ARHITEKTURA SREDNJEG VIJEKAURE BOKOVI

Od 167. do 273.strane

ZAPADNJAKA ARHITEKTURA U DOBA NATURALNE PRIVREDE RANOG FEUDALIZMA -PREROMANSKA ARHITEKTURAUnutarnje, ekonomske, proizvodne, drutvene suprotnosti, koje su razjedale rimsku imperiju posljednjih vijekova njezinog postojanja, vodile su postepeno, ali i neminovno, ka preustrojenju njene drutvene strukture-Tako se ve krajem II i u toku III vijeka nae ere osjea ozbiljna kriza u robovskoj proizvodnji, koja se poinje zamjenjivati polufeudalnim sistemom kolonata i robova osloboenika. No u sutini robovski sistem i dalje je ostao na snazi, a hrianstvo, kao ideologija obespravljenih radnih masa, vidjeli smo ve ranije (vidi stranu 3), nije imalo snage da ove preobraaje dovede do konanog pozitivnog rezultata, tim prije to je, poetkom IV vijeka, Milanskim ediktom 313 godine, njegova snaga kanalisana, pa ak i upuena u suprotnom pravcu od onoga kojim je do tada ilo. Sa propau Zapadne rimske imperije, 476 godine, stvorena je, razbijanjem dotadanje dravne organizacije, mogunost potpunog drutvenog preobraaja. Sasvim je meutim prirodno da se novi drutveni oblici nisu formirali preko noi, ve da su nastali kroz itav proces ekonomskog previranja. Velika seoba naroda dovela je na historijsku pozornicu germanska i slovenska plemena, od kojih prva preplavljuju zapadnu Evropu i dio sjeverne Afrike , dok se druga, vidjeli smo ranije, izlivaju u centralni i jugoistoni dio evropskog kontinenta. Zemlju su novi gospodari podijelili meu sobom, tj. meu lanovima ratnikih druina, zadravajui na njoj domorodno stanovnitvo da je i dalje obrauje, s tim da se sa nje ne moe vie uope udaljavati. Poloaj ovih zavisnih seljaka, kmetova, serva, nekadanjih kolona i robova, sada je bio neto laki, jer je sa imanja koja su obraivali i njima neto ostajalo. No njihov se poloaj vremenom sve vie pogoravao, a i slobodno seljatvo varvarskog porijekla dolo je takoer u potpunu ekonomsku zavisnost od novih vlasnika zemlje, feudalaca. U nemogunosti da sami vre nadzor nad ubiranjem prihoda sa svojih teritorija, krupni veleposjednici, senjeri, (seniori), davali su dijelove svoje zemlje prvo na doivotnu, a kasnije i u nasljednu upravu svojim kletvenicima, vasalima, koji su imali za dunost da im sa nje obezbijede redovno pribiranje doprinosa, kao i da im se, u sluaju potrebe, sa svojim oruanim snagama, u potpunosti stave na raspolaganje. Deavalo se meutim da su moniji vasali dijelili dobijeni posjed na manje dijelove i ustupili ih svojim manjim vasalima, prema kojima su se pojavljivali u ulozi senjera. Stvoren je tako novi, feudalni drutveni poredak, sa itavom feudalnom hijerarhijom, na ijem je elu stajao vladar,- poredak u kojem su se feudalci u samom poetku pojavljivali kao organizatori proizvodnje i zatitnici stanovnika na svojim posjedima, a potom se postepeno pretvarali u surove eksploatatore sveukupne njihove radne snage. Kako je usred pljakanja i raseljavanja stanovnitva antika gradska privreda, u vrijeme najezde varvara, bilo gotovo u potpunosti unitena, kako je uslijed nesigurnosti saobraaja i slabih saobraajnih veza, i trgovina svedena na minimum, to se cjelokupna privreda stvarno razvijala u okviru pojedinih feuda. To je takozvana naturalna privreda, karakteristina po tome to se sve to je za ivot potrebno od agrarnih i zanatskih proizvoda i proizvodilo i troilo u uskom, ogranienom krugu. Razmjena dobara vrila se direktno, rad ili proizvod za proizvod, dok je novani opticaj sveden na najmanju mjeru. Kako meutim izmeu pojedinih pokrajina nije bilo dovoljno vrsto ekonomske povezanosti, to se vee drave nisu mogle due vremena odrati, tako da je zapadna Evropa bila podijeljena i razdrobljena na veliki broj malih feudalnih dravica, koje su esto bile u sukobu jedna sa drugom, ak i onda kada bi formalno pripadale istoj iroj dravnoj zajednici. Paralelno sa ovim, stapanjem pojedinih varvarskih plemena sa domorodnim stanovnitvom, i samim razliitoga porijekla, postepeno se , na irim, ekonomski i geografski povezanijim teritorijima, vri raslojavanje plemena i stvaraju novi narodi i novi jezici. Feudalni poredak karakteristian je za cio zapadnjaki srednji vijek, no on je i sam trpio izvjesne izmjene, koje su uslijedile kao posljedica razvitka i grupisanja proizvodnih snaga u njegovom okviru. Uslijed toga i kultura, a sa njome i umjetnost i arhitektura, prelaze u srednjem vijeku uglavnom kroz tri velike faze, koje su duboko isprepletene jedna sa drugom. Prva bi odgovarala ranom feudalizmu, karakteristinom po svojoj naturalnoj privredi; druga je zavisna od uloge koju su u njoj igrali veliki monaki redovi, - to su bila romanska- dok je trea uslovljena velikim razvitkom zanatske gradske proizvodnje, - gotska arhitektura.

U ovom poglavlju zadrati emo se na prvom dobu , na dobu ranog feudalizma, koje traje, kako u kome podruju, negdje do pretkraj X , drugdje i do polovine XI vijeka. Ono je dijeljeno do sada na periodu Merovinga i na periodu Karolinga, to se nauno ne moe pravdati, jer promjena dinastije nije uticala na promjene bilo drutvene strukture, bilo njezine kulturne i umjetnike nadgradnje. Zajednike crte u arhitektonskom stvaranju, kako po irini, u pogledu na teritorije, tako i po dubini, u pogledu na vrijeme, takoer se daju neposredno pratiti. One se izraavaju u dva vida. S jedne strane u velikoj anarhinoj slobodi sa kojom se primjenjuju konstruktivni i dekorativni elementi naslijeeni od antike, rimske i hrianske arhitekture, - s druge u upotrebi naroito dekorativnih, a djelimino i konstruktivnih elemenata, koje su Varvari donijeli sa sobom. Najzad uticaji vizantinske i istonjake arhitekture daju se takoer katkada u jaoj ili slabijoj mjeri osjetiti. Sve to meutim nije dovoljno da bi se graevine ovoga doba mogle povezati u jednu zajedniku vrstu cjelinu. Naprotiv, one su veinom meu sobom veoma razliite, uslijed toga to su ponikle u krajevima jako udaljenim jedan od drugog, bez blie i neposrednije veze (slika 214). Ukoliko za arhitektonski stil slijedee epohe zadrimo naziv romanski naziv koji nije u potpunosti opravdan, ali koji je u nauci ve potpuno odomaen, tako da ga je teko sada mijenjati, utoliko bi arhitekturu epohe ranog feudalizma, iz kojev se postepeno prelo u romansku, mogli da nazovemo protoromanskom, ili preromanskom, iako i ovi nazivi ne sadre u sebi sve elemente koji je karakteriu. Spomenike ovog doba nalazimo u Galiji, u Njemakoj, odnosno na Rajni, u Lombardiji, paniji, -naroito u Kataloniji, - u Engleskoj i Irskoj, kao i kod nas, na Jadranskom primorju.Pri tome ne smijemo zaboraviti da je u Zapadnoj Evropi, paralelno sa ovom arhitekturom, jo uvijek bila iva, mada u postepenom odumiranju, i arhitektura latinske kole , sa bazilikama kao svojim glavnim predstavnicima(vidi stranu 10 ove knjige), kojih je bilo naroito u srednjoj i junoj Italiji, gdje je vladala, pod okriljem Rima, jaka antika tradicija. Sasvim je i prirodno i razumljivo da je izmeu latinske kole i novog preromanskog pravca dolazimo do uzajamne izmjene uticaja, tako da i same bazilike, naroito u oblastima udaljenijim od Rima, dobijaju izvjesne specifinosti koje ranije nisu imale. No veina graevina koje su nam iz ovoga doba sauvane, a njih uope nema mnogo, predstavljaju manje crkve, naroito grobne kapele, - martiriae i memoriae-, podizane obino nad grobom kakvog muenika ili na mjestu na kome je obavljeno njegovo muenje. to su ti grobovi i ta mjesta u najeem broju sluajeva bili plod mate, daje se lako razumjeti. Crkvi koja je obogaena prilozima feudalaca,preko manastira koji su se tek poeli obrazovati,postala je i sama vlasnikom zemlje i tako bila ukljuena u feudalni poredak, bilo je stalo do toga da se ovaj poredak i odri i uvrsti. Ona otuda pomae svjetovne feudalce u svakom pogledu. No njoj je potrebno da i kod naroda i kod samih feudalaca izazove potovanje prema sebi. To se u ovo vrijeme niskog kulturnog nivoa ak i kod ljudi na najviim drutvenim poloajima, u vrijeme kada je pismenost bila privilegija jedino jo izvjesnog broja crkvenih ljudi, najlake dalo postii kroz crkvom legalizovano pa ak i nametano sujevjerje. Kapela nad grobom nekog sveca, ili nad mjestom na kojem je muen, a ukoliko se ovo nije moglo nai, sa relikvijama,motima raznih svetaca, znaila je otuda,za manastir kome je pripadala siguran izvor prihoda i sigurnu zatitu od svakoga ko bi i pomislio da ga napadne ili opljaka. S druge strane,crkvi su za njezinu proizvodnju po manastirskim dobrima koje je poela da organizuje bili potrebni dobri i mnogobrojni radnici,te ih regrutuje sa svih strana ne prezajui da upotrijebi ak ni one koji bi bili okrivljeni za zloinaka djela. Otuda i daje pravo azila svakome ko bi dobjegao na njezina imanja to je esto bilo iskoritavano i od strane raznih bjegunaca,kmetova sa svjetovnih feudalnih dobara. Jedna od nesumnjivo najstarijih sauvanih graevina ovoga doba je svakako Teodorihov mauzolej kod Ravene,podignut poetkom 6.st. ali stvarno nikada potpuno dovren (slika 215.). Njegovo prizmelje rijeeno je iznutra u obliku krsta,zasvedenog krstastim svodom,utopljenog spolja u desetougaonik u ijoj se svakoj strani nalazi po jedna pravougaona nia. U gornji sprat dosta ui od prizemlja iznutra je kruan a spolja takoer desetostran sa po jednom plitkom arkadom na svakoj strani; ono meutim to je ovdje karakteristino,to je da je cio pokriven jednim jedinim monolitnim blokom istranskog krenjaka,iznutra izdubljenim,a spolja ispupenim,11 metara prenika i oko 300 tona teine. Ovaj ogromni blok za koji se ne zna kako je prenesen,ni kako je namjeten,podsjea nas u stvari na prahistorijske neolitske megalite,a cijela grobnica na usavrenu konstrukciju dolmena. Pored toga,na frizu vijenca gornjega sprata nalazimo i embrio jednog ornamenta,niz kukastih puzavica,i to sastavljenih od trojne trake,koji e neto kasnije biti karakteristian za ornamentalnu plastinu dekoraciju preromanske epohe (slika 230.).

