Fátækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson

Málstofa í hagsögu

26. nóvember 2008

Jón á Bægisá (1812)

Fátæktin var mín fylgjukona

frá því eg kom í þennan heim;

við höfum lafað saman svona

sjötigi vetur, fátt í tveim;

hvort við skiljum nú héðan af

hann veit, er okkur saman gaf.

Lögmál auðs og eklu

• Fátækt úr reglu í undantekningu

• Adam Smith: Auðlegð við verkaskiptingu og viðskipti

• Eins gróði ekki annars tap

Lítilmagninn

• Fátækt áður skortur á lífsgæðum

• Hegel: Fátækt andstæða við auðlegð

• Fátæklingar útskúfaðir, firrtir

• Rótleysi, upplausn, vonbrigði

Vísitala atvinnufrelsis

• Milton Friedman og James Gwartney• Economic Freedom Network: 75

stofnanir, árleg mæling þarsíðasta árs• Sjö þættir: Opinber umsvif, skipulag

markaða, peningaleg festa, frelsi til að velja um gjaldmiðla, réttaröryggi, frelsi til alþjóðaviðskipta, frelsi til fjármagnsflutninga

Niðurstöður mælingar

• Atvinnufrelsi aukist í heiminum 1970-2006, ekki síst á Íslandi

• Löndum skipt í fjóra hluta, I, II, III, IV, eftir atvinnufrelsi

• Sterk tengsl lífskjara (VLF á mann), hagvaxtar og atvinnufrelsis

• Hvað um lítilmagnann?

Hlutur fátækra

0.0%

0.5%

1.0%

1.5%

2.0%

2.5%

3.0%

IVIIIIII Hlutur tekjulægstu 10%, 1990-2006

Lífskjör fátækra

$0$1,000$2,000$3,000$4,000$5,000$6,000$7,000$8,000$9,000$10,000

IVIIIIII Tekjur tekjulægstu 10%, 1990-2006

Spurningar í hagsögu

• Hvers vegna var Ísland eitt fátækasta land Evrópu í þúsund ár?

• Hvers vegna varð Ísland ríkt á 20. öld þrátt fyrir vonda hagstjórn?

• Hvernig reiddi fátæku fólki af við aukið frelsi 1991-2004? Breyttist norrænt kerfi í engilsaxneskt?

Hvers vegna fátækast?

• Verðlagshöft á þjóðveldisöld

• Píningsdómur 1490: Komið í veg fyrir þéttbýlismyndun

• Verðlagshöft: Verðskrár konunga

• Einokunarverslunin innheimtustofnun fyrir „auðlindaskatt“

Í gildru Malthusar

0

50,000

100,000

150,000

200,000

250,000

300,000

1703 1730 1760 1790 1820 1850 1880 1910 1940 1970 2000

Fólksfjöldi á Íslandi

Hálfdrættingar

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

7,000

1870 1875 1880 1885 1890 1895 1900 1905 1910 1915 1920 1925 1930 1935 1940 1945

VLF á mann

Ísland Danmörk

Hvers vegna ríkt á 20. öld?

• Eðlileg framvinda og hagræðing • Vinnusemi og aðlögunarhæfni • Stríðsgróði í heitu stríði 1940-1945• Stríðsgróði í köldu stríði 1948-1989• Rányrkja í síldveiðum um miðjan 7. áratug• Útfærsla fiskveiðilögsögunnar• Rányrkja í botnfiskveiðum

Kerfisbreytingin 1991-2004

• Norræna leiðin: verulegt atvinnufrelsi, háir skattar, tekjujöfnun, rausnarleg velferðarréttindi

• Engilsaxneska leiðin: víðtækt atvinnufrelsi, lágir skattar, ójöfn tekjuskipting, lítil velferðaraðstoð

• Ísland úr norrænu kerfi í engilsaxneskt?

Rökin

• Ójafnari tekjuskipting en annars staðar á Norðurlöndum

• Meiri fátækt

• Lægri barnabætur að meðaltali

• Lægri ellilífeyrir að meðaltali

• Lakari kjör aldraðra

Ný gögn

• Skýrsla hagstofu ES um tekjuskiptingu, fátækt og félagslega útskúfun

• Gögn frá Tryggingastofnun og Ríkisskattstjóra á Íslandi og í Svíþjóð

• Skýrsla Nososco um félagslegt öryggi á Norðurlöndum

• Skýrsla OECD um lífeyrissjóði

Mælingar á tekjuskiptingu

• Gini-stuðull: 0, þegar allir jafnir, 1, þegar 1 með allar tekjur

• Eðlileg aldursdreifing veldur ójafnri tekjudreifingu

• Ýmsir aðrir annmarkar á mælingum

• Stefán Ólafsson: Gini-stuðull hærri hér en annars staðar á Norðurlöndum

Gini-stuðlar Stefáns 2004

0

0.05

0.1

0.15

0.2

0.25

0.3

0.35

0.4

SE DK FI NO UK IS 1995 IS 2004

Gini-stuðlar hagstofu ES 2004

0

0.05

0.1

0.15

0.2

0.25

0.3

0.35

0.4

SE DK IS FI NO UK

Skýringar á misræmi

• Stefán gerir ráð fyrir söluhagnaði af hlutabréfum

• Hagstofa ES sleppir söluhagnaði af hlutabréfum

• Söluhagnaður óreglulegar tekjur (t. d. þegar maður leysir inn uppsafnaðan sparnað heillar ævi)

• Þess vegna rétt að sleppa honum

Fátæktarhugtakið

• Fátækt í krónum: Undir tekjumörkum til mannsæmandi lífs

• Fátækt í %: Undir 50% af miðtekjum (sem skipta íbúum í tvo jafnfjölmenna hópa)

