I POGLAVLJE Pojam, razvoj i zadaci finansija kao naune discipline

1. Pojam finansija Sam pojam finansija ima dugu tradiciju i istoriju i vodi porijeklo od latinskog izraza finatio odnosno finantio pecuniaria koji se upotrebljava da se obiljei plaanje. U savremenim tokovima pojam finansija se najranije javlja u Francuskoj u XV stoljeu i oznaavao je dravni prihod, dravnu ekonomiju (fran. les finances), te kasnije se pojavljuje i u drugim evropskim zemljama i dobija iri spektar znaenja. Bez konkretnih odrednica pojam finansija ne obuhvata samo dravno plaanje nego i druge oblasti kao to su monetarna ekonomija, bankarstvo, devizno poslovanje, tednja, osiguranje, poslovne finansije i dr. Finansije, kao sloena oblast obuhvata 5 glavnih podruja koja prema irini i specifinosti ine posebne naune discipline: Monetarne finansije, Javne finansije, Finansijske trita i institucije, Meunarodne finansije, Bankarstvo. U uem znaenju, finansije obuhvataju dravne, odnosno javne prihode i rashode, budet i javne kredite. Ovakvo tumaenje pojma prvi puta se pojavio u francuskoj, a zatim se proirilo i na druge zemlje. Za finansije u uem smislu esto se upotrebljava izraz javne ili dravne (drutvene) finansije. U irem znaenju, pojam finansija obuhvata izuavanje novca, kredita i bankarastva. Finansije koje imaju za predmet ovo drugo, ire znaenje obino se nazivaju monetarno-kreditnim finansijama. U okviru nastavnih disciplina studija ekonomije finansije esto se objedinjuju javne i monetarnokreditne finansije i izuavanju u sklopu nastavne discipline Finansije. 2. Finansije kao nauna disciplina Nauka o finansijama kao samostalna nauka novijeg je datuma. Datira s poetka XIX vijeka, ali se nauna misao o finansijskim pojavama javlja ubrzo nakon pojave privatnog vlasnitva. Njemaki ekonomista Lorenc fon tajn izuavao je finansijske pojave kao posebnu naunu disciplinu. Prve ozbiljne studije o finansijskim pojavama nailazimo kod antikih mislilaca, Ksenofana i Aristotela koji su se bavili problematikom dravnih prihoda i njihove upotrebe. Toma Akvinski pisao je o opravdanosti poreza, pravednosti prilikom oporezivanja, o zajmovima, kamatama i zelenatvu. Ibn Haldun arapski filozof, bio je zagovornik trgovine i gradskih zanimanja, a protiv oporezivanja. Po njegovom tumaenju zlato i srebro su predstavljali mjeru bogatstva. an Boden iz francuske, imao je veliki utivaj na razvoj finansijske misli. Kada govorimo o osnovama finansijske nauke neophodno je pomenuti kameraliste, koji su se razvili u Njemakoj. Kameralisti su finansijsku nauku tretirali u sklopu politike ekonomije. Slijedei bitan korak je vezan za pojavu merkantilista. Oni razvijaju tezu da su zlato i srebro, od kojih se pravi novac, glavni oblik drutvenog bogatstva, te da drava treba da usmjeri ekonomsku politiku u cilju prikupljanja to veih koliina dragocjenih metala. Najzanajniji pretstavnik ove kole je Dems Stjuart. Fiziokratska kola javlja se u francuskoj, u drugoj polovici XVIII vijeka, kao reakcija na merkantilizam. Zastupaju stanovite o jedinstvenom

