1

Univerzitet “Sveti Kliment Ohridski”

Fakultet za bezbednost

Prof. D-r Арсовски Марјан:

D I P L O M A T I J A

S k o p j e, 2 0 2 0 g o d i n a

2

I. Pojmovno opredeluvawe i definirawe 3

1. Voved 3 2. Definirawe na predmetot na diplomatijata 4 3. Karakteristiki na sposobniot diplomat 7

II. Razvojot na diplomatskite metodi 13 1. Diplomatijata vo dale~nata istorija 13 2. Diplomatskite metodi vo anti~ka Grcija 15

2.1. Pridones 15 2.2. Slabosti na gr~kata diplomatija vo anti~ko vreme 17

3. Pridonesot na Rimskata imperija 19 4. Metodite na Vizantija 23 5. Diplomatskite metodi vo Italija 25

5.1. Diplomatijata vo Venecija 26 5.2. Natprevar na italijanskite mali dr`avi 27 5.3. Pridonesot na Nikolo Makijaveli 28 5.4. Vospostavuvawe postojani diplomatski misii 31 5.5. Diplomatskiot metod za vreme na Renesansata 32

6. Francuskiot sistem 35 6.1. Pridonesot na Hugo Grocius 35 6.2. Pridonesot na Ri{eqe 37 6.3. Francuskite diplomatski metodi 39

III. Od francuskata diplomatska metoda kon nova diplomatija

1. Karakteristiki na starata diplomatija 41 2. Deluvawe na novata diplomatija 44 3. Vidovi diplomatija 46

3.1. Tajna i javna diplomatija 46 3.2. Formalna i neformalna diplomatija 48 3.3. Samit-diplomatija 51 3.4. Diplomatija so u~estvo na treta strana 54 3.5. Preventivna diplomatija 59 3.6. Drugi vidovi diplomatija 61 3.7. Vklu~enost na ~lenovi na parlamentite i na politi~kite partii vo diplomatskite aktivnosti 64

Selektirana bibliografija 66

I. Pojmovno opredeluvawe i definirawe 1. Voved Terminite "diplomatija", "diplomat" i "diplomatski" se del od

na{iot sekojdneven jazik. Mnogu ~esto tie se upotrebuvaat za da opi{at odredeni aktivnosti (diplomatijata vo sredniot vek; diplomatijata kako sprotivnost na nasilstvo ili duri na oru`ena konfrontacija), ili institucii (makedonskata diplomatija, diplomatijata na nekoja zemja, kako

3

slu`ba za odnosi so stranstvo); lica so odredeni kvaliteti (toj se odnesuva kako vistinski diplomat, taa e diplomatot vo semejstvoto), ili koi rabotat vo diplomatsko svojstvo (amerikanski diplomati, diplomati {to rabotat vo nekoja ambasada); kvaliteti {to mu se pripi{uvaat na nekoe lice (diplomatsko odnesuvawe, toj deluva mnogu diplomatski) ili se upotrebuvaat kako karakteristika i aktivnost (diplomatska intervencija, diplomatski pregovori, diplomatski kompromis). Sfa}aweto, percepcijata na diplomatijata i diplomatite vo narodot ne sekoga{ e povolna, {to vlijae na zna~eweto {to mu se dava na diplomatot i diplomatskoto. Dodeka za edni "diplomatski" ima celosno pozitivno zna~ewe, za drugi toa e povrzano so la`ewe, prepravawe, duri i so izmama.

Nekoi sekojdnevni zna~ewa imaat svoi koreni vo diplomatijata

sfatena kako vodewe na me|unarodnite odnosi od profesionalni ili ad hoc diplomati, so upotreba na diplomatska postapka (procedura). Toa e prete`no i interesot na na{iot predmet. Se do relativno skoro vreme diplomatijata be{e mo{ne zatvoren svet, vo koj diplomatite bea profesionalci izbrani zaradi nivnoto op{testveno poteklo i obrazovanieto, kako i zaradi li~nite kvaliteti, koi deluvaa vo svoi sopstveni krugovi soglasno opredelena praktika, tradicii i pravni pravila. Sega skoro sekoj mo`e da bide vklu~en vo diplomatijata koja, kako i nejzinite nositeli i nivnoto odnesuvawe, se podlo`ni na kriti~ko gledawe preku sredstvata za javno informirawe i preku javnoto mislewe.

2. Definirawe na predmetot na diplomatijata Po 1918 godina javnoto mislewe vo demokratskite zemji poka`uva{e

zgolemen interes za nadvore{nite raboti. Vodeweto na nadvore{nata politika samo vo tesnite krugovi okolu vladite be{e osporeno. Vo slu~aj na izbivawe pogolema kriza, kakva {to be{e krizata {to potoa prerasna vo Prvata svetska vojna, prose~niot izbira~ sfati deka negovata zemja, bez negovo celosno znaewe i odobruvawe, mo`e da bide vovle~ena vo vetuvawa ili obvrski kon stranski sili. U{te pove}e, nemaj}i ja alternativata za nepo~ituvawe na vetuvawata dadeni vo nivno ime, narodot mora{e da u~estvuva vo vojnata. A so napredokot na voenata tehnika, vojnata ve}e nitu oddaleku ne be{e samo rabota na profesionalnite vojnici, tuku sekoj gra|anin be{e izlo`en na nejzinite posledici.

No, razbiraweto na ovaa problematika kaj prose~niot gra|anin ja ote`nuva konfuzijata me|u poimite "nadvore{na politika" i "pregovori". Istata proizleguva od faktot {to so zborot "diplomatija" se ozna~uvaat

nekolku razli~ni raboti. Ponekoga{ taa se upotrebuva kako sinonim za "nadvore{na politika", kako koga }e ka`eme deka "gr~kata diplomatija go zabavi procesot na priznavawe na Republika Makedonija". Negovo vtoro

zna~ewe e "pregovori", koga se istaknuva deka "problemot mo`e da bide re{en so diplomatija". Pokonkretno, zborot diplomatija mo`e da ozna~uva

proces i ma{inerija so koi se vodat pregovori. Negovo ~etvrto zna~ewe e

deka stanuva zbor za granka na nadvore{nata slu`ba, kako koga }e se ka`e

4

deka nekoj ~ovek "raboti vo diplomatijata". Pettoto zna~ewe na zborot

diplomatija e: ve{tina vo vodeweto na me|unarodnite pregovori. Nie zborot "diplomatija" }e go upotrebuvame vo smisla na

definicijata deka: "Diplomatijata e upravuvawe so me|unarodnite odnosi preku pregovarawe; tie odnosi se reguliraat i upravuvaat so ambasadori i pratenici; pod diplomatija ja podrazbirame rabotata i ve{tinata na diplomatite" 1. Na takov na~in se razgrani~uva nejzinoto zna~ewe kako od nadvore{nata politika, taka i od me|unarodnoto pravo.

Diplomatijata vo po{iroka smisla mo`e da se definira kako vodewe na me|unarodnite odnosi so miroqubivi sredstva. Sovremenite me|unarodni odnosi ne se samo odnosi me|u suverenite dr`avi, tuku i odnosi koi gi vklu~uvaat me|unarodnite i supranacionalnite organizacii, kako i drugi me|unarodni akteri (vladi vo egzil, Vatikan, vostanicite i osloboditelnite dvi`ewa). Poslednive godini ulogata na nevladinite tela, kako {to se dobrovolnite agencii aktivni vo pomo{ta pri katastrofi, vo razvojnata sorabotka i transnacionalnite kooperacii, isto taka se pojavuvaat vo vodeweto na me|unarodnite odnosi. Diplomatijata vo po{iroka smisla gi opfa}a ne samo aktivnostite na diplomatskite pretstavnici akreditirani vo druga zemja, tuku i aktivnostite na vnatre{nite organi na koi im e doverena nadle`nost od oblasta na nadvore{nata politika, vo prv red na {efot na dr`avata i ministerot za

nadvore{ni raboti, kako i aktivnosta na diplomatijata ad hoc. Diplomatijata e instrument na politikata; nejzina cel e

unapreduvawe na nacionalnite interesi so miroqubivi sredstva, realizirawe na opredeleni politi~ki interesi na me|unaroden plan. Diplomatskite aktivnosti se vr{at vo ramkite na me|unarodnoto pravo, ~ija osnovna funkcija e da se ovozmo`i miroqubiva koegzistencija na dr`avite.

Vo ne{to potesna smisla, diplomatijata ozna~uva vodewe na me|unarodnite odnosi od oficijalni pretstavnici na dr`avite, na me|unarodnite organizacii i na drugite me|unarodni akteri. U{te potesna e definicijata na diplomatijata kako vodewe na odnosi me|u suvereni dr`avi od ~lenovite na nivnite slu`bi vo stranstvo.

Diplomatite isto taka mo`e da bidat definirani vo po{iroka ili

potesna smisla. Vo po{iroka smisla sekoj poedinec {to e vklu~en vo vodeweto na odnosite me|u dr`avite, me|unarodnite organizacii ili drugite me|unarodni akteri bi mo`el da bide okvalifikuvan kako diplomat. Toa gi vklu~uva, {to se odnesuva za dr`avite, {efovite na dr`avite, ~lenovite na vladite, kako i privatnite poedinci koi se

zadol`eni so ad hoc misii. Ne{to potesna i pobliska do su{tinata bi bila definicijata na

diplomatot kako agent na dr`avata, na me|unarodnata organizacija ili drug me|unaroden akter koj {to e formalno ovlasten da deluva vo nejzino ime vo vodeweto na nadvore{nite odnosi. Najrestriktivnata definicija, koja e i

1 Navedeno spored: Harold Nicolson, Diplomacy, Oxford University Press, London, 1950, p.15.

5

najbliska do tradicionalniot koncept na diplomatot e deka e toj agent na dr`avnata nadvore{na slu`ba (ili na nadvore{nata slu`ba na me|unarodnite organizacii ili na drugi me|unarodni akteri) so diplomatski rang kako {to se ata{e, sekretar, sovetnik, opolnomo{ten minister ili ambasador.

Vo vrska so definicijata na diplomatot kako dr`aven slu`benik so diplomatski rang, mo`eme da napravime razlika me|u diplomatskite agenti i konzularnite slu`benici. Diplomatskite agenti se lu|e vo diplomatskite misii, t.e. misii akreditirani od edna dr`ava vo druga (ambasadi, visoki komisii, poslanstva) i postojani misii akreditirani od dr`avata vo nekoja me|unarodna organizacija (postojani misii i postojani nabquduva~ki misii). Konzularnite slu`benici se agenti od edna dr`ava na koi druga dr`ava im dozvoluva da vr{at konzularni funkcii na celata ili na del od nejzinata teritorija kako ~lenovi na konzulatot (generalen konzul, konzul, vice-konzul).

Dokolku, kako {to ~esto se slu~uva, konzularnite funkcii gi vr{at ~lenovi na diplomatskiot personal od konzularnata sekcija na diplomatskata misija, takvite slu`benici go zadr`uvaat nivniot diplomatski kvalitet i ne se konzularni slu`benici. Obratno, {efot na konzulatot koj ima rang na minister ili ambasador ne stanuva diplomat vr{ej}i diplomatski funkcii, nitu toj mo`e da bara poln diplomatski status.

3. Karakteristiki na sposobniot diplomat Kakvi moralni i intelektualni kvaliteti treba da ima sposobniot

diplomat? Vo odgovorot na ova pra{awe treba da imame predvid deka ve{tinata na pregovarawe bara kombinacija na nekoi posebni kvaliteti koi ne sekoga{ mo`at da se najdat kaj prose~en politi~ar, nitu kaj prose~en ~ovek. Doblestite kako {to se inteligencijata, znaeweto, razboritosta, mudrosta, gostoprimstvoto, {armot, rabotlivosta, hrabrosta i takti~nosta, se podrazbiraat kako karakteristiki na idealniot diplomat. Pokraj niv, toj treba da ima i pove}e posebni kvaliteti, kakvi {to se: verodostojnosta, to~nosta, spokojstvoto, dobroto raspolo`enie, trpenieto, upornosta, skromnosta i lojalnosta. No, vo opi{uvaweto na tie kvaliteti sekako treba da gi imame predvid faktorot na vremeto i na mestoto na vr{eweto na diplomatskata slu`ba. Imeno, i najdobriot ambasador na primer vo 18-ot vek sigurno bi izgledal sme{no ili ~udno denes. Ili, diplomatot koj postignuva zabele`itelni uspesi vo nekoja bliskoisto~na zemja mo`e da bide dosta pomalku uspe{en na primer vo Va{ington.

a) Prvata me|u posebnite moralni doblesti {to bi trebalo da gi ima

sposobniot diplomat e verodostojnosta, pod koja se podrazbira ne samo vozdr`uvawe od svesni la`ni izjavi, tuku i sovesna gri`a da se izbegne sugerirawe neto~nosti ili prikrivawe na vistinata. Dobriot diplomat

6

mora da se trudi da ne ostavi nekorekten vpe~atok kaj onie so koi pregovara. 2

b) Preciznosta, odnosno to~nosta, e slednata su{tinska osobina na sposobniot diplomat, i pod nea se podrazbira ne samo intelektualna, tuku i moralna to~nost na pregovara~ot. Od samiot po~etok na nivnata slu`ba, profesionalnite diplomati se naviknati na pravilata na to~nosta. Vo istorijata ima pove}e primeri na diplomatski pregovori ili mirovni dogovori koi ili ostanale nezavr{eni ili se sru{ile otkako zavr{ile, od pri~ina {to nivnite temeli bile izgradeni vrz pogre{ni pretpostavki (Minhenskata spogodba me|u Hitler i ^emberlen vo 1938 godina e klasi~en primer za toa). Kako pravilo, profesionalnata diplomatija ne e neprecizna. Eden ambasador skoro redovno dobiva pismeni instrukcii i posetite {to potoa gi pravi na stranskite vladi se ili predvideni vo vnimatelno sostaveni noti ili se soop{teni vo li~en razgovor. Voobi~aeno e i koga eden ambasador ima komunikacija od posebna va`nost so stranska vlada da nosi so sebe ed-memoar so instrukcii {to da ka`e. Toj mo`e da go pro~ita memorandumot na stranskiot minister ili mo`e da mu ostavi eden primerok. I obratno, koga eden ambasador dobie od stranski minister va`no usno soop{tenie, mudro e da bide pretpazliv i da go proveri so nego izve{tajot za razgovorot pred oficijalno da go isprati do svojata vlada.

b1) Pokraj navedenata neto~nost, koja profesionalniot diplomat

retko si ja dozvoluva, postojat dosta primeri za tn. "moralna neto~nost". Iskusniot diplomat e svesen deka ~ovekovite aktivnosti zavisat od {ansata na slu~aite i deka prognozite se sekoga{ opasni, no toj pa|a vo isku{enie, ako ne da gi izbegne site predviduvawa, toga{ barem da gi iska`e svoite prognozi vo stilot na Delfi. Dokolku tendencijata kon moralna nepreciznost vlijae vrz komunikacijata na pretstavnikot so vladata na zemjata vo koja e akreditiran, mo`e da se napravi seriozna {teta, bidej}i ambasadorot ima osnovna zada~a da vospostavuva prijatelski odnosi so vlastite so koi raboti.

Vo istorijata na diplomatijata e poznat slu~ajot so "Emskata telegrama", kako primer so namerno neto~no objavuvawe na eden tekst da se postignat opredeleni celi. 3 Imeno, vo telegramata {to pruskiot kral

Vilhelm I ja ispratil na svojot kancelar Bizmark na 13 juli 1870 godina bilo izvestuvaweto za negovite razgovori so francuskiot ambasador

Benedeti vo kralskata rezidencija vo Ems. Napoleon III baral od pruskiot kral formalno da se obvrze deka }e mu zabrani na svojot rodnina Leopold da reflektira na {panskiot prestol, {to bila drskost koja nastojuvala da

isprovocira vojna so Prusija. Iako 73-godi{niot Vilhelm I odbil da prezeme takva obvrska (vpro~em, prethodno Leopold ve}e se otka`al po negov nagovor), toj sepak ja ostavil mo`nosta za toa pra{awe pregovorite da prodol`at vo Berlin. Sakaj}i ja vojnata so Francija ne pomalku od

Napoleon III, Bizmark gi precrtal zborovite za prodol`uvawe na 2 Po{iroko za “idealniot diplomat” vidi vo: Ibid, p. 104-126.

