) ส ารวจเหบแขงดวยการลากผาในประเทศมาเลเซยพบวา สวนใหญเปนเหบแขงใน สกล Haemaphysalis เชนกนการศกษานยงแตกตางจากการรายงานเหบแขงในประเทศไทยของ เปรมณกา (2551); ภาวน (2549); Aroon (2009) พบเหบแขงสกล Haemaphysalis หนาแนนมากกวาสกลอน

ผลและวจารณ (ความหนาแนน)

0.2424

0.1077 0.0443

0.0029 0.0003 0.00000.05000.10000.15000.20000.25000.3000

de

nsi

ty (

pe

r m

2)

0.0213 0.0009 0.0004 0.00000.05000.10000.15000.20000.25000.30000.3500

Rh

ipic

eph

alu

s

Hae

map

hys

alis

Der

mac

en…

de

nsi

ty (

pe

r m

2) ปาเตงรง ปาดบแลง

0.0529 0.0271 0.0018 0.0018 0.0000 0.00000.05000.10000.15000.20000.25000.30000.3500

den

sity

(p

er m

2)

ปาผสมผลดใบ

ผลและวจารณ (ความหนาแนน)

พบเหบแขง 4,486 ตว ความหนาแนน 0.8134 ตว/ตารางเมตร

1.13

0.37

1.11

0.60

0.82

0.46

0.06 0.04 0.14 0.11

0.01 0.05 0.00

0.20

0.40

0.60

0.80

1.00

1.20

0-5 15-20 30-35 45-50 60-65 75-80

de

nsi

ty (

pe

r m

2)

larva

nymph

0-5 เมตรหนาแนนสงสด 1.18 ตว/ตารางเมตร

75-80 เมตร หนาแนนต าสด 0.46 ตว/ตาราง

เมตร

ผลและวจารณ (ความหนาแนน)

ปาผสมผลดใบ ปาดบแลง

ปาเตงรง จดท 2

จดท 1

0.149

0.8134

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

0.9

ปาผสม ผลดใบ

โปงเทยมคอพนทพเศษทสตวปาโดยเฉพาะสตวเลยงลกดวยนมเขามาใชประโยชนจงมผลตอการพบเหบแขงมากเปนพเศษ

ผลและวจารณ (ความหนาแนน)

genus/ life stage

frequency (%)

DEF MDF DDF total

Haemaphysalis 20 15.56 1.11 36.67

Dermacentor 5.56 2.22 1.11 8.89

Ixodes 0.56 0 0 0.56

Rhipicephalus 16.11 12.22 6.67 35

Amblyomma 4.44 3.33 0 7.78

กระจายทวพนท

ปาดบแลง

ปาผสม ผลดใบ

Haemaphysalis spp. เหบสกลนพบกระจายอยท วไปในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต (Petney, 1993)

พบกระจายไดทวทกภมภาคของประเทศไทย (Tanskul et al., 1983) Tansakao (2010)กลาววาสกลนท าใหเกดโรคไขรากสาดและพยาย

ตวตด มการกระจายทวประเทศไทย น าเชอ Rhicettsiae พบผปวยในประเทศไทย (วรต, 2009)

ผลและวจารณ (การกระจาย)

ชนด/ ระยะการเตบโต

ความถ (%)

DEF MDF DDF total

Haemaphysalis sp. L1 1.11 5 1.11 7.22

Haemaphysalis sp. L2 5.56 4.44 0 10

Dermacentor sp. L1 3.33 0 0.56 3.89

Dermacentor sp. L2 1.11 0.56 0 1.67

Rhipicephalus sp. L1 15.56 11.11 5.56 32.22

Amblyomma sp. L1 0.56 0.56 0 1.11

เหบแขงทงหมดเปนระยะ free-living คอ เปนระยะทแสวงหาสตวอาศยเพอกนเลอด (Sutherst et al., 1978) อาศยเกาะเปนกระจกเพอรกษาความชนและอณหภม (อนนต, 2540)