porezu. Smatrali su da se proizvod stvara samo u poljoprivredi, jer jedino ona daje isti prinos. Predstavnik ove kole Kene, smatrao je da postoji samo jedan porez, porez na zemljite, koga treba da plaaju vlasnici zemljita u visini jedne treine od prinosa. Predstavnik klasine kole Peti u djelu Rasprava o porezima i kontribucijama, pisao je o dravnim prihodima i najboljem nainu njihove upotrebe. Bio je pristalica opte poreske obaveze i zalagao se za proporcijalno oporezivanje. Smit, Rikardo i Mil u djelima o politikoj ekonomiji posveuju veu panju finansijama, a posebno porezima, novcu i bankama. Smit je tvorac poreskih naela i protivnik javnih kredita. Njemaka historijska kola sa predstavnicima tajn, efle i Vagner je takoe dala doprinos razvoju finansijske naune misli. Socioloka kola finansijsku nauku posmatra dijelom sociologije i napominje nunost njenog povezivanja sa svim drugim drutvenim naukama. Psiholoka i druge subjektivistike kole (Gracijani, Maral Saks i drugi) insistiraju na progresivnom oporezivanju s obzirom na teoriju granine korisnosti. Monetarni problemi posebno su tretirani u radovima teoretiara: Fiera, Fridmana, Patikina. 3. Nastanak novca Nastanak novca kao sveopte mjere vrijednosti roba vezan je za potrebe razmjene proizvoda. Novac se javlja ve sa prvim zaeima robovlasnitva, 10.000 godina prije nae ere. Potrebu za novcem su izazvale pojave privatnog vlasnitva i drutvena podjela rada. Kao opti ekvivalent se u poetku javljaju: koljke, stoka, krzno, platno, ito, strijele, suha riba, pirina, aj, ali ih ubrzo potiskuju metali, naroito plemeniti. Osobine plemenitih metala, posebno zlata (djeljivost trajnosti, lako prenoenje, kovanje, uvanje) izdvojili su zlato kao najpraktiniju novanu robu. Pojam bimetalizam vezan je za period kada su kao sredstvo razmjene sluili metali: gvoe, bakar, nikl, srebro i zlato (zlatni kovani novac pojam talizam). Iz injenice da u prometu mogu cirkulirati i sredstva plaanja ija stvarna vrijednost nije jednaka nominalnoj razvile su se prvo banknote ili novanice, a zatim i papirni novac. One su se mogle u svakom momentu zamijeniti u zlatni novac odgovarajue vrijednosti. Ovo svojstvo zamjenljivosti naziva se konvertibilitet. Novanice su se pojavile iz potrebe prometa, naime trgovci su svoj metalni novac povjeravali bankama, a ove su im izdavale potvrde, certifikate koje su na poetku glasile na ime. Onog momenta kada je princip zamjenljivost novanica za zlato ukinut (sistem pokria), tj. kada je njen imalac izgubio pravo da za njih dobije metalni novac one gube dotadanji karakter surogata novca i postaju novac, tj. papirni novac kao zakonito i definitivno sredstvo plaanja. Zlatno pokrie je bila odreena koliina zlata koja je sluila kao osnova za izdavanje papirnog novca, a nalazila se u trezorima emisionih banaka. Drava je odreivala emisionoj banci odnos zlata koji slui kao pokrie i koliine papirnog novca koje stavlja u opticaj. U poetku je od banke traeno 100% pokrie, ali je ubrzo naputen takav zahtjev pa je traen manji procenat, 40%, 30%, pa i manje. Ovaj sistem (zlatno vaenje) je funkcionisao do prvog svjetskog rata. Na temelju papirnih novanica razvio se iralni, knjini ili skripturalni novac koji predstavlja sva novana potraivanja kod banaka. Vlasnik iro-rauna daje banci nalog za prenos (ili ek) i banka na osnovu toga naloga preknjiava naloenu sumu i prenosi je na drugi raun. Time je izvreno plaanje. iralni novac nastaje polaganjem gotovog novca banci ili odobravanjem kredita.

2

9. Funkcije i ciljevi finansijske politike to se tie fiskalne politike i novog, modernog koncepta, on se zapravo raa sa dolaskom Keynes-a 30-tih godina 20. vijeka. Tada se naputa princip apstinencije drave u privrednim procesima, dolazi do promjena odnosa izmeu privatnog i javnog sektora i nagle ekspanzije troenja BDP-a kroz budetske kanale, te se stavlja naglasak, pored funkcije drave, i na ekonomsko-politikim dimenzijama i socijalno-politikim dimenzijama (prihoda) rashoda. Mjere fiskalne politike postaju dio aktivne ekonomske politike, nastaju novi pojmovi fiskalna teorija i politika i niz drugih pojmova kao to su: kompezatorne finansije, funkcionalne finansije, fiskalni intervencionizam... Fiskalna politika je savremena finansijska politika koja sadri komponentu socijalno-eknomske politike i koja se provodi upravljanjem javnim finansijskim sredstvima mjerama restriktivne ili ekspanzivne fiskalne politike. Povezana je sa ekonomsko-politikim i socijalno-politikim dimenzijama, te trajno gubi neutralnost u dejstvu na proces reprodukcije. S druge strane, fiskalni sistem predstavlja institucionalni okvir za djelovanje fiskalne politike. Fiskalna politika i fiskalni sistem su meusobno uslovljeni i povezani. 10. Ko je utemeljiva monetarizma i jedan od najzanajnijih makroekonomskih teoretiara. Milton Fridman je najznaajniji makroekonomista 20. vijeka i utemeljiva monetarizma. Roen je 1912. godine. Bio je profesor na Univerzitetu u ikagu i osoba koja je svojim mnogobrojnim radovima omoguila nastanak nove kole i jaanje njene pozicije. Uz Johna Maynarda Kejnsa, Friedman je nesumnjivo najznaajniji i najuticaniji makroekonomista 20. vijeka. Tokom 30-tih godina Friedman je magistrirao u ikagu i bavio se empirijskim istraivanjima u Nacionalnom birou za ekonomska istraivanja (NBER). Na Univerzitet u ikagu vratio se 1946. godine i doktorirao sa radom Revenue from Professional Practising. Profesor ekonomije postao je 1948. godine sa 36 godina i te godine je objavio rad A Monetary and Fiscal Framework for Economic Stability koji predstavlja prvi znaajan otklon u odnosu na kejnzijansku ekonomiju. Zalagao se da mo vlade bude ograniena, isticao da prevelika dravna intervencija svakako nije produktivna, da je slobodna trina konkurencija djelotvornija od dravne intervencije, te isticao prednost privatne svojine.