3 Poop{irno za “Emskata telegrama” vidi vo: Istorija na diplomacijata, I tom, pod

redakcija na V. P. Potemkin, Sofija, 1946, str. 458-461.

7

pregovorite, so {to telegramata dobila nova smisla (deka pruskiot kral otka`al sekakov razgovor so francuskiot ambasador) i se pogri`il taka falsifikuvaniot tekst da se pojavi vo pe~atot. Toa bil pregolem predizvik za francuskata vlada i Zakonodavno telo, koi na 15 i 20 juli gi izglasale voenite krediti i go odobrile objavuvaweto vojna na Prusija. No namesto nova "uspe{na" vojna za Napoleon, Francija pretrpela katastrofalen poraz.

v) Tretiot su{tinski kvalitet na sposobniot diplomat e

spokojstvoto. Pregovara~ot mora da izbegne da poka`e deka e iritiran koga }e se sretne so glupost, ne~esnost, brutalnost ili voobrazenost na onie so koi ja ima neprijatnata dol`nost da pregovara. Toj mora da se vozdr`i od site li~ni animoziteti, site li~ni posebni `elbi, entuzijazmi, predrasudi, sueta, preuveli~uvawa, dramatizirawa i moralna ogor~enost. Poznata e dosetkata na Taqeran kako sovet na mladite diplomati: "Pred se, ne dozvolete da stanete vozbudeni zaradi va{ata rabota". Ramnodu{nosta koja go karakterizira idealniot diplomat mo`e da go napravi neomilen me|u negovite prijateli. Vsu{nost odnesuvaweto na odlo`eno prosuduvawe, skepti~na tolerancija, nepoka`uvaweto na emociite, {to go ozna~uva obu~eniot diplomat, ~esto kaj prose~nite nabquduva~i sozdava vpe~atok na mrzlivost, glupost ili duri bolest.

Kvalitetot na spokojstvoto {to e prisuten kaj sposobniot diplomat

treba da se izrazi vo dve glavni nasoki. Prvo, toj treba da bide so: v1) dobro raspolo`enie ili barem da mo`e da go kontrolira svoeto lo{o

raspolo`enie, a pokraj toa treba da bide i v2) isklu~itelno trpeliv. Nastanite koga diplomatite go gubat svoeto trpenie se pametat kako

krajno nediplomatski od generaciite nivni naslednici. Napoleon go zagubil svoeto trpenie so Meternih vo Drezden na 26 juni 1813 godina i ja frlil svojata kapa na }ilimot so mo{ne nesre}ni rezultati. Ser ^arls Smit go izgubil svoeto trpenie vo razgovorite so marokanskiot sultan i go iskinal dogovorot za imperijalno prisustvo.

g) Upornosta e isto taka su{tinska za sekoj uspe{en pregovara~. Koga eden od najuspe{nite francuski diplomati M. Pol Kambon pristignal vo Anglija britansko-francuskite odnosi bile mo{ne zategnati, a koga po dvaeset godini go napu{tal London, dvete dr`avi bea bliski sojuznici. Toj se karakteriziral so ~udesna upornost i trpelivost. Toj bil sekoga{ qubezen i popustliv, diskreten, lojalen, i bil sekoga{ prisuten. Imal izvonredna sposobnost da go iskoristi vistinskiot moment, dostoinstvenost vo odnesuvaweto, {to se go vbrojuvalo vo 1914 godina me|u lu|eto na koi im se veruvalo i koi bile {iroko ceneti. Takvi karakteristiki ne bile sekoga{ poka`uvani od pretstavnicite na drugite dr`avi koi sakale da obezbedat brz triumf i briljantni rezultati za kuso vreme.

d) Sposobniot diplomat isto taka treba da bide i skromen. Suetnosta ne e dobra karakteristika za eden pregovara~, bidej}i go doveduva vo isku{enie da gi ignorira sovetite ili mislewata na onie koi od nego imaat pogolemo iskustvo za nekoja zemja ili problem. Taa go pottiknuva da zastapuva premnogu li~ni stavovi za prirodata i celite na svoite funkcii

8

i vo nekoi va`ni slu~ai da preferira briljanten no nepo`elen triumf namesto poskromen no koristen kompromis. Li~nata sueta, koja e edna od naj~estite mani na diplomatite, mo`e istiot da go spre~i, vo nekoj klu~en moment, da i priznae na svojata vlada deka negovite informacii ili predviduvawa bile nekorektni. Taa e vo korenot na site indiskrecii ili netakti~nosti. Od nea mo`e da dojde ~estata no pogubna iluzija na profesionalniot diplomat deka negovata dol`nost se nao|a vo centarot na diplomatskiot univerzum, a deka Ministerstvoto za nadvore{ni raboti e slepo ili tvrdoglavo {to ne gi prifa}a negovite soveti.

|) Sposobniot diplomat kako svoja bitna karakteristika ja ima i

lojalnosta. Profesionalniot diplomat go rakovodat nekolku razli~ni, ponekoga{ sprotivstaveni lojalnosti. Toj e lojalen na svojot pretsedatel, vlada, minister, ministerstvo; toj e lojalen i kon svojot personal; eden vid lojalnost ima i kon diplomatskiot korpus vo prestolninata vo koja prestojuva, a drug vid na lojalnost ima kon vladata kade e akreditiran i kon ministerot so kogo pregovara. Osobeno kaj diplomatite koi se podolgo vreme vo stranski zemji, a nemaat dovolno kontakti so svojata dr`ava, postoi mo`nosta nedovolno da ja primenuvaat lojalnosta kon svojata vlada. Ili, nekoi diplomati mo`at da bidat tolku impresionirani od doktrinata deka funkcijata na ambasadorot e da sozdava "dobri odnosi" so stranskata vlada, {to }e gi pome{aat celite so sredstvata, a "dobrite odnosi" }e gi smetaat ne kako del od nivnite funkcii, tuku kako edinstvena cel na nivnata aktivnost. Pritoa mo`at da previdat deka nivnata zemja ima misii i vo drugi dr`avi, a deka centralnite vlasti, koi gi imaat site izvori na informacii, se ministerstvata za nadvore{ni raboti vo nivnite zemji. Isto taka, kaj nekoi diplomati postoi isku{enieto na svojata vlada da i go ka`at toa {to taa saka da go slu{ne, a ne ona {to treba da go znae. I naj~esnite pretstavnici bi mo`ele da padnat vo takvo isku{enie i ne sfa}aj}i deka so toa vr{at akt na nelojalnost kon svojata vlada, na koja treba da i ja ka`at vistinata, makar i gor~liva.

II. Razvojot na diplomatskite metodi 1. Diplomatijata vo dale~nata istorija Diplomatijata vo smisla na vodewe odnosi me|u edna grupa ~ove~ki

su{testva i druga grupa {to e razli~na od nivnata mo`eme da ja gledame kako postara od istorijata. Imeno, teoreti~arite od 16-ot vek tvrdea deka prvite diplomati bile angelite, koi slu`ele kako glasnici, prenesuva~i na poraki, me|u neboto i zemjata.

U{te vo predistorisko vreme sigurno imalo momenti koga edna grupa na divjaci sakala da pregovara so druga grupa na divjaci. Istoriski gledano, takvata komunikacija stanuva neophodna {tom vo nekoj region populacijata stanuva tolku brojna {to grupite ne mo`at da gi izbegnat postojanite kontakti i navistina moraat da se natprevaruvaat za istite slobodno raspolo`livi no nedovolni resursi. Toa ~esto vodi kon nasilni sudiri i prvite akti na diplomatijata bile najblisku do naporite da se dogovori primirje, makar zatoa {to im e dosta borba za toj den i za da se zasolnat

9

ranetite i pogrebat zaginatite. Vo po~etokot ne retko pregovara~ite na na{ite neandertalski pretci nemale vreme da ja ispora~aat svojata poraka, tuku bile ubieni i izedeni od voinite na drugata strana. No u{te vo tie dale~ni vremiwa postepeno se vospostavuvala praktikata deka e podobro na takvite pregovara~i da im se po{tedi `ivotot, odnosno, so moderna terminologija ka`ano, da im se garantiraat opredeleni privilegii i imuniteti, koi im se negiraat na protivni~kite voini. Naskoro kon toa bile pridodadeni i pregovorite za osloboduvawe na zatvorenicite {to se zarobeni od drugata strana. Pratenicite upotrebuvale poseben jazik za da gi poka`at svoite miroqubivi nameri i naskoro se vostanovuvaat cvrsti zabrani za za{tita od nasilstvoto na stranata so koja tie se obiduvale da pregovaraat. Na nekoj na~in, toa se prvite izrazi na pravilata na diplomatskiot imunitet.

Ne samo vo primitivnite op{testva, tuku i vo anti~ko vreme site stranci bile smetani za opasni i "ne~isti". Za ubla`uvawe na takvata sostojba niz praktikata zapo~nale da im se davaat diplomatski privilegii na posebni lica: na plemenski, ili gradski, glasnici. Tie glasnici bile pod posebno pokrovitelstvo na Bogot Hermes. Imeno, vo Bogot Hermes se simbolizirani osobinite na {arm, izmama i ve{tina. Spored legendata, na denot na svoeto ra|awe toj ukral pedeset kravi od svojot brat Apolo i, ~uvaj}i gi skrieni vo pe{tera, se vratil mirno da spie vo svoeto krevet~e. Vakvata snaodlivost mnogu mu se dopadnala na Zevs, koj podocna go ispra}al Hermes na najdelikatni diplomatski misii, vklu~itelno i ubistvoto na Argos. Kaj anti~kite Grci Hermes bil smetan za qubezen no beskrupulozen patron na patnicite, trgovcite i kradcite. Toj bil posrednik me|u pogornite i podolnite svetovi, no iako bil dosta popularen, ne bil mnogu po~ituvan.

Preminuvaj}i od mitologijata kon istorijata, so porastot na ~ovekovite naselbi i op{testvenoto organizirawe so kompleksni strukturi, rastela i potrebata za poprecizno definirani teritorii. Diplomatijata isto taka stanuvala posofisticirana. Najranite pi{uvani dogovori {to u{te postojat, me|u anti~ki Egipet i kralstvata na Bliskiot Istok poka`uvaat dosta karakteristiki {to se sodr`ani i vo modernite dogovori za mir, prijatelstvo, sojuz ili trgovija. Diplomatite se izbirale od redot na sve{tenstvoto ili od ~lenovite na vladee~kite semejstva. ^esto pati tie morale da ostanat spored dogovornite zaklu~oci vo svojstvo na zalo`nici za negovoto sproveduvawe.

2. Diplomatskite metodi vo anti~ka Grcija Za vremeto {to go opi{uva Homer vo svoite poemi karakteristi~ni

se glasnicite, koi bile ovlasteni agenti za pregovarawe i u`ivale posebna nepovredlivost. Tie imale i zadol`enija za upravuvawe so kralskoto doma}instvo, odr`uvawe na redot vo sobranijata i izveduvawe na nekoi religiozni obredi. So razvojot na gr~kata civilizacija i so razvojot na ~esto rivalskite odnosi me|u nekolku gr~ki gradovi-dr`avi, za pregovara~kata ve{tina zapo~nale da se baraat kvaliteti od povisoko nivo.

10

2.1. Pridones

Od {estiot vek pred na{ata era gr~kite dr`avi-gradovi ja usvoile praktikata za svoi ambasadori da gi izbiraat najdobrite oratori, so najizrazeni retori~ki sposobnosti. Osnovna zada~a na ovie pretstavnici bila da odr`at prekrasen dolg govor pred narodnite sobranija na stranskite gradovi, i od niv ne se o~ekuvalo da sobiraat informacii za zemjite {to gi posetuvaat ili da pi{uvaat izve{tai na svojata zemja. Vo pettiot vek pred na{ata era vakvite specijalni misii me|u gr~kite gradovi-dr`avi stanale tolku ~esti {to dostignale opredeleno nivo na regularni me|usebni diplomatski odnosi.

Vo vovednite poglavja od istorijata na Tukidid se zboruva za prirodata i postapkata na gr~kite diplomatski konferencii. Na konferencijata {to se odr`ala vo Sparta vo 432 godina pred na{ata era Sparta i nejzinite sojuznici re{avale dali Atina gi kr{i dogovorite i dali treba da bide kazneta so vojna. Vo vrska so procedurata interesno e deka delegaciite od Megara i Korint odr`ale dolgi govori pred Sobranieto na Peloponeskata liga, objasnuvaj}i gi svoite slu~ai protiv Atina. Potoa tie bile povikani da se povle~at a vo Sobranieto se vodela debata kakva akcija da bide prevzemena. Predlogot za poveduvawe vojna bil staven na glasawe i bil ednoglasno usvoen. Karakteristi~no e i toa {to vo toa vreme bila prisutna i delegacija od Atina, verojatno zaradi trgovija, na koja i bilo dozvoleno da prisustvuva i da u~estvuva vo diskusijata na nejzinite pretstojni neprijateli. Na Atiwanite potoa im bilo dozvoleno i da ostanat vo Sparta se do zavr{uvaweto na rabotata za koja bile dojdeni, {to zboruva za napredokot na op{tata diplomatska praktika na gr~kite dr`avi-gradovi.

Pridonesot na anti~ka Grcija e osobeno vo razvojot na metodite na pregovarawe. Gr~kite gradovi postojano ispra}ale i primale

pretstavni{tva od privremen ili ad hoc karakter. Ambasadorite bile izbirani zaradi nivnata respektabilnost i potvrdena mudrost i vo nekoi od dr`avite ne mo`ele da bidat pomladi od pedeset godini. Tie gi dobivale svoite akreditivi od Sobranieto.

Diplomatskite pregovori vo vremeto na anti~ka Grcija bile vodeni usno i, barem vo teorijata, so celosten publicitet. Nekolku od pribli`no desette ambasadori koi rabotele vo edna misija }e go odr`ele podgotveniot govor pred stranskiot monarh ili pred Sobranieto. Dokolku pregovorite dovele do dogovor, negovite odredbi bile ugravirani na plo~a koja mo`ele site da ja vidat. Ratifikacijata na dogovorot se izvr{uvala so javna razmena na sve~eni zakletvi. Mo`e da se ka`e i deka toga{ bil usvoen sistemot na dogovori, ili sojuzi, {to bile otvoreni za pristapuvawe.

Interesno e deka u{te toga{ postoele i sredni opcii koi denes gi narekuvame neutralnost ili arbitra`a. Statusot na neutralnost bil jasno definiran i se ozna~uval so izrazot "da ostane miren". Arbitra`ata pretstavuvala voobi~aen na~in za obezbeduvawe na mirnoto re{avawe na sporovite. Vo so~uvaniot tekst na dogovorot me|u Atina i Teba vo eden ~len

11

gradot Lamia e ozna~en kako "izbran grad" da arbitrira me|u niv. Ponekoga{ nekoj poznat poedinec bil nazna~uvan za arbiter - poznat filozof ili pobednik na olimpiskite igri. Poznati se 46 slu~ai na arbitra`a {to bile re{eni me|u 300 i 100 godina pred na{ata era.

Vo pettiot vek pred na{ata era, zna~i, Grcite imale eden razvien aparat za me|unarodno komunicirawe. Pokraj sistemot na zdru`uvawa i sojuzi, tie gi razvile principite vo odnos na objavuvawe na vojna, sklu~uvawe mir, ratifikacija na dogovorite, arbitra`a, neutralnost, razmena na ambasadori, funkciite na konzulot, kako i nekoi pravila vo vojuvaweto.

2.2. Slabosti na gr~kata diplomatija vo anti~ko vreme

No nasproti visokiot stepen na nivnite koncepti, gr~kata diplomatija bila konfuzna zaradi tri o~igledni pri~ini. Prvo, kako {to pi{uva poznatiot teoreti~ar na diplomatijata Harold Nikolson, tie imale posledici od "drevnata bolest na Grcite, neslogata" 4. Nivnata qubomora bila tolku izrazena {to go paralizirala nivniot instinkt za samoza{tita. Vtoro, Grcite spored temperamentot ne bile dobri diplomati. Zborlesti i bez takt, so svojata indiskrecija (poznat e primerot so Demosten), mo`ele da ja uni{tat osnovata na sekoi pregovori, {to treba da se doverlivi. Treto, tie propu{tile da vospostavat, vo nivnite nadvore{ni i vo vnatre{nite raboti, vistinska raspredelba na odgovornosta me|u zakonodavnata i izvr{nata komponenta. Tie nikoga{ ne otkrile kako da go napravat diplomatskiot metod vo demokratijata tolku efikasen kako onoj vo avtokratijata.