S druge strane mauzolej jo uvijek nesumnjivo predstavlja prelazni spomenik iz antike u predromansku arhitekturu,jer su na njegovom podizanju saraivali i stari domai ravenski majstori,poto na njemu nailazimo prvo na profile i ornamente antikog porijekla,a zatim on je cio podignut od vrlo dobro i precizno obraenih tesanika,to je kod predromanskih graevina sasvim rijetko. Naprotiv,u najveem broju sluajeva,zidanje se vri od manjih komada kamena utopljenih u veliku koliinu maltera. Spolja je ponekad zid,naroito u Galiji i u Njemakoj,obloen neto bolje obraenim raznobojnim kamenom manjih dimenzija,proaranim ponekad i opekom i sloenim u vidu raznih geometrijskih ara (slika 216,221,228.). U Engleskoj zid je esto ojaavan skeleta u obliku avova, od uspravnih i horizontalno poloenih tesanika neto jae dimenzije,to donekle podsjea na konstrukciju u Bondruku,od koje je vjerovatno i potekao (slika 226,228/1). No ni ovako ojaani zidovi nisu bili naroito solidni. To je uostalom razumljivo kad se ima na umu da su graevine obino bile manjih dimenzija,a da su uglavnom bile prekrivene ne svodovima,ve ravnom drvenom konstrukcijom. Svodovi su u poetku sasvim rijetki i nalazimo ih gotovo jedino nad kriptama i apsidama. Kasnije,krajem 8. i u toku 9. st. Sve se vie upotrebljavaju. Otuda je i sama koncepcija graevina prilino raznolika. Tako npr. U Galiji- Francuskoj baptisterijum sv.Jovana u Poatijeu podignut jo u 4. ali jako prepravljen u 7. i 8.st. ima pavougaoni popreno poloeni centralni dio,pokriven ravnom tavanicom sa 3 apside,od kojih su 2 bone bile polukrune,a jedna istona,duboka,iznutra petostrana a spolja utopljena u pravougaonu odnosnu blago trapezastu zidnu masu, Ovo maskiranje apside spolja pravougaonim zidovima javlja se i na nekim drugim spomenicima kao npr. Na bapstisterijumu u Venaskijeu u jugozap. Francuskoj iz prve etvrtine 7.st. (slika 217.),a djelimino i na neto izduenoj etverolisnoj kripti sv. Lovre u Grenoblu. S druge strane nailazimo i na omanja bazilikalna rjeenja kao to su Sv.Petar u Beu,a zatim tzv. Niska zgrada, u Bazevru iz 7. i 8. stoljea, i zasvedena kripta u ueru,podignuta oko 634.godine. Neobino je interesantna i jedna kapela u ermen de Preu,slika 218.,sa poetka 9.st. kombinovana od oblika upisanog krsta i etverolista,dok su nedavni izvedena iskopavanja pokazala da je imala ne jednu ve 3 apside sa istone strane. Interesantno je da su apside iznutra potkoviaste,to se moda duguje i utjecaju panske mozaralske arhitekture. U zap.Njemakoj na irokom podruju Rajne sauvano je nekoliko graevina iz 9. i 10. st. Meu kojima treba naroito pomenuti trikonhalnu crkvu Sv.Stefana u Verdenu iz 804.godine,od koje je ostao jedan dio osnove,zatim krunu Crkvu sv.Mihajla u Fuldi iz 820. g. (slika 219.) kod koje je samo kripta zasvedena,dok je gornji dio pokriven drvenom konstrukcijom,i najzad,kao najznaajniju graevino ovog doba-Palatinsku kapelu Karla Velikog u Ahenu iz 790.-804. (slika 220.) koju je podigao franaki protomajstor Eudes iz Meca. Raene uglavnom po tipu San Vitale ,vezujui se preko ove sa graevinama sline koncepcije,koje nalazimo jo ranije u Carigradu i na bliskom istoku,Palatinska kapela je prvi vei spomenik ovoga doba u potpunosti zasveden. Ona bi se prema tome,kao jedna od prvih mogla uvrstiti u prelazan tip iz protoromanskog u romanski arhitektonski stil. Uostalom,kasnije e u prvoj polovini 11.stoljea da bude podignut jo nekoliko crkava,gotovo identine konformacije, u Vimpfenu,Metlahu,Esenu,Otmarshajmu, i Nimvegenu. U Lombardiji,sudei po mnogobrojnim pronaenim fragmentima,vidi se da je dosta raeno,naroito u 9,st.,onda kada je poslije 2 puna stoljea trzavica i borbi izmeu lombarana i pape ova pokrajina konano pripala Franakoj dravi. No od graevina ovoga perioda malo je ta sauvano. Karakteristian je ipak baptisterijum San Sotero u Milanu iz 879.godine,po koncepciji dosta slian crkvi u ermenj de Preu, i etverokonhosni baptisterijum u Bijeli,sjeverozapadno od Milana,iz 1007.godine. Kao kombinacija protoromanskih oblika,vizantijskih upliva i novih romanskih stremljenja,pojavljuju se i crkve Sta Foska u Torelu kod Venecije,,San Lorenco u Milanu. Na Iberskom poluotoku specijalno u Kataloniji,naroito od 801.godine kad je Barselona osloboena od Arabljana,a isto tako u sjevernoj Austriji,podie se dosta velik broj graevina,na kojima se osjea jak islamski utjecaj iz Kordobe,koji se izraava u estoj upotrebi apsida i lukova kopitastoga oblika,slike 222. i 224.,kao i pojedinih dekorativnih elemenata muslimanskoh porijekla. Otuda se ova arhitektura obino naziva mozarapskom,specijalno u sjeveroistonoj paniji. est je,meutim,sluaj da su apside i spolja i iznutra pravougaone (slika 223.),ili su pak spolja pravougaone a iznutra polukrunoh ili kopitastog oblika (slika 222.). Veina crkava rjeena je u obliku malih trobrodnih bazilika,obino pokrivenih drvenom krovnom konstrukcijom,a ponekad i svodovima (slika 224.). esta je i pojava transepta,i to bilo unutarnjeg uklopljenog u irinu triju brodova,slika 222.,bilo u obliku niih isturenih krakova (slika 223.). Najzad,zna se da je u Britaniji i Irskoj u 7.st.dosta zidano i to poprilino jakim uticajem antike tradicije koju sprovodi crka na elu sa episkopom Avgustin,koji je bio poslan iz Rima da bi

uvrskio hrianstvo,to jest ojaao Papin uticaj na otoku. Krajem 7.st. osnovano je nekoliko veih manastira koje su radili majstori dovedeni iz Galije,a u 8.st podignuta je i znaajna katedrala u Jorku. U Irskoj su u 6.,7.,i 8.st. postojali brojni manastiri. Iz ovoga nam je vremena na Britanskim ostrvima malo ta ostalo,jer je mnogo porueno prilikom kasnijih invazija Danaca(slika 228),Normana u 9.st. Ostataka ima jo moda u Bretfordu,Briksfordu i Rekulveriju,te Monkvermontu. No kako je britansko ostrvo zatvorena sredina u kojoj je tradicija dosta jaka,to se graevine podizane donekle jo uvijek u preromaskom duhu javljaju i neto kasnije,jednovremeno sa romanskim,tako da ih ima ak u prvoj polovini 11.stoljea u tzv.anglosaksonskom periodu,kao to su crkve u Bartonu i Bredfordu(slika 225,226.) To su jednostavne graevine sa pravougaonim apsidama i ponekad niskim bonim vestibilima,ili niskim isturenim transeptom. Pored skeleta od vertikalno i popreno postavljenog kamena,koji omoguavaju izradu tanjih zidova,ovdje se,naroito u Irskoj pojavljuju,osim normalnih,jo i svodovi izvedeni ne sa zranim spojnicama,ve postepenim isturanje horizontalno poloenih kamenih blokova u polje, to se moe vezati za najstariju varvarsku tradiciju. Nekoliko manjih raznorodnih crkvica ovog opteg preromanskog tipa nalazimo i u srednjoj Evropi,u ekoj - Reznovice,Reporje,rotonda sv.Vita u prakom Gradu iz 10.stoljea,kombinovana sa 4 apside zatim u Maarskoj Jak i Rabasentmiklo, i Poljskoj na Vavelu. Bazilike i kule-zvonici Jo ranije u toku 9.stoljea,podignuto je nekoliko velikih manastirskih bazilika,u Ministeru Hirau,Fuldi,Loru i Hersfeldu -u Njemakoj, Sv.Rikjeu,Korbiju,Fontenelu u Galiji,i San Galu (sada u vicarskoj) u Aljate u Lombardiji,koje se nalaze ve uveliko na irokoj tromei izmeu latinske,preromanske i romanske arhitekture. Jednovremeno se pojavljaju u Raveni i Lombardiji,a zatim i u ostalim dijelovima zap.Evrope i kule-zvonici,obino odvojeni od hrama kojem pripadaju. (slika 17.). Prostorna kompozicija preromanskih graevina obino je sasvim jednostavna i mirna. Ralanjavanje je izvreno pomou apsida,polukrunih ili pravougaonih,a ponekad i pomou niskih transepta,naroito u paniji i Engleskoj (slika 225.). Ima sluajeva da se nad centralnim dijelom izdie neka vrsta krune ili kvadratne kule,kao u Fuldi i ermenj de Preu (slika 218. i 219.) dok su zasvedene kupole daleko rjee,Palatinska kapela u Ahenu (slika 220.),baptisterijum u Bijeli u Milanu. Fasade su takoer sasvim mirne. Rijetko kad i to u poznije doba ralanjene su stubovima,pilastirima i arkadama (slika 221.225.,226.),u Lombardiji se uostalom pojavljuju frizovi slijepih arkadica,kao npr.na baptisterijumu u Bijeli. Efekti se meutim daleko ee postiu polihromnim materijalom koji se koristi sa velikom vjetinom (slika 216.,221.,228.). Ralanjivanje zidova stubovima i arkadama daleko je ivlje u unutranjosti graevina,naroito u Galiji (slika 217. i 227.). Portali su dosta jednostavni. esto su rpavougaoni sa horizontalnim nadvratnikom,ija je gornja ivica ponekad u sredini prelomljena i blago zakoena prema krajevima,tako da obrazuje neku vrstu frontona, Ima sluajeva da je iznad horizontalnog nadvratnika izraen i olakavajui luk,a deava se i da je sam otvor pokukruno zavren. Prozoni imaju obino samo jedan otvor,ali ima i bifora pa i trifora. Oni su ili luno,katkada i trolisno zavreni,s tim da je luk ponekad usjeen u jedan jedini blok kamena,slika 228./3,ili im je otvor obezbjeen s gornje strane dvjema koso poloenim ploama (slika 228./4),ili je najzad izvrena kombinacija ta 2 naina (slika 228./6). Otvori su pregraeni obino tranzenama raznolikoga oblika,esto izraenih u vidu prepleta. Profilacija je u veini sluajeva dosta mrava, i oslanja se uglavnom na antiku (slika 219. i 220.). Plastinu dekoraciju nalazimo na kapitelima,portalima,ciborijumima i parapetnim ploama. Sami kapiteli deriviraju takoer od antikih,ali su veoma slobodno interpretirani tako da ponekad dobijaju oblike koji vrlo malo lie na one od kojih su potekli (slika 219. i 229.), a ponekad se svode i na najosnovnije plastine forme (slika 219.). Iznad kapitela se esto pojavljuje i impost (slika 229./1) koji moe biti i veoma naglaen,naroito kada kapitel neke manje kolonete u prozoru treba da primi luk vee irine (slika 219.). Sami stubovi ponekad mogu biti i tordirani (slika 229./6). Kapiteli su inae obino pokriveni akantusovim liem,sasvim degenerisanog oblika,ponekad i listovima sa kakve domae biljke (slika 229./4),a u izvjesnim sluajevima i geometrijskim figurama i ivotinjama (slika 229./6). Na nadvratnicima a katkad i na dovratnicima i arhivoltama,pogotovo na ciborijumima,oltarima i parapetnim ploama,vidimo dekoraciju koja je neobino karakteristina za ovo doba. Kako je prvi

put pronaena u Lombardiji,prozvana je lombardskom,ali je stvarno ima pomalo u cijeloj zap.Evropi. Sasvim je plitka i sastoji se iz rpepleta trolane trake,najraznovrsnijeg oblika (slika 230.). Osim prepleta,nailazimo i na vrijee i lozice,ponekad izmijeane sa predstavama raznih stilizovanih ivotinja,naroito ptica, ovjeja figura je vrlo rijetka,ponekad se nalazi ali je ematizovana. Porijeklo ove dekoracije je istonjako,ali je sva vjerpvatnoa da je do zap. Evrope doprla i preko germanskih i slavenskih plemena koja su ovu vrstu ornamentike gajila i ranije na drvetu i metalu. U unutranjosti graevina bilo je,u najbogatijim-mozaika,u manje bogatim-fresaka,ali nam je stvarno iz ovog doba vrlo malo sauvano. Interesantno je da se i u ovom slikarstvu,znamo to po tekstovima,osim kompozicija religiozne,pojavljuju i scene historijske sadrine.Tako je u 7.st.kraljica Teodelinda dala da se izrade u palati Monca u Lombardiji scene koje su predstavljale pobjede Langobarda,dok su u 9.st.u dvorcu u Ingelhajmu bile naslikane kompozicije sa motivima iz antike historije,u kojima su se isto tako veliali i podvizi Karla Martela i Karla Velikog,kao i njegovo krunisanje u Rimu. Oigledno je da je kroz ovakvo slikarstvo i dinastija eljela da afirmira svoj znaaj. Civilna i vojna arhitektura Malo nam je ega iz ovog doba ostalo,osim graevina religioznog karaktera. Zgrade u kojima su ivjeli seljaci i zanatlije bile su od drveta,a sastojale su se iz jedne kvadratne odaje s dvoritem u sredini,i otvorenim trijemom sa eone strane. O njima dobijamo priblinu predstavu po pogrebnim urnama jo ranijeg,germanskog porijekla,zatim po crteima na raznim predmetima (slika 231.) kao i po daleko mlaim graevinama na koje nailazimo u vicarskoj ili Norvekoj. Kod ovih posljednjih,pored tipa normalne brvnare,nailazimo esto i na tipove sa vertikalno uspravljenim gredama,ukljetenim izmeu gornjg i donjeg horizontalnog rama (slika 232.). Ove su kue pored toga jo ponekad i izdignute na koevima,te podsjeaju na pelafitne zgrade,zgrade na sojenicama,sa jezerskih ili movarnih terena (slika 232.). to se veih dvorskih graevina tie,i tu jedva da je ostalo ita. U prvo vrijeme vladari i vlastela,da bi lake pribirali prinose sa svojih feuda,bili su mnogo u pokretu,tako da nisu imali stalno prebivalite. Njihovi stanovi bili su otud uglavnom od drveta ili bondruka. Oni poinju podizati graevine veih dimenzija tek krajem 8. i u 9.stoljeu,no i od ovih nam nita nije ostalo. Iz pojedinih opisa i rijetkih ostataka,da se ipak rekonstruisati njihova opta konformacija,koja je bila zatvorenog tipa (slika 233.),a kod koje su se pojedine graevine,esto bez nekog odreenog sistema nadovezivale jedna na drugu. Neobino je interesantan jedan sauvani plan iz 9.stoljea,na kome su,kraj crkve,predstavljena i manastirska postrojenja manastira San Gala u vicarskoj. Iako zbijene jedna uz drugu,ove graevine pokazuju ipak izvjesnu sistematinost u meusobnom povezivanju. Utvrenja,koja su se sastojala od jedne vee kvadratne kule,-donona,u kojoj se i stanovalo,a koja je bila jo opasana bedemima od zemlje,sa palisadama od drveta,gradila su se uglavnom od brvana. Tek kasnije,po ovom istom tipu grade se i tvrave od kamena,meu kojima je najstarija Langiz u Francuskoj iz 994.-995.godine,no one ve pripadaju romanskoj arhitekturi. Jo mnogo ranije pojavljuje se u Irskoj i u Britaniji mnoge okrugle i vitke kule raene od neotesanog kamena od mnogo maltera,od kojih je najpoznatija ona u Breinu u kotskoj. Preromanska arhitektura,koja je ponikla iz simbioze antike tradicije i varvarskih arhitektonskih koncepcija,uz izvjesne uticaje istoka i vizantije,uslovljena je tako ivotom i kulturom ranog zapadnoevropskog feudalizma,a pod novim uslovima skokovito e prerasti u romanski arhitektonski stil.