II Poglavlje Novac i novani sistemiNovac ima etri osnovne funkcije: 1.Sredstvo razmjene (sredstvo plaanja), 2.Sredstvo ouvanja vrijednosti (sredstvo za zgrtanje blaga i svjetskog novca), 3.Obraunska jedinica - mjera vrijednosti (iskazivanje vrijednosti), 4.Sredstvo odgoenog plaanja. 3. Novac kao sredstvo razmjene Novac kao sredstvo razmjene znai da e sudionici u platnom prometu prihvatiti kao sredstvo plaanja. Pojedinac moe prodati proizvedenu robu za novac i kupiti novu robu. Porastom obima proizvodnje i prometa raste i znaaj novca, koji postaje sredstvo razmjene u modernoj privredi. Proces razmjene se moe predstaviti kroz odnos N-R, gdje je N oznaka za novac, a R oznaka za robu.

3

4. Novac kao sredstvo ouvanja vrijednosti Novac kao ouvanje vrijednosti, se javlja u njegovom znaenju novca kao sredstvo za zgrtanje blaga i svjetskog novca. Stabilnost novca iskazanu kroz njegovu kupovnu snagu i znak povjerenja u sistemu vaenja je preduslov funkcije novca kao sredstva za ouvanje vrijednosti. 5. Novac kao obraunska jedinica mjera vrijednosti Novac kao obraunska jedinica je u funkciji iskazivanja vrijednosti obima privredne aktivnosti i steenih materijalnih dobara. Preko obraunske jedinice kao mjere vrijednosti omoguuje se sudionicima u ekonomskim transakcijama da uporede relativne vrijednosti razliitih roba i usluga. Novac kao mjera vrijednosti ima sadraj kao i svaka druga roba.

7. Pojam fiducijarnog novca Postoje dvije vrste novca: Robni, Fiducijarni novac. U sistemu papirnog vaenja centralna banka izdaje fiducijarni novac. Fiducijarni novac je monetarni standard prema kojem neka valute nema podlogu ni u emu osim u javnom povjerenju, odnosno u vjeri da se moe zamjeniti u dobra i usluge. Povjerenje u vaei monetarni sistem je istovremeno povjerenje u postojei sistem proizvodnje i razmjene i povjerenje u monetarnu vlast da nastoji ouvati kupovnu mo valute, odnosno vaeeg novca. U osnovi fiducijarnog novca je vjerovanje u prihvatljivost novca, da e biti prihvaen u plaanju roba i usluga. 9. Poeljne osobine novca Poeljne osobine novca su: prenosivost, trajnost, djeljivost, standardizovanost, prepoznatljivost. U sistemu papirnog novca imaju navedene poeljne karakteristike. 10. Kakvo je znaenje bartera u razmjeni bez upotrebe novca nemonetarna i kod prevazilaenja problema likvidnosti Istorija je pokazala da promet postoji i bez novca, takozvana nemonetarna ekonomija. Direktna razmjena neke robe i usluge za drugu robu i uslugu naziva se barter. Barter je razmjena bez upotrebe novca.4

Nedostaci ekonomije koja koristi barter: Ouvanje ope kupovne moi, Nepostojanje zajednike mjere i vrijednosti, Nepostojanje obraunske jedinice. U sistemu savremene proizvodnje i prometa sauvali su se odreeni oblici bartera kao oblika razmjene radi prevazilaenja problema likvidnosti, tj. mogunosti da se plati novcem kao najlikvidnijim oblikom robe. 13. Pojam monete kao znak vrijednosti Naziv za sve vrste novca. Naziv je nastao prema imenu rimske boice, jer se u blizini njezinog hrama nalazila kovnica novca. 15. Pojam bankote novanice Novanica predstavlja surogat novca koja se pojavljuje u obliku papirne ceduljice. Surogati novca su zamjena za novac. Novanica postaje surogat pravog novca nastao zbog potrebe prometa. Materijalni predstavnik novca se mogao lako pretvoriti u odreenu koliinu zlata ili srebra ili drugog metala koji je koristio kao novana roba. Na bazi deponovanog zlata bankari su izdavali pismene ceduljice koje su glasile na odreenog bankara u nekom udaljenom mjestu. Papirni novac je bio u obliku potvrde da e biti isplaen naznaen iznos. Iz ove papirne ceduljice razvila se banknota. Banknota se puta u promet u visini deponovanog zlata kod banke i neogranieno je konvertibilna u zlato. Izdavanje banknota i njihovo postepeno odvajanje od zlata omoguilo je bolje snadbjevanje prometa novanim sredstvima. Ovim, novac postaje snano sredstvo ekonomske politike, ali i stalni faktor opasnosti za pojavu inflatornih kretanja. 18. Papirna novanica kao zakonski i definitivno sredstvo plaanja Kada drava zakonski ukida konvertibilnost banknota u zlato ista se pretvara u papirni novac sa teajem i postaje zakonski definitivno sredstvo plaanja. Papirni novac ima dugu i zanimljivu povjest. U srednjem vijeku ljudi su poeli svoj metalni novac povjeravati bankama na uvanje. Banke su im izdavale potvrde na osnovi kojih su mogli podii svoj novac kada bi im zatrebao. Te su se potvrde zvale banknote. Postepeno su ljudi poeli plaati robu tim potvrdama umjesto metalnim novcem. Tako je nastao papirni novac. On zapravo samo zamjenjuje zlato ili srebro koje bi trebalo sluiti za plaanje. Papir je mnogo praktiniji i laki od kovina. Ni papirni novac nije sredstvo izvornog plaanja. esto banka prenosi novac jednog korisnika na drugog iro-raunom ili vrijednosnim papirima ekom, doznakom, bonom i dr, tako se novac samo knjigovodstveno obraunava kao sredstvo plaanja. 21. Depozitni novac kao dominantni oblik Naziv depozitni novac dolazi od toga da sredstva figuriraju kao depozi. Depozitni novac predstavlja najsavremeniji oblik kreditnog novca. Depozitni novac je savremeni oblik novanog surogata, koji je potisnuo sve ostale oblike novca i postao najznaajniji.

