genel dilbilim 1.pdf

5/18/2018 genel dilbilim 1.pdf

1/215

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2378

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1375

GENEL DLBLM-I

Yazarlar

Prof.Dr. Sumru ZSOY (nite 1)

r.Gr. Ayla BALCI (nite 2, 3, 4, 5)

Do.Dr. mit Deniz TURAN (nite 6, 7, 8)

Editrler

Prof.Dr. Sumru ZSOY

Yrd.Do.Dr. Zeynep ERK EMEKSZ

ANADOLU NVERSTES


2/215

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrProf.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr Yardmcs

Do.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsDo.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. Serpil Kodar

GrafikerlerAyflegl Dibek

Ufuk nceHilal Kkdaaflan

Glflah Ylmaz

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Genel Dilbilim-I

ISBN978-975-06-1045-5

1. BaskBu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.800 adet baslmfltr.

ESKfiEHR, Eyll 2011


3/215

indekiler

nsz ............................................................................................................ vii

Dil ve Dilbilim .......................................................................... 2DL VE DLBLM .......................................................................................... 3

DL BLMEK NE DEMEKTR?........................................................................ 3

Sesbilim.......................................................................................................... 5

Szck Bilgisi ................................................................................................ 6

Tmce Bilgisi ................................................................................................. 7

Anlambilim..................................................................................................... 9

DL YETS VE EDM .................................................................................... 9

DLBLGS NEDR? ....................................................................................... 10

Betimlemeli Dilbilgisi .................................................................................... 10

Kuralc Dilbilgisi ............................................................................................ 10retici Dilbilgisi........................................................................................... 10

DL EVRENSELLER ....................................................................................... 10

DL EDNM.................................................................................................. 11

DLBLM NEDR? .......................................................................................... 11

fiARET DLLER............................................................................................. 12

zet................................................................................................................ 13

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 14

Okuma Paras .............................................................................................. 15

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 16

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 17

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 17

Biimbilim I: Szck................................................................ 18GRfi .............................................................................................................. 19

SZCK VE SZCK TANIMA ................................................................... 19

Szck Tanmada Kullanlan ltler ......................................................... 20

SZLK, SZLKBRM, SZCKBM................................................... 23

BMBLMSEL SRELER .......................................................................... 25

ekimsel ve Szlksel Biimbilim ............................................................... 25

zet ............................................................................................................... 29

Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 30Okuma Paras ........................................................................................... .. 31




Biimbilim II: Szck Yaps ................................................... 36GRfi .............................................................................................................. 37

BMBRM................................................................................................... 38

BMBRM TRLER................................................................................... 40

Baml ve Bamsz Biimbirimler.............................................................. 40

Tretimsel ve ekimsel Biimbirimler......................................................... 41BMBRMLERDE SIRALAMA..................................................................... 45

ALTBMLK: BMBRMLERN GEREKLK KAZANMASI.................... 49

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

3. NTE


4/215

Altbiimlii Douran Sreler ...................................................................... 51

Sesbilimsel Koflullanma........................................................................... 51

Dilbilgisel / Biimbilimsel Koflullanma.................................................. 51

Szcksel Koflullanma ............................................................................ 51DER BMBLMSEL SRELER.............................................................. 52

zet................................................................................................................ 53


Okuma Paras .............................................................................................. 56




Yararlanlan nternet Kaynaklar................................................................... 59

Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim...................................... 60

GRfi .............................................................................................................. 61SZCK YAPMAYA DAR............................................................................ 62

SZLKSEL BMBLM.............................................................................. 63

Z KAYNAKLI SRELER............................................................................ 63

Tretme.................................................................................................... 63

Eklemeli Tretme .................................................................................... 63

Eklemesiz Tretme.................................................................................. 69

kileme ..................................................................................................... 69

Gerioluflum.............................................................................................. 71

Ksaltma ................................................................................................... 71

Bileflme .......................................................................................................... 72

Bileflikler ve bekler .............................................................................. 73Bileflenlerin Bamszl......................................................................... 74

Sesletimsel zellikler .............................................................................. 75

Bilefliklerin Snflandrlmas ................................................................... 76

Tamlamalarn Yaps ............................................................................... 77

YABANCI KAYNAKLI SRELER................................................................. 79

dnleme .................................................................................................... 79

zet ............................................................................................................... 80

Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 81

Yaflamn inden ........................................................................................... 82


Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 84Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 88

Yararlanlan nternet Kaynaklar................................................................... 89

ekimsel IV. Biimbilim ......................................................... 90GRfi .............................................................................................................. 91

Szck Snflar .............................................................................................. 92

ekim....................................................................................................... 93

AIK KME SZCKLER ........................................................................... 93

Ad ................................................................................................................. 93

Adsl ekim 1: Say ....................................................................................... 93

Adsl ekim 2: Cins....................................................................................... 96Adsl ekim 3: Durum .................................................................................. 96

indek i leriv

4. NTE

5. NTE


5/215

Dilbilgisel Durum.................................................................................... 96

Eik Durumlar ......................................................................................... 98

Adsl ekim 4: Uyum.................................................................................... 99

EYLEMCL EKM ......................................................................................... 99Eylemcil ekim 1: Zaman............................................................................. 99

Eylemcil ekim 2: Grnfl.......................................................................... 101

Eylemcil ekim 3: Kip .................................................................................. 103

Bilgisellik Kipi ......................................................................................... 104

Ykmllk Kipi..................................................................................... 106

zne Odakl Kip .................................................................................... 107

Kip ve Zaman................................................................................................ 108

Eylemcil ekim 4: at.................................................................................. 108

Edilgen, fltefl, Dnfll, Ettirgen at .................................................... 108

Eylemcil ekim 5: Uyum.............................................................................. 116

Eylemcil ekim 6: Olumsuzluk.................................................................... 117SIFAT VE BELRTELER ............................................................................... 118

KAPALI KME SZCKLER ....................................................................... 119

zet................................................................................................................ 121


Okuma Paras .............................................................................................. 123




nternet Kaynaklar........................................................................................ 127

Szdizim ................................................................................... 128SZDZM .................................................................................................... 129

SZDZM NEDR? ....................................................................................... 129

DLBLGS ..................................................................................................... 130

Kuralc Dilbilgisi ........................................................................................... 131

Betimleyici Dilbilgisi .................................................................................... 131