PREROMANSKA ARHITEKTURA NA NAEM PRIMORJUPo svome dolasku na Balkanski poluotok, u toku VI i VII stoljea,Slaveni nastanie i njegovu zapadnu polovinu, a spustie se i na samo Jadransko Primorje.Postepenim grupisanjem i konsolidacijom plemena , i njihovim ukrtanjem sa domorodnim stanovnitvom, obrazovae se, kako na Primorju, tako i u dubljoj pozadini, sjeverozapadno od Cetine Hrvati, a jugozapadno od ove, od Neretljana, Zahumljana, Travunjana(Trebinjaca) i Dukljana (Zeana), kao i plemena u njihovom zaleu, Srbi. Hrvatska kao samostalna objedinjena drava pojavljuje se meutim, krajem VIII stoljea, manje-vie jednovremeno sa obrazovanjem najstarije srpske drave, Rake, u unutranjosti Balkana. Kasnije, u toku XI stoljea, dolo je do ujedinjenja manjih jugoistonih srpskih dravica, Zahumlja, Travunije i Zete sa njihovim zaleem, u iru dravnu zajednicu, - Zetu. No i pored ovog ujedinjavanja slavenski plemenski drutveni sistem jo se dosta dugo odrao u ivotu i pored ve jasno naglaenih tenji ka prelasku u feudalizam. Hrianstvo meu primorskim Slavenima poe da se rasprostire u irim razmjerama poetkom i u toku IX stoljea, i to od strane franakih, latinskih propovjednika, prvenstveno meu plemenskim poglavicama, kojima je godilo da se na taj nain priblie monoj zapadnoj crkvi i da od nje dobiju podrku za odravanje sopstvenog poloaja. Meutim na Primorju i u njegovom neposrednom zaleu postajao je tada ve, ili je bio u toku formiranja i izvjestan broj gradova, politiki zavisnih od Vizantije, - u kojima je postepeno, liena svoje ekonomske podloge, izumirala antika, latinskovizantiska kultura. Suprotne interese izmeu papske kurije i carigradske patrijarije Hrvati iskoristie, te u posljednjoj etvrtini IX stoljea izvojevae pravo na upotrebu svoga jezika i svoje azbuke, glagoljice, u crkvenoj slubi, pravo koje i pored energinog opiranja Grgura Ninskog bar formalno izgubie na splitskim saborima 925 i konano 928 godine. Na Junom Primorju, za koje ima manje historijskih podataka, odnosi su se izgleda razvijali paralelno onima u Hrvatskoj, a rimska crkva, osnivanjem Barske arhiepiskopije, ovim krajevima konano preovlada 1067., mada su sami gradovi u politikom pogledu i nadalje ostali vizantinski, dok nisu, krajem XII stoljea, preli u srpske ruke, sa izuzetkom Bara koji je uklopljen u Zetu jo sredinom XI stoljea. Veoma je interesantna i puna problema arhitektura koja se u ovo doba, to jest u toku IX, a naroito u X i XI stoljeu, na Jadranskom Primorju javlja i to kako po gradovima, tako i van ovih, (slika214). Ona ima iste osobine,kako na hrvatskom,tako i na srpskom podruju,pa i kod ostataka starosjedilaca po gradovima. Sasvim prirodno,jer su uslovi pod kojima se razvijala bili istovjetni za cijelu ovu oblast. Otuda starohrvatska arhitektura na sjeverozapadnom primorju i najstarija srpska na jugozapadnom,i ako meu njima ima izvjesnih malih razlika,pripadaju u sutini jednom jedinstvenom arhitektonskom shvatanju. Dok od profane arhitekture nalazimo vrlo malo ostataka,religiozne graevine zastupljene su u daleko veoj mjeri. To su obino male crkvice,zidane od manjeg komada lomljenog ili pritesanog kamena,vrlo slobodno i ivo rijeene,kako u pogledu na prostornu kompoziciju,tako i u odnosu na osnovu. Ono to je vrlo vano,to je da su gotovo sve zasvedene i to raznovrsnim svodovima. Izuzeci su vrlo rijetki. Tako na primjer,kod krune crkve Sv,Donata u Zadru,podignute poetkom 9.st.,zasvedeni su samo prizemlje prstenastog broda i trojne oltarske apside,dok je iznad tribina,a izgleda i iznad krunog centralnog dijela,bila izgraena drvena krovna konstrukcija. Sve ove graevine obino se jako razliku meu sobom,a ima i takvih kod kojih je cio sklop relativno prilino razuen. U tom pogledu neobino je znaajna crkva Sv.Krsta u Ninu,hrvatskom biskupskom sjeditu,koja je rijeena u obliku slobodnoga krsta,no tako da joj je kupola poduhvaena u uglovima trompama,a sa sve etiri strane poluobliastim svodovima koji se zavravaju polukalotama,od kojih su 3 izraene iznad pravougaonih krakova krsta tako da su i same i uglovima morale biti prihvaene trompama,dok je centralna apsida spolja utopljena u pravougaonu zidnu masu,slika 234. Rjeenje je oigledno istonjakoga porijekla. Dovoljno je da se podsjetimo na slina rjeenja oltarskih prostora nekih od hramova u koptskoj arhitekturi,kod kojih takoer nailazimo na polukalote poduhvaene trompama nad pravougaonim osnovama. Slinu konstrukciju nalazimo jo

i ranije,u Mezopotamiji,na palati i Sarvistanu. Dvije druge crkvice,sv.Nikole kod Nina,i svetog Krevana na Krku,meusobno veoma sline,rijeene su u obliku istog trikonhosa,iji je centralni dio zasveden kalotom,ojaanom dijagonalno poloenim tekim pravougaonim rebrima,dok su im apside,neposredno priljubljene uz potkupolni prostor i spolja polukrune,upravo kopitaste. Jedna crkvica gotovo identinog oblika u osnovi postoji u gradu Drivastu,kod Skadra pod tvravom. Prelazimo tako na centralni tip crkve,ija je kupola poduhvaena sa vie polukalota nad polukrunim konhama,kao to je estolisna crkva sv.Trojice u Poljudu kraj Splita (slika 236.),vjerovatno iz 9.stoljea,ili osmolisni hram,iji se ostaci nalaze kod sela Olja,nedaleko od Stona (slika 237.). Slinome tipu pripada,donekle bar, i mala crkvica sv.Trojice u Rovinju,ija je polukalota iznutra poduhvaena sa 8 nepravilnih,nejednako razvijenih nita,dok je cijela graevina spolja sedmostrana. Trikonhos kombinovan sa izduenim brodom,u ijoj se unutranjosti nalaze jako istureni pilastri,koji uokvirivaju bone konhe- a izgleda da su nosili i kupolu,skraujui tako njezin raspon-,vidimo na crkvi Bogorodice Kranjske,ije se ruevine nalaze nad Skadarskim jezerom kod Ostrosa. Drugi primjer izduenog trikonhosa,ije su apside spolja utopljene u trapezastu masu,ali iji brod,izuzetno,izgleda nije bio zasveden,ve pokriven drvenom krovnom konstrukcijom,nalazimo na ruevinama crkve sv.Pavla kod sela ieva,nedaleko od Trebinja.Postoji takoer i vei broj manjih,jednobrodnih crkava,opteg sredozemnog tipa,od sasvim jednostavih,kao to je crkva sv.Petra u Riinicama,do zasvedenih poluobliastim svodom,esto poduhvaenih poprenim ojaavajuim,a sastrane bonim prislonjenim lukovima,kakve su recimo, kapele A u kompleksu manastira Bogorodice Rtake kod Bara i jedna kapela na ostrvu Mrkanu,kod Korule,-obe sa kriptama. Ponekad se izmeu pilastera koji ove lukove nose nalaze polukrune nie,dok je apsida spolja utopljena u pravougaonu zidnu masu (slike 238 i 239.). Na junom,Zetskom primorju,ovaj se tip vjerovatno pod istonjako vizantijskim uticajem,obogauje i niskom kupolom koju nose pantantifi,a esto i trompe,dok je spolja maskirana kubinom masom. Ovoj grupi spomenika pripadaju crkvice Sv.Mihajla u Stonu (slika 241),sv.Mihajla u Paklenom na ipanu,sv,Ivana na Lopudu,sv.Antona na Koloepu,kao i sv.Nikole u Prikom u Dubrovniku. Neto sjeverozapadnije,istome tipu pripada jo i crkva sv.petra u Prikom kod Omia,ija je kupola sa strane poduhvaena sa po 3 prislonjena luka (slika 240.). Na crkvici C,u kompleksu manastira Bogorodice Rtake kod Baraizgleda da je kupola bila i ak neto veeg raspona,tako da je graevina podsjeala na kasniju crkvu sv.Luke u Kotoru. Ima graevina ovog oblika kod kojih se uz jednobrodni hram pojavljuje sa zapadne strane i jedna relativno visoka kula,kao na crkvi sv.Spasa,na vrelu Cetine,moda iz 11. stoljea,-ili kasnije prezidana vjerovatno u 12. ili 13. stoljeu,uz crkvu sv.Bogorodice kod Stona. Nailazimo zatim na dvobrodnu crkvu sv.Petra u Zadru,zasvedenu jako nadvienim krstastim svodovima,iste visine,sa dvjema pravougaonim apsidama,povezanim istim eonim ravnim zidom. Ostaci jedne crkvice u obliku slobodnog krsta,sa predvorjem i vjerovatno kriptom,po svoj prilici iz ovog doba,otkopani su u Duklji kod Titograda. Ostalo nam je i nekoliko manjih trobrodnih bazilika,iji su traveji takoer zasvedeni krstastim svodovima,dok su im apside spolja zaravnjene,kao kod sv.Nedjelje u Zadru,ili utopljene u pravougaonu zidnu masu,kao kod sv,Barbare u Trogiru,i sv.Marije na otoku kod Solina. Jedna od trobrodnih bazilika,kombinovana sa upisanim krstom,od koje su nam ostali samo arhitektonski snimci,poto je 1877.g.izgorjela,crkva sv.Eufimije u Splitu,podignuta pred 1069.godinu,imala je i ovoidnu kupolu nad presjekom transepta i glavnog broda,kao i tri polukrune apside na istonoj strani. Jedna manja trobrodna bazilika iz ovog doba identifikovana je nedavno u Martiniima kod Spua,sjeverozapadno od Titograda. Istonjakim rjeenjem jo je blia crkva sv.Mikule u Splitu,iz 1069.godine,kod koje je upisani krst neto jae istaknut,ali su zato traveji u uglovima zasvedeni nekom vrstom prignjeenih polukalota na trompama. Ovakvu kontrukciju nalazimo i na crkvi sv.Lovre u Zadru,i to na svim trima bonim travejima,te je i kupola koja je izgleda postojala,njima sa strane,bila poduhvaena tako da transepta uope nije bilo. Interesantna je i jedna crkva iji su temelju iskopani u Gradini kraj Solina,kraj koje je centralnu kupolu nosilo 7 stupova razmjetenih po uglovima oktagona koji je spolja obuhvaen pravougaonikom; u ugaonim prostorijama izmeu oktagona i spoljnih zidova,nalazio se jo po jedan stub;u apsidi,spolja segmentastoj,iznutra polukrunoj,nalazi se jo i pet polukrunih nia kakvim ima i na unutranjim stranama sjevernog i junog zida. Najzad,veoma su interesanstne osnove dviju nedavno otkopanih krstoobraznih graevina u Boki,jedne,crkve sv.Petra u Dubrovnika,i druge,sv.Tome u Prnju. Osim ovih zasvedenih graevina,na naem primorju nailazimo i na ostatke nekolikih veih bazilika,pokrivenih