5

Depozitni novac predstavlja slobodno raspoloiva sredstva na raunima banaka koja su odmah plativa - po vienju ili na poziv. Savremeni kreditni novac u obliku depozitnog novca obavljaju pojedine novane funkcije kao i papirni novac: obavlja funkciju prometnog sredstva, platenog sredstva, funkciju tednje novca. najvei obim prometa danas se obavlja pomou depozitnog novca. 22. ta je novac u opticaju Novani opticaj predstavlja cjelokupnu masu razliitih po formi prometnih i platenih sredstava te sva ona sredstva koja imaju sposobnost plaanja i koja svako prima u regulisanju obaveze. Struktura novanog opticaja je odreenja gotovinskim, depozitnim novcem, kao i razliitim surogatima, kao to je mjenica. U savremenim valutnim sistemima gotovinski opticaj je sveden na manju mjeru, dok najvei dio novanog opticaja predstavlja depozitni novac. Novac u opticaju predstavlja koliinu novca u opticaju. Koliina novca je odreena prema potrebama privrede. 24. ta je Kvazi novac i ta je to monetarna i nemonetarna pasiva Kvazi novac ine drugi depoziti u bankama koji ne slue za tekua plaanja, ali mogu da se pretvore u novana sredstva plaanja. Kvazi novac je monetarni termin koji oznaava novana sredstva koja ne obavljaju funkciju prometnog sredstva, ali veoma brzo mogu biti pretvorena u prometno sredstvo, a to su tedni depoziti. 25. Definicija vaenja ili valute Valuta je rije talijanskog porijekla koja oznaava novanu jedinicu neke zemlje (sredstvo plaanja u toj zemlji). Hrvatska valuta zove se kuna, amerika dolar, valuta Europske unije je euro itd. 32. Kreditni novac Kredit predstavlja kupovnu mo koja se posuuje. Potpuno razumjevanje kredita ukljuuje i pitanja kamate koja predstavlja cijenu koritenja novanih sredstava, odnosno cijenu neplaanja najlikvidnijim oblikom odmah i plaanja u produenom obliku. Koritenje mogunosti odgoenog plaanja moe biti autonomno u sluaju nabavke robe sa utvrenim rokom plaanja bez kamate ili pak plaanja sa rokom uz kreditni odnos. Kredit nadomjetava nepostojanje novca i omoguuje da se promet idalje odvija. Kreditni odnos izmeu dunika i povjerioca se zasniva na povjerenju gdje se pojavljuju kreditni instrumenti u obliku mjenice ili obveznice. 33. Mjenice i obveznice Kreditni odnos izmeu dunika i povjerioca se zasniva na povjerenju gdje se pojavljuju kreditni instrumenti u obliku mjenice ili obveznice. U postupku razmjene robe novac moe biti zamjenjen mjenicom. Razvojem mjenice stvara se novo prometno sredstvo koje je nastalo kreditom. Sa monetarnog gledita mjenica znai pretvaranje robe u oblik kreditnog novca; a prilikom eskontovanja mjenice dolazi do pretvaranja kreditnog novca u papirni novac - novanicu.6

34. Mjenica kao instrument obezbjeenja plaanja Mjenica je instrument kredita koja slui za obezbjeenje plaanja u novcu i za razliku od novanica ne postoji obaveza primanja za izmirenje obaveze 35. Eskontovanje mjenice Eskontovanje mjenice, kao oblika kreditnog novca, znai njeno pretvaranje u drugi oblik kreditnog novca, a to je bankarski kredit. Postupak eskontovanja je pretvaranje robnog kredita u definitivni novac. 46. Multiplikacija depozita i ekspanzija kredita Multiplikacija depozita ija je druga strana kreditna ekspanzija zasniva se na aktivnosti banke koja prima fiducijarni depozit i zadrava dio kao rezervu likvidnosti koja je obino utvrena od strane Centralne banke. Multiplikacija depozita se temelji na poetnom depozitu Do i obavezne rezerve OR i rezerve likvidnosti RL.(Navesti formule iz I grupe zadataka)

47. Stopa obavezne rezerve Stopa obaveznih rezervi predstavlja minimalnu stopu rezervi gotovine koju poslovne banke moraju drati u odnosu na depozite, ime se direktno utie na koliinu novca u opticaju. Centralna banka mjenja stope obaveznih rezervi i time regulira ponudu kredita poslovnih banaka. 50. KP = maskimalni iznos kredita Viak sredstava iznad rezervne likvidnosti predstavlja kreditni potencijal, maksimalni iznos kredita koji banka moe odobriti, a da ostane likvidna. Ako se snizi stopa obavezne rezerve kreditni potencijal e se poveati i obrnuto. Isto tako od poveanja depozita preko polaganja na raun transakcionih i tednih depozita doi e do poveanja kreditnog potencijala. 51. Znaenje formule: KP = F + MK + D(1-Ro) - Dv*RL KP - kreditni potencijal banke F - fondovi banke MK - meubankarski krediti D - primljeni oroeni depoziti Ro - obavezna rezerva Dv - primljeni depozit po vienju RL - rezerva likvidnosti