RETC DLBLGS ..................................................................................... 133

DOUfiTANCILIK VE DENEYSELCLK....................................................... 133

EVRENSEL DLBLGS (ED) ....................................................................... 134

Evrensel Dilbilgisinde lke ve Deifltirgenler .............................................. 136

zet................................................................................................................ 138

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 139Okuma Paras .............................................................................................. 140




Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler............. 142TMCE VE TMCENN YAPISI: SZCK VE BEKLER...................... 143

Szcklerin nemi ve Szlke .................................................................. 143

Yanulamlama........................................................................................... 143

TMCE........................................................................................................... 144

zne ve Yklem........................................................................................... 145zne ....................................................................................................... 145

Yklem..................................................................................................... 147

indek i ler v

6. NTE

7. NTE


6/215

Tmce Yaps ............................................................................................... 148e Ayrfltrma ve zmleme ................................................................... 150bekler ve eleri: Bafl, Tmle ve Eklenti............................................... 152Szdizimsel fllevlerin Szdizim Aalarnda Gsterimi ............................ 154BEK YAPILAR ............................................................................................. 155Ad bei (A) ............................................................................................ 155lge bei () .......................................................................................... 159Sfat bei (S) ........................................................................................... 163Belirte bekleri (B) ................................................................................ 165

Belirte bekleri ve Dier Belirtecimsiler ........................................... 165Eylem bei (E) ....................................................................................... 166zet ............................................................................................................... 171Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 172Okuma Paras ........................................................................................... .. 173Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 173Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 174Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 176

Temel ve Karmaflk Tmce Yaps......................................... 178BAIMSIZ VE BAIMLI TMCE ................................................................ 179Yaplarna Gre Tmce Trleri .................................................................... 180Yan Tmcecik Oluflturma Yntemleri ......................................................... 181KARMAfiIK TMCELER VE YAN TMCECKLER ..................................... 182AD TMCECKLER....................................................................................... 182Ad Tmcecikleri: Yap ve fllevleri ............................................................. 182Ad Tmcecikleri mi Ad bekleri mi? ......................................................... 184

-mAK Eki Alan Mastarl Ad Tmcecikleri ................................................... 185-mAk Ad Tmceciklerinde zne: ADIL ..................................................... 186

ADIL ve adl ........................................................................................... 186-mAk Tmceciklerinin znesi: ADIL .................................................... 187

Ad Tmcecii Eklerinin Dalm: Yapsal ve Anlamsal zellikler............ 190Olgu ve Devinim Tmcecikleri ............................................................. 190

Eklerin Dier Dalm zellikleri ................................................................ 192ORTALAR (SIFAT TMCECKLER) .......................................................... 193Orta Oluflturma Yntemleri ........................................................................ 193Ad bei Ulafllabilirlik Hiyerarflisi ............................................................. 194Ortalarda Dier zellikler: Boflluk ve Artk Adl ..................................... 195

Ortalar ve Ad Tmcecikleri ....................................................................... 196Kstlayc ve Geniflletici Ortalar ................................................................ 198Baflsz Ortalar ............................................................................................. 199Ortalarn Ade Sralanfl .......................................................................... 200BELRTE TMCECKLER .......................................................................... 200zet................................................................................................................ 202Kendimizi Snayalm...................................................................................... 203Okuma Paras .............................................................................................. 204Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................... 204Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 204Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 206

Trke ngilizce Terimler Szl .................................... 209

indek i lervi

8. NTE


7/215

nsz

Bir bilim dal olarak 19. yzyln ortalarnda geliflmeye bafllamfl olan dilbilim,

son yzyl iinde byk geliflmeler gstererek diller uzerinde ok genifl kapsaml

arafltrmalara yol amfl olan, dillerin yapsn incelemeyi amalayan bir bilim da-

ldr. Bilim dal olarak dier bilim dallar gibi, dilbilimin de kendi inceleme yn-

temleri vardr. Bu yntemlerle yrtlmfl olan dilbilim arafltrmalarnn bir ksm

dnyada konuflulan ve saylar 5,000-7,000 arasnda olduu tahmin edilen dillerin

kendilerine zg zelliklerinin niteliini betimlemeyi amalarken, son 50 yl iin-

deki alflmalar birbirlerinden ok farkl gibi duran bu dillerin aslnda bir ok ya-

psal zellikleri bakmndan birbirlerine byk benzerlikler sergilediini ve diller

arasnda gzlemlenen ayrmlarn yalnzca yzeysel dzeyde olduunu ortaya -

karmfltr. Bu adan zellikle 1950'lerden sonra dilbilim alannda yrtlen alfl-malar dil evrenselleri zerine odaklanmfl, bu evrensellerin niteliini, ozelliklerini,

birbirleriyle iliflkilerini, insan dili denilen olgunun yapsn belirleyen evrensel ku-

ral ve ilkelerin ne olduunu irdelemeyi amalamfltr.

Dilbilimin lkemizde retilmesi 1930'lara dayanmaktadr. Tarihi bu kadar er-

ken yllara dayanmasna karfln, dilbilim ne yazk ki hala niversitelerimizde ge-

nellikle yabanc dil eitimi blmlerinde verilen zorunlu dilbilgisi dersleri olmak-

tan ok ileri gitmemifltir. lkemizde halen yalnzca 4 niversitede bamsz bir dil-

bilim program bulunmaktadr. Dier niversltelerde ise dilbilim dersleri yabanc

dil eitimi ya da Bat Dilleri ve Edebiyatlar blmlerinde verilen ve nedense yal-nzca yabanc dillerle ilgilendirilen bir alan olarak alglanmakta ve uygulanmakta-

dr. Ancak Trkenin btn zelliklerinin gnmzdeki dilbilim kuram ve yn-

temleri erevesinde incelenmesi, Trkenin daha genifl bir biimde betimlenme-

sine katkda bulunaca kesindir. Bunun iin de Trk Dili ve Edebiyat Blmle-

rinde dilbilim derslerinin olmas byk nem kazanmaktadr.

Bu kitapta, dilin yapsn oluflturan bileflenlerin niteliini ayr ayr ele alp ince-

leme frsat bulacaksnz. Her bilefleni oluflturan birimlerin ne olduunu rene-

cek, dillerde her bileflenin birimlerinin birleflim kurallarnn nasl uygulandn in-

celeyecek, yaplarn niteliini belirleyen ilkeleri irdeleyerek dilbilimin dile yakla-

flmn, dili inceleme yntemlerini reneceksiniz. Ve btn bunlar yaparken,

hem dnyada konuflulan bir ok dilden rnekler grecek, onlarn yaplarn ince-

leme frsat bulacaksnz hem de yzeyde bu kadar farkl gibi duran dillerin asln-

da yapsal bakmdan birbirlerine ne kadar benzer zellikler sergilediini grecek-

siniz.