Dobra ilustracija za docneweto i konfuznosta {to i se svojstveni na tn. "demokratska diplomatija" pretstavuva serijata so panika zafateni pregovori me|u Atina i Filip Makedonski pred kone~nata gr~ka katastrofa. Od edna strana, gr~kite dr`avi-gradovi, iako zapla{eni od novoto vooru`uvawe i flota {to Filip gi imal, ostanale nevolni da sorabotuvaat vo odbrana od severnata zakana, a ostanale vo rivalski odnosi edna so druga. Od druga strana, Filip Makedonski, re{itelen, mudar i celosten gospodar na svoite planovi i na armijata, svesen za stravot i neredot {to negovata zakana ja predizvikuva me|u Helenskata zaednica, so davawe vetuvawa na nekoi od gradovite, so sklu~uvawe mirovni spogodbi so nekoi od niv (so va`nite ostrovski gradovi Rodos, Hios i Kos na Maloaziskiot breg, na primer), edinstveno sakal da ja prodol`i diplomatskata konverzacija dodeka osvojuval edna po edna strategiska pozicija.

Sobranieto vo Atina gi osuduvalo neuspe{nite ambasadori na smrt, dr`elo burni sednici za ispra}awe na novi instrukcii na novite pretstavni{tva, a po makedonskoto celosno zarobuvawe na atinskata voena flota od pove}e od 230 brodovi, ve}e pod celosno vlijanie na predvodnikot

4 Navedeno spored: Harold Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, London, 1954, kade za

prednostite i slabostite na diplomatskite metodi na anti~ka Grcija po{iroko se zboruva na str.1-14.

12

na antimakedonskite sili vo Atina Demosten, formalno i objavilo vojna na Makedonija. Veruvaj}i na pogre{ni vetuvawa i imaj}i la`ni nade`i, sojuzuvaj}i se so Teba, no uni{tuvaj}i ja pritoa doverbata {to drugite sojuznici seu{te ja imale, Atina bila soo~ena so sukcesivnoto pa|awe pod kontrola na Filip Makedonski na Amfisa, Elatea, Delfi, Termopilite. Vo istoriskata bitka kaj Heroneja, na 2 avgust 338 godina pred na{ata era, za samo nekolku ~asovi makedonskata armija izvojuvala briljantna pobeda vrz Atina i Teba, so {to vo taa faza gi zaokru`ila svoite kombinirani diplomatski i voeni aktivnosti 5.

3. Pridonesot na Rimskata imperija Za razlika od anti~kite Grci, pridonesot na Rimjanite kon

diplomatijata ne e vo ve{tinata na pregovaraweto, bidej}i vo pove}eto vekovi od nivnoto vladeewe metodite im bile pove}e "legionerski" od diplomatski. Ne retko, celite na Rimjanite bile bezmilosni a metodite im bile brutalni. Vo me|unarodnata politika kako drasti~en model se istaknuva na~inot na koj Rimjanite definitivno go re{ile problemot na Kartagina. Imeno, bidej}i od aspekt na aspiraciite za vlast na Rim, ima{e premnogu Kartaginci, Katon go zavr{uva{e sekoj svoj govor so poznatite:

"Vpro~em, smetam deka Kartagina mora da bide razurnata" ("Ceterum censeo

Carthaginem esse delendam"). Toa i se slu~i - so razurnuvaweto na Kartagina, problemot, kako {to go gleda{e Rim, be{e re{en zasekoga{. Nikakva zakana za Romanskata bezbednost i ambicija ne mo`e{e da se pojavi od opusto{enoto mesto koe nekoga{ be{e Kartagina.

Vo najdobar slu~aj Rimjanite go primenuvale principot na porazuvawe na nivnite potvrdoglavi protivnici i po{teduvawe na pokornite. No pridonesot na Rimjanite za diplomatijata e vo oblasta na

me|unarodnoto pravo, so podelbata na ius civile (zakonot {to se primenuva me|u romanskite gra|ani), ius gentium (zakonot {to se primenuva me|u

gra|anite i strancite) i ius naturale (zakon {to e zaedni~ki za celoto ~ove{tvo). Za riznicata na ~ove{tvoto va`ni se nivnite kategorii, pravni formuli i brojni sentenci, koi pridonesoa za unapreduvawe na sfa}awata za me|unarodnite odnosi.

Pridonesuvaj}i pove}e za teorijata na diplomatijata odo{to za nejzinata praktika, sistemot na Rimjanite sozdade profesija na obu~eni arhivisti, koi bea specijalisti vo diplomatskite presedani i procedura. Koga }e se zdobieja so suprematija, odnosite na Rimjanite so drugite zemji bile vodeni pove}e od kolonijalen odo{to od diplomatski aspekt, za {to ne im bile potrebni obu~eni pregovara~i.

Iako na po~etokot na postoeweto na nivnata Republika, Rimjanite sklu~uvale dogovori na recipro~na osnova, a originalnata Latinska Konfederacija zapo~nala kako koalicija na ednakvi, naskoro Rim go prezel pokrovitelstvoto vrz celata Liga, a odluki se donesuvale bez znaewe ili 5 Po{iroko za makedonsko-gr~kata voena i diplomatska razvrska vo anti~ko vreme vidi vo:

Vasil Tupurkovski, Istorija na Makedonija. Od drevnina do smrtta na Aleksandar Makedonski, Skopje, Titan, 1993, str.202-229.

13

soglasnost na pomalite sojuznici. Postepeno stranite vo konfederacijata

bile prinudeni da go priznaat maiestas populi romani, odnosno da mu ja predadat na Rimskiot Senat kontrolata vrz nadvore{nata politika i odbrana. Vo koalicijata sostavena od edna dominantna sila i golem broj nejzini pridru`ni sateliti, diplomatskite metodi, koi podrazbiraat prifa}awe na principot na reciprocitet me|u suvereni i nezavisni dr`avi, slabeeja i potoa is~eznaa.

Rimskata doktrina na imperijalizmot, veruvaweto deka e nivna

predodredenost da im gi nametnat na drugite dr`avi obi~aite od Pax Romana, deka nivna dol`nost e da ja skr{at celata opozicija i da gi po{tedat samo tie {to se predale na nivnata dominacija, ne pridonese za razvojot na diplomatskite metodi. No tie nametnaa teoriski respekt za dobrata vera, kako i razbirawe za ~isto prakti~nata va`nost za verodostojni dogovori. Nivniot pridones e vo organizacijata i tie sekako ne vovedoa nekakov napredok vo diplomatskite mehanizmi koi bea upotrebuvani od gr~kite dr`avi-gradovi.

Rimskite ambasadori (nuncii ili oratori) bile oredeluvani od Senatot, koj im daval mandat i instrukcii. Interesna e originalnosta vo vrska so priemot na stranski ambasadori vo Rim. Soglasno starata

tradicija, i spored ius gentium, imunitetot za stranskite ambasadori go vklu~uval i nivniot personal. No imunitetot ne se odnesuval na diplomatskata korespondencija, koja bila proveruvana. Onie ~lenovi od stranskata ambasada koi go prekr{ile zakonite vo Rim, bile vra}ani vo zemjata na nivnoto poteklo za da im bide sudeno od nivnite vlasti.

Mo`elo da se slu~i i toa, kako na Kartaginskite ambasadori koi do{le vo Rim vo 205 godina pred na{ata era, Senatot da odbie da gi priznae ili da ne saka da slu{ne {to imaat da ka`at. Vo toj slu~aj tie bile li{eni

od nivniot diplomatski imunitet, proglaseni za {pioni ili "speculatores" i so oru`ena pridru`ba isprateni do granicata. Za sre}a, toa ne stanalo diplomatska praktika vo podocne`ni vremiwa.

Sostavuvaj}i sud od dvajca sudii koi ja pretstavuvaat sekoja strana vo dogovorot, so neutralen pretsedava~, Rimjanite se predvesnici na arbitrarniot tribunal, ili barem na Me{ovita komisija.

Kaj Rimjanite se razvila i praktikata, osobeno koga po Vtorata Punska vojna stanale nesporni gospodari na svetot, vo dogovorite da bidat vklu~eni i odredbi za ~uvawe zalo`nici od drugi zemji kako garanti za nivno izvr{uvawe. Na primer vo vremeto na Julius Cezar Rimjanite dr`ele okolu 600 zalo`nici od galskite plemiwa. Se dodeka pokorenoto pleme ili dr`ava gi po~ituvale uslovite na dogovorot, zalo`nicite bile dobro tretirani vo Rim. No ako tie uslovi bile prekr{eni, zalo`nicite vedna{ bile apseni i tretirani kako zarobenici vo vojna.

Rimjanite primenile u{te edna inovacija svojstvena samo za dr`ava koja ima celosna dominacija vo vojnata i vo mirot - da go limitiraat vremeto za pregovori. Taka na makedonskite ambasadori koi do{le vo Rim vo 197 godina pred na{ata era im bil predo~en eden vid ultimatum. Tie bile informirani deka, dokolku pregovorite ne dovedat do spogodba za 60 dena,

14

}e bidat smetani ne kako diplomatska misija koja {to u`iva imunitet, tuku

za {pioni ili "speculatores", i proterani po oru`en pat. Zna~i, Rimjanite storile mnogu da vovedat red vo me|unarodnite

odnosi i da ja vospostavat doktrinata za nepovredlivost na dogovorite. No duri i vo vreme na Republikata tie bile premnogu diktatorski za da ja po~ituvaat diplomatskata prefinetost i premnogu samovolni za da go primenuvaat metodot na pregovarawe.

4. Metodite na Vizantija Vo podocne`nite fazi na Rimskata imperija se pove}e se ~uvstvuva{e

potrebata za ve{tinata na pregovarawe, ili na neposrednata diplomatija. Vizantiskite carevi ja vr{ele ovaa ve{tina so golem uspeh. Pridonesot na vizantiskata diplomatija se odnesuva na principite i metodite, mehanizmite i tehnikite koi vizantiskata imperija gi upotrebuvala za da pregovara so drugite dr`avi i da gi promovira celite na svojata nadvore{na

politika. Taa toa vo praktikuvala preku tri glavni metodi. Prvata bila da se oslabnat “varvarite” preku pottiknuvawe na rivalstva me|u niv. Vtorata

- da se kupi prijatelstvoto na pograni~nite plemiwa i narodi preku subvencii i laskawe. Tretata metoda bila da se preobratat paganite vo hristijanska vera. So ednovremena upotreba na site tri metodi Justinijan mo`el da go pro{iri svoeto vlijanie vrz Sudan, Arabija i Abisinija i da gi kontrolira plemiwata pokraj Crnoto more i na Kavkaz.

Metodata da se pottiknuvaat sosednite despoti eden protiv drug vode{e kon nov element vo diplomatskata praktika. Za vladata vo Konstantinopol be{e va`no da bide celosno informirana za ambiciite, slabostite i resursite na onie so koi planira da se zanimava. Taka vizantiskite pretstavnici imaa instrukcii ne samo da gi pretstavuvaat

interesite na Imperijata kaj tie “varvarski” despoti, tuku i da ispra}aat celosni izve{tai za vnatre{nata situacija vo stranskite zemji i za me|usebnite odnosi na tie zemji. So toa Vizantija mo`e{e efektivno da se me{a vo vnatre{nite raboti na drugite dr`avi. No za toa bea potrebni poinakvi kvaliteti na diplomatot od onie na glasnikot i oratorot - lu|e so izve`bana mo} za nabquduvawe i so dolgo iskustvo. Taka tipot ili karakterot na profesionalniot diplomat postepeno evoluira{e - po primitivniot tip na glasnik, preku tipot na orator, do tipot na obu~en izvestuva~.

Vizantija principielno ja preferira{e diplomatijata vo odnos na vojnata. Nivnite diplomati bea obu~uvani da ja upotrebuvaat diplomatijata kako sredstvo koe treba na drug na~in da gi postigne celite od interes za dr`avata. Ve{tinata i razvienosta na vizantiskata diplomatija dale traen pridones za civilizaciskiot razvoj na Isto~na Evropa i na Bliskiot Istok6. Vsu{nost, Vizantija be{e primer za diplomatijata za Venecija, na

6 Vidi vo: Dimitri Obolensky, "The Principles and Methods of Byzantine Diplomacy". Byzantium and the

Slavs. St Vladimir's Seminary Press. 1994, p. 3

15

koja se ugledaa italijanskite gradovi, Francija i [panija, a potoa i cela Evropa.

Vizantiskite imperatori prvi organizirale posebni oddeli vo vladata koi se zanimavale so nadvore{ni raboti i koi obu~uvale profesionalni pregovara~i za nivni ambasadori na stranskite dvorovi. Ovie pretstavnici dobivale pismeni "instrukcii" i soveti za u~tivost vo nivnoto deluvawe so strancite, odnosno nikoga{ da ne gi kritikuvaat, tuku da gi pofaluvaat, uslovite {to im gi nudat stranskite zemji.

Vizantijcite im posvetuvale golemo vnimanie na pra{awata na protokolot i ceremonijalot. Imperatorot Konstantin Porfirogenit napi{al dolga studija za toa pra{awe koja slu`ela kako prira~nik za negovite naslednici. Bil sozdaden poseben oddel za organizirawe na priemot na stranski ambasadori. Pri nivnoto pristignuvawe vo Konstantinopol stranskite ambasadori i nivniot personal bile smestuvani

vo uslovi na ekstremen luksuz vo posebni zgradi (Xenodochium Romanorum), kade nivnite dvi`ewa, poseti i kontakti bile vnimatelno nadgleduvani od po~esna garda, sostavena i so pove}e pretstavnici na tajnata policija. Ceremonijata na nivniot priem bila organizirana so golem sjaj, luksuzni jadewa, priredbi so akrobatski ve{tini. Posebno vnimanie se vodelo za stimulirawe na setilata na onie {to doa|ale, so svetli predmeti, silni zvuci, vkusna hrana 7. Na primer, so mehani~ki spravi se predizvikuvalo silno rikawe na lavovi. Za da bidat impresionirani od voenata mo} na Vizantija, novite ambasadori imale obvrska da prisustvuvaat na edna beskone~na parada vo koja istite trupi, vleguvaj}i na eden i izleguvaj}i na drug vlez, odele naokolu nosej}i razli~ni vidovi oklopi. 5. Дипломатските методи во Италија

Модерната дипломатија каква што ја подразбираме (која што значи не само

вештина на преговарање, туку и луѓе кои ја практикуваат таа вештина) 8 се појави

во 13-тиот и 14-тиот век во Италија. Причините поради кои во Италија започна

организираната или професионалната дипломатија беа во тоа што италијанските

градови-држави беа надвор од основниот феудален систем во Европа; беа поврзани

со безброј заеднички интереси но и разделени со жестоки ривалства; беа постојано

вклучени во натпревар за моќ и преокупирани со различни комбинации и сојузи

кои ќе ја направат таа моќ предоминантна. Затоа на пример Фиренца можа да се

гордее со такви амбасадори како Данте, Петрарка и Бокачо, или подоцна

Макијавели.

Но тешко е точно да се определи кога и каде е направен решавачкиот чекор

од привремените мисии кон постојаните амбасади. Иако научниците првото

искуство со постојаното претставништво го идентификуваат со претставничкиот

7 Navedeno spored: Iver. B. Neumann, Sublime Diplomacy, Byzantine, Early, Modern, Contemporary,

Millennium: Journal of International Studies 34 (3), August 2006, p. 870–71. 8 „Дипломатијата е управување со меѓународните односи преку преговарање; тие односи се

регулираат и управуваат со амбасадори и пратеници; под дипломатија ја подразбираме

работата и вештината на дипломатите“. Наведено според: Harold Nicolson, Diplomacy, Oxford

University Press, London, 1950, p.15.