DEF ความชน 82 %

DDF ความชน 60 %

MDF ความชน 73 %

เหบแขงระยะตวออนสามารถดงน าจากอากาศมาใชได (สมศกด, 2538)

ผลและวจารณ (การกระจาย)

ชนด/ ระยะการเตบโต

ความถ (%)

DEF MDF DDF total Haemaphysalis sp. N2 5 2.78 0 7.78 Haemaphysalis sp. N3 0.56 1.11 0 1.67 Haemaphysalis sp. N4 7.22 2.22 0 9.44 Haemaphysalis sp. N5 0.56 0 0 0.56 Dermacentor sp. N1 0.56 1.67 0.56 2.78 Dermacentor sp. N2 0.56 0 0 0.56

Ixodes sp. N1 0.01 0 0 0.01 Rhipicephalus sp. N1 0.56 1.11 1.11 2.78 Amblyomma sp. N1 3.89 2.78 0 6.67

เหบแขงระยะกลางวยมความทนทานตอความแหงแลงสงจงพบไดทวไปในสงคมพช

ผลและวจารณ (การกระจาย)

• จากการวเคราะหโดยวธ CCA เพอหาความสมพนธระหวางเหบแขงกบปจจยแวดลอม 9 ปจจยคอ ความสงไมพนลาง (ph) น าหนกสดไมพนลาง (fresh w) ความหนาเศษซากพช (litter h) น าหนกเศษซากพช (dry w) เปอรเซนตการปกคลมไมพนลาง (%cover) รองรอยสตวปา (w) อณหภมดน (Tc. Soil) อณหภมอากาศ (Tc. Are) และความชนสมพทธ (%m) แบงการวเคราะห

วเคราะห 5 ปจจยไดแก ความสง น าหนกสดและเปอรเซนตการปกคลมไมพนลาง ความหนาและน าหนกเศษซากพช สงผลตอการปรากฏเหบแขงสามารถแบงออกได 4 กลม

กลมท 1

กลมท 2

กลมท 3 กลมท 4

ซงสอดคลองกบการศกษาของ ภาวน (2549) มความสมพนธกบซากพชมากกวาปจจยอน

ซง Suuss (2003) หนาแนนมากในปาทมไมพนลางขนปรากฏ โดยสมพนธเชงลบกบความสงและน าหนกสดไมพนลาง

ผลและวจารณ (ปจจยแวดลอม)

• เมอวเคราะหปจจยแวดลอม 4 ปจจยไดแก รองรอยสตวปา อณหภมดน อณหภมอากาศ และความชนสมพทธ พบวาทง 4 ปจจยมอทธพลตอการปรากฏเหบแขง และสามารถแบงออกเปน 3 กลม

กลมท 2

กลมท 3

Ixodes persulatun เหบชนดนกระจายตวไดดในสภาพอากาศอบอน (Votiakov et

al., 2002)

ผลและวจารณ (ปจจยแวดลอม)

ความหลากหลาย. พบเหบแขง 5 สกลคอ Haemaphysalis, Dermacentor, Rhipicephalus , Ixodes และ Amblyomma เปนระยะตวออน 6 ชนด ระยะกลางวย 9 ชนด สกลทพบชนดมากทสดคอ Haemaphysalis เหบแขงสกล Rhipicephalus คาดวาเปนชนดใหมทไมเคยมรายงานมากอนในประเทศไทย

ความชกชม Rhipicephalis sp. L1 ชกชมมากในปาดบแลงและปาผสมผลดใบ และ Haemaphysalis sp. L2 ชกชมมากในปาผสมผลดใบ

Rhipicephalis sp. L1 Haemaphysalis sp. L2

สรป

ความหนาแนน Rhipicephalus sp. หนาแนนมากทสด รองลงมาคอคอ Dermacentor spp. และ Haemaphysalis spp. ตามล าดบ ความหนาแนนเหบแขงบรเวณโปงเทยมมมากกวาบรเวณปาธรรมชาตถง 6 เทา และเหบแขงมความหนาแนนลดลงตามระยะหางจากโปงเทยม