Dil denilen bu genifl ve derin okyanusu tanmak zere zevkli bir yolculua

bafllarken dilbilime gnl vermifl dilbilimciler kervanna sizlerin de katlmanz di-

leklerimizle

EditrlerProf.Dr. Sumru zsoy

Yrd.Do.Dr. Zeynep Erk Emeksiz

nsz vii


8/215

Bu niteyi tamamladktan sonra;Dile iliflkin bilgimizin neler olduunu aklayabilecek,Dilin yapsn oluflturan elerin niteliini tanmlayabilecekDilbilgisi kavramnn kapsamn betimleyebilecekDilbilim alannn ilgi odaklarnn genel hatlarn belirleyebileceksiniz.

indekiler

Dil ve Dilbilim Dil Bilgisi, Sesbilim,

Szck Bilgisi, Tmce Bilgisi,Anlam Bilim

Dil Yetisi ve Edim

Betimlemeli ve Kuralc Dilbilgisi Dil Evrenselleri Dil Edinimi flaret Dilleri

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Genel Dilbilim-I Dil ve Dilbilim

DL VE DLBLM

DL BLMEK NE DEMEKTR?

DL YETS VE EDM

DLBLGS NEDR?

DL EVRENSELLER

DL EDNM

DLBLM NEDR?

fiARET DLLER

1GENEL DLBLM-I


9/215

DL VE DLBLMnsanlar iin yrmek, koflmak, oturmak, kalkmak ne kadar doalsa, birbirleri ileiletiflim kurmak da o kadar doaldr. nsanlar bir araya geldiklerinde birbirleriylekonuflurlar, soru sorarlar, grfllerini paylaflrlar, bilgi alflveriflinde bulunurlar. G-nmzn teknolojik geliflmeleri sonucu yanmzda olmayan kiflilerle bile kendile-rini telefonla arayarak, onlarla bilgisayar ya da cep telefonu ile mesajlaflarak haber-leflmemiz mmkndr. Gnlk yaflamlar srasnda baflka ifller yaparken bile, r-nein bisiklete binerken, duvara ivi akarken, ekmek keserken, spor yaparkeninsanlar birbirleriyle konuflurlar. nsanlar arasndaki iletiflimi kurmada kullanlanen temel ara dildir. Btn insanlar en az bir dil bilirler ve etrafndakilerle bu dili

kullanarak anlaflrlar.Halen dnyada saylar 3,000-6,000 arasnda deifltii dflnlen dil bulunmak-tadr. Diller arasnda konuflucu saylar bakmndan byk farkllklar vardr. incegibi bir milyardan fazla konuflucusu bulunan diller olduu gibi, konuflucu says

yalnzca 200-250 olan diller de bulunmaktadr.Dil, insanlar dier canllardan ayran en temel zelliklerden biridir. Dil insan

trne zg bir olgudur. Dilin niteliini anlamak, onun tm zelliklerini betimle-yebilmek bizim ayn zamanda insanl anlamamza yardmc olacaktr. Bir oktoplumda bir ocuun ilk szcklerini sylemesi anne-babasn ne kadar sevindi-rirse, baz toplumlarda yeni doan ocuklar ilk szcklerini syleyinceye kadartoplumun bir paras olarak saylmamakta, ancak konuflmaya baflladklarnda in-

san olarak kabul edilmektedir (Fromkin and Rodman, 2010). Bu gibi inan ve d-flnceler dilin, dil bilmenin insanlar iin ne kadar nemli olduunu ortaya kar-maktadr. Peki, dil bilmek dediimizde neyi kastetmekteyiz? Dil bilmek ne demek-tir? Bir dili biliyoruz dediimizde, ne biliyoruz?

DL BLMEK NE DEMEKTR?Dil bilmek, alglanan bir iletinin ieriini anlayabilmek ve dinleyiciler tarafndananlafllabilen bir iletiyi oluflturabilmektir. Baflka bir deyiflle, dil bilmek alglanan/du-

yulan iletinin ierdii sesleri ayrdedebilme ve ayrdedilen seslerin bileflimlerindenhangilerinin anlaml olduunu, bu anlamn ne olduunu anlayabilmektir. Almancabilmeyen birisi sabah karfllaflt bir kifli kendisine Guten morgendediinde bu-

nun Gnaydnanlamna geldiini anlamayacaktr; hatta iki ayr szck sylendi-ini anlamayacak yalnzca gutenmorgendiye bir dizi ses duyacaktr. Ayn flekilde,

Dil ve Dilbilim


10/215

bir Almanca konuflucusu kendisini sabah karfllafltnda O-haiu gozaimasudiye-rek selamlayan birisinin, eer Japonca bilmiyorsa, Gnaydndediini anlamaya-cak ve o kiflinin ohaiugozaimasdiye tek bir szck sylediini dflnecektir. Bafl-

ka bir rnek olarak da flunu gz nnde bulundurabiliriz: bir Rusa konuflucusuDobra utradediinde, Rusa bilmeyen birisi onun Gnaydnanlamna gelen birsz sylediini anlamayacaktr. Syleneni anlayabilmek iin o dilde sylenenlerianlaml birimlere ayrmak gerekmektedir. Dil bilmenin bir boyutu, syleneni an-laml birimlere ayrabilmek demektir.