16

систем на Ватикан, првата забележана постојана мисија е поставена во Ѓенова во

1455 година, со именувањето на Франческо Сворца, војвода од Милано. Пет години

подоцна војводата од Савоја го испрати Еузебио Маргарија за свој постојан

претставник во Рим. Во 1496 година Венеција именува за свои претставници двајца

трговци кои тогаш престојуваа во Лондон, со образложение дека „патот до

Британските острови е многу долг и мошне опасен“. Неколку години подоцна

постојани амбасади на италијанските држави биле формирани во Лондон и Париз.

Во 1519 година Британија ги испратила во Париз како постојани амбасадори Сер

Томас Болејн и Др. Вест.

5.1. Дипломатијата во Венеција

Венецијанците први создале организиран систем на дипломатија. Кои

принципи и практика во дипломатијата може да и ги припишеме на Венеција?

Прво, тие го сочувале своите државни архиви во систематска форма. Нивните

дипломатски документи се однесуваат на девет векови од 833 до 1797 година и ги

содржат инструкциите што се дадени и извештаите што се примени од нивните

амбасадори во странските земји. Сеуште се сочувани 21.177 од таквите извештаи,

внимателно сумирани и индексирани во регистри. Во архивите исто така се наоѓаат

завршните извештаи од амбасадорите при завршување на нивните мисии, како и

информациите што амбасадорите во странство ги добивале за настаните во

Венеција.

Второ, правилата за назначување на амбасадорите, кои датираат од 1268

и 1288 година, претставуваат индикатор за гледањето на дипломатските методи од

страна на Венеција. Нивните амбасадори биле именувани само на три или четири

месеци, за во 15-тиот век тој период да изнесува до две години. Не им било

дозволено да имаат било каков имот во земјата во која биле испраќани, а

подароците што ги добивале морале да ги предадат по враќање во земјата. На

амбасадорот му било забрането да биде придружен од сопругата, која би можела

„да оговара“, а му било наложено да има свој сопствен кувар, за да се избегне

ризикот од труење.

Поради уверувањето дека сите странци, а особено сите странски дипломати,

дошле со цел да шпионираат, со прописи од 1481 и 1482 година им беше забрането

на венецијанските амбасадори да дискутираат за политиката со било кој странец,

односно на секој венецијански граѓанин да дискутира за јавни прашања со странски

дипломати. Ваквиот обичај постоел уште долго време, а во некои помалку

цивилизирани делови од светот и во поново време.

5.2. Натпревар на италијанските мали држави

Во 1492 година, по смртта на Лоренцо Медичи и назначувањето на Борџија

за Папа, настанаа промени во развојот на дипломатските методи. Се дотогаш

големиот Флорентинец бил прифатен како чувар на мирот во Италија и носител на

старата концепција на универзален суверенитет, а Папата бил почитуван како

духовен медијатор меѓу народите, како природен претседател на некаков духовен

трибунал. Кога Папата започнал да се занимава со световна политика, а

императорот веќе немал неспорна власт, се отворил простор за забрзано

натпреварување меѓу малите италијански држави. Венеција и Ѓенова се

17

натпреварувале во воспоставувањето на трговски односи со Отоманскиот Султан, а

на 25 февруари 1500 година во Ватикан бил испратен турски амбасадор. Во

меѓувреме Луј XI ја воспоставил Франција како трета сила во Европа. Долго пред

Макијавели тој го застапувал принципот дека државниот интерес е над моралноста,

а дека дволичноста е елемент на дипломатската техника. Неговите инструкции при

испраќањето на амбасадори во Британија биле карактеристични во таа смисла:

„Ако тие ве лажат, вие лажете ги многу повеќе“.

Но, со исклучок на Венеција, различните системи на италијанските заедници

имале една општа карактеристика – дека биле физички слаби. Тие немале армија

или полиција, а за својата одбрана се наслонувале на несигурната поддршка од

наемниците. На внатрешен план биле несигурни поради присуство на опасни петти

колони, па пред неизбежната странска инвазија се предавале скоро без отпор. Во

таквата ситуација италијанските деспоти своите несигурни системи настојувале да

ги дополнат со непосредни дипломатски резултати , без каква било идеја за

вредноста на долгорочната политика или за постепено градење на доверба. Тие

вештината на преговарање ја гледале како хазардна игра со непосредни влогови, и

таа била водена во атмосфера на вознемиреност, со комбинација на итрина,

непромисленост и непринципиелност.

5.3. Придонесот на Николо Макијавели

Фиорентинскиот политичар, писател и политички мислител Николо

Макијавели 9 не треба да се смета само како циничен човек кој го одделил

теориското разгледување на политиката од моралот (кој дотогаш бил врзан за

религијата), поставувајќи ги темелите за изучување на политиката како област на

реални општествени односи во која доминира силата и бескрупулозната борба за

власт. Тој е и патриот кој бара обединување на политички раскинатата и разединета

Италија, преку создавање на централизирана држава. Тој во Чезаре Борџија ја

видел безмилосната волја, стручните проценки, брзината на одлучувањето, кои

според негово мислење единствено можеле да ја спасат Италија да не биде

поробена од страна на Франција, Шпанија или Германија.

Со своето најпознато дело „Владетелот“ (циркулирало како ракопис од 1513

година, а печатено е дури четири години по неговата смрт) тој немал намера да

пишува прирачник за идните дипломати, туку во него со изразита јаснотија ги

анализирал слабостите од кои дотогаш боледувале италијанските држави. Тој се

залагал да се востанови апсолутистички монарх кој ќе се потпира врз војската и кој

нема да се воздржува ниту од едно средство во интерес на државата.

Како комплексен мислител, Макијавели секако има контрадикции во своите

пишувања, а контрадикторни се и неговите бројни активности, како дипломат,

писател, поет, историчар, политички теоретичар, фармер, воен инженер. Од

модерен писател кој прв ја изорал браздата на политичката наука и застапувач на

републиканизмот и слободата, до човек кој ги нудел своите услуги на владеечкото

9 Според името на Николо Макијавели (1469-1527), еден од најистакнатите политички мислители од

времето на ренесансата, настанал терминот „макијавелизам“ – според кој целта ги оправдува

средствата. „Реалистичката метода“ во водењето на политиката се состои во култот на силата,

циничната неморалност, идејата дека сите средства, дури и најнехуманите, се дозволени, кога се

работи за важни и „возвишени“ цели. Психологистите терминот „макијавелизам“ го употребуваат

во описот на личноста која ја карактеризираат ароганција, нечесност, цинизам и манипулирање.

18

семејство кое ја уништи Флорентинската република и ги забрани нејзините

слободи. Од некој којшто разбираше подобро од сите во 16-тиот век како да се

освои и сочува политичката власт, до човек кој самиот беше лишен од власта во

1512 година 10

.

Уште за време на животот тој беше пошироко познат, а неговата смрт

предизвика негативни емоции. Еден коментатор од тоа време напиша дека поради

„Владетелот“ „добрите го сметаа за грешник, а лошите за полош или поспособен од

нив, така што сите го мразеа“ 11

. Папата Павле IV го стави „Владетелот“ на листата

на забранети книги од страна на црквата (Index librorum prohibitorum), а на крајот

на 16-тиот век Макијавели во многу кругови беше сметан за олицетворение на

ѓаволот, односно беше поистиветуван со хипокризија и атеизам.

Влијанието на неговото дело беше пошироко и временски подолго од

периодот кога настанало. Познато е дека подоцнежните европски владетели како

Карло V и Филип II ги користеле општата тоерија дека безбедноста и интересите на

државата се над сите етички норми и делото „Владетел“ како нивен водич во

политиката и дипломатијата. Некои политички аналитичари сметаат дека тоа ги

инспирало злоделата на Катерина Медичи, Хенри VIII, турските султани. Тие

наведуваат дека Оливер Кромвел и Наполеон Бонапарта имале примерок од

неговата книга, исто како и Хитлер.

Но други политички теоретичари го оценуваат поинаку: како чесен и мудар

човек кој ја бранел демократијата наспроти тиранијата 12

; кој ги застапувал

републиканизмот и слободата 13

Benedetto Croce и Leo Strauss го сметаат

Макијавели за основач на политичките науки, а италијанските патриоти од 19-тиот

век и повеќе италијански историчари и политички теоретичари го глорификуваат

како патриот и страстен застапувач на италијанското обединување 14

. Други

политички теоретичари го сметаат за една од фундаменталните фигури на

модерната западна мисла чија оставштина не се насилството и перфидноста, туку

теориите на класичен републиканизам и политички слободи.

Учењето на Макијавели го дава својот придонес за дипломатското

преговарање, како и за унапредувањето на тогашната дипломатска метода.

5.4. Воспоставување постојани дипломатски мисии

Во текот на 15-тиот и 16-тиот век како најважна се развила идејата и

практиката на воспоставување постојани дипломатски мисии, со амбасадори во

10

Опширно за животот и делото на Николо Макијавели види во: Ross King, Machiavelli, Philosopher

of Power, HarperCollins e-books, 2007. 11

Giovan Battista Busini, цитиран во: Ridolfi , The Life of Niccolò Machiavelli, p. 248. Притоа, Ridolfi

истакнува дека Busini е „малициозен и непријателски коментатор“ (Ibid.). 12

Италијанскиот правник Alberico Gentili, подоцна професор по граѓанско право на Универзитетот

во Оксфорд. 13

Denis Diderot и Jean-Jacques Rousseau, кои сметаа дека „Владетелот“ претставува сатира. Ова дело

за сатира го смета и Garrett Mattingly: “Machiavelli’s Prince: Political Science or Political Satire?” The

American Scholar 27, 1958, p. 482–91. За рехабилитирањето на Макијавели во време на ренесансата,

види во: Viroli, Machiavelli, Oxford University Press, Oxford, p. 115. 14

На пример: Garrett Mattingly, Eric Vögelin, Maurizio Viroli.

19

главните градови на земјите во кои биле акредитирани. Првата таква амбасада во

модерна смисла била акредитирана во 1450 година од војводата од Милано во

Козимо деи Медичи, со амбасадорот Никодимус деи Контрамоли. Во следните 15-

тина години ваквиот пример бил следен практично од сите италијански и европски

држави.

Во почетокот не бил обичај за амбасадори да бидат избирани претставници

на племството или на владеечката класа. Луј XI на пример го испратил својот

берберин во дипломатска мисија на Марија од Бургунди, а Фиренца го испратила

аптекарот Метју Палмериус во Неапол. За прв пат Курија во Рим инсистирала дека

дипломатите треба да бидат избирани од погорните класи. Во 1459 година Пие II

одбил да ги прифати акредитивите на странски претставник со образложение дека

не бил дораснат за амбасадорски стандарди.

Во тој период не се сметало за неопходно дека еден амбасадор треба да биде

жител на земјата што ја претставува. Хенри VIII, на пример, го испратил

италијанецот Спинели за министер на Холандија, а постоеле и професионални

меѓународни дипломати, како Полјакот Ласки, Шпанецот Ринкон или Унгарецот

Франгипани, кои своите дипломатски услуги ги ставале на располагање на

различни земји.

Две дипломатски функции биле сметани за суштински во 16-тиот век. Прво,

во време кога не постоел дневен печат ниту странски дописници, амбасадорите

биле сметани пред се како извори на новости и од нив се очекувало испраќање

на детални информации. Второ, голема важност се придавала и на брзиот

прием на вестите, што амбасадорите ги држело под голема тензија за неопходно

постојано присуство во близина на монархот, за време на неговата кампања, дури и

кога одел на јавање или се одмарал.

Овие функции во модерно време ги исполнуваат странските дописници и

телеграфските агенции, да не зборуваме за сателитската телевизија и ерата на

интернет. За амбасадорот останува своите коментари да ги додава на битните вести

што „седмата сила“ масовно ги испраќа.

5.5. Дипломатските методи за време на Ренесансата

Во 15-тиот и 16-тиот век за време на Ренесансата кај италијанските држави

посебен развој доживеала вештината на преговарање, кај преговорите што воделе

кон договори, во системот на конференциска дипломатија, како и во прашањата за

старешинството на амбасадорите.

Прво, преговори се воделе често, а договорите што од нив

произлегувале имале доста разработена форма. За разлика од договорите што

денес се склучуваат, тогаш станувало збор за „протоколи за согласност“ кои

содржеле листа на прифатени точки, но често не биле потпишани од договорните

страни. Тоа често биле документи пресечени на два дела во „цик-цак“ форма од кои

секоја страна ја задржувала едната половина. Правосилноста на договорот била

потврдувана од Папскиот нотар, со што договорот станувал обврзен. Единствено

Папата можел да ги ослободи владетелите од нивните заклетви, или да ги

екскомуницира оние од нив кои ги прекршиле превземените обврски. Во оваа

смисла во договорот меѓу Луј XI и британскиот Војвода е поместена одредба со

20

која тие експлицитно се обврзуваат да не бараат од Папата ослободување од

заклетвите што ги дале.

Покрај политичките, се склучувале и повеќе видови комерцијални договори,

со кои детално се регулирала заемната трговија. На пример, според комерцијалниот

договор склучен меѓу Англија и Фиренца во 1490 година, Англија се согласила

Фиренца да има монопол на трговија со волна во Италија, а за возврат Фиренца се

согласила англиските трговци да формираат свое здружение во Пиза, на чело со

нивниот конзул.

Второ, ратификацијата на договорите имала изразито церемонијален

вид, кога на огромни листови пергамент биле напишани не само условите на

договорот, или целосните овластувања на амбасадорите кои преговарале, туку и

долги пасуси за мирот, правдата и моралот. Се подразбирало дека суверенот не

можел да одбие ратификација на договор во чии преговори учествувал амбасадор

со целосни овластувања, освен ако се докаже дека тој флагрантно ги пречекорил

неговите инструкции.

Трето, она што денес е познато како „конференциска дипломатија“, во

15-тиот век започнало да се одвива во форма на лични средби и разговори

меѓу суверените. Но таквите средби биле поврзани со ризикот некој од нив да биде

киднапиран, па најчесто до нив доаѓало на средината на некој мост, каде двата

суверени можеле да ги разменат комплиментите преку масивни дрвени решетки

поставени меѓу нив. Таквиот чуден механизам го применил подоцна и Наполеон

Бонапарта, кога во 1807 година одржал средба со рускиот цар Александар I на

адмиралски чамец усидрен на средина на реката Мемел. Ваквите директни средби,

покрај тоа што биле доста скапи бидејќи секоја страна се трудела да остави

подобар впечаток, имале и други слабости. Тие предизвикувале големи очекувања

дома, но и длабоки сомневања во странство, а биле следени и од вознемирувачки

гласини. Бидејќи евентуалните спогодби до кои тие би довеле можеле да бидат

склучени усно а не писмено, имало ризик за недоразбирања и недоречености.

Постоела и опасноста двата суверени, ненавикнати да водат разговори со еднакви

со себе, и кои можеби не го знаеле добро јазикот што го зборува другиот, од

средбата да се вратат со чувство на лична одбојност и непријателство. Иако Едвард

IV зборувал одлично француски, неговата средба со Луј XI преку решетките

поставени на мостот на реката Сома, кога седум илјади англиски војници талкале

пијани низ улиците на Амиен, не можела да донесе никаков вреден дипломатски

резултат.

Дипломатските методи во време на Ренесансата се карактеризирале и со

големата важност што им се посветувала на прашањата на церемонијалот. При

своето доаѓање еден амбасадор често морал да преговара со недели за секој детал

од официјалниот прием и за предавањето на неговото акредитивно писмо.

Четврто, проблемот со старешинството на амбасадорите бил исто така

сериозен, бидејќи поранешната теорија ги рангирала согласно древноста на

државите кои ги претставуваат. Во 1504 година Папата Јулиус II направил редослед

во старешинството, според кој императорот доаѓал на прво место, кралот на

Франција бил втор, кралот на Шпанија трет, а потоа доаѓале помалите војводи,

деспоти и владетели. Според тој редослед кралот на Португалија бил шести, на

Англија седми, а кралот на Сицилија бил рангиран на осмото место. Но, на пример,

21

Шпанците никогаш не прифатиле нивните амбасадори да бидат рангирани зад

кралот на Франција. Тоа водело кон разни ексцеси, а во еден сериозен инцидент,

кога во Лондон во 1661 година кочијата на шпанскиот амбасадор се обидела да

застане пред кочијата на францускиот амбасадор, избила битка во која животот го

загубиле членови на придружниот персонал на кочиите. Тоа довело до прекин на

дипломатските односи меѓу Париз и Мадрид и до многу реален ризик од избивање

војна меѓу овие две држави.