• Lágtekjumörk eða hætta á fátækt: Undir 60% af miðtekjum

Niðurstöður Stefáns og Hörpu

• Stefán: 8% Íslendinga fátækir (%) 1988• Stefán: 7% Íslendinga fátækir (%) 1997-

8• Harpa: 7-12% Íslendinga fátækir 2003• 5% Svía og Dana, 4% Norðmanna og

Finna 1985-1990• Niðurstaða: Á Norðurlöndum mest

fátækt hér

Niðurstöður hagstofu ES

• Minnst hætta á fátækt í Svíþjóð, 9%

• Næstminnst á Íslandi, 10%

• Á Íslandi hætta á fátækt mest á aldrinum 16-24, 15%

• Á Íslandi hætta á fátækt minnst á aldrinum 50-64, 6%

• Eðlilegt miðað við aldursdreifingu

Hagstofa ES: Hætta á fátækt

0

5

10

15

20

25

IE UK DK FI NO IS SE% undir lágtekjumörkum 2004

Skýringar á misræmi

• Stefán: Fátækt mest á Íslandi 1997

• ES: Fátækt næstminnst á Íslandi 2004

• Möguleiki 1: Fátækt ofmæld hér áður

• Möguleiki 2: Fátækt vanmæld nú

• Möguleiki 3: Fátækt stórminnkað á tíu árum

• Sennilegast möguleikar 1 og 3

Barnabætur

• Stefán: Barnabætur lægstar að meðaltali á Íslandi

• Barnabætur tekjutengdar á Íslandi: Hærri hjá láglaunafólki, lægri hjá hálaunafólki

• Barnabætur láglaunafólks rausnarlegri á Íslandi

Barnabætur 2006: Ísland og Svíþjóð

Tekjur einstæ s foreldris ISK

IS: 1 barn yngra en 7 ára

SE: 1 barn yngra en 7 ára

IS: 2 börn, 1 yngra en 7 ára

SE: 2 börn, 1 yngra en 7 ára

929.665 279.338 127.587 517.930 267.326 2.000.000 247.228 127.587 443.007 267.326 4.000.000 187.228 127.587 303.007 267.326 5.000.000 157.228 127.587 233.007 267.326

Dæmi af íslenskri móður

• Einstæð móðir með fimm börn

• 130.000 kr. í mánaðartekjur

• Mæðralaun, barnalífeyrir (eða meðlag)

• Ráðstöfunartekjur e. skatt 327 þús. kr.

• Einstæð, barnlaus kona þarf 480 þús. kr. í mánaðartekjur til að hafa sömu ráðstöfunartekjur e. skatt

Ellilífeyrir

• Stefán: Kjör aldraðra lakari en annars staðar á Norðurlöndum, lífeyrisgreiðslur á mann lægri, fátækt algengari

• Nososco: Lífeyristekjur á mann hæstar á Íslandi

• Hagstofa ES: Fátækt aldraðra minnst á Íslandi

Lífeyristekjur á Norðurlöndum

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

DK FI SE NO IS

Fátækt aldraðra

0

5

10

15

20

25

30

35

IE UK SE FI DK NO IS

% 65 og eldri undir lágtekjumörkum 2005

Öflugir lífeyrissjóðir

0 50 100

Holland

Ísland

Sviss

Bandaríkin

Bretland

Finnland

Ástralía

Írland

Kanada

Danmörk

% af VLF 2005

Óveruleg útskúfun (atvinnuleysi)

0

1

2

3

4

5

6

7

8

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Atvinnuleysi %

Ísland OECD

Íslenska leiðin: Bil beggja

• Úr engilsaxnesku leiðinni: lágir skattar og mikið atvinnufrelsi

• Úr norrænu leiðinni: Rausnarleg velferðaraðstoð

• Meiri velferðaraðstoð en í engilsaxneskum ríkjum, markvissari en í norrænum

Undarleg orðræða

• Tekjuskipting jöfn og fátækt hverfandi

• Samt talað um ójafna tekjuskiptingu og meiri fátækt en í grannlöndunum

• Hvað veldur? Ýmist yfirsjónir, brellur eða falsanir

Dæmi um yfirsjón

• „Gini-stuðull fyrir Ísland hærri en annars staðar á Norðurlöndum, svipaður og í Bretlandi“

• Ósambærilegar tölur• Sambærilegar, þegar söluhagnaði af

hlutabréfum sleppt• Eins og að bera epli og appelsínur

saman við epli

Dæmi um brellu

• „Barnabætur og ellilífeyrir á mann að meðaltali lægri á Íslandi en annars staðar á Norðurlöndum“

• En á Íslandi barnabætur tekjutengdar og hærri hjá láglaunafólki

• En á Íslandi margir á lífeyrisaldrei ekki lífeyrisþegar, vinna lengur

Dæmi um fölsun

• Morgunblaðið 20. mars 2007: „Þar eru upplýsingar sem eru mun sambærilegri, þ.e. tölur um ellilífeyrisgreiðslur á hvern ellilífeyrisþega, bæði frá hinu opinbera og lífeyrissjóðum, sem eru eins reiknaðar í öllum löndunum.“

• Rangt: Ekki tölur um ellilífeyrisgreiðslur á hvern ellilífeyrisþega (26.000), heldur á hvern mann á ellilífeyrisaldri (31.000)

Niðurstaða

• Ísland vék ekki af hinni norrænu leið; það var aldrei á henni

• Ísland var á íslensku leiðinni, sem var hvorki norræn né engilsaxnesk

• Árið 2004 voru lífskjör á Íslandi ein hin bestu í heimi

• Þá voru kjör fátækra líka ein hin skástu