Bir konuflucu iin ise dil bilmek, dinleyiciler tarafndan anlafllabilen, kabul edi-lebilen bir ileti oluflturabilmek demektir. Baflka bir deyiflle, dil bilmenin bir baflkaboyutu da konuflucu tarafndan dinleyicinin bildii seslerin oluflturulmas ve bun-larn dinleyicinin kabul edecei biimde birlefltirilmesidir. Bir ngilizce konuflucu-suyla bir Japonca konuflucusu karfllafltklarnda eer birbirlerinin dillerini bilmi-

yorlarsa anlaflmakta zorluk ekerler. Japoncada Naslsn?sorusunun karfll ola-

rak O-genki desu ka?dendiini bilmeyen bir ngilizce konuflucusu karfllaflt birJapona hatrn sormak iin ngilizce How are you?derse, Japon dinleyicinin onuanlamama olasl vardr. Her iki dilde de ayn anlama gelen soruyu sormak iinkullanlan szckler ve soru yaplar farkldr. ngilizcede soru szc how naslbafla getirilmekte ve arekoflac zneden nceki bir konuma getirilmektedir. Japon-cada ise soru yapsn oluflturmak iin son szckten sonra kataks eklenmekte-dir. Trkede ise, naslsoru szcne kifli eki getirilerek Naslsn?olarak sorul-maktadr. Her dil iin hangi birimlerin olduunu, hangi yap iin hangi birimlerinseileceini ve bu birimlerin nasl birlefltirildiini bilmeyen kifliler, o dili bilmiyor-dur. Dil bir kurallar dizgesidir. Bir dizge, o dizgeyi oluflturan birimlerden ve o bi-rimlerin kurall biimde diziliflinden oluflur. Dil bilmek, o dilin birimlerini ve birim-

ler ile ilgili kurallar bilmek demektir.Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta dil bilmek dediimizde genellikle

konuflulan dilleri kastetmekte ve dil ile ilgili tanmlar ve aklamalar ses ayrdet-me, ses bileflimi gibi terimlerle, konuflulan dil iin geerli olan terimlerle yapmak-tayz. Ancak, insanlar arasnda iletiflim yalnz konuflma dili ile olmaz. flitme engel-li kifliler el hareketleri ve yz-vcut hareketleri ile ifade edilen iflaret dili ile ileti-flim kurarlar. flaret dilleri de, konuflulan diller gibi, doal dillerdir; iki dil trnnarasndaki fark, konuflulan dillerin kendilerini ifade etmek iin ses kullanmalar,iflaret dillerinin ise, ses kullanamadklar iin, ifade etmek istedikleri anlam el, yz

ve vcut hareketleri ile aktarmalardr. Dil incelemeleri genellikle konuflulan dillerzerine yaplmfl olduu iin, bu kitaptaki incelemelerde de konuflulan dillerin

zellikleri ele alnacaktr, ancak dilin yaps hakknda yaplan genellemelerin ifla-ret dilleri iin de geerli olduu hatrlanmaldr.

Bir dilde bir kiflinin kendisine sylenen iletiyi anlayabilmesi ve dinleyicilerin an-layaca biimde kendisini ifade etmesi nasl bir bilgi gerektirmektedir? Bir dili olufl-turan deiflik nitelikte birimler vardr. rnein, ,,sesleri ngilizcede yoktur; birngilizce konuflucusu, bu seslerin ngilizcenin ses yapsnn birimleri olmadn bi-lir. Onun iin Trkedeki tgibi bir szck, ngilizcenin bir paras olamaz. Aynbiimde thsesi Trkede yoktur. Onun iin this,that, theszckleri Trkenin birparas olamaz ve Trke konuflucular thsesini ieren bu ve buna benzer szck-lerin Trke olmadn bilirler. Ayrca sesi Trkede olmasna karfln, Trke ko-nuflanlar dilde tgibi bir szcn olamayacan bilirler nk Trkedeki ses

birimlerinin dizilifl kurallarna gre iki nl ardarda gelemez; szck tdr.

4 Genel Di lb i l im-I


11/215

Aflada verilmifl olan tmcelerden, sorulardan anladklarnz iflaretleyin. Anlayamadkla-

rnz neden anlamadnz aklamaya alfln.

1. We are studying linguistics.2. Wir studieren allgemeine Sprachwissenschaft.

3. Nous etudions linguistique.

4. Biz dilbilim alflyoruz.

Bir dilin dilbilgisi o dildeki birimleri ve bu birimlerin birleflim kurallarn ierir.Bu birimler bir dilin ses yapsn oluflturan sesler, en kk anlaml birimleri olanbiimbirimler, o dildeki tmce yaplarn oluflturan szcksel ve ifllevsel ulamlar,szcksel ve tmce anlamn belirleyen birimlerdir. Baflka bir deyiflle, dil bilmek odilin sesbilimsel, biimbirimsel, szdizimsel, anlambilimsel birimlerini ve bunlarnbirleflim kurallarn bilmektir. Bir dilin dilbilgisi drt ana bileflenden oluflur: sesbi-

lim, biimbilim, szdizim, anlambilim. Sesbilim, o dilde bulunan ses birimlerininnitelii, dalm ve birleflimlerini belirleyen kurallar ierir; biimbilimszcklerin

yaps, en kk anlam birimleri olan biimbirimlerin zellikleri, dalm ve birle-flimlerini belirleyen kurallar ierir; szdizim tmce yapsn belirleyen birim vebunlarn dalmn ve birleflimlerini belirleyen kurallar ierir; anlambilim dilin an-lam yapsn inceler.

Anadili konuflucular, anadillerini oluflturan birim ve kurallar bilinli olarak -renmez. Anadili konuflucularna kendi dilinin birimleri ve kurallar retilmez.

Anadili konuflucular bu birim ve kurallar, ocukluktan itibaren isellefltirerek b-yr, ocukluktan itibaren dilbilgilerini yetiflkinlerin konuflmalarndan duyduklardilbilgisi ile rtflen dzeye getirirler, dilbilgisini isellefltirirler. Peki, isellefltirilen

bu bilgi nedir?

SesbilimBtn insanlar anadili olarak konufltuklar dilin sesleri hakknda ou zaman nite-liini tam olarak ifade edemedii ama kendi dilinin bir birimi olup olmad ze-rinde kesin bir karar verebilecei isel bir bilgiye sahiptir. Bu bilginin bir boyutu,bir sesin anadilinde olup olmaddr. rnein, anadili Trke olan bir kifliye Thing szc Trke midir? diye sorulduunda, yant Hayrolacaktr, nkTrkede [] sesi yoktur ve Trkenin anadili konufluru bu sesin Trkenin ses-bilimsel yaps iinde olmadn bilir.

Diller birbirlerinden sesbirimlerinin says bakmndan byk farkllklar gste-

rirler. Kafkasyada konuflulan bir dil olan Kabartaycann 56 nsz vardr. Yine birKafkas dili olup artk konuflucusu kalmamfl olan Ubuhann 83 nsz vard. Bir

Afrika dili olan !Xo dili ise 122 nsz ile dnyada en fazla nsz olan dildir.(WALS, 2010). Papua Yeni Ginede konuflulan bir dil olan Rotokasta ise yalnzca 6nsz vardr ve bu sayyla Rotokas dnyada en az nsz sesi olan dil zelliini ta-flmaktadr (WALS, 2010). Her dilin anadili konuflucular, bir ses biriminin kendidillerine ait olup olmadn bilirler.