54. Formalna granica kreditne ekspanzije7

Ekspanzija bankarskog kredita pored ekonomske ima i formalnu granicu. Formalna granica je odreena stopom zakonske ili empirijske utvrene rezerve likvidnosti u gotovini. Svaka banka zadrava jedan dio stvorenih depozita u gotovini da bi sauvala ili obezbjedila likvidnost. Bankarski sektor po prirodi djelatnosti nastoji obezbjediti to veu kreditnu ekspanziju. Logino radi se o principu rentabilnosti koji je u korelaciji sa principima likvidnosti i sigurnosti. Ta granica koja je odreena sa principom likvidnosti naziva se formalnom granicom kreditne ekspanzije. 55. Stvarna granica kreditne ekspanzije Stvarna granica kreditne ekspanzije je odreena stanjem likvidnosti u nebankarskom sektoru. 56. Pojam i struktura monetarnih agregata Novana masa se javlja kao osnovni monetarni agregat preko kojeg se istazuje ukupan zbir platenih i prometnih sredstava tj. novca. Sa analitikog stanovita pod novanom masom se podrazumjeva odreena koliina koja u odreenom trenutku postoji. Sva novana sredstva se mogu strukturirati u monetarne (novane) agregate skreenih izraza: M0, M1, M2, M3, koji se nazivaju jo i novani volumen, a uz njih postoje jo i nelikvidna sredstva koja uz novani volumen ine i novani potencijal, tj. ukupna novana sredstva M4. Monetarni potencijal, ukuljueni su nelikvidni oblici kao to su: oroeni depoziti preko jedne godine i blokirani depoziti. Monetarni volumen, ukljueni su ograniena likvidna sredstva sa stepenom oroavanja od jedne godine. 57. ta su monetarni agregati Monetarni agregati moraju dati odgovor na stanje u realnom sektoru ekonomije i dobijanje slike realnog stanja sa stanovita globalne i sektorske likvidnosti; brzine opticaja novca, tehnika plaanja, regularnost novanih tokova ili takozvana siva ekonomija. Monetarni agregati kod problematike likvidnosti imaju relativno znaenje, jer su statika veliina. 64. tedni i oroeni depoziti Kvazi novac ine drugi depoziti u bankama koji ne slue za tekua plaanja, ali mogu da se pretvore u novana sredstva plaanja. Kvazi novac je monetarni termin koji oznaava novana sredstva koja ne obavljaju funkciju prometnog sredstva, ali veoma brzo mogu biti pretvorena u prometno sredstvo, a to su tedni depoziti. Pored tednih depozita postoje i oroeni depoziti do jedne godine i ogranieni depoziti (rezervni fondovi i sl.). 65. Primarni novar M0 M0 (monetarna baza) koja je pod kontrolom centralne banke, a to je primarni novac (gotovina = metalni + papirni).

8

66. Novana masa u uem smislu M1 M1, novana masa sa gotovinskim (efektivnim) novcem i iralnim (depozitnim) novcem, kao naii oblik koji agregira sredstva kupovne snage u stanja likvidnih oblika tj. predstavljaju stedstva plaanja. M1 ili novana masa u uem smislu su likvidna sredstava za obavljanje tekuih plaanja, odnosno likvidnim potraivanjima nebankarskih subjekata (preduzea, ustanove, stanovnitvo) prema bankarskom sistemu.

67. Novana masa kao dio (novane) imovine M2, M3, M4... M2, (M1 + kvazi novac) obuhvata M1 sa kvazi novcem, kao sredstvima koja se mogu veoma brzo pojaviti u platnom prometu kao sredstva plaanja. Kvazi novac ine drugi depoziti u bankama koji ne slue za tekua plaanja ali mogu da se pretvore u novana sredstva plaanja. Novana masa M2 iz pregleda Centralne banke sadri i strana sredstva plaanja u formi kvazi novca koji obuhvaaju strana sredstva plaanja u stranoj valuti, vei dio, oroeni tedni depoziti u domaoj valuti, manji dio. M3, (najiri novani agregat), obuhvaa M2 uveana sa tzv. ostalim likvidnim sredstvima. U ostala likvidna sredstva spadaju oroeni depoziti, sredstva za kupovinu deviza i sredstva za pokrie po akreditivima. M4, (M3 + oroeni devizni depoziti, obveznice i drugi dugoroni instrumenti i to su ukupna likvidna sredstva), M3 i dugorone obaveze bankarskog sistema prema negankarskim subjektima u domaoj valuti i devizama. 85. Pojam i smisao monetarnog multiplikatora Monetarni multiplikator je broj koji pokazuje za koliko puta se maximalno moe poveati koliina depozitnog novca u bankarskom sustavu ako se primarni novac ili inicijalni depozit, koji tedie ulau u poslovne banke, povea za jednu novanu jedinicu. Jednak je recipronoj vrijednosti stope obvezne rezerve. MONETARNI MULTIPLIKATOR = M.M. = 1/R = M1/M0 86. Likvidnost kao pojam Likvidnost po definiciji predstavlja sposobnost razliitih subjekata da u roku udovolje svojim obavezama. Promjene u ukupnoj koliini novca i stopa rasta koliine novca utiu na vane ekonomske pokazatelje kao to su: Zaposlenost, Stabilnost cijena, Stopa rasta drutvenog proizvoda, Obim spoljnotrgovinske razmjene i Plaanja sa inostranstvom.