drvenom krovnom konstrukcijom,raenih uglavnom pod benediktanskim utjecajem. No one su neto kasnije i pripadaju svakako uglavnom drugoj polovini 11. odnosno 12.stoljea, te ine prijelaz izmeu latinske,preromanske i romanske arhitekture. Da pomenemo ovdje crkvu Sergija i Vakha na Bojani,koja se u pisanim dokumentima navodi kao grobnica zetskih vladara 11.i 12. stoljea,ali koja je poetkom 14.st,jako rekonstruirana,zatim bazilika sv.Arhanela na Prevlaci u Boki,i sv.Petra kod ieva blizu Trebinja,onda jednu baziliku otkopanu u biskupiji,juno od Knina,i na Stupovima,nedaleko odavde. Dok je prva u ruevinama,koje Bojana svake godine sve vie i vie unitava,od ostalih su ouvani samo temelji. Neto su se bolje odrale bazilike sv. Petra u Supetarskoj Dragi,na Rabu,sa poetka druge polovine 11.st.,kao i bazilika svetog Jovana Krstitelja u Rabu,koja je sada upola u ruevinama,a koja potie iz istog vremena. Interesantno je da se kod posljednje pojavljuje ak i neka vrsta deambulatorijuma. Svakako najznaajnija je bila bazilika sv.Mojsija,u Solinskom polju,iji su temelji otkopani 1931.godine. Njezina centralna oltarska apsida bila je iznutra pravougaona,i zajedno sa dvjema bonim spolja maskirana istim,ravnim proelnim zidom; nad jugozapadnim uglom priprate,koja je bila dua od same crkve,postojala je i jedna kulazvonik (slika 242.). Prostorna kompozicija ovih graevina katkad je sasvim skromna,a katkad i razuenija, Ve po dimenzijama one su obino male, a razuenost im se svodi na ispade apsida, pravougaonih (slika 241.) ili polukrunih (slika 236.) ili kombinovanih (slika 235.),zatim ponekad na transepte (slika 235.) a katkad i na kupole koje su sem normalno razvijenijih(slika 235.) esto kubino rijeene,bez jaeg naglaavanja njihove visine (240.). Fasade su takoer dosta jednostavne i oivljene pilastrima (slika 240.),koji su esto dekorativnog karaktera,jer obino nemaju veze sa unutranjim sklopom graevine (slika 238.). Plitke nie pojavljuju se ponekad i na samim kupolama,kao npr.na crkvi sv.Petra u Prikom kod Omia (slika 240.) ili na crkvi sv.Jovana na Lopudu. Ima sluajeva kada su arkadice na fasadama naizmjenino poduhvaene pilastirma i konzolicama,kao na sv.Petru u Prikom (slika 240.). Deava se najzad da su umjesto normalnih pravougaonih plitkih pilastera izgraeni polukruni priljubljeni stubovi,kao na crkvi svetog spasa na vrelu Cetine i stonoj crkvi u Biogradu. Od portala i prozora iz ovog nam je doba malo ouvano. Tako je nadvratnik portala crkve sv,Krsta u Ninu horizontalan i zajedno sa svojim zakoenim vijencem reljefno obraen,dok se iznad jednostavnog ravnog nadvratnika sporednih vrata sv.Donata u Zadru nalazi plastino obraena arhivolta,koja uokviruje plitko prazno polukruno polje timpana. Neto je pozniji,i potie iz 2.polovine 11.stoljea,i okvir junog portala na crkvi sv.Lovre u Zadru,sa nadvratnikom ija je gornja strana blago koso zajeena u obliku niskog frontona,te dobija oblik kakav smo vidjeli i na drugim preromanskim spomenicima zap.Evrope. Apsidalni prozor,rekonstruisan od starih fragmenata,na crkvi sv.Mihajla u Stonu,takoer je uokviren pravougaonim okvirom,na ijoj su povrini izraeni reljefi (slika 241.). Ova plitka reljefna dekoracija,koju,osim na okvirima portala i prozora,nalazimo i na dosta rijetkim kapitelima,zatim na parapetnim ploama (slika 243.),kao i na ploama koje sainjavaju baldahine ciborijuma (slika 244.), veoma je meutim karakteristina,naroito po trolanim prepletima koji dosta gusto prekrivaju obraenu povrinu,mijeajui se ponekad i sa biljnim motivima,vreama i cvjetovima,a katkada i sa predstavama stilizovanih ivotinja,naroito ptica. Na frontonima ciboriuma nailazimo esto jo i na ve poznate ornamente u obliku spiralnih puzavica,kuka kakve emo u razrijeenom obliku puzavica sresti kasnije u gotici. Ploa i fragmenata sa ovakvom dekoracijom nalazimo na cijelom naem primorju,od Boke,pa i juno od ove,preko Splita i Nina,sve do Istre,do Pule,Rovinja,Porea i Pirana. Jedna od najinteresantnijih i najznaajnijih meu njima je ploa koja se sada nalazi u splitskoj krstionici,a na kojoj je isklesan neki vladar na prijestolju s krunom slinoj franakoj,i krstom koji dri u drsnoj ruci;kraj njega stoji i jedno lice sa rukama na grudima,dok je druga linost pala u stavu oboavanja (slika 245.). Pretpostavlja se da je to jedan od hrvatskih vladara iz 11.stoljea. ono to je vano,to je jasno ispoljena tendencija da se kroz ovu scenu fiksira gospodarski odnos vladara te njegovo saveznitvo s crkvom. Drugi jedan vladarki lik,zetskog kralja Mihajla,1077.-1081. sa modelom u ruci i krunom gotovo identinoj onoj iz Splita,nalazimo naslikan na freskama u crkvi sv.Mihajla u Stonu,na freskama koje predstavljaju rijedak sauvani primjerak zidnog slikarstva na primorju,iz posljednje etvrtine 11.stoljea (slika 246.).Latinski natpisi, nonja vladara,i strogi i suhi stil fresaka upuuju nas na zapadnjake uzore.Problem porijekla ove arhitekture esto je bio pretresan, ona je as vezivana za uticaje Italije,as za uticaje Vizantije,zatim istoka,onda za mjesnu antiku tradiciju,a pridavano joj je i isto slavensko porijeklo. Bit e da u svemu ovome ima pomalo istine,i da je ona u stvari sinteza raznih,esto i sasvim oprenih komponenata koje su nai primorski majstori sloili u jednistvenu cjelinu. U svojoj ukupnosti,pak,

ova se arhitektura,sa svojom bogatom plitkoreljefnom dekoracijom,ukljuuje u opi zapadnoevropski i sredozemni preromanski arhitektonski okvir,u koji unosi i neto svjeih i originalnih elemenata.

ZAPADNJAKA ARHITEKTURA U DOBA ZRELOG FEUDALIZMA ROMANSKA ARHITEKTURARomanska arhitektura,naglo i skokovito pod novim historijskim uslovima raa se krajem 10. stoljea i u toku prve polovine 11. iz njedara protoromanskog graditeljstva. Pod kojim i kakvim novim uslovima? Feudalni drutveni sistem koji je doao do svoje zrelosti,ostao je i nadalje glavnim okvirom u kome se kreu sva zbivanja,no u njegovom organizmu javljaju se,upravo zaotravaju,iznesene suprotnosti koje mu mijenjaju dotadanju strukturu. Dok je na istoku specijalno u Vizantiji sva vlast bila koncentrisana u rukama dvora,koji je crkva uglavnom stalno pomagala u odravanju postojeih drutvenih odnosa,dotle se na zapadu vodila,sa promjenjivom sreom,duga borba o ekonomsku i politiku prevlast izmeu papse kurije i raznih zapadnoevropskih vladara. Ova se borba naroito zaotrila u 10. stoljeu,a specijalno poslije 962,godine,kada je ponovo obnovljeno zap.rimsko carstvo,nazvano Sacrum Imperium. Formalno,ona se vodila po pitanju investiture,to jest po pitanju ko je vlastan da postavlja episkope,,papa ili vladar. No ovo pitanje nije bilo samo formalne prirode, ve je imalo i svoj ozbiljan ekonomski i politiki znaaj. Episkopi nisu bili samo crkvena lica,ve su raspolagali kao pravi feudalni gospodari i velikim teritorijama. Pored toga,oni su ulazili u razne dvorske savjete,i na taj nain imali mogunosti da utiu i na dravne poslove,pa ak i na izbor samog njemakog vladara,poto je kraljevsko zvanje poslije 911.godine,tj poslije smrti posljednjeg karolinkog vladara,a usljed suprotnih interesa visokog plemstva,postalo izborno. S druge strane,oni su odgovarali za svoj rad papi ili vladaru,prema tome ko ih je postavio,te su tako ovi preko njih mogli provoditi svoju volju. Najzad je dobar dio doprinosa s njihovih feuda odlazio kuriji,odnosno dvoru,tj.centru od kojeg su zavisili,.U toj borbi,koja se povremeno zaotravala,Vatikan je esto odnosio prevagu. To je dolazilo otuda to je crkvi uspjelo da ojaa,uvrsti i ojaa redove svojih pobornika svrstanih u monake redove. U tom pogledu je veliku ulogu odigrao Klinezijanski monaki red osnovan 909. a reformisan 930. godine sa zadatkom da brani i podie papin ugled i autoritet. Ovaj se red vrlo brzo umnoio i rasprostrao po itavoj Evropi,nosei sa sobom borbenost i upornost. U ovom pogledu dosta su znaajnu ulogu odigrali i Templari,vojni monaki red osnovan poslije prvog krianskog rada,1119.godine. S obzirom na to da su esto putovali na istok,oni su i nehotice a ponekad i potpuno svjesno prenosili otuda izvjesne elemente meu kojima se izdvaja oblik krunih hramova,koncipiran prema Hramu vaskrsenja u Jeruzalemu. Jedno od vanih sredstava kojim su se ovi redovi sluili jeste i podizanje velikih manastira. Drugo sredstvo,koje takoer nisu isputali iz ruku,je zastraivanje lakovjernog svijeta,koji je neupuen i nemoan da sazna pravu istinu o prirodi i ovjeku,vjerovao u sve to od crkve dolazi. Pri tome je Apokalipsa, mistian i fantastian spis orjentalnog porijekla odigrao znaajnu ulogu. Po njoj strani sud oekivan je 1000.godine,a kad se nije desio,pomjeren je prvo u 1080.,a zatim odloen za kasnije. Prema tekstu apokalipse,na stranome sudu proi e dobro samo oni koji imaju na sebi peat boji. Taj peat utiskivali su im na elo aneli,koji prema raznim savremenim komentarima Apokalipse nisu bili niko drugi nego svetenici.Stavljeno je vjernicima tako na znanje da e na stranome sudu dobro proi samo oni koji se u svemu pokoravaju crkvi,tj. oni koji bez roptanja prihvataju feudalni poredak i religiozni moral. Kao druga znaajna pojava koju susreemo u ovo doga je postepeno formiranje veih naselja,tj.obrazovanje novih gradova. Vidjeli smo ve ranije da je upadom varvara u zapadno rimsko carstvo trgovina bila paralizirana,a razmjena dobara svela se na uzani okvir feuda. Jaanjem zanatske proizvodnje intenzivira se razmjena zanatskih proizvoda i obrnutotako da se jo u zrelo preromansko doba javljaju trgovi prvenstveno sa raskrsnicama velikih saobraajnih puteva,na mjestima na kojima su esto ve ranije bili manastiri ili tvrave na kojima se povremeno u poetku jednom ili dvaput godinje,o monastirskim slavama,ili na neki drugi odreeni dan,odravaju sajmovi,panauri. Zanatlije,koje su svoje proizvode na ove sajmove donosili ponekad i iz velike daljine,sada postepeno poinju da se nastanjuju kraj ovih trgova, naroito ako se ovi nalaze na zgodnom,prolaznom mjestu. Pojedinano,u drutvenom