Anadili konuflucularnn isellefltirmifl olduklar baflka bir bilgi de seslerin sz-ck iinde diziliflleridir. Anadili olan bir Trke konuflucusuna storostszcTrke midir? diye sorulduunda, yant Hayr olacaktr nk bu szc olufl-turan sesler olan [ s, t, o, r ] sesleri Trkenin ses dizgesi iinde olmasna karfln

storostszc Trkenin ses birimlerinin dizilifline aykrdr. Trkede szck ba-flnda iki nsz ard arda gelmez. Trke konuflucular Trkede olan birimlerin ni-

51. n ite - Di l ve Di lb i l im

S IRA SZDE

1


12/215

telii ve onlarn dizilifli hakkndaki bilgileri isellefltirmifltr, bunun iin storostsz-cnn Trke olmadn syleyeceklerdir; storostszc Trkede seslerin s-ralanmasn belirleyen kurala aykr gelmektedir.

Trkede banka[baka] szcnde olduu gibi n harfi ile gsterilen ses as-lnda artdamakta oluflturulan [] sesidir. Ancak [] sesi, szck yaps iinde yalnz-ca bankagibi szcklerde olduu gibi [k, g] artdamaksl patlamal bir sesten nceoluflturulur. Bu adan [] sesinin thing [ ] gibi bir szckte olduu gibi szcksonunda olmas, bu szcn Trke bir szck olmadn gsterir. Thingszc- Trkenin ses dalm kurallarna aykrdr. Anadili konuflucularnn konufltuk-lar dilin sesyaps hakknda ses birimlerinin nitelii, seslerin szck yaps iindedizilifli ve dalm hakknda isellefltirilmifl bilgileri vardr ve bu bilgi onlara hangiszcklerin anadillerine ait olduunu hangilerinin olmadn belirlemelerini salar.

Afladaki szcklerin Trkenin sesbilim kurallarna uygun olup olmadn syleyin.

Eer uygun deilse, neden uygun olmadn bulmaya alfln.a. kser

b. arak

c. slp

d. tawl

e. stk

Szck Bilgisiletiflim, bir dilde karlan sesler ve bu seslerin dilin ses yapsna uygun olarak da-lm ve diziliflini belirleyen kurallara uygun olarak ardarda sralanmas ile kuru-lur. Ancak sesler tek bafllarna anlamszdr. a, u, , z, y, s, osesleri Trkede olma-

sna karfln, bu sesler tek bafllarna bir anlam taflmamaktadr. letiflim ancak an-laml bir ses dizesi ile mmkn olur, yani dillerde baz ses sralanmalarna anlam

verilmifltir. letiflim anlamsz bir ses dizesine anlam yklenmesi ile mmkndr.rnein, yukarda verilmifl olan sesler tek bafllarna anlam taflmamalarna karfln,bu seslerin su, z, sz, soy, o, say, yas, usgibi sralanmalar Trkede anlamldr;ayr bir kavrama karfllk olan bu szcklerden her biri birer Trke szcktr vedierlerinden farkl anlam taflr. Trke konuflucular Trke szckleri ve tafldk-lar anlamlar bilir ve bu szckleri kullanarak ifade etmek istedikleri anlam akta-rrlar. Trke bilmeyenler bu szcklerin anlamlarn bilmezler, bundan dolayTrke szckler ve Trke szcklerle kurulan tmceleri anlamazlar. Trke ko-nuflurlar ayn zamanda bu seslerin *z, *zs, *yosgibi dizilifllerinin anlam taflmad-

n, bunlarn Trke szck olmadn bilir. Szckleri oluflturan sesler onlarnbiimi, anlamlar da szcklerin gndergeleridir, bir kavram temsil ederler. Sz-ckler biim-anlam birleflimleridir.

Doal dillerde szcklerin biimleri ile anlamlar/ gndergeleri arasndaki ilifl-ki doal deildir. rnein, su imek iin kullandmz ve camdan yaplmfl olankonik nesnenin Trkede adnn bardakolmas ya da ekmek kesmek iin kullan-lan kesici aletin adnn bakolmas belirttikleri nesne ile szckleri oluflturan ses-ler arasnda bulunan doal bir iliflkiden kaynaklanmamaktadr. Szcklerin biim-leri ile anlamlar arasndaki iliflki rastlantsaldr. Bardak szcnn b-a-r-d-a-kseslerinden oluflmas ve bakszcnn b---a-kseslerinden oluflmas Trkekonuflanlar arasndaki toplumsal anlaflma sonucu ortaya kmfltr,uzlaflmsaldr.

Dillerdeki szcklerin byk bir oran bir sre sonucu oluflmufltur.


SIRA SZDE 2


13/215

Aflada deiflik dillerden szckler verilmifltir. Bunlardan hangilerini biliyorsunuz? Bu

szcklerin hangi dilin szckleri olduunu biliyor musunuz?

a. senseib. apc

c. cucumber

d. harasho

Eer yukardaki sorular afladaki gibi yantlamflsanz, o szcklerin bulunduu dili bi-

liyorsunuz demektir.

a. sensei- retmen Japonca

b. apc- misafir Ubuha

c. cucumber- salatalk ngilizce

d. harasho - tamam, iyi Rusa

Bir dildeki szcklerin listesi o dilin szln oluflturur. Anadili konuflucular

bu szcklerin hangi szck ulamna bal olduunu, hangilerinin ad, eylem, ni-

teleyici, ya da belirte olduunu, bu szcklerin tmce iinde nasl kullanlmalar

gerektiini bilirler. Bu bilgi anadili konuflucularnn dilleri hakknda ocukluktan

itibaren edindikleri bilginin bir parasdr.

Dillerde rastlantsal ve uzlaflmsal olmayan szcler de bulunmaktadr; bun-

lar genellikle doada bulunan seslere benzeyen ses simgeselszcklerdir verastlantsal szcklere gre saylar daha azdr. Trkede hflrdamak, havla-

mak, miyavlamak, fsldamakgibi szckler srasyla yapraklarn rzgarda -

kardklar sesi, kpek ve kedilerin kardklar sesleri ve insanlarn ksk sesle

konuflmalarn yanstan szcklerdir. Doadaki sesleri yanstan bu yansmaszckler de uzlaflmsaldr, gndergeleri her dilde ayn seslerle ifade edilmez.

rn. ngilizcede yapraklarn rzgarda kardklar ses rustle, kpeklerin havla-

malar bark, insanlarn ksk sesle konuflmalar whisperszckleri ile ifade edi-

lir. Kedilerin kardklar ses ise Trkedeki yansmaya ok benzeyen meow

szc ile ifade edilir.