9

89. Likvidnost i solventnost Likvidnost (engl. solvency, liquidity, njem. Zahlungsfhigkeit, Liquiditt) je svojstvo imovine ili njenih pojedinih dijelova koje se mogu pretvoriti u gotovinu dostatnu za pokrie preuzetih obaveza. U poslovnoj ekonomiji je likvidnost, uz rentabilnost, jedno od osnovnih naela upravljanja korporacijom u robno-novanom gospodarstvu. Likvidnost poduzea nerijetko se definira kao sposobnost trgovakog drutva da pravovremeno podmiruje svakodnevne aktivnosti bez finansijskih tekoa, odnosno mogunost, te raspoloivost finansijskih sredstava da se ispune povueni depoziti i druge financijske obveze prema dospijeu. Solventnost (engl. solvency, njem. Zahlungsfhigkeit) je platena sposobnost, sposobnost namirenja obveza. Subjekt je solventan kad je sposoban podmiriti dospjele obveze u iznosu i roku dospijea. Mjeri se odnosom raspoloivih novanih sredstava i dospjelih obaveza plaanja. Razlikuje se pretjerana, optimalna, nedovoljna i granina solventnost. Kod pretjerane solventnosti subjekt raspolae sa znatno vie novca u odnosu na obaveze plaanja. Optimalna solventnost odraava odnos kad je raspoloivi novac vei za rizike od dospjelih obveza plaanja, ta razlika je rezerva solventnosti. Nedovoljna solventnost je stanje izmeu optimalne i granine solventnosti, situacija kad su rezerve solventnosti nedovoljne i kad postoji rizik granine solventnosti i insolventnosti. Granina solventnost odraava odnos kod kojeg je raspoloivi novac jednak dospjelim obvezama plaanja, novana rezerva ne postoji. Postoji i stanje insolventnosti, situacija u kojoj su dospjele obveze plaanja vee od raspoloivog novca. Solventnost je izravno povezana s likvidnou, ona je kratkoroni aspekt likvidnosti poslovanja. 99. Brzina opticaja i likvidnosti. Brzina opticaja novca je vaan faktor koji se mora uzeti u postupku analize likvidnosti jer on koriguje odnose izmeu drutvenog proizvoda i novane mase. Bre osloboenje novca poboljano njegovom cirkulacijom u kanalima platnog prometa dovodi do toga da se istim ili manjim obimom novane mase mogu zadovoljiti potrebe globalne i sektorske likvidnosti. U savremenoj monetarnoj teoriji brzina opticaja novca je reciprona potranji novca.. Meutim, zbog uticaja koritenja kredita i supstituta novca mogue je obaviti poveani obim prometa istom koliinom novca. Raunski brzina novca se moe iskazati kroz sljedei odnos: Kod bezgotovinskog platnog prometa Kod gotovinskog plaanja Za analizu likvidnosti vano je da li se ona sprovodi ex post (odnosi se na prolost) ili ex ante (odnosi se na budunost). 100. Siva emisija. Siva emisija novca van legalnih tokova predstavlja deformaciju monetarnih tokova. Najei oblici sive emisije: Nevraanje ili neuredno vraanje dospjelih kredita u bankarski sistem i neovlateno koritenje kredita od strane komitenata, pekulativno zadravanje gotovog novca i nepolaganje istog na raun, Nenamjensko troenje benkarskih kredita, Finansijska nedisciplina. Mogu ugroziti sistemsku sigurnost koja se ispoljava kroz rizike sigurnosti i likvidnosti. Najvei problem sive emisije je osjeaj nesigurnosti i stvaranja ekonomije bez povjerenja i poslovnog morala. Sistem supervizije i kontrole bankarskog poslovanja nalae sve oblike kontrole.10

Neeljeni efekti sive ekonomije se ogledaju u: Prekid funkcije depozit-kredit i uspostavljanje procesa kreditne multiplikacije, Izraena nelikvidnost privrede i zavisnost privrede od kredita, Deformacije u strukturi novanih sredstava izazvanih prelijevanje likvidnih u nelikvidne oblike usljed promjene namjene koritenja sredstava, Prevelika koliina gotovog novca u opticaju u strukturi novane mase. Pranje novca je pretvaranje tzv. prljavog novca ili druge imovinske koristi pribavljenih kriminalnim ili drugim protuzakonitim radnjama u ist novac, koji se moe upotrijebiti i koristiti kao legalni prihod u bankovnim, trgovakim, kupoprodajnim, investicijskim, poduzetnikim i drugim poslovima ili ulaganjima. Prljavi novac je dakle svaki profit ili sredstva (novac i imovina) koja proizilaze iz nezakonitih aktivnosti. Pranje novca bez prethodne kriminalne aktivnosti ne postoji. Neke od metoda pranja novca su: Krijumarenje gotovine, fiziki transport gotovine u stranu dravu gdje se novac polae u banku i uskoro postaje neprepoznatljiv, Konstrukcija-velika finansijska transakcija pratvara se u niz malih s malim iznasima novca. Kockarnice, lica sa gotovinom dolaze u kockarnicu, dobiva etone, odigra nekoliko serija i za preostalih veinu etona trai isplatu koju potom deponira na raun treih osoba. Lane kompanije-tzv.shell konpanije prikrivaju sredstva pranja novca, a front kompanije obavljaju legalne poslovne aktivnosti radi prikrivanja pranja novca, ove kompanije ne posluju, ve postoje samo kao sredstvo za uplatu gotovog novca na raune u bankama koja su osnovana putem prevara sa linim dokumentima i korupcije. Pranje novca se najee obavlja u zemljama zvanima porezni raj ili off-shore dravama. Meunarodne incijative za spreavanje pranja novca su: FATF radna grupa za djelovanje u oblasti finansija, Bazelski komitent za kontrolu banaka.