Дури во 1815 година државниците на Европа на Конгресот во Виена го

решиле на принципиелен начин прашањето за старешинството на дипломатите: со

востановување на четири класи дипломатски претставници, и со определување на

старешинството во рамките на тие четири класи според датумот кога

претставниците ги поднесле своите акредитивни писма.

6. Францускиот систем

Настанатиот вакуум и хаотичната практика во дипломатските методи што се

појавиле по опаѓањето на папската и империјалната власт, се завршиле и

канализирале благодарејќи и на активностите и влијанието на големиот стручњак

по меѓународно право Хуго Гроциус и на големиот државник на тоа време

Кардиналот Ришеље.

6.1. Придонесот на Хуго Гроциус

Хуго Гроциус бил познат научник и правник, но и политичар и дипломат 15

.

Во 1618 година станува жртва на внатрешната теолошка контроверза во врска со

реформираната државна црква во Холандија, поради што престојува две години во

затвор и во 1621 година оди во егзил во Франција. Неговото најпознато дело е De

Jure Belli ac Pacis Libri Tres („Три книги за правото на војната и мирот“), кое го

публикува во 1625 година како резултат на неговата работа во првите години од

неговиот престој во Франција. Неподелени се оценките за големото значење на ова

дело за општиот развој на меѓународното право, за теоријата на праведна војна,

како и за поимот на меѓународната заедница. Во периодот 1634-1644 година тој е

на врвна дипломатска позиција, како амбасадор на Шведска во Париз.

Придонесот на Хуго Гроциус за општата теорија на дипломатијата 16

бил

изразен преку четири важни принципи. Прво, во времето на акутен религиозен

конфликт, тој тврдеше дека воопшто нема смисла што католиците и

протестантите настојуваат да ги наметнат своите посебни догми едни на

други, и дека со сталожено размислување, наместо со бурни емоции, човештвото

би било ослободено од многу непријатни измачувања.

Второ, и покрај сите доктринарни непријателства, или династички и

национални амбиции, постои Закон на природата, кој произлегува од совеста и

разумот на човештвото. Таквиот закон не зависи од краловите, владите или

15

Хуго Гроциус (1583-1645) е роден во Холандија. Тој бил „чудо од дете“ кое уште од најрана

возраст ги пишувало латинските хексаметри со извонредна јасност и прецизност; на петнаесет

години тој бил мошне млад дипломат во амбасадата на Франција; на дваесетгодишна возраст бил

назначен за официјален државен историограф. Во 1613 година бил во дипломатска мисија во

Англија. 16

За дипломатското право тој посветил еден дел во (Глава 18 од Втората книга насловена со

„Правото на легација“).

22

институциите, тој е многу постар и многу подолго трае од нив, бидејќи потекнува

од рационалното во човекот. Човештвото треба да го признае и прифати Законот на

природата, како начин да се спречи меѓународната анархија.

Трето, без општо прифаќање на Законот на природата теоријата за

рамнотежа на силата би се покажала како опасен принцип. Вистинска

рамнотежа не може да се обезбеди доколку владетелите во светот не сватат дека

постојат определени принципи поинакви од државната корист кои мораат да ги

раководат нивните политики и делувања.

Четврто, Гроциус беше првиот филозоф кој предложи да биде основана

посебна институција преку која Законот на природата би бил применет и

спроведен. Неговата идеја беше дека христијанските сили, било да се католички

или протестантски, треба да создадат „некој орган, во кој нивните спорови можат

да се решат со пресуда на непристрасни арбитри“.

Овие принципи и препораки на Хуго Гроциус, кој беше идеалист, беа далеку

пред општата клима на мислење во тоа време. Но неговиот современик,

Кардиналот Ришеље, беше пред се реалист и тој успеа да воведе некои реформи во

теоријата и практиката на дипломатската метода.

6.2. Придонесот на Ришеље

Кардиналот Ришеље истакнува дека вештината на преговарање мора да биде

постојана активност, а не само нестрпливо настојување. Тој за прв пат го

промовира концептот дека дипломатијата не е само ad hoc операција, туку е

континуиран процес. Во својот Политички тестамент 17

тој го истакнува принципот

дека дипломатијата треба да има за цел не случајни или во моментот поволни

спогодби, туку да создава солидни и трајни односи. Дури и кога преговорите не

успеваат не станува збор за залудни напори, бидејќи од нив на тој начин можело да

се добие искуство и знаење.

Второ, Ришеље истакнува дека интересот на државата е примарен и

непроменлив, и дека е над сентименталните, идеолошки или доктринарни

предрасуди или наклонетости. Доколку националниот интерес бара сојузување со

земја со која се немаат добри односи, или која е дури еретичка, чувствата на

(не)симпатија кон неа не смеат да ја замаглат таквата неопходност. Во моменти на

опасност сојузниците не се избираат поради нивната привлечност, туку заради

економските или географските погодности што тие држави ги имаат.

Трето, тој тврди дека ниедна политика не може да успее ако не ги

застапува државните ставови. Ако Николо Макијавели се смета за прв застапувач

на примарноста на националниот интерес, Ришеље е еден од најпознатите

практикувачи на доктрината raison d’etat – дека моралните норми, кои

проевладуваат во односите меѓу поединците, можат да бидат игнорирани од страна

на владините органи кога безбедноста на државата е во прашање 18

. Применувајќи

17

Кардиналот Ришеље (1585-1642) беше Прв министер на францускиот крал Луј XIII од 1624

година се до својата смрт, нешто пред крајот на 30-годишната војна. Политичкиот тестамент тој го

напишал кратко пред својата смрт, за лично користење од страна на Луј XIII. Ова дело, во кое е

кондензирано изложена неговата политичка и дипломатска мудрост, е објавено во 1688 година. 18

Доктрината на националниот интерес го застапува ставот дека владите можат да прават се – да ги

кршат ветувањата, да наредуваат убиства или да се сојузуваат со еретиците, ако сметаат дека

таквите акции се неопходни да ја сочуваат државата.

23

ја таа доктрина, Франција во 30-годишната војна интервенираше на страна на

протестантите, наспроти својот сопствен католицизам, за да ја блокира растечката

моќ на Светото римско царство.

Ришеље како прв го воведе системот на домашна пропаганда, при што

напишаните и циркулирани брошури треба да создадат јавно мислење наклонето

кон политиката што се води, што исто така претставува напредок во дипломатската

метода.

Ришеље го востанови принципот дека најважна од сите компоненти на

една сериозна дипломатија е извесноста. Не само што преговорите треба да

резултираат со спогодби, чиј текст е прецизен и не остава простор за идни

недоразбирања, туку и секоја страна во преговорите од почеток знае дека другата

страна вистински ја претставува суверената власт на својата земја. Доколку не

постои извесноста потпишаните спогодби да бидат ратификувани и извршени,

тогаш преговорите би биле невозможни, а меѓународните конференции би се

претвориле во собири за размена на приеми, баналности или пропаганда.

Кардиналот Ришеље за прв пат формирал Министерство за надворешни

работи. Имајќи предвид дека преговорите се без ефект доколку политичките

насоки и контролата врз амбасадорите не се во едно министерство, тој со декретот

од 11 март 1626 година ја концентрирал целата одговорност за комуницирање со

француските амбасадори во странство и за водење на дипломатијата во

Министерството за надворешни работи, врз кое самиот воспоставил постојана

супервизија. Со тоа е постигнато водењето на надворешните работи да се врши

само со еден глас, а не од хор на дисонантни гласови, што е користен принцип за

ефикасна дипломатија и за централизирање на одговорноста, дури и во најново

време.

6.3. Француските дипломатски методи

Во 17-тиот и 18-тиот век во Франција бил воспоставен дипломатски модел

кој бил следен од сите други европски држави. За време на владеењето на Луј XIV

француското влијание на дипломатската метода, чии механизми биле до висок

степен усовршени, било предоминантно и универзално. Тогаш државниот секретар

бил постојан член на Кабинетот, номиниран од Кралот, со претходно дипломатско

искуство. Тој раководел со мала канцеларија за надворешни работи, составена од

неколку службеници, преведувачи и пониски функционери, именувани лично од

него, а подготвени нивната служба да престане ако нивниот патрон почине или

падне во немилост.

Францускиот дипломатски сервис бил пораспространет во споредба со која

било друга држава. На пример, во 1685 година Франција имала постојани амбасади

во Рим, Венеција, Константинопол, Виена, Хаг, Лондон, Мадрид, Лисабон,

Минхен, Копенхаген и Берн, како и специјални мисии во Виртенберг, Палатин и

Мајнц. Резидентни министри таа имала испратено во Мантова, Ѓенова, Хамбург,

Женева и Фиренца.

За време на долгиот период додека Франција била пример за успешно

осмислени и применети дипломатски методи, таа голема важност им посветувала

на пишуваните „инструкции“ кои еден амбасадор ги добивал пред своето

заминување. Овие документи, составени многу внимателно, содржеле не само

24

ставови за политиката што ќе ја води амбасадорот, туку и целостен приказ на

политичките услови во земјата во која тој бил акредитиран.

III. Од француската дипломатска метода кон старата дипломатија Под француската дипломатска метода се подразбираат теоријата и

практиката на меѓународно преговарање, воведени од Ришеље и прифатени од сите

европски земји за време на 17-тиот, 18-тиот и 19-тиот век. Во таа метода се

содржани многу елементи на најдоброто водење на односите меѓу цивилизираните

држави. Нејзини карактеристики се учтивоста и достоинственоста, постојаноста и

постепеноста. Таа придаваше голема важност на знаењето и искуството, водеше

сметка за реалностите на постојната моќ, и ги определи довербата, разумноста и

прецизноста како суштински квалитети за успешни преговори. Грешките,

неразумностите и злосторствата што се случувале во тие триста години делумно ја

дискредитираат оваа дипломатија, но кога се анализираат нивните причини, тие се

повеќе резултат на лошата надворешна политика, одошто на погрешните методи на

преговарање.

Кон крајот на 18-тиот век најголемиот број европски држави имаа

специјализирани оддели и министерства за водење на надворешната политика.

Конгресот во Виена во 1814-1815 година донесе можност за ревизија и регулирање

на востановената дипломатска практика. Во текот на стоте години по Виенскиот

конгрес, до започнувањето на Првата светска војна, се разви систем на

комуницирање единствен во историјата на дипломатијата. Таквиот начин во

водењето на меѓународната политика, со акумулирање на неговите

карактеристични елементи, се нарекува „стара дипломатија“ 19

.

1. Karakteristiki na starata diplomatija Vo istorijata na noviot vek Evropa be{e glavniot kontinent na koj

se razvivaa diplomatskite odnosi, {to pretstavuva i prva osnovna karakteristika na "starata diplomatija". 20 Diplomatskite centri se nao|ale vo nekolku evropski prestolnini. Drugite kontinenti bile vo zadninata, delovi od Azija i Afrika bile od zna~ewe glavno kako imperijalni zoni na toga{nite golemi sili. Japonija, otkako stana relevantna sila, se smeta{e za poseben fenomen. Zaradi svojata geografska polo`ba i soglasno Monrovata doktrina Amerika be{e izolirana se do 1897 godina. Niedna od inaku ~estite vojni ne se smetala za pogolema dokolku vo nea ne bila vklu~ena makar edna od pette golemi evropski sili.

19

„Старата дипломатија“ е во основа европски дипломатски систем кој се применува во столетието

меѓу Конгресот во Виена и Првата светска војна, заснован претежно на тајни преговори водени од

страна на професионални дипломати кои престојуваат во постојани дипломатски претставништва.

„Новата дипломатија“ започнува од 1919 година, кога со исходот на Првата светска војна беше

срушен дотогашниот систем на маѓународни односи и преку формирањето на Лигата на народите

широко започна да се применува методата на конференциска дипломатија. 20

Poop{irno za “starata diplomatija” vidi vo: Keith Hamilton and Richard Langhorne, The

Practice of Diplomacy. Its Evolution, Theory and Administration, London and New York, 1995, p.89-135;

Harold Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, London, 1954, p.72-93.

25

Vtora karakteristika na starata diplomatija e deka taa po pravilo se vodela me|u golemite i malite sili ~ii diplomatski aktivnosti bile naso~eni kon regulirawe na nivnite bitni interesi. Malite i sredni dr`avi za niv bile interesni zaradi strategiskata polo`ba, mestoto vo ramnote`ata na silite ili zaradi surovinskite izvori. Tie naj~esto bile primorani da laviraat me|u toga{nite golemi diplomatski partneri, koi imale pove}e pari i pove}e oru`je. Zaradi efektot {to go imale vrz odnosite i rivalstvata na golemite sili, malite zemji kako Egipet ili Albanija, balti~kite ili balkanskite zemji, povremeno doa|ale vo fokusot na diplomatskite interesi. Pri re{avaweto na krupnite me|unarodni pra{awa na me|unarodnite kongresi i konferencii konsultaciite se vr{ele vo ramkite na golemite sili 21. So diplomatskite metodi koi se koristele, spornite slu~ai retko se re{avale javno, tuku toa se pravelo vo resorite za nadvore{ni raboti ili vo diplomatskite kuloari. Na primer, germanskiot kancelar Bizmark na Berlinskiot kongres vo 1878 godina vedna{ gi odlagal sednicite koga me|u golemite sili imalo nesoglasuvawa. Soglasno konstelacijata na odnosite me|u toga{nite golemi sili, me|unarodnite kongresi ili diplomatski konferencii donesuvale svoj delovnik i procedura, od {to zaviselo dali odlukite }e se donesuvaat ednoglasno ili so mnozinstvo.

Tretiot op{to prifaten princip na starata diplomatija proizleguva

od vtoriot - toa e principot na intervencija na golemite sili, kako vo slu~aite na Krit ili Kina. Golemite sili imale op{ta odgovornost za kontrolata na odnesuvaweto na malite zemji i za za~uvuvawe na mirot me|u niv. Posledniot primer za akcija na starata diplomatija vo sporovite me|u malite zemji be{e Londonskata konferencija na ambasadorsko nivo na golemite sili vo 1913 godina, za vreme na Balkanskite vojni.

^etvrtata karakteristika, kako pridobivka od francuskiot sistem,

se odnesuva na toa {to vo sekoja evropska zemja se osnova profesionalna diplomatska slu`ba spored pomalku ili pove}e identi~en model. Pojavata na moderna dr`ava so svoite centralizirani i kompleksni birokratski strukturi vode{e kon sozdavawe na nadvore{ni slu`bi so obrasci i pravila za diplomatskata kariera, kako i za regrutiraweto, obrazovanieto, napreduvaweto, penzioniraweto, platite i penziite na diplomatite. Standardite vostanoveni od vladite za pristap kon profesijata na diplomatijata, obezbedija taa vo princip da ostane op{testveno ekskluzivno zanimawe na aristokratite. Vo golemite gradovi na Evropa, osobeno onie vo ~ii dvorovi se slu~uvale mnogu nastani, diplomatskiot kor pretstavuva{e edna va`na komponenta na op{testvoto. Novi impresivni zgradi se gradea kako ambasadi i pretstavni{tva, kako i za raste~kata

21

Terminot "koncert" po 16-ot vek vo diplomatijata ja izrazuva idejata za dr`avi koi deluvaat vo soglasnost ili vo harmonija. Vo mart 1814 godina Avstrija, Britanija, Prusija i Rusija sklu~ija dogovor za ~etvoren sojuz vo [amon, soglasuvaj}i se da deluvaat "zaedno vo sklu~uvaweto na mirot so Francija, so najsoodvetni sredstva". Taka ovie ~etiri sili si go prisvoija za sebe pravoto da se usoglasuvaat zaedno vo imeto na Evropa. Navedeno spored: C.K. Webster, The Foreign Policy of Lord Castlereagh, 2 vols, London, 1931, I, p.225-232.