Bildiiniz 5 yansma szck bulun ve bunlarn doada hangi sesi yansttn belirtin.

Tmce BilgisiSzel iletiflim kurarken, szcklerden oluflan tmcelerle konufluruz. Kendi bafllar-

na anlamsz olan ve dildeki en kk birimler olan seslerin birleflmesi ile oluflan

szckler bir araya gelerek bekler, bekler biraraya gelerek tmce olufltururlar.

Szckler tek bir anlaml birim olabilecei gibi birden fazla anlaml birimden de

oluflabilir. En kk anlaml birimlerebiimbirimdenir. E-v-l-e-r seslerinden olu-flan evlerszc iki ayr anlaml birim olan evve oul eki -lerbiimbirimlerin-

den oluflmufltur. letiflim kurmada szckler tek bafllarna kullanlmaz. Konuflma-

da birden fazla szck bir araya gelerek bekler oluflturur ve bekler birleflerek

tmce oluflturur. Btn ocuklar evlerinde ders alflyortmcesi 5 szckten olufl-

maktadr; ancak bu szckler aflada gsterildii gibi bekler oluflturmakta, bu

bekler birleflerek tmceyi oluflturmaktadr.

[ [Btn ocuklar] [ evlerinde [ders alflyor] ] ]


S IRA SZDE

3

S IRA SZDE

4


14/215

Btn ve ocuklarszckleri birbiri ile birleflerek adbei (Ad) olufltururlar,ders ve lfl szckleri de birleflerek eylem beini (Eyl) olufltururlar. Eylembeinin bir de yer gsteren belirteci bulunmaktadr. Bylece tmce Ad+Eyl-

nin birleflmesi ile oluflur.Dili oluflturan yapsal birimleri ve bunlarn dzeylerini flyle gsterebiliriz;Tmce

bekler

szckler

biimbirimler

sesler

Anadil i konuflucular, dil lerindeki bekleflme kurallarn ve bu beklerintmce iinde dizilifllerini bilirler, baflka bir deyiflle, dillerinin szdizim kurallar-n isellefltirmifllerdir.

Dilin en temel zelliklerinden biri, dillerde tmce saysnn sonsuz olmasdr.Bir dilde retilebilecek tmcelerin hepsini sralamak olanakszdr, nk dilyara-tcdr. Konuflma srasnda konuflucular daha nce hi kurmadklar ve baflkalarn-dan duymadklar tmceler kurarlar. Hi bir esini ya da elerin sralanfln de-ifltirmeden tekrarladmz ok az tmce vardr; anadili konuflucular hangi yap-larn ayn anlama geldiini, hangi yap ve sralanfllarn dilbilgisel olduunu, hangi

yap ve sralanfllarn dilbilgisel olmadn bilirler. Anadili Trke olan birisi Bizamaflrlar ykadk ile amaflrlar ykandtmcelerinin her ikisinin de dilbilgisel

olduunu ve bunlarn aslnda ayn eylemden bahsettiini, birbirlerinden yalnzcayzeysel yapda farkl olduunu anlar.

Anadili konuflucular ayn zamanda hangi yaplarn dilbilgisel olduunu hangi-lerinin dilbilgisidfl olduunu bilir. Anadili konuflucular, konufltuklar dilde bir ya-pnn dilbilgisel olup olmadna dair dilbilgisellik deerlendirmeleri yapabilirler.Trke konuflucular, *Biz dilbilim alflyorumgibi bir tmcenin dilbilgisel olma-dn bilir; zne ile eylem zerindeki kifli eki uyumlu deildir. Ayn flekilde, ana-dili Trke olan bir konuflucu *Kitap ilgin bir okudumgibi bir tmce kurmaz n-k burada szcklerin dizilifli Trkenin kurallarna aykrdr. Trkede niteleyici-ler, niteledikleri addan nce gelirler. Buna gre anadili Trke olan bir konuflucu

yukarda ifade edilmek istenen tmceyi lgin bir kitap okudumolarak kurar.

Afladaki dizelerin hangilerinin dilbilgisel olduunu, hangilerinin dilbilgisel olmadn

belirleyin. Dilbilgisel olmayanlarn neden dilbilgisel olmadn aklamaya alfln. Bunlar

Trkenin hangi kuralna uymamaktadr?

a. Biz amaflrlar ykandk.

b. Biz amaflrlar ykadk kirli.

c. Dn okula giderken, yakn evime bir duraktan otobse bindim.

d. Dn yolda Alevin babasna rastladm.

Dillerin bir baflka zellii de, tmce uzunluunda bir kstlama olmamasdr;tmce yaps zyineleyicidir. Tmcelerde ieyerlefltirilmifl yantmcelerin says

sonsuzdur. Aflada verilmifl olan Trke tmcelerin hepsi dilbilgiseldir ve ieyer-lefltirilmifl yantmcelerin says sonsuza dek artrlabilir.


SIRA SZDE 5


15/215

Ben kitab okudumBen [[o yazarn yazd] kitab] okudumBen [dl almfl olan [o yazarn yazd] [kitab] okudum

Ben [btn dnyann bildii [ dl almfl olan [o yazarn yazd [kitab] okudumBen [ gazetecilerin [btn dnyann bildiini syledii ][dl almfl olan [o yaza-rn yazd kitab okudum

Yukardaki tmcelerde, ayn tmceye ieyerlefltirilmifl bir tmce ekleyerek ye-ni bir tmce oluflturulmufltur. Bu ieyerlefltirme ifllemi kstl deildir, sonsuza dekdevam edebilir.

Afladaki tmcelerden, verilen boflluklara uygun szckler koyarak, ieyerlefltirme ile ye-ni tmceler retin.Biz [sizin bu haberi duyduunuzu] biliyoruz.Biz [Ayflenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] biliyoruz.

Biz [ Korhann [Ayflenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] iddia ettiini ] biliyoruz.Biz [ [ Korhann [Ayflenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] iddia ettiini ] ]biliyoruz.Biz [ [ [ Korhann [Ayflenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] iddia ettiini ] ] ]biliyoruz.