III Poglavlje Teorije inflacije1. Pojam inflacije Inflacija je pojava koja se manifestuje u rastu cijena to dovodi do opadanja ivotnog standarda stanovnitva, pogoravanja devizne bilanse i kursa domae valute. Inflacija je heterogena i kompleksna pojava koja izaziva poremeaje na tritu i oteava kontinuirano funkcioniranje privrede. Uzroci pojave inflacije su, istorijski posmatrani, u najveem broju sluajeva bili izazvani ratnim poremeajima i prirodnim nedaama: poplave, sue, zemljotresi i sl. U najnovine vrijeme ispoljava se kao pojava sa prateom nestabilnosti privrede, teonetarnim poremeajima. Poznati modeli inflacije su: Inflacija trokova (Latinskoameriki model i Skandinavski model) Psiholoko objanjenje inflacije, Model racionalnih oekivanja. 4. Fierova jednaina Prvu matematiki izraenu verziju dao je ameriki ekonomista I. Fisher, 1911. godine i to je i do11

danas jedna od najee navoenih formula u ekonomskim radovima. Fisherova jednaina polazi od: Cijene su funkcija novca u opticaju, Cijene su zavisne od obima robnog prometa. Poznata Fierova formula, koja najbolje objanjava teoriju novca, zasniva se na:MG (V) + M'D (V) P= QM = koliina gotovog novca M' = koliina depozitnog novca G(V) = brzina opticaja gotovog novca D(V) = brzina opticaja depozitnog novca P = predstavlja opti nivo cijena koji je u korelaciji koliine gotovinskog i depozitnog novca ponderisanih sa brzinom opticaja, s jedne strane, i reciprone vrijednosti obima roba.

Na bazi ovih postavki proizilazi da se sudaraju dvije mase, i to novca i roba, te da se iz tog odnosa dobivaju cijene. Iz takvog odnosa se po kvantitativnoj teoriji dolazi do vrijednosti novca. Znai vie novca uzrokuje rast cijena i obrnuto. 5. Kembridska formulacija novca Neoklasinu varijantu kvantitativne teorije dao je 1917. godine Pigou u formuli tzv. kembridske jednaine. Kembridka formulacija novca je reformulisana kvantitativna teorija. Predstavnici ove teorije su Marshall, Pigou, Kexnes, Roberston. Najznaajniji predstavnik ove teorije je Marshall koji daje naglasak na kamatnu stopu i marginalnu produktivnost kapitala. Polazite ove teorije je na renije uspostavljenom odnosu:MV = PQ

ako se uvede izraz: v = 1/k kako je: Q = R = Y dohotkaMV P= R

Na ovaj nain je uspostavljena veza izmeu M-koliine novca sa P-opteg nivoa cijena, k-kamatnom stopom i Y-dohotkom. Kembridka verzija posluila je kao osnova za tumaenje inflacije koju su kasnije preuzeli i monetaristi. Sutina je da se rastom ponude novca poveava nivo cijena. Rast nivoa cijena smanjuje realnu koliinu novca koju pojedinci ele da dre jer cijene predstavljaju troak dranja novca. Tranja za novcem u ovom sluaju raste sa rastom realnog dohotka, a opada sa rastom stope inflacije, jer inflacija smanjuje prinos na novac. Tj. predstavlja oportunitetni troak dranja nobvca. Prema tome, tokom rasta inflacije smanjuje se k, a poveava V, a ponuda i tranja za novcem izjednaavaju se na sve viem nivou cijena. 8. Model racionalnih oekivanja Model racionalnih oekivanja polazi od statikog, adaptivnog i recionalnog oekivanja. Statika12