26

dejnost na ministerstvata za nadvore{ni raboti. Profesionalnite diplomati koi gi pretstavuvaa svoite vladi vo stranskite glavni gradovi imaa sli~ni standardi na obrazovanie, sli~no iskustvo i sli~ni celi. Tie ~esto se poznavaa me|usebno od prethodnite diplomatski slu`bi, {to isto taka ima{e svoe zna~ewe za uspe{nosta na pregovorite. Tie veruvaa deka celta na diplomatijata e za~uvuvawe na mirot.

Pettata osnovna karakteristika na starata diplomatija be{e

praviloto deka pregovorite moraat da bidat postojani i doverlivi. Ambasadorite koi gi vodea pregovorite ne bea pod pritisok na brzi rokovi, a nivnite vladi imaa {irok prostor za razmisluvawe. Spogodbite koi rezultiraa od vakvite pregovori ne bea nepromisleni improvizacii ili prazni formuli, tuku dokumenti razgledani i napi{ani so seriozno vnimanie. Na primer, pregovorite {to dovedoa do Anglo-Ruskata konvencija od 1907 godina se vodea edna godina i tri meseci me|u ruskiot minister za nadvore{ni raboti i angliskiot ambasador vo Sent Petersburg. Nitu vo edna faza od tie pregovori ne se slu~i nikakva indiskrecija nitu bilo {to {to }e ja naru{i doverbata me|u dvete strani.

Za nekolku vekovi evropskata diplomatija be{e vodena od praktikata i obi~aite od koi najgolem broj i ne bile okvalifikuvani kako obi~ajno pravo. Mnogu konflikti izbivale me|u diplomatskite misii i dr`avite na priemot ili me|u diplomatskite misii vo ist grad. Duri na Kongresot vo Viena vo 1814/1815 se usvoeni minimalni pravila so koi se definiraat razni kategorii diplomati i kako se opredeluva stare{instvoto me|u niv.

Vo narednite decenii zapo~nuvaat diplomatskite odnosi so vonevropskite zemji, kako na primer so Soedinetite Amerikanski Dr`avi ili Latinoamerikanskite dr`avi, koi se so evropska kultura i jazici. Podocna diplomatskite odnosi se pro{iruvaat i na Kina i Japonija, na koi odnosite im se nametnuvaat so sila, kako rezultat na {to drugata strana gi prifatila evropskite diplomatski pravila i praktika. Na toj na~in, do 1914 godina celiot svet se rakovodel so pravilata na evropskata diplomatija.

2. Deluvawe na novata diplomatija Pro{iruvaweto na diplomatskite odnosi na celiot svet i

voveduvaweto na pogolem red vo nejzinite aktivnosti vrz osnova na me|unarodnopravno regulirawe ja dovede vo pra{awe primenata na starite metodi. Diplomatijata dobi novi vidovi i nov karakter so izvlekuvaweto od tesniot krug na vladeteli i politi~ari i so nejzinoto pogolemo ili pomalo prenesuvawe vrz politi~kite partii, na parlamentite ili politi~kite kongresi. Nejzinoto vodewe ve}e ne be{e prete`na privilegija samo na eden vid na politi~ari.

[iroko e prifateno stanovi{teto deka novata diplomatija zapo~nuva od 1919 godina, koga so ishodot na Prvata svetska vojna be{e sru{en dotoga{niot sistem na me|unarodni odnosi i preku formiraweto na Ligata na narodite {iroko zapo~na da se primenuva metodata na konferenciska diplomatija.

27

Eden od faktorite i preduslovite na novite metodi na diplomatija sekako be{e brziot razvoj na komunikaciite. Porano pominuvaa pove}e meseci vo dobivaweto telegrami i ispra}aweto odgovori od strana na ambasadorite, od koi zaradi toa se o~ekuva{e da imaat svoi inicijativi i procenki vo svoite aktivnosti ili vo vodeweto na konkretnite pregovori. No dobar del od toga{nite ambasadori zaradi bavnosta vo komuniciraweto se odnesuvale pasivno, gi propu{tale mo`nostite {to im se uka`uvale, pominuvaj}i go svoeto vreme vo pi{uvawe na briljantni izve{tai za sostojbi {to stanuvale bitno poinakvi vo momentot na priemot na nivniot izve{taj. Denes ministerot za nadvore{ni raboti za edno pretpladne mo`e da se slu{ne so pove}e od svoite ambasadori, ili ednostavno da doleta so avion vo glavniot grad na stranskata dr`ava vo koj se nao|a ambasadorot so kogo treba da ostvari li~en kontakt.

Po prvata, a osobeno po vtorata svetska vojna prirodata na me|unarodnite odnosi su{tinski se menuva. So tehnolo{kiot progres doa|a do mo{ne zabrzan razvoj na trgovijata so stoki i uslugi, na transportot na lica i stoki, kako i do razmena na informacii. So toa izminaa denovite koga dr`avite mo`ele da gi re{avaat site me|usebno nere{eni pra{awa niz bilateralni pregovori. Se pojavija me|unarodnite organizacii, vo koi se razgleduvaat politi~kite, ekonomskite i tehni~kite pra{awa na svetsko, regionalno i subregionalno ramni{te.

Brojot na suverenite dr`avi pove}ekratno se zgolemi po zavr{etokot na Vtorata svetska vojna, kako rezultat na dekolonizacijata. Pove}e od novite dr`avi ~lenki na me|unarodnata zaednica ne bea podgotveni da gi prifatat pravilata i praktikata {to se razvile ekskluzivno vo Evropa za zasnovuvawe na svoite zaemni odnosi. Kako rezultat na toa, diplomatijata radikalno se izmeni i nejzinite pravila bea celosno preoceneti so kodifikacija i progresiven razvoj pod pokrovitelstvo na Obedinetite nacii i vo pomal del vo regionalni konteksti.

Vo ramkite na novata diplomatija se po~esto se praktikuvaa metodite na konferenciskata diplomatija: vo Ligata na narodite, Organizacijata na Obedinetite nacii, vo brojnite me|unarodni organizacii i specijalizirani agencii.

3. Видови дипломатија

3.1. Тајна и јавна дипломатија

Тајната дипломатија беше сериозно напаѓана кон крајот на Првата светска

војна, во 1917 и 1918 година, од советскиот водач Владимир Илич Ленин и од

американскиот претседател Вудро Вилсон (Woodrow Wilson). Под тајна

дипломатија се подразбираат преговори во врска со кои во тајност се чуваат

било која од следните компоненти: 1. содржината на преговорите; 2. фактот

дека тие се водат; 3. содржината на спогодбата до која довеле успешните

преговори; 4. фактот дека има спогодба како резултат на успешните

преговори.

„Тајната дипломатија“ беше претежно критикувана во смисла на точките 2 и

3. Имено, веднаш по Октомвриската револуција во 1917 година, советскиот водач

28

Ленин се спротивстави на учеството на неговата земја во Првата светска војна, на

која гледаше како на борба за територии меѓу империјалистичките сили, во која

работничката класа ништо не добива. Следствено на тоа, со еден од првите декрети

на советските власти беа објавени тајните договори што Царска Русија ги склучила

во врска со Првата светска војна.

Американскиот претседател Вилсон исто така беше против тајните спогодби

во својата агенда за нов меѓународен поредок, на крајот на Првата светска војна. На

8 јануари 1918 година, во првата од своите познати 14 точки што ги презентираше

пред американскиот Конгрес, тој ја истакна својата заложба за отворена

дипломатија, за „јавни договори до кои јавно ќе се дојде“ 22

.

Иако потекнува од академските кругови, поради што дипломатијата како

преговарање веројатно не му била блиска, Вилсон сепак не бил толку наивен да

верува дека сите преговори можат јавно да се водат (ниту тоа го правеше на

Мировната конференција во Париз следната година). Тој и експлицитно објаснил,

во писмото до својот државен секретар Роберт Лансинг (Robert Lansing), дека кога

ја прокламирал „отворената дипломатија не мислел да нема приватни дискусии за

деликатни работи, туку дека не треба да се влезе во ниедна тајна спогодба...“ 23

.

Имено, кога тајната дипломатија се дефинира во смисла на првата

компонента, мора да се има предвид дека сериозните преговори по дефиниција се

тајни. Францускиот дипломат Жил Камбон (Jules Cambon) нагласува дека „било

какви преговори ќе станат невозможни оној ден кога ќе се укине тајноста“.

Веројатно дека е невозможно некој да се откаже од предностите на тајната

дипломатија, во ситуација кога единствена надеж за успешно решавање на спорот е

преговорите да не и бидат достапни на јавноста. На пример, тајноста на израелско-

палестинските преговори кои доведоа до спогодбата во Осло во 1993 година, во

почетокот беше неопходна, и заради тоа што во Израел беше во сила закон за

забрана на контакти со ПЛО. 24

Битно е да се прави разлика меѓу тајните преговори, кои се легитимна и

дури пожелна практика во меѓународното преговарање, и договорите кои, како

исход на преговарањето треба да бидат јавни. Харолд Николсон во оваа смисла,

истакнувајќи ја разликата меѓу политиката и преговарањето, ја преформулира

првата точка на Вудро Вилсон: „Договорите треба да бидат јавни, но тоа не значи

дека до нив треба јавно да се дојде“ 25

.

22

Американскиот претседател Вудро Вилсон (Woodrow Wilson , 1856-1924) во своите 14 точки

пред американскиот Конгрес се заложи за праведен крај на Првата светска војна, во која САД се до

2 април 1917 година имаа неутрална позиција, а по нивното влегување одиграа решавачка улога за

нејзиниот исход. На 3 март 1918 година Советскиот сојуз и Германија во Брест-Литовск потпишаа

договор за окончување на нивната војна. Повикувајќи се на Вилсоновите 14 точки, Германија на 6

октомври бараше мир, а на 11 ноември 1918 година го потпиша примирјето за крај на војната. 23

Објавено во: Congressional Record, June 12, 1918. 24

Кон крајот на 80-тите во Израел беше уапсен еден мировен активист заради контакти со ПЛО, а

премиерот Јицак Шамир (Yitzak Shamir) го смени министерот Езер Вајцман (Ezer Weizmann) поради

средба со член на ПЛО во еден хотел во Женева, иако таа наводно била случајна. 25

Тој наведува дека американскиот претседател Вилсон ја „превидел огромната разлика меѓу

јавните договори (open covenants) и јавното доаѓање до нив (openly arrived at)”. Види во: Nicolson

Harold, Diplomacy, Institute for the Study of Diplomacy, School of Foreign Service, Georgetown

University, Washington DC, 1963, p.43.

29

Дури и кога дипломатијата се води отворено, определен степен на

доверливост е неопходен и пожелен. Преговорите што се водат отворено за

јавноста имаат големи шанси за неуспех, бидејќи учесниците настојуваат да му

покажат на јавното мислење на својата страна дека нема да направат никакви

отстапки. Тоа е една од причините што на средбите на шефовите на држави или

влади им претходат доверливи преговори, а резултатите потоа јавно се усвојуваат.

3.2. Формална и неформална дипломатија

Ќе ја разгледаме разликата меѓу формалната и неформалната дипломатија.

Во формалната дипломатија определени и овластени дипломати се среќаваат

отворено на определени места (во министерствата за надворешни работи, во

конференциска сала) и ја вршат својата работа согласно востановена практика или

според усвоени правила на процедура.

Неформалната дипломатија се одвива надвор од такви определени места и

без оглед на дипломатската практика и правила. Дипломатите ги користат

средбите, на пример на приемите, за неформална размена на мислења за деликатни

прашања, или едноставно за разговор, кога нивните земји немаат дипломатски

односи или дури не се ни признаваат една со друга. Во мултилатералната

дипломатија таквите неформални средби се случуваат често пред самата

конференциска сала, заради што истите некогаш се нарекуваат „дипломатија во

гардеробата“. Во процесот на борбата за меѓународно признавање на Република

Македонија по 1991 година, на пример, претставниците на нашата земја на

заседанијата и конференциите на меѓународните организации во кои таа беше

примана, имаа можности за повеќе неформални контакти со дипломатски

претставници на земјите од кои уште не бевме признати, кои беа користени за

„лобирање“ за признавањето и воспоставувањето на дипломатски односи.

Неформалната дипломатија и се состои во најголем дел од лобирање за интересите

на една земја или на група земји.

Впечатлив пример за неформална дипломатија е т.н. „пинг-понг

дипломатија“, која се однесува на натпреварите што американските и кинеските

пингпонгари ги имаа во 1971 и 1972 година, пред да бидат воспоставени

дипломатските односи меѓу нивните две земји. Имено, на 10 април 1971 година

американските пингпонгари, придружувани од журналисти, беа првата

американска спортска делегација во посета на НР Кина по кинеската револуција од

1949 година. 26

Во февруари 1972 година американскиот претседател Ричард

Никсон (Richard Nixon) ја направи својата историска посета на Кина и се сретна со

кинескиот лидер Мао це Тунг (Mao Zedong). Два месеци подоцна кинескиот

премиер Чуанг це Тунг (Zhuang Zedong), на чело на кинеската пингпонгарска

делегација, ги посети САД, од 12-30 април 1972 година.

Посебен вид на неформална дипломатија е т.н. „дипломатија на втор

колосек“, кога поединци кои не се формално именувани дипломати или се дури

приватни лица (универзитетски професори, пензионирани воени старешини, јавни

26

На 10 април 1971 година девет американски пингпонгари, четири официјални лица и две сопруги

на играчите го преминаа мостот од Хонг Конг кон континентална Кина. Во текот на еднонеделниот

престој тие играа егзибициони мечеви со своите кинески колеги, го посетија Големиот Ѕид и

Летната Палата и присуствуваа на балетска претстава.

30

личности, општествени активисти) се вклучуваат во дијалогот на спротивставените

страни, со цел за решавање на конфликтот или за зголемување на довербата меѓу

нив. И овде е карактеристичен примерот со израелско-палестинските преговори, за

чие започнување голема улога одигра норвешкиот научник Терје-Роед Ларсен, кој

ги организираше првите неформални средби на претставници на двете страни 27

.

Норвешка посредуваше дискретно, без какви било предуслови, таа ги олеснуваше

преговорите, по што е воведен нов термин во посредничката дипломатија:

олеснувач (facilitator).

Овој вид на дипломатија се користи и после настани кои може да се

интерпретираат на различни начини, за што се свесни и двете страни, а ниедна од

нив не сака спорот да ескалира или да се вмешаат трети страни, за ситуацијата да

не излезе од контрола. Неформалната природа на „дипломатијата на втор колосек“

овозможува сериозни и потенцијално опасни прашања да бидат расправани и на

отворен, неофицијален форум.

Посебен вид на неформална дипломатија е кога е таа тоа само според

називот. Имено, со неа се овозможува регуларно именувани и овластени

дипломати да се сретнат отворено, иако нивните земји немаат односи или не се

признати една со друга, тврдејќи дека нивните дискусии се „неформални“. Такви

беа, на пример, средбите меѓу американските дипломати и претставниците на

владата на Ангола пред склучувањето спогодба за независност на Намибија, во

1988 и 1989 година.

3.3. Самит дипломатија

Самит дипломатијата е израз кој се употребува последниве децении. Со

него се означуваат билатерални или мултилатерални состаноци меѓу шефовите на

држави или влади или други водачи кои вршат ефективна власт во некоја земја (на

пример поранешните генерални секретари или претседатели на комунистичките

партии кои немаа и владини функции). Таквите состаноци постоеле и порано во

историјата, но не биле чести. Со сегашните можности за сообраќајно

комуницирање, тие се вообичаено средство на дипломатијата.

Билатералните средби меѓу државите често се рутински настани за

подобрување на добрите односи, особено меѓу соседите. Понекогаш на нив се

потпишуваат важни спогодби, како што беше случајот со Договорот за САЛТ меѓу

САД и СССР во Виена во 1978 година. Примерот со самитот Буш-Горбачов на

Малта во 1989 година покажува и вистинско водење на преговори за многу

актуелни прашања за односите меѓу двете големи сили и за глобалните односи во

светот. Билатералната дипломатија се однесува и на сите видови директен

дипломатски контакт надвор од формалниот протокол на некоја мултилатерална

конференција. Овде спаѓаат и контактите што две држави ги имаат на маргините на

некоја конференција, кога предметот на нивната дискусија се однесува на

проблематика различна од темата на конференцијата.