AnlambilimAnadili konuflucular, szcklerin ve tmcelerin ne anlama geldiini anlarlar. Birkonuflucunun yapt anlam sapmalarn anlarlar; genellikle bir sapma, anlam ge-niflletmesi ya da daraltmas olan durumlar anlamakta zorluk ekmezler. Ayn bi-imde, kendileri anadillerinin yaplarn, istedikleri anlam ve amata kullanabilir-

ler. Szcklere yeni anlamlar ykleyebilirler, anlam sapmalar yapabilirler, szck-lerin anlamlarn geniflletebilirler ya da onlar dar anlamda kullanabilirler. Her, b-tn, yalnzcagibi a yaratan szcklerin bulunduu yaplarda bu szcklerin ya-ratt a alanlarn belirleyebilirler ve bu tmceleri yorumlayabilirler.

ocuklar kitab yalnzca okudular.ocuklar yalnzca kitab okudular.

Yalnzca ocuklar kitabi okudular.tmceleri ayn szcklerden oluflmalarna karfln anlamlar ayn deildir. Anadilikonuflucular bu tmceler arasndaki anlam farkllklarn bilir.

DL YETS VE EDMDilin yaps hakknda yukarda bahsettiimiz bilgiler, anadili konuflucular tarafndanisellefltirilmektedir. Ancak isellefltirilmifl bu bilginin nitelii ile bilginin uygulanma-s arasnda bir ayrm vardr. Bu ayrm dil yetisiile dil edimiarasndaki ayrmdr. Biranadili konuflucunun isellefltirmifl olduu bilgi onun dil yetisini oluflturur. Anadilikonuflucusunun isellefltirmifl olduu bilgi, onun flimdiye kadar hi duymad birtmceyi anlamasn ve flimdiye kadar hi sylemedii bir tmceyi sylemesini mm-kn klar. Dil yetisinden dolay, anadili konuflucular dillerinde retilen tm yaplarkullanabilirler ve onlar duyduklarnda anlayp gereken yant verebilirler.

Ancak anadili konuflucular dillerinin tm yaplarn isellefltirmifl olmalarnakarfln, bir iletiflim ortamnda dilbilgisel yaplar oluflturamadklar anlar olur. Yor-gunluk, uykusuzluk gibi fiziksel nedenler ya da snav heyecan, nemli bir ifl g-rflmesi yaratt bask gibi psikolojik nedenlerden dolay, bazan tmce kurmakta,istediimiz szckleri bulmakta zorluk ekeriz. Bu gibi durumlarda syledikleri-miz azmzdan anlafllmaz bir biimde kabilir. Ancak bu durumlar dil bilgimizin


S IRA SZDE

6


16/215

olmadndan kaynaklanmaz; sorunlar edimseldir. Bu durumu ortaya karan ne-denler ortadan kalkt zaman, anadili konuflucusunun dil edimi sorunlar yok olur

ve yaplar oluflturmada ya da szck bulmadaki sorunlar sona erer.

DLBLGS NEDR?Dilbilgisiterimi gnlk kullanmda da ok sk ve ok deiflik anlamlar iermekte-dir. Ancak dilbilimde dilbilgisiterimi gnlk kullanmdan farkl bir biimde kulla-nlmaktadr. Bu adan tr dilbilgisi arasnda ayrm yapmak gerekmektedir.

Betimlemeli DilbilgisiDilbilimde dilbilgisiterimi bir anadili konuflurunun konufltuu dilin yaps hakknda i-sellefltirmifl olduu bilgiyi ifade eder. Bu tr bilgiyi ieren dilbilgisine betimlemeli dilbil-gisidenir. Betimlemeli dilbilgisi, anadili olarak konuflulan dil hakknda flu bilgileri ierir:

szck oluflturmak iin o dilde bulunan seslerin birlefltirilmesinde etkin olan

ses kurallarn ieren sesbilim, szcklerin i yapsn belirleyen kurallar ieren biimbilim, szcklerin birleflerek bek oluflturmasn ve beklerin birleflerek tmce

oluflturmalarnda etkin olan kurallar ieren szdizimve szcksel ve tmcesel dzeylerde anlam belirleyen kurallar ieren anlam-

bilimbileflenlerinin zellikleri.Anadili konuflurlarnn dil yetisidenilen isellefltirilmifl dil bilgisi bu drt bile-

flenin yansra dildeki szckleri ierenbiliflsel szlkten oluflmaktadr.Dilbilimciler tarafndan yazlan betimlemeli dilbilgileri anadili konuflurlarn bu

isellefltirmifl olduklar bilgiyi yanstmay amalar.

Kuralc DilbilgisiKuralc dilbigisidile kuralc bir yaklaflm ieren dilbilgisidir. nsanlk tarihi iinde dileve dilbilgisi kurallarna deiflik yaklaflmlar olmufltur. Bunlardan bazlar dilde bulunanbaz yaplarn dierlerine gre kabul edilemez/yanlfl olduunu ve bu yaplarn kulla-nmnn iyi ya da gzel dil kullanm olmadn savunan, deer yarglarna dayalkuralc yaklaflm benimsemifllerdir. rnein, baz kuralclara gre Trkede devriktmce kullanmak gzel Trke deildir. Kuralc dilbilgisi yaklaflmna gre Dilbilimkitaplarn karfltrrken erifltim bu bilgiyegibi bir tmce iyi bir kullanm deildir.

retici DilbilgisiBir dili baflka dil konuflurlarna retmek amac ile yazlmfl olan dilbilgileri olanretici dilbilgisikitaplar, dilbilgisi terimini genel dilbilimde kullanlan anlamdanfarkl bir biimde kullanr. retici dilbilgileri, dili yetiflkin olarak renmek iste-

yenlere bilinli olarak retmeyi amalamaktadr.