pogledu,zanatlije jo uvijek ne znae mnogo,ali njihov znaaj raste kada se povezuju u esnafe,a predstavlja pravu snagu kada se esnafi ujedinjuju u gradske optine komune. Obrazuju se tako postepeno nove varoi,na koje krajem 10. i poetkom 11.stoljea ve nailazimo u sjevernoj Italiji,a neto malo kasnije u Njemakoj i Francuskoj. Neki od ovih gradova,specijalno u Lombardiji,upliu se ak u borbu izmeu vladara i pape a bore se ak i protiv svojih episkopa feudalaca,te kao nagradu,odnosno pomo u toj borbi dobijaju od vladara,sredinom 11.stoljea,razne povlastice;no oni su zasad jo uvijek slabi da bi mogli ozbiljnije utjecati na kulturnu i umjetniku nadgradnju ovog doba,koja ostaje i nadalje gotovo u potpunosti koncentrisana u rukama crkve. S druge strane ve samo njihovo postojanje, injenica da u njima ive ljudi koji se poinju oslobaati feudalnih obaveza,stavlja pred crkvu potrebu da direktno utie na njihova shvatanja i na taj nain jo u samom zaetku otupi njihovu borbu za samostalnost. Ma kako se i ma gdje se meutim ovi gradovi formirali,kraj njih se neposredno i gotovo istovremeno pojavljuju 2 tvrave-zamak feudalaca,koji eli odavde da kontrolie naselje i da ga pod vidom zatite od spoljnog neprijatelja,po mogunosti to vie ekonomski iskoristi,te kao druga-crkva,i to kao tvrava iz koje su se monaki redovi,na svoj nain, borili za stalno poboljavanje svog poloaja,kako prema stanovnicima grada,tako i prema feudalcu. Zamak i manastir kraj novih gradova bila su 2 simbola,dvije stvarnosti ovoga doba. Postojao je i 3. simbol,i trea,jo okrutnija realnist ; to su bila vjeala. Vjeala kao znak i izraz punoga prava na ivot i smrt koji su feudalci bili oni laici ili crkveni velikodostojnici,imali nad irokim masama,vjeala koja su ponekad izgraivana kao prave monumentalne tvorbe (slika 248.). To je bio okvir u kojem se romanska arhitektura koja traje kako na kome mjestu,od kraja 10.,upravo od prve polovine 11.,do kraja 12.,odnosno u nekim krajevima do pretkraj 13. stoljea razvijala,ostavljajui za sobom djela nesumnjivo znaajne vrijednosti. VJERSKA ARHITEKTURA Rekli smo ve da su razni kaluerski redovi,naroito benediktinci,klinezijanci i circestinci,krajem 10. i tokom 11.stoljea intenzivirali podizanje manastirskih crkava. No njihovo graenje naroito je ivo pred kraj 11. i u toku 12. stoljea. Niu tada mnogobrojni manastiri koji osim velike crkvene graevine obuhvataju i niz zgrada drugog karaktera,stambenog i privrednog. U samom manastiru,redovno se pojavljuje klauster,obino u obliku kvadratnog dvorita,opervaenog trijemovima na stubovima (slika 281.). u njima se nalazi i bunar ili cisterna. Ovo je,znamo to od ranije,bio jedan od naina da se voda,tako dragocjena,naroito u vrijeme opsada,stavi u zatitu same crkve. Jo kada je bilo rijei o predromanskoj arhitekturi vidjeli smo da se po manastriskim crkvama uvane relikvije koje su,iako sumnjivog porijekla,za manastir znaile prihod,a esto mnogo doprinosile i podizanju nejgovog politikog prestia. Vidjeli smo da su i crkve u kojima se ove relikvije bile uvane,bile u velikoj veini sluajeva pokrivene drvenom krovnom konstrukcijom,to znai da su bile stalno izloene poaru. Desilo se tako da su mnoge od njih izgorjele,naroito u toku 9. i 10. stoljea, u vrijeme zaotrenih feudalnih borbi i estih normalnskih invazija. Pojavila se otuda potreba da se za manastir ove relikvije to bolje obezbijede i sauvaju. Poee otuda u toku 11.stoljea sve vie i vie da se podiu crkve od trajnijeg materijala,veinom od kamena. to je jo vanije,drvena krovna konstrukcija sve ee se izoluje od unutranje graevine nesagorivom konstrukcijom,svodovima,kojima je ponekad i u potpunosti zamijenjena. S druge strane bogatstvo manastira,kao i sve sigurnija graevinska tehnika omoguuju da se poveaju dimenzije ovih hramova,i da se kamen od kojeg su graene preciznije obradi,to je sve u krajnjoj liniji imalo da poslui podizanju prestia crkve. Svodova je,vidjeli smo,bilo,istina rjee,i ranije,u preromansko doba,no oni se sada u tolikoj mjesri upotrebljavaju da poinju odreivati i cjelokupni sklop graevine. Njima se one u potpunosti pokrivaju,i samo u nekim kolama,Rajnskoj,Normanskoj,a ponekad i drugim,-srednji brod ostaje pokriven drvenom krovnom konstrukcijom. U razliitim romanskim arhitektonskim kolama nailazimo i na upotrebu razliitih svoda,no meu njima najee sa poluobliastim,podunim,prelomljenim i krstastim (slika 249.,250.),a takoer i sa kupolama poduhvaenim kako kad,trompama (slika 251.),pandantifima (slika 273.),a esto i itavim nizom stepenasto izbaenih bonih prislonjenih lukova,da bi se raspon skratio,a kupola podigla na veu visini (slika 251.). Za romansku arhitekturu krstasti svod je naroito karakteristian. Ponekad je formiran od dviju horizontalnih oblica kod kojih je sredino tjeme na istoj visini na kojoj i na mjestima na kojima se prislanjaju uz zidove,ili uz razdione prihvatne lukove (slika 249/1). U tom sluaju kosi potisci prenose se preko dijagonalnih ukrsnih sastavaka,na leitima u uglovima,dok bonih potisaka po duini bonih strana svoda nema. No

kako u tom sluaju dijagonalni ukrsni sastavci imaju oblik ne polukruga,ve prignjeene elipse, sa rasponom ravnim dijagonali,a visinom ravnom polovini strane,to su isuvie jako optereeni,te se deava da se u njima jave pukotine, odnosno da se ak i cio svod srui. Da bi se to izbjeglo,ubrzo se rade svodovi kod kojih se dijagonalni ukrsni sastavci rade po liniji,ne vie elipse, ve polukruga,tako da dobijamo nadviene svodove,tj. takve kod kojih je sredinje tjeme vie od tjemena bonih prislonjenih polukruga; svod je tako formiran od dviju ukrtenih poluoblica,koje vie nisu horizontalne,ve se blago i luno povijaju po svojoj osovini (slika 249/2). Dijagonalni sastavci su sada pravilnije optereeni,ali se zato pojavljuju boni potisci po cijeloj duini svake od 4 strane svoda. Da bi se pak dijagonalni sastavci potpuno osigurali,u nekim od arhitektonsko romanskih kola.u Lombardiji,junoj i sjevernoj Francuskoj i Engleskoj,primjenjuju se od 11.st. i rebra,tj. dijagonalno postavljeni luci,relativno jo dosta glomazni,obino pravougaonog ili polukrunog presjeka,na koje sada nalijeu obe ukrtene oblice(slike 265. i 266.). Mada se,kao to vidimo,u upotrebi pojavljuju svodovi razne vrste,oni svi imaju zajedniku osobinu,javlja se kod njih dosta jak kontinualan boni potisak,koji tei da odgura upolje zidove na kojima sami svodovi lee. Pariranje i neutralisanje ovih bonih potisaka postie se na razne naine. Zidovi prvo postaju daleko snaniji i puniji,a pored toga optereuju se i mrtvim teretima,u obliku nadzidaka iznad leita svodova,nadzidaka ije optereenje ima za cilj da sa bonim potiscima oblikuje rezultantu,koja nee izlaziti iznad jezgra zida. S mjesta na mjesto,tamo gdje se boni potisci jae koncentriu,tj. obino prema lukovima,koji ih napadaju s unutranje strane,oni su spolja ponekad ojaani pilastrima,ili neto jae izbaenim potpornim zidovima-kontraforima (slika 253.,275.); otvori u njima,naroito prozori dobijaju manje dimenzije,da se zidovi ne bi slabili;boni potisci svoda iznad jednog traveja neutraliu se bonim potiscima svodova iznad susjednih polja,tako da je usljed toga cijela graevina obino izdijeljena na vei broj traveja,te su crkve koje bi bile zasvedene jednim svodom,sa leitima direktno na obimnim zidovima,sasvim rijetke. Nagla upotreba svodova odgovara vremenski onim promjenama odnosa koje se deavaju u strukturi feudalnog drutva na zapadu,o emu je ve bilo rijei. To je ustvari i momenat skokovitog prelaska u arhitektonsku konstrukciju novoga karaktera. Graevine postaju masivne i teke,pune mistine tame,koja je bila toliko potrebna monakim redovima za neposredno djelovanje na mase. Iako se raznim kombinacijama svodova mogu dobiti razliita arhitektonska rjeenja, kao glavni tip crkve u romansko doba pojavljuje se bazilika. Ona je obino trobrodna (slika 255.(,rjee petobrodna (slika 253.),a ima gotovo redovito transept,koji esto ispada i izvan ravnih bonih zidova (slika 264.),te tako sa glavnim brodom formira izdueni latisnki krst (slika 255.). Mjesto za svetenika ostavljeno je u glavnom brodu izmeu transepta i oltarske apside. Apsida je ponekad samo jedna (slika 267.),ponekad ih ima i 3,od kojih se 2 bone nalaze na zaeljima bonih brodova,a ponekad u sluaju da transept svojim kracima ispada izvan ravnih bonih zidova,i na njegovim bonim stranama moemo naii i na manju apsidu (slika 255.). Ponekad,rijetko,nailazimo na sluajeve kod kojih je apsida spolja,na orijentalan nain utopljena u pravougaonu zidnu masu,ili je naroito kod cistercinskih crkava,ne samo spolja ve i iznutra pravougaono rijeena. Nije rijedak sluaj,naroito u nekim francuskim kolama,da boni brod obuhvata kruno i oltarski prostor. Na taj dio,koji nazivamo deambulatorijum,esto se jo nadovezuju i manje,zrakasto postavljene kapelice u obliku apsidalnih ispada (slika 255.). Ima sluajeva specijalno u rajnskoj koli da je jedna apsida izraena i sa zapadne strane,a deava se i da je transept ponekad udvojen (slika 253.). Na bonim brodovima vrlo esto nailazimo na tribine (slika 265. i 266.), koje su otvorene prema glavnom brodu nizom jednostavnih,dvojnih ili trojnih otvora. Iznad presjeka glavnog broda i transepta,uzdie se kvadratna kula,a ponekad i kupola (slike 256.,265.,277.). na zapadnoj fasadi nailazimo takoer na jednu kvadratnu kulu u samoj osovini,ili na jednu od bonih strana ulaznog vestibila graevine (slika 271.),ili daleko ee na dvije kule,koje jo na orjentalan,sirski nain,obuhvataju sa bonih strana ulazni vestibil (slika 252.i 277.). Ima sluajeva,naroito u Rajnskoj koli,u kojima se osim ovih 2 kula na zapadnoj fasadi pojavljuju i 2 na istonoj,koje ponekad mogu dobiti i kruan oblik (slika 257.,263.).U izuzetnim sluajevima kule i kupole se mogu pojaviti i u veem broju kao npr. na manastirskoj crkvi u Kliniju,jednoj od nesumnjivo najznaajnijih graevina romaske epohe (slika 252.). Rekli smo ve da tip trobrodne bazilike uveliko preovladava. No sem njega,rjee i razbacanije,pojavljuju se i drugi tipovi,raznovsni po osnovi i optoj arhitektonskoj konformaciji. Vidimo tako prvo uproenija jednobrodna rjeenja sa ili bez transepta,kod kojih su svodovi obino poduhvaeni dosta jakim bonim prislonjenim lukovima. Pored toga nailazimo i na kruna rjeenja,kao to je Crkva sv.benigne u Dionu iz

1001.godine,ili Crkva u Charrouxu,u jugozapadnoj francuskoj (slika 269.),kod kojih su prstenasti brodovi bili zasvedeni krstastim i poluobliastim svodovima,a centralni prostor kalotom iznad koje se izdizao kruni toranj. Postoje zatim trikonhosi,i to ili sasvim jednostavni (slika 270.),ili sa jae izduenim zapadnim dijelom,ili kombinovani sa trobrodnom bazilikom (slika 271.). Dok se kod graevina ove vrste osjea vie daleki orjentalni utjecaj,dotle se reminiscence na vizantijsku koncepciju javljaju takoer na izvjesnom broju spomenika,specijalno u oblasti Perigueux-a u jugozapadnoj francuskoj,a pogotovo kod Crkve svetog Fronta (slika 272.,273.),koja se preko sv.Marka u Veneciji (slika 136.) moe vezati po tipu jo za Justinijanove sv.Apostole u Carigradu. Prostorna kompozicija romanskih graevina,iako relativno dosta razuena prema protoromanskoj,postaje glomazna i teka,mada ponekad neosporno i veoma jasna u svojoj jednostavnosti (slike 270.,275.). Ima sluajeva u kojima su u izvjesnim kolama mase dosta ivo komponovane (slika 252.,256.). Igra krovova,koji se stepenasto nadviavaju i tako neodoljivo vuku ka centralnoj kuli,naroito je dobro izvedena u sluajevima u kojima postoji deambulatorij sa zrakasto izvedenim kapelicama. S druge strane,deava se da se usljed toga to se kupole i kule izrauju ne samo na jednom,ve na objema krajevima graevine,izgubi osjeanje ravnomjerne podjele masa,te se usljed njihove uzajamne meusobne konkurencije,dobija utisak razbijenosti i neuravnoteenosti (slika 252.,257.,263.). Pri obradi fasada tei se obino da se uspostavi harmonian odnos izmeu vertikalne i horizontalne podjele (slike 257.,263.,268.),mada se esto deava da je horizontalna daleko jae naglaena (slike 278.,279.). u pojedinim horizontalnim zonama,koje su meu sobom izdijeljenje kordon vijencima,esto nailazimo i na slijepe arkade (slika 278.),ponekad dvojne ili trojne,ponekad ispunjene i statuama (slika 279.), a ima i sluajeva,naroito u Lombardiji,u Pizanskoj koli,i u Rajnskoj oblasti, da se iza ovih arkada nalaze i galerije koje su ponajee izraene neposredno ispod horizontalnog vijenca na apsidi (slika 263.). Vertikalna podjela postie se kontroforimapotpornim zidovima,koji se obino provlae kroz nekoliko horizontalnih zona,kao i pilastrima koji se esto nalaze jedan iznad drugog u pojedinim zonama (slika 257),a koji su meu sobom dosta puta povezani frizom slijepih arkadica na konsolicama (slika 277.i 291/1). Ima sluajeva,naroito na Siciliji i u junoj Italiji,da su ove arkadice pa i itave arkade pod uticajem arabljanske arhitekture meusobno ukrtene (slika 280.). Fasade su inae u pojedinim kola pokrivene i bogato reljefnom dekoracijom (slika 279.),bilo istog ornamentalnog,bilo i narativnog i simbolikog karaktera,o emu e neto dalje biti vie rijei. Na obradu portala obraena je velika panja. Njih ima obino jedan ili 3,na zapadnoj fasadi,u kom je sluaju srednji vei od dvaju veih. Pored toga nalazimo ih esto i na bonim fasadama. Bilo da im je otvor zavren luno (slika 279.),bilo arhitravno (slika 282.),njihov je okvir obino i arhitektonski,a esto i skulpturalno (slika 283.),vrlo bogato obraen. On je obino stepenasto usjeen u meso zida,tako da se u svakome uglu zasjeka nalazi po jedna koloneta. Okvir se u slinoj profilaciji produava i oko polukrunog timpana,koji je obino pokriven nekom reljefnom kompozicijom. Ima sluajeva,naroito u Lombardiji,ali i u junoj Italiji i Rajnskoj oblasti,da su ispred spoljnjih pilastera izbaene kolonete,koje su ponekad poduhvaene lavovima (slika 284.),a koje iznad sebe nose istureni dio okvira portala, zavreno katkad u obliku frontona; ponekad se specijalno u Lombardiji,iznad ovog donjeg normalnog,prizemnog dijela portala,pojavljuje i gornji uglavnom rijeen po istome tipu.Kapiteli koloneta su esto spojeni u jedan zajedniki friz,a ima sluajeva da iznad spoljnjeg kapitela nalazimo po jednog lava ili grifona,koji na svojim leima primaju luk arhivolte (slika 278.). U rijetkim sluajevima,ako bi otvor portala bio irok,on bi se jednim sredinjim stupcem,kojim bi nadvratnih bio poduhvaen po sredini,dijelio na dva dijela (slika 283.). Prozori su takoer dosta bogato obraivani. Njih osim jednostavnih,ima jo i dvojnih,-bifora (slika 277.,287.),trojnih-trifora (slika 257.),pa i sa vie otvora. Naroito je obraena panja na njihov raspored kod pojedinih kula,na kojima u donjim dijelovima nalazimo prozore sa jednostavnim malim otvorima,da se zidovi ne bi slabili,a to se penjemo navie,u svakom spratu nailazimo na sve vee prozore sa sve mnogobrojnijim otvorima (donekle na slici 257.). Sami prozori imaju esto konformaciju slinu onoj kod portala (slika 286.),samo razumije se-relativno uproeniju. Dosta je est sluaj da je luk iznad njih izraen na nekonstruktivno,sa zranim spojnicama (kao na slici 286.),ve je usjeen u jedan jedini blok kamena,slino onome to smo ve vidjeli u Siriji. Ima sluajeva da se prozori javljaju i u obliku krunih otvora,okulusa i rozeta (slika 263.). Sam otvor podijeljen je obino malim stubiima,koji su sa periferijske strane meusobno povezani lukovima (slika 291/12),ali ima i drugih,jednostavnijih rjeenja (slika 263.). Nije sasvim jasno kako su prozori