27

Во 1992 година Терје-Роед Ларсен, норвешки научник кој го истражувал животниот стандард во

Газа, организирал средба со израелскиот заменик министер за финансии, Јоси Бејлин (Yossi Beilin),

палестинскиот професор Јаир Хиршфелд (Yair Hirchfeld) и Палестинецот Фејсал Хусеини (Faisal

Husseini) за да го разгледаат предлогот Норвешка да биде домаќин на тајните преговори.

31

Мултилатералните самити се оние конференции на кои учествуваат три

или повеќе држави. Овие конференции варираат значително според големината,

нивото на делегациите кои учествуваат, времетраењето, како и степенот на

„бирократизираност“, од мали ad hoc конференции до енормно големи според

бројот на учесници и според дневниот ред. Мултилатералните самити понекогаш се

институционализираат, како во случајот на Собранието на шефови на држави на

Организацијата на Африканското единство. Некои самити имале големо влијание

врз светската историја, како што се средбите на „големите тројца“, претседателите

на САД, Франклин Делано Рузвелт (Franklin Delano Roosevelt), советскиот лидер

Јосиф Висарионович Сталин и британскиот премиер Винстон Черчил (Winston

Churchill) во Техеран, Јалта и Потсдам во текот на Втората светска војна 28

На овие

периодични средби тројцата лидери на антихитлеровата коалиција ја договараа

заедничката стратегија за успешно окончување на војната против Германија и

нејзините сојузници, казнувањето на Германија, преуредување на повоена Европа,

за санирање на последиците од војната, воспоставување на повоениот поредок.

За успешно одржување на самитите потребни се внимателни подготовки на

пониски нивоа, а на средбите шефовите на државите треба само да го потврдат

порано договореното или да отстранат некои последни пречки за финализирање на

една спогодба. Веројатно со најмногу учесници се годишните сесии што во текот

на септември секоја година ги одржува Генералното собрание на Обединетите

нации во Њујорк, на кои учествуваат шефови на држави или влади или високи

државни претставници од практично сите 192 држави членки на оваа организација.

За поново време е карактеристична и дипломатијата за време на

„работните погреби“, која се однесува на средбите што при погребите на големи

државници ги остваруваат бројните присутни државни раководители. Тие се

исклучително корисни во дипломатијата, не само за испраќање на дипломатски

сигнали, туку и за сите видови (и тајни) разговори 29

. Погребите од овој вид,

означени како „државни погреби“ (на пример, погребот на советскиот лидер

Леонид Брежнев во 1982 година), претставуваат можност актуелните претседатели

на држави или влади да ги прекинат постојните ангажмани и да дискутираат за

ургентни актуелни прашања. Тие овозможуваат и средби на претставници на

држави кои се во конфликт. „Работните погреби“ се понекогаш можност за

странските државници да воспостават контакт со наследникот на починатиот

лидер. На нив можат да се покренат и некои спорни прашања меѓу државите. Така

на пример, при погребот на југословенскиот претседател Јосип Броз Тито во мај

1980 година, беше остварена средба на новиот претседател на Претседателството

на СФРЈ Лазар Колишевски со бугарскиот лидер Тодор Живков, на која првиот го

покрена прашањето на македонското национално малцинство во Бугарија.

28

По битките кај Ел Аламејн на Блискиот исток (октомври-ноември 1942) и Сталинград (во ноември

1942), кога се запрени иницијативата и воените успеси на германската војска во Втората светска

војна, тројцата лидери се состанале во: Техеран, од 28 ноември – 1 декември 1943 година, на Јалта,

од 4-11 февруари 1945 година, и во Потсдам, од 17 јули – 2 август 1945 година, каде во меѓувреме

починатиот Рузвелт го заменил Хари Труман (Harry Truman). 29

Терминот „работни погреби“ се поврзува со Роберт Карвел (Robert Carvel), политички уредник на

лондонскиот Evening Standard, кој прв пат го употреби во својата статија за масовниот реквием по

повод смртта на германскиот канцелар, Конрад Аденауер, во април 1967 година.

32

3.4. Дипломатија со учество на трета страна

Логични се чести дипломатски контакти меѓу претставниците на државите

или други ентитети кои меѓусебно директно комуницираат. Но има ситуации кога,

најчесто заради екстремно спротивставените ставови на оние кои треба да

преговараат, не се можни директни преговори, или тие може да се одвиваат само во

присуство на трета страна. Таквата интервенција на третата страна има форма на

добри услуги или посредување. Во случајот на добрите услуги третата страна

делува наизменично посетувајќи ги страните што преговараат, но не дава свои

предлози. Во посредувањето третата страна може да игра и поактивна улога. Таа

дискутира за предлозите за кои е поканета да ги пренесува на двете страни, а може

да поднесува свои предлози, кои страните во спорот можат, а не мораат да ги

прифатат.

Примерот без преседан во меѓународното право, за спорот околу името што

Република Македонија го има со Грција, гледан низ призма на дипломатијата ги

има преговорите меѓу двете страни со учество на претставникот на ООН:

Сајрус Венс (Cyrus Vance), потоа Метју Нимиц (Matthew Nimetz). Учеството на

претставникот на ОН со резолуцијата 817 (1993) е предвидено како давање „добри

услуги“ за разрешување на разликата околу името на нашата држава, во интерес на

„мирољубиви и добрососедски односи во регионот“. Во членот 5 од Привремената

спогодба меѓу Република Македонија и Република Грција во 1995 година 30

се

наведува дека „преговорите за разликите околу името ќе продолжат под

покровителството на ООН“. Во текот на траењето на овој долгогодишен спор,

покровителството на ООН се претвори од давање добри услуги во директно

посредување, со поднесување на конкретни предлози од страна на Метју Нимиц за

името на нашата држава.

Наведената Привремена спогодба со Република Грција во 1995 година

потпишана е со посредување, во последната фаза, на Ричард Холбрук (Richard

Hoolbruck) и Кристофер Хил (Christopher Hill) во име на САД. Подготвувајќи ја

Дејтонската спогодба, тие имаа бројни летови во Сараево, Белград и Загреб, но и во

други дестинации на Балканот, вклучително и во Скопје и Атина. На 1 септември

во Скопје претседателот Киро Глигоров му соопштил на Хил дека е подготвен да

го направи својот чекор кон спогодбата прифаќајќи да го промени знамето на

државата. На 4 септември во Атина Холбрук и Хил разговараа со грчкиот премиер

Андреас Папандреу (Andreas Papandreou) и тогашниот министер за надворешни

работи Каролос Папуљас (Karolas Papoulias). И покрај изразената недоверба на

Папуљас кон раководството во Скопје („Никогаш не може да им се верува на тие

луѓе“), Холбрук му ја потенцирал на Папандреу историската шанса за спогодба,

кога Македонија е подготвена да го промени знамето, а Грција да ја симне

економската блокада кон Македонија 31

која им пречи и на двете земји, додека

прашањето за името би останало отворено. Ако Папуљас не им верува на лидерите

во Скопје, премиерот Папандреу треба да верува на зборот на САД, а Холбрук е

30

Привремената спогодба (Interim Accord) е уникатна и по тоа што во нејзиниот текст, според

принципот на реципроцитет во меѓународното право, не се употребуваат имињата на државите кои

ја склучиле, туку „првата страна“ и „втората страна“, за кои од членот 1 т.2 произлегува дека тоа се

државите чии што главни градови се Атина, односно Скопје. 31

Грција ја воведе економската блокада против Република Македонија во февруари 1994 година,

кршејќи ги со тоа правилата на Европската заедница.

33

подготвен уште истиот ден да му се јави по телефон од кабинетот на Глигоров во

Скопје за да ја потврди неговата подготвеност за компромис. До крајот на денот

тоа и се случи, така што на 4 септември 1995 година беше објавено истовремено во

Скопје, Атина и Вашингтон постигнувањето на привремената спогодба. Со неа,

покрај наведениот компромис, првата страна ја призна втората страна за независна

суверена држава под привременото име и двете страни се обврзаа да отворат

дипломатски претставништва во Скопје и Атина (член 1). Грција се согласи да не

го попречува членството на Македонија во меѓународните организации каде таа е

членка доколку апликацијата е под привременото име (член 11 т.1) 32

.

Холбрук го потенцира значењето на тајмингот во дипломатијата –

поставувајќи го прашањето што доколку Глигоров и Папандреу не го склучеа

компромисот во почетокот на септември 1995. На 3 октомври 1995 година беше

извршен атентат врз Киро Глигоров, од што тој се опоравуваше повеќе месеци.

Папандреу беше хоспитализиран во ноември 1995, го напушти премиерското место

во јануари, а почина на 22 јуни 1996 година 33

. Ако не беше погоден моментумот,

возот ќе заминеше и овие двајца актери дефинитивно ќе ја пропуштеа можноста да

влезат во историјата.

Ако третата страна е голема сила, таа може и активно да интервенира и

да влијае на ситуацијата на теренот, комбинирајќи ја дипломатијата со методи

кои некоја/некои од страните во судир ги чувствуваат како принуда. Применувајќи

ја комбинацијата на „стап и морков“, една или повеќе големи сили може да ги

натераат страните во судир да пристапат кон сериозни преговори. Тоа се однесува

на примерот кога оружениот конфликт во Босна и Херцеговина во 1995 година

дојде во критична фаза 34

и САД донесоа одлука да се вратат на сцената во

поранешна Југославија. Во име на САД настапуваше помошникот државен

секретар во американскиот Стејт Департмент Ричард Холбрук, како иницијатор и

посредник во подготовките за Дејтонската спогодба. Вашингтон делуваше на три

фронтови: 1. да се создадат услови на теренот за нов баланс на силите 35

во кој

босанските Срби нема да имаат воена надмоќ; 2. со бомбардирање да се натераат

босанските Срби и Милошевиќ да седнат на преговарачка маса; 3. да се убедат

европските и руските сојузници дека оружениот конфликт во Босна и Херцеговина

треба да заврши.

32

Тужбата што Република Македонија пред Меѓународниот суд на правдата ја поднесе против

Грција, на 17 ноември 2008 година, се однесува на кршењето на овој член од страна на Атина во

април 2008 година во Букурешт, каде на самитот на НАТО го попречи давањето покана за членство

на нашата земја во оваа организација. 33

Наведено според: Richard Hoolbruck, To End a War, Random House, New York, 1998, p. 121-127. 34

Босанските Срби кон крајот на мај 1995 година ги понижија ООН и НАТО, кога повеќе од 350

мировници на ООН земаа за заложници и ги врзаа со лисици за телефонски столбови и дрвја како

„жив штит“ од продолжено бомбардирање. Во почетокот на јули 1995 година трупите на генералот

Ратко Младиќ влегоа во заштитената енклава Сребреница и извршија геноцид врз повеќе од 7.000

Муслимани. 35

По интервенцијата на САД практично се црташе нова политичка карта пред преговорите.

Состојбата на теренот се менуваше – од односот 70:30 во полза на Србите, кон тоа секоја страна да

држи приближно по една половина од територијата на БиХ, што беше потребно за успешни

преговори. За подготвувањето на теренот за Дејтонските преговори види повеќе во: Zivorad

Kovacevic, Medjunarodno pregovaranje, “Filip Visnjic” Diplomatska akademija, Beograd, 2004, str. 258-

267.

34

Со оглед на тоа дека во дипломатијата е битен составот на преговарачките

страни, Вашингтон донесе одлука да преговара со Белград и да се обиде да ја

изолира Република Српска. На 30 август 1995 година, кога НАТО во име на ООН ја

започна својата дотогаш најголема акција против позициите на босанските Срби 36

,

во Белград е донесена одлука да се формира заедничка делегација на Југославија и

Република Српска, односно Милошевиќ да зборува во име на босанските Срби.

Симетријата е воспоставена веднаш потоа, со тоа што хрватскиот претседател

Фрањо Туѓман беше определен да зборува во име на босанските Хрвати.

Преговорите во Дејтон, кои во 1995 година доведоа до завршување на

војната во Босна и Херцеговина и до мировна спогодба со која е воспоставена

новата државна заедница, донесоа нов „материјал“ за видовите на дипломатија. Тие

беа наречени мировни разговори на близина (Proximity Peace Talks) бидејќи се

водеа во кругот на американската воздухопловна база во Дејтон во која зградите на

трите преговарачки страни, кои не преговараа директно меѓу себе, беа една од

друга оддалечени само по десетина метри. Но делегациите кои ги предводеа

Слободан Милошевиќ, Фрањо Туѓман и Алија Изетбеговиќ не комуницираа ниту

со јавноста, беа изолирани и беа под силен притисок преговорите да траат се до

постигнување на спогодбата 37

. „Господарите на војната“ во поранешна Југославија

не беа ниту господари на своето слободно движење од 1-21 ноември 1995 година во

Дејтон, ниту пак можеа да ги напуштат преговорите во американската воена база

без да постигнат резултат.

Сличен модел, кога третата страна активно интервенира на состаноците што

ги организира, се преговорите во Кемп Дејвид (САД) во септември 1978 година,

кога египетскиот претседател Анвар ел Садат (Anwar el-Sadat) и израелскиот

премиер Менахем Бегин (Menachem Begin) ја потпишаа историската мировна

спогодба меѓу двете земји, со активна улога на американскиот претседател Џими

Картер (Jimmy Carter) како посредник 38

.

„Шатл дипломатијата“ е една од поновите дипломатски методи, во која се

комбинираат тајните преговори со јавното движење на дипломатите. Таа најчесто

се врши од трета страна која служи како посредник меѓу страните во судирот, кои

инаку не комуницираат меѓусебно. Во тој процес вообичаено е посредникот да

презема последователни патувања (“shuttling”) од една до друга локација на

страните во конфликт. Притоа тој не е само поштар кој ги пренесува пораките од

една до друга страна, туку го организира, води и насочува преговарачкиот процес.

По правило до тоа доаѓа кога страните што треба да преговараат се во

непријателски однос, понекогаш во време кога завршува нивниот оружен судир, а

иницијатор и посредник е голема сила која може да ги натера страните во судир на

сериозни преговори.

Настанувањето на овој вид дипломатија се поврзува со активностите на

американскиот државен секретар Хенри Кисинџер (Henry Kissinger) по

36

Во операцијата на НАТО „Одмерена сила“ беа изведени 3.400 борбени летови и 750 напади на 56

цели на босанските Срби. 37

Американските претходни услови кои, иако со протести, беа прифатени од тројцата претседатели,

беа дека тие: а) имаат полни овластувања да ја потпишат спогодбата; б) имаат обврска да останат се

до постигнување на спогодбата; в) нема да даваат изјави за медиумите. 38

Детално за преговорите во Кемп Дејвид меѓу Бегин, Картер и Садат види во: David Reynolds,

Summits. Six Meetings That Shaped the Twentieth Century, Basic Books, New York, 2007, p.283-342.

35

Октомвриската војна на Израел со Египет и Сирија во 1973 година 39

. Настојувајќи

ургентно да постигне дезангажирање на израелските со египетските односно

сириските сили, тој леташе повеќе пати меѓу главните градови на овие земји, во два

турнуси во текот на седум месеци по завршувањето на оружените судири. Во

ситуација кога завојуваните страни заемно не се признаваа, „шатл дипломатијата“

на Кисинџер на Блискиот исток продолжи за време на американските претседатели

Ричард Никсон (Richard Nixon) и Хенри Форд (Henry Ford) и резултираше со

Синајската привремена спогодба за дезангажирање на Египет и Израел, на 17

јануари 1974 година, и со спогодба меѓу Израел и Сирија за дезангажирање на

Голанската висорамнина, на 31 мај 1974 година 40

.