ปาผสมผลดใบ ปาดบแลง ปาเตงรง > >

สรป

การกระจาย

• เหบแขง Haemaphysalis spp. ในระยะตวออนกระจายไดดทสดในพนท รองลงมาคอ สกล Rhipicephalus sp. และ Dermacentor spp. ซงทงสามสกลมความส าคญทางดานการแพทย เปนพาหะน าโรคมาสคน

ปจจยแวดลอม อทธพลทมผลตอเหบแขงอยางชดเจนคอ น าหนกสดและความสงไมพนลาง ความหนาและน าหนกเศษซากพช ความชนสมพทธ รองรอยสตวปา อณหภมอากาศ และอณหภมดน มอทธพลตอการปรากฏจ านวนเหบแขงในแตละสกลอยางแตกตางกน

สรป

เพอความถกตองและแมนย าควรจ าแนกชนดโดยอาศยขอมลทางดานชวโมเลกล และควรส ารวจเหบแขงทกระยะการเตบโตเพอลดความคลาดเคลอนโดยใชวธส ารวจใตใบพช หรอใช carbondioxide dry ice trap

ควรศกษา Rhipicephalus sp. , Haemaphysalis spp. และ Dermacentor spp. เกยวกบพฤตกรรมการหาอาหารและถนอาศยในพนท เพอน าไปสการบงบอกเลอดสตวอาศยทเปนอาหารและถนอาศยในแตละพนทใหชดเจน

ควรส ารวจรางกายทกครงหลงจากประกอบกจกรรมในพนทปาธรรมชาต โดยเฉพาะบรเวณโปงเทยมทตองระวงเปนอยางมากในการเสยงตอเหบกนเลอด

Step 2. Apply steady, even pressure upwards and slowly, pull the tick out.

Step 1: Grasp with tweezers close to the tick’s head and your skin’s surface.

Step 3. Disinfect

ขอเสนอแนะ

Dermacentor

Demmacentor Sp. L1

Demmacentor Sp. L2

Demmacentor Sp. N1 Demmacentor Sp. N2

Haemaphysalis

Haemaphysalis sp. L1 Haemaphysalis sp. L2

Haemaphysalis sp. N1 Haemaphysalis sp. N2

Haemaphysalis sp. N3 Haemaphysalis sp. N4

Rhipicephalus

Rhipicephalus sp. L1

Rhipicephalus sp. N1

เปนพาหะน าโรคมาสคน จงตองระวงและพบแพทยหลงถกกนเลอดมากกวา 24 ชวโมง

ขอเสนอแนะ

พนททเหมาะสมทางดานการประกอบกจกรรมนนทนาการ ควรประกอบกจกรรมในปาเตงรงเพอลดความเสยงตอการถกเหบกด

หรอบรเวณไมมการปกคลมของไมพนลางและเศษซากพช และหลกเลยงการประกอบกจกรรมในปาดบแลงและโปงเทยม

จดสภาพแวดลอมใหเกดความไมเหมาะสม ท าใหเหบไมสามารถมชวตอยรอดได ไดแก การก าจด เศษซากพช ถางปาหรอไมพนลาง หรอใชไฟเผาในชวงฤดแลงกอนฝนตก ซงเปนชวงทเหบยงไม active

ขอเสนอแนะ

ขอขอบคณ

รศ. ดร. เดชา ววฒนวทยา ภาควชาชววทยาปาไม คณะวนศาสตร ดร. ประทป ดวงแค ภาควชาชววทยาปาไม คณะวนศาสตร รศ. นสพ. ดร. สถาพร จตตปาลพงศ ภาควชาปรสตวทยา คณะสตวแพทย เพอน นางสาวสลนลา บญเทยม เบนซ นองเอ กอง มกซ ตก โจะเนะ น า แทน และนองเขต