bili zatvoreni. Tranzene se sasvim gube. Izgleda da su se tada u otvorima poele pojavljivati olovne ploe sa prosjeenim rupama u raznim dekorativnim oblicima, ispunjene raznobojnim staklom. Postepenom evolucijom ovog tipa dolo se do grandioznih vitraa na gotskim katedralama,vitraa koji se pojavljuju tai na nekim romanskim graevinama krajem prve polovine 12.stoljea. Profili,koje nalazimo na soklu,(slika 288.),na glavnim i podionim vijencima (slika 289.),na stopama stubova i stubaca (slika 290. i 291.),na okvirima portala (slika 282.i 284.),i prozora (slika 286.i 287.) obrazovani su obino od torusa,trohilusa pravih i zakoenih ploa i zasjeka,uglavnom antinog porijekla. Oni su obino dobro proporcionisani,ali isto tako i u veini sluajeva dosta slobodno komponovani,tako da se ba po toj slobodi kao i po tehniki,esto nedovoljno istoj izradi,ponajvie i razlikuju od antikih. Ispod horizontalnih vijenaca esto nalazimo niz konsolica,koje direktno poduhvataju vijenac (slika 291./2),ili daleko ee,niz slijepih arkadica (slika 291/1) koje se ponekad u literaturi pogreno nazivaju i lombardijskim frizom. Prvobitno su bile raene konstruktivno,to jest od svodova zrakasto meusobno spojenih,ali su kasnije izgubile svaki konstruktivni znaaj i dobile samo dekorativnu ulogu,a raene su na taj nain da su usijecane u horizontalne tesanike,neto malo izbaene prema ravni zida (slika 291/1). Porijeklo ovih arkadica je istonjako,a njihove embrione vidjeli smo u sirskoj i jermenskoj arhitekturi,odakle je preko ravene ovaj element dopro i do Evrope. Ispod sastava susjednih arkadica nalaze se konsolice,profilovane,a esto i vrlo bogato skulpturalno obraene u obliku stilizovanih listova,ljudskih ili ivotinjskih glava ili figura. Interesantni su sluajevi kod kojih obrada ovih konsolica odaje tehniku zasjecanja povrnutog iverja u drvetu (slika 291/2),to navodi na pomisao da su prvobitno bile raene u ovom materijalu,te se proijeklo ovih oblika moe dovesti i u vezu sa drvenim konstrukcijama jo varvarskih plemena. Kapiteli imaju dosta razliite oblike,od takvih,koji se po svom porijeklu mogu vezati za antike,naroito korintske i kompozitne (slika 291/5 i 291/7) pa do sasvim nezaviskih slobodnih rjeenja. U nekim kolama u rajnskoj i angloromanskoj naroito,u estoj su upotrebi kubini kapiteli,iji se oblik dobija na taj nain to se donja polovina jedne lopte zasjeca odozdo,horizontalnom ravni,da bi mogla da pojegne na kruno leite koje joj prua stub,a sa 4 strane vertikalnim ravnima (slika 291/4,291/9). Drugi,na koji nailazimo u Engleskoj a i u Normandiji,sastavljene su od niza poloenih zasjeenih konusa (slika 291/10). Trei su pokriveni bilo samo biljnom (slika 291/6),bilo kombinovanom biljnom i figuralnom (slika 292.),bilo samo figuralnom reljefnom dekoracijom. Kapiteli su esto sparivano po dva (slika 291/8) ili ak i povie njih zajedno (slika 291/10). Prelazni torus izmeu stuba i kapitela koji je u antikoj arhitekturi bio raen na vrhu stabla stuba,sada se obino radi na donjem dijelu samoga kapitela. Gornja ploa je ili sasvim jednostavna (slika 291/7) ili profilovana (slika 291/5) a ponekad i sama pokrivena reljefnom dekoracijom (slika 291/10). Ima najzad sluajeva kada iznad kapitela nalazimo neku vrstu imposta (slika 291/8),naroito na dvojnim ili trojnim prozorima (slika 287.). Stabla stubova obino su dosta teka,jednostavna,glatka,bez entazisa i bez smanjivanja prenika (slika 291/5). Deava se meutim da su u donjem dijelu znatno jaa nego u gornjem (slika 286.). esto su osmostrana (slika 291/8),a ima dosta sluajeva kada su tordirana (slika 283),ili pokrivena dekoracijama razne vrste (slika 291/10). Nije rijedak sluaj da je po nekoliko njih povezano u snopove,tako da svaka koloneta preko svog kapitela prima optereenje odreenog luka(slika 274,291/4,291/10). Stope stubova (slika 290 i 291.) ne samo po primjenjenim profilima ve i po ukupnoj konformaciji,antikog su porijekla,ali su i dosta slobodno,a prema tome i raznovrsno raene. Na uglovima plinte,koji ostaju slobodni prema najniem torusu,izraene su obino ugaone ispune,u vidu raznih stilizovanih listova ili glava (slika 291/5),iji je zadatak da ojaaju ovaj najslabiji dio vaze koji se ako bi stub bio neto jae optereen-esto lomio. Skulptoralna dekoracija u pojedinim kolama dosta je siromana,u drugim preobilna. Ona je ponekad,npr.na Rajni,u Normandiji i Engleskoj,vie geometrijskog i biljnog karaktera,ponekad,kao u Burgundiji i jugozapadnoj Francuskoj,zatim u neto manjoj mjeri u Porvansi,Overnji i Lombardiji,preovlauju figuralne kompozicije,dok je u mnogim sluajevima mjetovita. Tu i tamo u ponekoj od njih,kao npr. u poatevinskoj koli u Francuskoj,ima tragova da je skulptura bila i bojena. Daleko plastinija od one iz preromanskog doba,ona je,kako po svojoj tehnikoj obradi,tako i po nainu stilizovanja,pa i po upotrebljenim motivima,kombinovana iz antike tradicije,istonjakih i vizanstijskih uticaja i elemenata varvarskog porijekla. Nju nalazimo na portalima (slika 283.),na okvirima prozora (slika 287.),na kapitelima (slika 292.),na arkadama,a esto i na cijelim fasadama romanskih crkava (slika 279.). U poetku gotovo potpuno svedena u jednu ravan,na istonjaki odnosno preromanski nain,ona postaje sve reljefnija i reljefnija,tako da

u toku 12.stoljea dostie prilino veliku plastinost (slika 283.). Dobro ukomponovana i uravnoteena polja,ritam i iva linija,njene su glavne pozitivne odlike. Meutim,dosta je kruta,otra,ponekad ak i ablonska i inspirie se ne direktno ivotom,ve je prije izraz fantazije svojih tvoraca,monaha,koji su esto navikli da gledaju na prirodu i ivot iz zatvorene perspektive manastirskih klaustera. Biljni i geometrijski elementi na koje u njoj nailazimo,esto su antikog porijekla,ali su uticajem istoka,specijalno sirije i varvarskog shvatanja,izmijenili svoje prvobitne oblike. Tako npr.akantusov list,koji se i dalje dosta esto upotrebljava,postao je dosta suh,otar,pa je ak esto dobijao i novu liniju (slika 291/7). Isti je sluaj i sa palmetama,lozicama,rozetama i drugim elementima antikog porijekla. ovjeja i ivotinjska figura u nekim kolama se mnogo upotrebljava. Skulptor ih dobro poznaje,ali ih ne predstavlja realno,ve ih stilizuje. U poetku prilino zdepaste,sa velikim glavama i esto ogromnim rukama,ljudske figure,koje se stvarni poinju upotrebljavati u 11.stoljeu-u izvjesnim sluajevima postaju neobino vitke i elegantne,drapirane u ogrtae koji se,mada prilino uznemireno,gotovo na antiki nain nabiru,tako da se tijelo djelimino nazire ispod njih (slika 283.). ivotinje se obino rade u fantastinim oblicima,tako da nailazimo na grifone,sirene,kentaure,adahe,baziliske,zatim na ivotinje sa vie glava ili obrnuto,na dvije ivotinje sa zajednikom glavom koje su obino imale i razna simbolika znaenja. Motivi kompozicija uzimani su iz Apokalipse,i to uglavnom u vezi sa stranim sudom,zatim iz Psihomahije,Fiziologusa,kao i iz drugih vjerskih tekstova. Fantazija i simbolizam sa kojima je ova skulptura raena bili su ponekad tako zagonetni,da se protiv nje uo katkad glas i u krilu same crkve. U sutini,ova je dekoracija sraunata na to da ubijedi vjernike u snagu i vjenost crkvene organizacije,da ih zastrai,da im predoi kakve ih sve uasne kazne ekaju,ako se ne budu pokoravali postojeim drutvenim zakonima,odnosno kakvo blaenstvo,razumije se na onome svijetu,ako im se bez roptanja pokore. Na taj nain ova skulptura kao uostalom cjelokupna arhitektura ovog doba nosi peat vjersko feudalne ideologije i monakog shvatanja svijeta. S druge strane,feudalni hijerarhijski odnosi koji vladaju i u okviru same crkve odraavaju se i u skulpturi,i na taj nain to se po svojim razmjerama jasno razliku figura isusa,koja je obino najvea,raznih anena i svetaca,koje su manje,i obinih smrtnika,koji su ponekad prema njima gotovo minijaturni (slika 283. i 295.). Slian je u sutini i sluaj sa unutarnjom dekoracijom koja se uglavnom svodi na freske,na kojima vrlo esto nailazimo na motive iz apokalipse. Vizantiski uticaj u nekim kolama,npr. u Overnji u Burgundiji, u Kataloniji,i Italiji esto se jako osjea. U jugozapadnoj Francuskoj,u vicarskoj i Njemakoj,pa i u Sloveniji,vizantijski uticaj neto je slabiji. ivopis u ovim drugim oblastima je jednostavniji,esto je sveden na osnovne mrke linije i povrine pokrivene lakim,veinom toplim tonovima,bez naroitog nijanskiranja,tako da u punoj mjeri zadrava monumentalan karakter. ROMANSKE ARHITEKTONSKE KOLE Usljed pojaane zanatske proizvodnje,a u vezi sa tim i pojave prvih gradova,promet i to unutranji,izmeu pojedinih feuda,tako i spoljnji,sa udaljenim zemljama,krajem 10. i poetkom 11.stoljea postoje intenzivniji nego ranije. Pojedini veliki feudi ive svojim sopstvenim ivotom,ali je kontakt sada ipak jai izmeu njih,tako da vie nisu u ovoj mjeri izolirani kao ranije. Otuda su i pojedine arhitektonske kole,koje se na ovim velikim feudima javljaju,iako se esto meu sobom razlikuju,ipak blie jedna drugoj nego u preromansko doba,mada jo nisu onako povezane kao to e biti u gotici. Objedinjavanje je donekle sprovedeno i radom pojedinih monakih redova o kojima je bilo rijei ranije. S druge strane,stupanje u sve blie trgovake odnose sa Vizantijom i istonim obalama Sredozmenog mora,naroito preko Venecije i enove,omoguuje i neto jae vizantijske i istonjake uticaje. Ovo se osjetilo u toku 12.stoljea,u vrijeme u koje padaju i 3 prva kriarska rata,ija je podloga oigledno ekonomske imperijalistike prirode,ali koji dovode u blii kontakt vee mase sa zapada,sa istonjakom kulturom, umjetnou i arhitekturom. No ovo jednovremeno omoguuje da se,obrnuto,i uticaj zapada osjete u istonim zemljama. Zraenje unutarnjih utjecaja izmeu pojedinih feuda na zapadu razvijalo se dobrim dijelom i du velikih trgovakih puteva,sa kojim su se poklapali i tzv.hodoasniki putevi,koji su vodili u nekoliko znaajnijih centara,meu kojima naroito u Rim,Bari,u junoj Italiji, i Kompostele,u sjeverozapadnoj paniji. Snaga i znaaj pojedinih od ovih kola dosta su razlii i zavise od bogatstva feuda u kojima se razvijaju,tako i od poloaja u kojem se ovaj nalazi u sklopu ostalih feuda. Kako je teko odrediti kada je tano na