3.5. Превентивна дипломатија

Превентивна дипломатија е термин кој прв го употреби генералниот

секретар на ОН Даг Хамаршелд (Dag Hammarskjöld), а се однесуваше на неговата

„тивка дипломатија“ и на мировните операции. Повторно во употреба се враќа од

1992 година кога тогашниот генерален секретар на ОН Бутрос Бутрос-Гали

(Boutros Boutros-Ghali) го употребува не само за неговата лична дипломатска

активност, туку за „превентивно распоредување“ на мировните сили на ОН

меѓу државите или во границите на една држава, без притоа да е неопходна

согласноста на двете страни. Превентивната дипломатија претставува акција да

се спречи настанување на спор меѓу страните, ако веќе има спор да се спречи

негова ескалација, и да се спречи ширење на судирот ако веќе избил 41

. Не е тешко

да се види кога конфликтот прераснува во фаза на насилство и ескалира, но не е

лесно претходно да се оцени кога тој станува доволно сериозен за да интервенира

трета страна. Основниот предизвик на превентивната дипломатија е како раното

предупредување (early warning) да се претвори во рана акција.

Најдобар пример за ваков вид превентивна дипломатија е мировната

мисија на ОН УНПРОФОР/УНПРЕДЕП во Република Македонија во периодот

1993-1999 година на границата со Албанија и СР Југославија. Генералниот

секретар на ОН во писмото од 23 ноември 1992 година до претседателот на

Советот за безбедност наведува дека претседателот Киро Глигоров побарал

распоредување на набљудувачи во Македонија поради „неговата загриженост за

можното влијание врз неговата земја на борбите во другите делови на поранешна

Југославија“.

Во извештајот на Комисијата на ООН за изнаоѓање на факти се наведува:

„главна причина за барањето беше македонската загриженост дека при евентуално

ескалирање на конфликтот во југословенската провинција Косово борбите би

39

Терминот „шатл“ (“shuttle”) за прв пат е употребен во јануари 1974 година во Њујорк Тајмс (New

York Times), кој ги опишуваше активностите на американскиот државен секретар, Хенри Кисинџер

(Henry Kissinger) на Блискиот исток. Комуницирајќи со двете страни тој придонесе за прекин на

огнот во Јом Кипурската војна, а неговите последователни посети на Тел Авив, Каиро и Дамаск

започнаа на 5 ноември 1973 година. 40

Види во: George Lenczowski, American Presidents and the Middle East, 1990, p. 131. За резултатите и

последиците од арапско-израелската војна во 1973 година види во: Владимир Ортаковски,

Блискоисточниот конфликт и Палестинското прашање. Карактеристики на израелско-арапските

војни, НИП Магазин, Скопје, 1988, стр. 199-201. 41

Види во: Boutros-Ghali, Boutros, An Agenda for Peace, United Nations, New York, 1995, p.45.

36

можеле да се прошират во Република Македонија“42

. Поради тоа Комисијата

препорачала мал број на трупи да бидат распоредени на македонската граница со

Албанија и со СР Југославија, со примарно превентивен мандат на набљудување и

известување за секаков развој во граничните зони кој би можел да ја загрози

довербата и стабилноста на Македонија или да се закани на нејзината територија.

Наскоро беше распореден Нордискиот батаљон составен од 800 војници, кој

во мај 1993 година беше зголемен со околу 350 американски војници 43

. Трупите

немаа мандат да се борат за одбрана на македонските граници, но тие беа

позиционирани меѓу силите кои би можеле да бидат вклучени во конфликтот. Во

почетокот беа дел од мисијата УНПРОФОР (United Nations Protection Forces), а од

февруари 1996 година беше воспоставена независната мисија УНПРЕДЕП (The UN

Preventive Deployment Force). Како мировна мисија, таа е успешен пример за

превентивна дипломатија која придонесе за стабилноста на Македонија во

споредба со другите делови на поранешна Југославија. Мисијата на УНПРЕДЕП во

Македонија заврши на 28 февруари 1999 година 44

. На крајот, силите на

УНПРЕДЕП броеја околу 360 американски, 640 скандинавски и 50 индонезиски

војници.

3.6. Други видови дипломатија

Првата и основна карактеристика на „старата дипломатија“ е дека Европа

беше главниот континент на кој се развиваа дипломатските односи. Дипломатските

центри се наоѓаа во неколку европски престолнини, а другите континенти беа во

заднината, при што делови од Азија и Африка имаа воглавно значење на

империјални зони на тогашните големи сили.

Заради својата географска положба и согласно Монровата доктрина

Америка беше изолирана се до крајот на 19-тиот век. Монровата доктрина во

1823 година ја прокламира политиката дека САД на идните акции на европските

земји за колонизирање или мешање во работите на државите од Северна и

Јужна Америка ќе гледаат како на акт на агресија и може да интервенираат 45

.

Во тоа време повеќе земји од Јужна Америка започнаа да се осамостојуваат од

Шпанија, па САД укажаа дека нема да ги толерираат идните интервенции на

европските земји за преземање на шпанските колонии.

Во американската надворешна политика дојде до промена во 1904 година

кога американскиот претседател Теодор Рузвелт (Theodore Roosevelt), како

42

Предлогот е наведен според писмото на претседателот на Советот за безбедност S/24852 од 25

ноември 1992 година. 43

Со едногласно усвоената резолуција бр. 795 од 11 декември 1992 година, Советот за безбедност го

прифати предлогот на Генералниот секретар на ОН, имплементирајќи ја идејата за превентивно

распоредување на трупите на ОН, за прв пат, во Република Македонија. Види во: Secretary-General's

Report to the Security Council, April 1993, para 21. 44

По избивањето на кризата и борбите во Косово во 1998 година, генералниот секретар на ОН Кофи

Анан (Kofi Annan) побара мисијата на УНПРЕДЕП во Македонија да го продолжи мандатот за нови

шест месеци. Но, НР Кина стави вето на резолуцијата за продолжување на овој мандат, откако

претходно ги прекина дипломатските односи со Република Македонија, поради нејзиното

признавање на Тајван. 45

Американскиот претседател Џејмс Монро (James Monroe) (во два мандати: 1817-1825 година) ја

објави таа доктрина во своето седмо годишно обраќање до Конгресот на 2 декември 1823 година, со

која на долг рок беше дефинирана надворешната политика на САД.

37

природна последица на Монровата доктрина, го истакна правото на САД да

интервенираат во работите на американските држави кога има закани за

безбедноста и интересите на САД 46

. Тој се залагаше за „стабилизирање“ на

малите карибски и централноамерикански држави кога тие не можат да ги плаќаат

своите долгови на меѓународен план. Алтернативата ќе беше интервенцијата од

страна на Британија и Германија, на кои овие земји не можеа да им ги враќаат

долговите. Поморската акција на Британија и Германија и нивната блокада на

Венецуела во 1903 година, особено агресивноста на Германија, беше причина

Рузвелт да ја дополни Монровата доктрина 47

. Наредните претседатели на САД

Рузвелтовото дополнување на Монровата доктрина го користеа како оправдување

на американските интервенции кои следуваа во овој регион 48

Подемот на САД како голема сила беше следен и од порастот на нејзиното

влијание во развојот на дипломатските методи. Дипломатија на „големиот стап“

е израз кој почна да се употребува на почетокот на 20-от век во опишувањето на

политиката на американскиот претседател Теодор Рузвелт. Терминот потекнува од

африканска поговорка, односно од фразата „зборувај меко а носи голем стап“ и се

однесува на водење на „реал-политика“ во духот на макијавелизмот. Се работи за

мирољубиво водење на преговори, но со истовремено присутна закана дека ќе

се употреби воена сила, односно „големиот стап“ 49

. Самиот Рузвелт сметал дека

ваквата политика овозможува „решителна акција доволна да се пресретне секоја

веројатна криза“50

. За време на своите два претседателски мандати (1901-1909

година) Рузвелт повеќе пати ја практикуваше таквата дипломатија. Треба да се

одбележи дека во 1906 година тој ја доби Нобеловата награда за мир (за

активностите околу отварањето на Меѓународниот Арбитражен суд во Хаг во 1902

година и за неговото успешно посредување во преговорите за постигнување на

руско-јапонскиот мировен договор во 1905 година).

САД го употребија „големиот стап“ за време на т.н. „каналска

дипломатија“, во врска со прокопувањето на Панамскиот канал низ Централна

Америка. Имено, во почетокот на 20-от век Панама беше дел од Колумбија, а таа

држава, како и француската компанија која требало да го гради каналот,

значително ги подигнале цените. Американските интереси биле доволно големи, а

американската политика доволно моќна, за да го поттикнат (на 3 ноември 1903

година) и поддржат (американската морнарица) бунтот на Панама против

Колумбија. Откако се прогласи за нова држава, Панама го објави правото на САД

46

Американскиот претседател Теодор Рузвелт (Theodore Roosevelt) (во два мандати: 1901-1909

година) дополнувањето на Монровата доктрина го објави во годишното обраќање до Конгресот на 6

декември 1904 година (познато како Roosevelt Corollary). 47

Американскиот претседател Рузвелт побара повлекување на блокадата на Британија и Германија,

која траеше два месеци. Притоа ги стационира американските поморски сили во Порторико, за да

обезбеди „почитување на Монровата доктрина“. 48

Тоа се однесува на американските интервенции во Куба (1906-1909 година), Никарагва (неколку

пати меѓу 1909 и 1933 година), Хаити (1915-1934 година), Доминиканска Република (1916-1924

година). 49

Теодор Рузвелт прв пат го употребил овој израз во својот говор на Државниот саем во Минесота

на 2 септември 1901 година, 12 дена пред атентатот вра претседателот Вилијам Мек Кинли (William

McKinley), по што тој стана американски претседател. Рузвелт го употребил тој израз и претходно,

во писмото до Хенри Спраг (Henry L. Sprague) од Union League Club на 26 јануари 1900 година. 50

Види во: Roosevelt, Theodore, An Autobiography, The Macmillion Press Company, 1913, p.522.

38

за постојан премин низ каналот, добивајќи ги за возврат американските гаранции за

независноста, 10 милиони долари веднаш и по 250.000 долари секоја наредна

година од САД. Теодор Рузвелт подоцна коментираше дека тој „го зема Каналот, и

го остави Конгресот да дебатира“51

.

„Доларска дипломатија“ како термин ја опишува американската политика,

особено за време на претседателот Вилијам Хауард Тафт (Villiam Howard Taft), да

ги унапреди целите на својата надворешна политика во Латинска Америка и

Источна Азија со употреба на економската моќ, при што употребените долари

можат да постигнат резултати како во војна, но без борба. Терминот првично е

употребен од претседателот Тафт (1909-1913 година), кој тврдеше дека

американските операции во Латинска Америка се менуваат од „воени и политички“

во „мирољубиви и економски“. Тој беше поддржувач на арбитражата како

најпогодна метода за решавање на меѓународните спорови. Заедно со државниот

секретар Филандер Кнокс (Philander C. Knox), Тафт ја следеше надворешната

политика наречена „доларска дипломатија“, дека целта на дипломатијата треба да

биде создавање на стабилност во странство, преку која се промовира

американскиот комерцијален интерес. Се работи за политика со цел да ги унапреди

американските интереси во странство преку поттикнување на инвестирање на

американскиот капитал во странски земји. Прераснувајќи во светска сила, САД

настојуваа да го унапредат своето влијание во странство, да ја употребат

економската моќ за да добијат бизнис контрола врз помалите земји. „Доларската

дипломатија“ беше присутна во американските интервенции и во Централна

Америка.

3.7. Vklu~enost na ~lenovi na parlamentite i na politi~kite partii vo diplomatskite aktivnosti

Raste~ka e vklu~enosta na ~lenovite na dr`avnite parlamenti vo diplomatskite aktivnosti. Pratenicite imaat i sopstvena me|unarodna organizacija, kako {to e Interparlamentarnata unija, kade se sre}avaat godi{no za razmena na mislewa za sovremeni pra{awa. Pove}e evropski ili prekuokeanski organizacii imaat ili parlamentarno sobranie (Sovetot na Evropa, Evropskata Unija, Nordiskiot Sovet), ili redovni sostanoci na parlamentarcite na dr`avite-~lenki (na primer, NATO, EFTA). No ovie sobranija ili sostanoci po pravilo nemaat golemo vlijanie na donesuvaweto odluki vo soodvetnite institucii.

Politi~kite partii so sli~ni opredelbi odr`uvaat svoi me|unarodni odnosi na bilateralno i multilateralno nivo. Multilateralnite odnosi obi~no se odvivaat vo postojani institucionalni ramki, a primeri za toa se: Socijalisti~kata internacionala, Zdru`enieto na demohristijanskite partii, na liberalnite partii i dr. Sli~en vid na diplomatija postoi i me|u sindikatite, koi imaat svoi me|unarodni institucionalni ramki.

51

Davis, Kenneth C., Don’t Know Much About History, Avon Books, 1990, p.224-227.

39

S E L E K T I R A N A B I B L I O G R A F I J A: 1.Berridge, G. R. & James, Alan, A Dictionary of Diplomacy, Palgrave, New York, 2001

2. Berridge, G.R., Diplomacy – Theory and Practice, Palgrave, New York, 2002,

3. Boutros-Ghali, Boutros, An Agenda for Peace, United Nations, New York, 1995,

4. Dallek, Robert, Franklin D. Roosevelt and American Foreign Policy, 1932-1945,

Oxford University Press, New York Oxford, 1995,

5. Davis, Kenneth C., Don’t Know Much About History, Avon Books, 1990,

6. Dimitrijevic, Vojin, Stojanovic, Radoslav, Medjunarodni odnosi, Sluzbeni list SRJ,

Beograd, 1996,

7. Golan, Matti, The Secret Conversations of Henry Kissinger, Quadrangle the New York

Times Book Co., New York, 1976,

7. Hamilton, Keith and Langhorne, Richard, The Practice of Diplomacy. Its Evolution,

Theory and Administration, London and New York, 1995,

9. Hoolbruck, Richard, To End a War, Random House, New York, 1998,

10. Istorija na diplomacijata, I tom, pod redakcija na V. P. Potemkin, Sofija, 1946,

11. Kennan, George, Diplomacy without Diplomats, Foreign Affairs 76, No.5, 1997,

12. King, Ross, Machiavelli, Philosopher of Power, HarperCollins e-books, 2007,

13. Kissinger, Henry, Diplomacy, Simon & Schuster, New York, 1994,

14. Kovacevic, Zivorad, Medjunarodno pregovaranje, “Filip Visnjic” Diplomatska

akademija, Beograd, 2004,

40

15. Lenczowski, George, American Presidents and the Middle East, 1990,

16. Mattingly, Garret: “Machiavelli’s Prince: Political Science or Political Satire?” The

American Scholar 27, 1958,

17. Neumann, Iver. B., Sublime Diplomacy, Byzantine, Early, Modern, Contemporary,

Millennium: Journal of International Studies 34 (3), August 2006,

18. Nicolson, Harold, Diplomacy, Oxford University Press, London, 1950,

19. Nicolson, Harold, The Evolution of Diplomatic Method, London, 1954,

20. Obolensky, Dimitri, "The Principles and Methods of Byzantine Diplomacy".

Byzantium and the Slavs. St Vladimir's Seminary Press. 1994,

21. Ортаковски, Владимир, Блискоисточниот конфликт и Палестинското прашање.

Карактеристики на израелско-арапските војни, НИП Магазин, Скопје, 1988,

22. Plantey, Alain, International Negotiation in theTwenty-First Century, Routledge-

Cavendish, 2007,

23. Ramcharan, Bertrand R., Preventive Diplomacy at the UN, United Nations

Intellectual History Project, Indiana University Press, 2008,

24. Reynolds, David, Summits. Six Meetings That Shaped the Twentieth Century, Basic

Books, New York, 2007,

25. Roosevelt, Theodore, An Autobiography, The Macmillion Press Company, 1913,

26. Tupurkovski, Vasil, Istorija na Makedonija. Od drevnina do smrtta na Aleksandar Makedonski, Skopje, Titan, 1993,

27. Schulzinger, Robert D., U.S. Diplomacy Since 1900, Oxford University Press, New

Oxford, 2002,

28. Satow, E., A Guide to Diplomatic Practice, Longman, London, 1922,

29. Viroli, Machiavelli, Oxford University Press, Oxford,

30. Webster, C.K., The Foreign Policy of Lord Castlereagh, 2 vols, London, 1931,

31. Zartman, William, I. Ed., Preventive Negotiation, Rowman & Littlefield Publishers,

Inc., Oxford, 2001,

32. Zimmerman, Warren, Origins of a Catastrophie, Times Books, New York, 1996. Skopje, 2010 godina Prof. d-r Vladimir Ortakovski