oekivanja preslikavaju sadanje stanje u budunost. Adaptivno oekivanje zasnovano je na prolim zapaanjima i stopi inflacije i postepenim ispravljanjem greaka. Racionalno oekivanje se zasniva na oekivanjima zasnovanim na raspoloivim informacijama iz prethodnog perioda. Na bazi toga se zasnivaju oekivanja inflacije zasnovanog na nivou sadanje inflacije i procjena ekonomskih procesa koji se predviaju u budunosti. Teorija recionalnih oekivanja obdacuje ulogu drave i njenu neefikasnu ekonomsku politiku vraa na pojedinca i njegova racionalna oekivanja. 15. Friedmanova verzija tranje za novcem Pretpostavke fridmanove verzije tranje za novcem su: Kvantitativna teorija novca je stabilna funkcija tranje za novcem sa realnim veliinama tj. realnom koliinom novca. Novac je za pojedinca oblik dranja imovine: aktive, a za preduzee to je kapitalno dobro; te se na taj nain tranja za novcem zavisi od prinosa i trokova novca kao oblika aktive, pa se analiza integrie u teoriju kapitala i portofolio pristup. Tranja za novcem zavisi od imovine, nivoa cijena i prinosa alternativnih oblika imovine, kao i od ukusa i preferencija pojedinaca; vlasnik novca kao imovine raspodjeljuje ga tako da za sebe ostvari max. koristi Tranja za novcem i brzina opticaja novca sutinski su stabilni ak i toko0m hiperinflacija, a realna koliina novca samo se prilagoava prema principu optimizacije koristi. Nominalna koliina novca utie na nominalni dohodak sa vremenskim pomakom, dovodei do rasta nivoa cijena u drugom roku. Najvaniji inioci u tranji za novcem su permanentni dohodak shvaen kao neka vrste pupstituta za ukupno bogatstvo pojedinca i stopa inflacije kao troak dranja novca. Kamatna stopa ima manji uticaj na tranju za novcem ime je Friedman odbacio Keynsov koncept preferencije likvidnosti.

Friedmanova funkcija tranje za novcem ima sljedei oblik: Md / P = (Yp,rb rm,re rm,Te rm,h,u)Yp je permanentni dohodak kao ponderisani prosjek ranijih dohodaka, h je odnos kapitala uloenog u ljudske resurse prema kapitalu uloenim u ostale resurse, u je simbol koji oznaava sve drzge varijable u modelu, rm kamatna stopa na uloeni novac, rb kamatna stopa na obveznice, re kamatna stopa na akcije.

Jednaina pokazuje da realna tranja za novcem raste sa rastom permanentnog dohotka i komponente h, dok opada sa rastom stope inflacije i rastom prinosa na obveznice i akcije budui da su to trokovi dranja novca, odnosno alternativni oblici ulaganja novca. Centralna Friedmanova teza je da najvei uticaj na tranju za novcem ima Yp. Budui da je permanentni dohodat stabilan tokom vremena, Friedman izvlai zakljuak da je i tranja za novcem stabilna veliina u odnosu na permanentni dohodak. Empirijska je injenica, istie Friedman da kamatna sopa ima znatno manji uticaj na tranju za novcem. Na taj nain Friedman je ponovo reafirmisao kvantitativnu teoriju novca u modernoj verziji sa ukljuivanjem permanentnog dohotka i stope inflacije.

13

16. Phillipsova kriva u monetarizmu Do pojave Friedman-Phellpsove hipoteze Phillipsova kriva je bila standardni analitiki instrument ekonomske politike. Phillipsova kriva je predstavljala jednu vrstu poeljne krive indiferencije u teoriji ekonomije blagostanja, Welfare economics. 16 Freidman i Phelps su 1967. nezavisno jedan od drugog modifikovali dotad standardnu Phillipsovu krivu. Modifikovana Phillipsova kriva ima tri nova svojstva: uvedena su inflaciona oekivanja po adaptivnoj emi, uveden je koncept prirodne stope nezaposlenosti (NRU) polo se od realnih, a ne od nominalnih nadnica. Adaptivna stopa inflacije dobija se na taj nain to se putem uenja na grekama privrednih subjekata, stalno koriguje prognozirana u odnosu na stvarnu inflaciju u prethodnom periodu. Keoficijent adaptacije kree se izmeu 0 i 1, i izraava stepen uenja na grekama. Kada je stopa inflacije stalno rastua tada oekivana stopa inflacije potcjenjuje njen nivo, a kada je stalno padajua precjenjuje njen tekui nivo. Ovako definisana inflaciona oekivanja imaju kljuni znaaj za razumjevanje Friedmanovog koncepta Phillipsove krive. Ona omoguavaju razlikovanje kratkog i dugog roka. Ovaj koncept prilagoavanja se moe grafiki prikazati. (Grafik br. 14., str. 135.) Na x-osi je stopa nezaposlenosti a na y-osi stopa inflacije. Privredni subjekti se ravnaju prema realnim nadnicama, ali postoji problem pogrenje percepcije- radnika u kratkom raku zbog adaptivnih inflacionih oekivanja. Pokuaj monetarne politike da snizi nezaposlenost ispod NRU,uzrokuje rast inflacije. U taki A je prva privremenaa ravnotea kada radnici uoavaju da su prevareni, adaptivna oekivanja, vre reviziju realnih nadnica, uzrokuju pad tranje za radom snagom i vraanje u taku stabilne ravnotee B (na nivo NRU). Tada su aktivna inflaciona oekivanja i startuje se sa vieg nivoa inflacije. U novim iteracijama prelazili bismo na take C i D i na Phillipsove krive F2 i F3 sa sve viim i viim nivoima inflacije. Na osnovu ovoga moe se prikazati grafik koji daje kratkoronu i dugoronu Phillipsovu krivu kao rezultat prilagoavanja. ( Grafik br. 15.,str. 136.)

Kada je 0 = 1 Phillipsova kriva je vertikalna i iezava trade-off. U kratkom roku je 0