kojem mjestu izvren onaj skokoviti prijelaz iz preromanske u romansku arhitekturu,to se ne moe odluno rei ni koja bi meu ovim kolama bila najstarija. Otuda emo i njihov pregled dati ne po nekom nesigurnom hronolokom redu,ve po zaokruenim geografsko ekonomskim podrujima na kojima su tada,ve poele nastajati vee evropske drave. ROMANSKA ARHITEKTURA NA APENINSKOM POLUOTOKU U vrijeme od kraja 10. do kraja 12.stoljea,dananaj Italija teritorijalno je bila podijeljena na 3 oblasti. Centralni dio sa Rimom kao sreditem obrazova je papsku svjetovnu dravu. Bogati sjeverni dio,Lombardija,bio je izdijeljen na mnogobrojne feude koji su zavisili as od njemakog vladara u ijoj je dravi Lombardija bila od 962.,a as od pape. Ovdje se vrlo rano formiraju gradovi,veinom na dobrima pojedinih episkopa,koji postaju njihovi neposredni gospodari. No u borbi koja se razvila izmeu njemakog vladara i papske kurije,gradsko stanovnitovo uzimalo je i samo uea borei se protiv svojih episkopa tako da je izvojevalo svoje pravo na osnivanje neke vrste samostalnih gradskih republika,sa najuom neposrednom okolinom. Junu Italiju,koja je dotle bila djelimino pod uticajem Vizantije,djelimino pod vlau Rima,i Siciliju,koju su drali Arapi,zauzee Normani,i ovdje 1043.godine,osnovae tzv.kraljevstvo Dviju Sicilija. Toskana,sa Romanjom i Ankonskom oblasti obrazovala je pak iroki prelazni pojas izmeu Papske drave i Lombardije. Paralelno sa ovakvom teritorijalnom podjelom razvijale su se i oblasne arhitektonske kole.Osim manjih, lokalnih, ima ih i nekoliko veih. To su:kola centralnog dijela Apeninskog poluotoka, zatim prilino rascjepkana kola junog njegovog dijela, sa Sicilijom, i najzad znaajna Lombardijska kola. KOLA CENTRALNOG DIJELA APENINSKOG POLUOTOKA Pod stalnom kontrolom Rima, centralna Italija se u arhitektonskom pogledu razvijala oslanjajui se prvenstveno na antiku tradiciju, ali kombinirajui antike elemente sa elementima iz preromanske arhitekture, a donekle i iz drugih romanskih arhitektonskih kola. U samom Rimu latinska bazilika otuda uglavnom preovlauje. Tavanice su obino ravne, dok stubovi imaju ponajee kapitele antikoga,naroito jonskog porijekla. Meu inae malobrojnim spomenicima ove kole,moemo pomenuti Crkvu sv.Marija in Transtevere,-rekonstruisana od 1130.-1148.,-SS. Giovanni e Paolo,iz 12.stoljea,i sv.Marija in Cosmedien,jo iz 8.stoljea sa dijelovima iz 12.stoljea. Javlja se meutim i nekoliko klaustera pri crkvama s.Lorenco fuori le Mura iz 1187.,S.Paolo fuori le Mura,iz 1200.1241.,i S.Giovanni in Laterano iz 1220.-1230.,-kod kojih nailazimo i na raznovsne tordirane stubie,inkrustirane mozaikom. Ovaj ukus za polihromnim efektima ogleda se u arolikim mramornim podovima,kao i u mozaikim dekoracijama. Toskanski spomenici koje moemo uglavnom podijeliti na 2 grupe, u florentinsku i pizansku,pripadaju uglavnom takoer ovoj koli. I ovdje kod veine trobrodnih bazilika svodove,i to veinom krstaste,nalazimo kada ih ima, jo jedino iznad bonih brodova. Transept je ponekad jako razvijen,-kao npr. na katedrali u Pizi,dok je zvonik redovno odvojen od same graevine;fasade su raene od raznobojnih poliranih mramornih ploa,a kod onih u pizanskoj grupi esto su izraene od poliranih tesanika u 2 boje,koje meusobno alterniraju u horizontalnim zonama;na njima se,pogotovo kod posljednjih,pojavljuju pod uticajem Lombardije i galerije,ponekad u nekoliko zona (slika 277,a). Utjecaj ove kole dosta se osjetio na Sardiniji i Korzici,junoj Italiji kao i kod nas,na Jadranskom primorju (slika 278.). ROMANSKA ARHITEKTURA NA JUNOM DIJELU APENINSKOG POLUOTOKA O nekoj odreenoj zajednikoj koli u junoj Italiji ne moe biti rijei.Uslovi pod kojima se razvijala bili su isuvie raznoliki da bi se arhitektura koja se ovdje pojavila mogla sloiti u vrstu zajedniku cjelinu. Najkompaktnija je nesumnjivo grupa spomenika u Apuliji,koji obrazuju ipak jednu koliko-toliko povezanu zajednicu. To su katedrala iz 1021.-1039.,i crkva sv.Nikole iz 1087.1139.,i oko 1197. u Bariju,-katedrala u Troji iz 1030.-1200.,u Tirani iz 1099.-1130.,i 1180.-1200.,u Barleti,iz vremena oko 1139.,u Bitontu i Ruvo,sa poetka 13.stoljea. Sve su to bazilike kod kojih su krovovi uglavnom raeni od drvene gredne konstrukcije. Nad presjekom glavnog broda sa transeptom nailazimo ponekad i na relativno nisko osmostrano kube. Deambulatorijum i zrakasto postavljene kapele,koje nalazimo u Venosi,i 1046.-1059.,Aezenzi,iz 1080.,i Berleti iz 1139.,-ukazuju takoer i na francuski uticaj koji je oigledno ovdje dopro preko Normana. S druge strane osjeaju se isto tako i izvjesni pizanski i lombardijski uticaj. Spoljne kolonete na portalima esto su tako isturene i oslanjaju se,na lombardijski nain, na lavove ili druge ivotinje koje mogu ponekad i same biti poduhvaene konsolama,-kao npr. na sv.Nikoli u Bariju i na katedrali u Ruvo. Pod

bizantijskim uticajem pojavljuju se graevine s kupolama,npr.katedrala u Molfeti iz 12.st.,zatim s.Franesko u Trani,prije 1184.,sv.Marko u Rozano i naroito Cattolica u Stilu. Na Siciliji ija se arhitektura moe izdvojiti u potpuno samostalnu grupu,jak islamski uticaj ukrta se sa vizantijskim,zatim se lokalnom tradicijom kao i uticajima junotalijanske i srednjetalijanske arhitekture. Tako u Palermu,kapela Palatina iz 1127.-1132.,i Mortorana iz 1143.,-zatim u Montrealu,iz 1179.-1180.,Cefalu,iz vremena pred 1145.godine,-nailazimo na jako naglaenu arapsku dekoraciju,ponekad na arapske visuljke,sistem koji uglovima zamjenjuje i ispunjava trompe,zatim na jednostavne istonjake kupole,kao i na ukrtene luke (slika 280.). Ovih posljednjih uostalom nema samo na Siciliji,ve se sa njima susreemo na drugim spomenicima june Italije. Arhitektura j.Italije,posebno Apulije,imala je uticaj na razvoj nae arhitekture,pa i na razvitak Rake kole krajem 12. i u 13.stoljeu. LOMBARDSKA KOLA Mnogobrojni lombardski spomenici mogu se podijeliti u 3 grupe,koje su i pored malih meusobnih razlika sline meu sobom. U prvu grupu dole bi crkve s.Anbrogio u Milanu,iz 2.etvrtine 12.stoljea,s.Michelle (slika 265.-267.),iz 1120.-1155.,i s.Pietro in Ciel d'Oro u Paviji,iz 2.polovine 12.stoljea. U drugu grupu :katedrala u Modeni iz 1.polovine 12.stoljea,u Pijaenci iz 1122.,u Ferari iz 1135.,i Veroni iz vremena prije 1187.,kao i crkva sv.Zenona u Veroni iz 1138.;u treu: sv.Antonio u Pijaenci,katedrale u Kremoni,iz 1120.-1190.,i Parmi iz 1122.-s.Maria Maggiore u Bergamu iz 1137.,i katedrala u Borgo-san-Donnino,iz 2.polovine 12.stoljea. Vrijeme njihova podizanja,koje je ovdje dato,jako je osporavano. Ima historiara koji smatraju da veina ovih graevina potie iz 11.stoljea. Meutim 1117.godine desio se u Lombardiji neobino jak zemljotres koji je trajao 40 dana. Smatra se otuda da su i ovi spomenici podignuti ili bar jako obnovljeni tek poslije ove godine. Iako ovaj problem nije u potpunosti rijeen,moe se usvojiti ova druga teza,poslije zemljotresa. Stvar je od velikog znaaja. Naime,sve su ove crkve zasvedene. No pored poluobliastih i ponajee krstastih jako nadvienih svodova,na nekima od njih nalazimo i rebraste svodove sa tekim rebrima pravougaonog ili polukrunog presjeka (slika 265.i 266.). meutim,ak i ako potiu od poslije 1117.godine,ovi svodovi spadaju meu najstarije u zap.Evropi. Kod mnogo ovih graevina,jednom kvadratnom polju srednjeg broda odgovaraju dva polja u bonim brodovima,to dovodi do alternacije ne stubaca i stubova,ve masivnijih i jae razuenih,sa neto lakim i jednostavnijim stubcima(slika 265.,267.). Pored svodova ve navedenih oblika,javljaju se na presjeku glavnog broda i obino dosta razvijenog transepta,i kupole sa trompama (slika 265.). Dosta razvijene tribine obino smetaju postavljanju bazilikalnih prozora (slika 266.). Kula-zvonik podignuta je izolovano od crkve. Fasade samih crkava raene obino od tesanika,rjee od opeka,prilino su jednostavne ali se na njima esto pojavljuju galerije,obino pod horizontalnim vijencem na apsidi,a tako isto i na zapadnoj fasadi u kom sluaju mogu da se koso penju,pratei izlomljenu liniju kosog vijenca pod kojim se nalaze (slika 268.). Portali su neobino bogato razvijeni,ponekad su dvospratni a u mnogim sluajevima spoljne kolonete se nastavljaju na lea lavova (slika 284.). Skulptoralna dekoracija,koju nalazimo na portalima,ali i na kapitelima,dosta je bogata,iva,sa puno figuralnih ljudskih i ivotinjskih predstava. Oslanjajui se dobrim dijelom na preromansku arhitekturu ove oblasti,lombardskoromansko graevinarstvo se obogauje i drugim elementima-rajnskim i provansalskim,ali i istonjakim,koji su do Lombardije doprli preko Venecije i enove. S druge strane,domai majstori su postigli izvanrednu tehniku u radu,tako da je u inostranstvu naziv Lombard oznaavao ne vie pokrajinsku pripadnost ve majstora-klesara. Preko ovih majstora koji su,naroito krajem 10. i u 11.stoljeu radili i van granica Lombardije,ova je arhitektura imala jakog upliva na razvoj arhitekture u Rajnskoj oblasti,u nekim od francuskih kola, u Engleskoj,a odjeci ovih utjecala osjeaju se i na naem primorju pa i u Rakoj. ROMANSKA ARHITEKTURA U NJEMAKOJ Borba izmeu crkve i dvora u Njemakoj,izraavala je otre suprotnosti koje su tada postojale kako u okviru rukovodee drutvene klase u Njemakoj,tako i izmeu papske kurije i njemakog dvora. Ta borba koja je bila naroito otra u toku 10. i 11.stoljea,zavrila se kompromisnim konkordatom izmeu pape i cara 1112.godine. No u njoj su i jedna i druga strana mobilisale i upotrijebile sve snage s kojima s raspolagale. Dosta velik je razvoj trgovine,koja je usljed opasnosti pirata na moru,ila preko njemake, omuguio je vladaru povezivanje velikih feuda,to mu je bilo veoma

potrebno kao oslonac u borbi koja je voena. To se objedinjavanje vrilo u toku 10.stoljea i dovelo je 962.godine do ponovnog obnavljanja zap.Rimskog carstva. Crkva je podizala mnoge manastire koji su bili njeno uporite. No ba usred toga to su u Njemakoj veliki feudi bili jae meu sobom povezani,i lokalne kole koje se nan jima javljaju dosta su sline i bliske jedna drugoj,a razlike meu njima su minimalne. RAJNSKA KOLA iva trgovaka arterija koja je tekla du Rajne,a u koju su se ulijevali saobraajni pravci odsvakud,omoguila je podizanje veih naselja,pa paralelno s tim i veeg broja manastira i feudalnih zamkova. Rajnska arhitektura pojavljuje se otuda kao prilino kompaktna cjelina. Kako je jo u antiko doba granica rimske imperije prema Germanima ila du Rajne,to se antika tradicija jo jako osjea,dok su i doprinosi koje su preko preromanske arhitekture dali varvari,takoer snani. Veza sa Lombardijom koja je bila prilino vrsta,omoguila je uticaje sjevernoitalijanske arhitekture. Kako je klinezijanski monaki red reorganiziran u Njemakoj 1977.,to se poslije ove godine preko njega poinje osjeati uticaj burgundske kole.Pojava monumentalno koncipiranih,velikih graevina,u ovome podruju dosta je rana,i potie iz posljednje etvrtine 10.stoljea,poslije obnove zap.Rimskog carstva,mada je veina spomenika svoj konaan oblik dobila tek u 12.stoljeu. Najznaajnije graevine ove kole nalazimo u Kelnu,sv.Marija na Kapitolu (slika 271.),sv.Martin Veliki,sv.Andrija,sv.Apostoli,sv.Gereon,-zatim u Majncu,Vormsu,Trijeru,pajeru,Loru,Laahu(slika 257.-262.) i Andernahu. Kod veine ovih crkava glavni brod je bio pokriven drvenom krovnom konstrukcijom (slika 271.). Najraniji svodovi koji se nad ovim dijelom hrama javljaju,i to krstasti,dosta jako nadvieni,nalaze se u pajeru,iz vremena prije 1106.godine. Samo neto kasnije izvedeni su i svodovi nad srednjim brodovima u majncu i Laahu. Smjelo koncipirani,oni e ipak ostati prilino usamljeni dok e tek kasnije biti imitirani i na drugim graevinama. Kod veine spomenika boni su brodovi takoer zasvedeni krstastim nadvienim svodovima,i to tako da obino 2 svoda u bonim brodovima odgovaraju jednom glavnom (slika 264.),mada se sasvim izuzetno deava da se broj traveja u centralnom i bonim brodovima meusobno poklapa (slika 258.). Tribina, deambulatorijuma,i zrakasto izvedenih kapelica nema. Deava se meutim da se osim oltarske pojavi jedna apsida i na zapadnoj strani (slika 258. i 264.). Na nekolikim crkvama vidimo apside i na bonim stranama transepta,tako da se bazilika kombinule sa trikonhalnim rjeenjem (slika 271.). Nad presjekom transepta i glavnog broda nalazimo gotovo redovno snanu etvrtastu ili osmostranu kulu,upravo neku vrstu prelaza izmeu kule i kupole,a slinih ima ponekad i iznad ulaznog vestibila. Jednu ili dvije etvrtaste kule nalazimo i na zapadnoj fasadi,a deava se esto da se po jedna kula pojavi i sa svake strane oltarskog prostora. Kule u tom sluaju mogu biti i krune (slia 257.,258.,263.,264.). One su zavrene dosta otrim,strelastim drvenim krovovima,ije ivice obino polaze od vrhova frontona izraenih sa svake od strana kule (slika 257.). Na kulama,a naroito na apsidama,pod horizontalnim vijencem slijepe nie i nizovi otvora pretvaraju se kod mnogih spomenika u galerije, sline lombardskim (slika 263.).Interesantno je da se kao u pajeru na apsidi pojavljuju redovi superpoziranih stubova,jednih iznad drugih,slino onome na apsidama u Siriji,recimo na Kalb Luzeku ili der Termaninu. Arkadni friz na pilastrima je esto upotrebljavan.U unutranjosti,usljed pomenute kombinacije krstastih svodova,pojavljuje se esto alternacija snanih stubaca i stubova,izmeu kojih su razapeti veliki polikrunii lukovi,iznad kojih su ostavljene iroke povrine za freske. Kapiteli stubova su esto kubini. Skulptoralna dekoracija je prilino gruba. Uticaj ove kole bio je predominantan na njemaku arhitekturu,a dosta se jako osjetio preko alzako-lorenske kole u Francuskoj i Normandiji,u Engleskoj i Skandinaviji,te u centralnoj i sjevernoj Evropi. Romanska arhitektura u ostalim feudalnim oblastima Njemake zavisila je od rajnske kole.Postoje i izvjesne specifine karakteristike i lokalne boje ali su one od manjeg znaaja. Tako npr.ja jugu njemake imamo est sluaj upotrebe jednostavnih bazilika koje mogu biti obogaene katkad i jednim transeptom sa zapadne strane,kao npr.na domu u Augsburgu,iz 994.godine;drugdje npr.u crkvi sv.Mihajla u Hildeshajmu iz 1010.godine,i u Mittelzelu na ostrvu Rejhenau,nailazimo i na po dva transepta. Neke od ovih graevina predstavljaju prelazak iz latinske preromanske u romansku arhitekturu. S druge strane,u saksonskoj,npr.,u neobino velikoj je upotrebi alterniranje stubaca i stubova. No to su sve odlike na koje manje-vie nailazimo i u rajnskoj arhitekturi. Tenja za velikim dimenzijama,praena glomaznou pojedinih elemenata i strogou skulpturale dekoracije,bitne su odlike njemake romanske arhitekture,ne samo u rajnskoj koli,ve i u svim ostalim oblastima. U Austriji,koja je bila naseljenja Njemcima poslije pobjede nad Maarima 955.godine,a koja pod

bavarskom vlau ostaje sve do 1156.godine,sustiu se uticaji iz Njemake,specijalno iz Bavarske i Lombardije,a ogledaju se i na spomenicima:crkve u Klosterneuburgu,kod Bea-zavrena 1136.,zatim u Heiligenkreuzu,Zenobergu,i Kremsu,kao i na najstarijim dijelovima sv.Stevana u Beu. Plastina dekoracija je uglavnom geometrijska. ALZAKO-LORENSKA KOLA Dosta brojni spomenici ove kole,koja ini prijelaz izmeu graditeljstva u Njemakoj i Francuskoj,a koje nalazimo naroito u Otmarshajmu,Marmoutieru,Mutzigu(slika 277.). Murbachu,Andlau i st.Die stoje pod vrlo jakim uticajem rajnske arhitekture,kojoj u sutini i pripadaju. Otuda se i karakteristika dana za ovu kolu odnosi stvarno i na alzako-lorenske spomenike. Valja ipak napomenuti da neki od njih,specijalno u junom dijelu Alzasa,stoje pod direktnim uticajem katedrale u Bazelu. ROMANSKA ARHITEKTURA U FRANCUSKOJ Podijeljena na vei borj feudalnih oblasti,kneevina i grofovija koje su samo formalno bile ujedinjene u jednu cjelinu,a stvarno bile toliko razjedinjene da su esto dolazile i u sukob jedna s drugom,Francuska je jedna od zemalja u kojoj su arhitektonske kole i najmnogobrojnije,najrazliitije meu sobom. Ako eliminiramo vei broj manjih lokanih kola,upravo ukljuimo ih u vea,moemo ipak raunati da ih ima 7 najznaajnijih,mada je i njih nemogue meusobno tano razgraniiti i precizno fiksirati njihove osobine,usljed velikog broja razliitih elemenata koji se u njima pojavljuju,kao i irokih zona,kojima su meusobno razdvojene,odnosno povezane. Prouimo ih zato prema njihovom geografskom meusobnom odnosu. NORMANSKA KOLA Arhitektura u sjeverozapadnom dijelu Francuske,u Normandiji,sazrela je dosta rano,jo u toku 11.stoljea i ostavila prilino veliki broj znaajnih spomenika. Kao najpoznatiji meu njima su crkve sv.Trojice,-enski manastir u Caenu iz 1066.,-zatim sv. Stefana muki manastir,u sitoj varoi iz 1077.godine,-sv.Martina u Voschervillu,iz 1070.-1100.,onda crkve u Jumiegu,Vayeuxu,Ouistraehamu,sve jo iz 11.stoljea. Ova kola ima dosta slinosti sa rajsnkom i engleskom. Tako je srednji brod jo uvijek ponajee pokriven ravnom drvenom tavanicom,dok se nad bonim brodovima nalaze krstasti svodovi nad kvadratnim poljima,te je time uslovljena i alternacija lakih i snanijih stubaca. Iznad bonih brodova izraene su obino tribine,a iznad ovih galerije u zidu ispred prozora (slino kao na slici 274.). Na istonoj strani obino imamo po tri,a ponekad i po 5 apsida;deambulatorijuma obino nema. esto su izraene 2 visoke kule na zapadnoj fasadi. Dekoracija je prilino skromna i veinom geometrijska. Utjecaj ove kole bio je jak i mnogostran,na Englesku poslije osvajanja ove od strane normanskih feudalaca 1066.,zatim na parisku oblast i na sjevernu Francusku,na Holandiju i Njemaku,a Normalni prenose njene elementa i u junu Italiju i Siciliju. KOLA SJEVERNE FRANCUSKE Ova kola koju poneki pisci nazivaju i francuska kola,obuhvata nekadanju uu vladarsku domenu Ille-de-France,-Pariz sa irom okolinom sve do Orleana,kao i ampanju,Vermandoa i Flandriju koje su ekonomski bile dosta jako meusobno povezane. Ne samo geografski ve i po svojim osnovnim koncepcijama,ova se kola naslanja s jedne strane na normansku,s druge na alzako-lorensku,odnosno rajnsku,izmeu kojih ini neku vrstu prelaza. Uticaj burgundske kole,sa juga,osjeaju se meutim takoer. Veina spomenika ove kole,koje nalazimo u Parizu,-st.Germaindes-Pres,st.Martin des Champs,i stariji dijelovi st.Denise,u neposrednoj blizini Pariza, zatim u Reimsu,st.Remi, -u Chartesu,-stariji dijelovi katedrale, -Beauvaisu,Toursu,Orleansu,Soissonu,-pretrpjela je kasnije,u doba gotike,razne izmjene,tako da ih je sasvim malo ostalo u prvobitnom obliku. Svodova,i to obino krstastih,nalazimo u ovoj koli samo iznad bonih brodova. Iznad glavnih brodova i tribina izraena je drvena krovna konstrukcija. Deambulatorijum sa zrakasto postavljenim kapelicama redova je pojava. Izmeu glavnog i bonih brodova izgraene su iroke polukrune arkade na masivnim razuenim stubcima. Skulptoralna dekoracija je skromna. BURGUNDSKA KOLA Mono burgundsko kneevstvo bilo je u romansko doba jedna od najznaajnijih feudalnih jedinica u ekonomskom i politikom pogledu. U njemu su pored toga imali svoje centre oba velika monaka reda, i klinezijanski i circestinski. Otuda je i arhitektura u ovome kraju bila veoma bogato

razvijena. Mee mnogobrojnim spomenicima koji su nam ostali vrijedi pomenuti baziliku sv.Petra u Cluniu (slika 252.,253.),i crkve u Vezelayu,Autunu,Avalonu,Paray le Monialu i st.Benoit sur Loire. Glavni brod ovih graevina zasveden je obino bilo podunim,esto prelomljenim svodovima,poduhvaenim arkadama s prelomljenim licima,-Cluny (slika 253.),-bilo krstastim svodovima,-Vezelay-,a izuzetno i nizom poprenih poluobiastih svodova,-Tournus-;nad bonim brodovima izraeni su krstasti svodovi;tribina nema;nailazimo ponekad na lanu galeriju; esto se pilastri ne izrauju do samoga poda ve se neto ispod luka koji prihvataju poduhvataju konsolom;deambulatorijuma esto nema; na presjeku glavnog broda sa transeptom izdie se obino masivna kvadratna kula sa visokim strelastim krovom. Dekoracija je veoma bogata i puna,a meu najljepe rijeenim timpanima u reljefu,na kojima je predstavljena apokaliptina scena ctranoga suda,mogu se pomenuti oni u crkvi sv.Lazara u Autunu i u Vezelayu (slika 283. i 295.). Utjecaj ove kole jako se osjetio u Overnji,ampanji,donekle u Italiji,a tako isto i u rajnskoj oblasti,pa ak i u Siriji. OVERNJATSKA KOLA Iako relativno teritorijalno skuena,overnjatska kola bogata je spomenicima.Meu najznaajnijim su Notre Dame du Port u Clermont-Ferendu,iz 13.stoljea,sa kriptom iz 11.stoljea, st.Nectaire,iz 1145.-1180.,zatim crkve u Issoireu,iz sredine 12.stoljea (slika 254.,255.),Orcivalu,iz 1150.1175.,Moisacu,Riomu,Brioudeu. To su veinom graevine zasvedene poluobliastim svodom nad glavnim brodom,krstastim,nad bonim i etvrtobliastim nad tribinama,koje su toliko visoke da bazilikalno osvjetljenje glavnog broda nije moglo da se sprovede(slika 254.). nad presjekom glavnog broda i transepta izraena je obino visoka oktogonalna kula. Deambulatorijum i zrakasto poredane kapele (slika 255.) obino su redovna pojava. Zidanje je veinom izvedeno od kamena razne boje,tako da je polihromija dosta naglaena. Unutranjost ovih crkava prilino je jednostavna i stroga,ali su zato vrlo esti i ostaci ivopisa,kojima su iroke zidne povrine bile pokrivene. Skulptura je relativno skromna;jedino su kapiteli esto bogato dekorisani figuralnim kompozicijama. Zraenje ove kole ilo je na razne strane,ali nije dopiralo naroito daleko. Valja pomenuti katedralu u Lepuyu na Centralnom Platou iz sredine 12.stoljea,kao i kapeli st. Michel d'Aiguile,kod iste varoi,moda neto stariju,na kojima se ovaj uticaj jae opaa. On je jo vidniji na crkvi sv.Sernina u Tuluzu iji je istoni dio,kod kojeg je slinost i najjaa,zavren prije 1096.godine. PROVANSALSKA KOLA Mnogobrojni spomenici na junom francuskom primorju i u njegovu zaleu,koje neto dublje zadire u unutranjost jedino dolinom Rhone,povezani su takoer zajednikim nainom komponovanja. Najznaajniji predstavnici kole su Notre Dame des Doms u Avinjonu,st.Trophime u Arlu,kao i crkve u Montmajouru,st.Gilles,le Thoru