DL EVRENSELLERDnyada ok sayda dil vardr. Bu diller yukarda belirtildii gibi, sesbilim, biim-bilim, szdizim ve anlamsal zelliklerde birbirlerinden farkllklar gsterirler. Onuniin anadili Trke, ya da Japonca, ngilizce, spanyolca, Ketua, Ewe, Adgece dil-lerinden biri olan bir kifli dier dillerin konuflucularn anlamaz. ki ayr dilin ana-dili konuflurlarnn birbirleri ile iletiflim kurabilmeleri iin birisinin dier dili ren-mesi gerekmektedir, nk yukarda da belirttiimiz gibi her dilin kendine zgzellikleri vardr. Genellikle dil bilmek ya da dil renmek dediimiz zaman bufarkllklar zerinde dururuz. Bir ngilizce konuflucusunun Trke renmekte ek-tii zorluklar ya da ngilizce ile Trke arasnda ne tr farklar olduunu anlarz. An-



17/215

cak diller birbirlerinden ok farkl gibi dursalar da hepsinde bulunan bir ok dilzellii vardr. Btn dillerde bulunan bu zellikler dil evrenselleridir. Btn dil-lerin ses yaplarnda nller ve nszler vardr; diller birbirlerinden kendi ses yap-

s iinde bulundurduklar birimlerin says ve nitelii bakmndan ayrlr. Diller ad,eylem gibi szck ulamlar arasnda ayrm yapar; dillerin szdizimsel yaplar iin-de adbei, eylem bei gibi bek yaplar vardr. Bylece bir dilin dilbilgisinin ikitr kural ierdiini grmekteyiz; a. Evrensel kurallar, b. Dile zg kurallar.

DL EDNMocuklara anadilleri retilmez. Hi bir Trke, ngilizce, Rotoska konuflan anne-baba, ocuklarn nne alarak Olum/Kzm, gel flimdi seninle biraz Trke, n-gilizce, Rotoska alflalm demez. ocuklar doduklar andan itibaren etraflarndakonuflulan dilin zelliklerini herhangi bir eitim grmeden isellefltirirler. ocuk-larn anadillerini isellefltirme srecine dil edinimidenir. Dil edinimi, tm ocuk-

larn geirdikleri bir sretir; tm ocuklar domufl olduklar dil ortamndan ba-msz olarak ayn sreten geerler. 3-4 yaflna gelmifl olan bir ocuk, yetiflkinle-rin yapt bir ok fleyi yapamazken, etrafnda konuflulan dilin temel yaplarn i-sellefltirmifl olup anadilinde sylenileni rahata anlayp kendisi de o dilde etrafn-daki yetiflkinlerle iletiflim kurabilmektedir. Bylece Trke konuflan bir aileye do-mufl olan bir ocuk 3 yaflna gelinceye kadar Trkenin yapsal zelliklerini isel-lefltirmifltir ve ana-babasyla rahata Trke konuflabilmektedir. Ayn flekilde, Ja-ponca konuflan bir ortama domufl olan bir ocuk, yine ayn geliflme sreci iin-de, yani 3-4 yaflna kadar, Japonca konuflmay renmifl, Peruda Ketua dili konu-flan bir aileye domufl olan bir ocuk da 3-4 yaflna gelinceye kadar Keua dilinirenmifl ve dil edinim srecini tamamlamfltr. Dil edinimi bu bakmdan daha ile-

ri yafllarda bilinli olarak yrtlen dilrenimi

nden farkl bir sretir.

DLBLM NEDR?Dilbilim bu dilleri inceleyen bilim daldr. Bir bilim daln dier alanlardan ayranzellik, o alanda yaplan alflmalarn bir yntem erevesinde yrtlmesidir. Bi-limsel yntem, veri incelemesi zerine kuruludur. Her bilim alannn kendi bulgu-larn toplama yntemi vardr. Bilim alanlar topladklar verilerden elde ettikleribulgular kendileri iin geerli olan kavram ve kuramlar erevesinde inceler vebulgulardaki genellemeleri ortaya karmaya alflrlar. alflmann son aflamasndada ortaya karlan bu genellemeler bilim alan iin geerli olan ilke ve kurallar er-evesinde yorumlanr ve incelenen olgunun nitelii hakknda bir sonuca varlr.Dilbilimin inceleme alan dildir. Dilbilim insan dili denilen olgunun zellikleriniarafltrr ve onun niteliini ortaya karmay amalar.

Dilbilim insan dili denilen olgunun her ynn inceleyen bir bilim daldr. Betim-lemeli dilbilimdillerin kendilerine zg birim ve kurallarn ele alr. Her dilin sesbi-limsel, biimbilimsel, szdizimsel ve anlambilimsel zelliklerini betimler. Trkenin,ngilizcenin, Japoncann dilbilgisi kitaplar bu dillerin yapsal zelliklerini ierir. Dil-bilgisi kitaplarndaki kurallar, o dilin anadili konuflucularnn dilbilgisel olarak kabulettikleri yap kurallar betimler. Kuramsal dilbilimdillerde grlen zellikleri, bir ku-ram erevesinde aklamay amalar ve bu dile zg nitelikleri dil evrenselleri er-evesinde ele alr. Her dilin dilbilgisinde o dile zg yap ve kurallar olmasna kar-fln, btn dillerdeki yaplarn niteliini belirleyen ilke ve deifltirgenler bulunmakta-dr. Kuramsal dilbilim bu evrensel ilke ve deifltirgenlerin niteliini belirlemeyi ve dil-lerde baz tr yap ve kurallarn neden grlmediini aklamay amalamaktadr.Metindilbilimbir metni oluflturan elerin ve metindeki dilsel dzenleri zmlen-



18/215

meyi amalamaktadr. Gerek szl gerek yazl metinleri ifllev ve iletiflim deeri a-sndan ele alr ve bunlar metni oluflturan elerin yapsal ve ifllevsel dzenleri, me-tin tr ve alt trleri, ve biembilim ve szbilim iliflkileri asndan inceler. Sylem -

zmlemesiyazl ve szl dilde tmcelerin, szcelerin ya da ifllevsel birimlerin dahabyk birimler oluflturmalarnn, ksaca, dil kullanmnn incelenmesi ifllemidir. Sy-lem zmlemesinin bafllca ilgi alanlar olarak konuflmada sra dzeni, konuflmac-larn rolleri, konu, konu deifltirme gibi konuflma zmlemesi, ad-adl iliflkileri, kav-ramlar arasndaki iliflkileri kapsayan balaflklk, badaflklk iliflkileri, konuflanlar ara-snda uzaklk yaknlk, el yz devinimlerini kapsayan iletiflim ilkeleri, ve selamlaflma,aklama, zr dileme gibi deiflik dilsel ifllevlerin gerekleflmesini arafltrr.

Dillerin bir baflka boyutu da srekli bir deiflim iinde olmalardr. 15. Yzyl-da konuflulan Trke ile gnmzde konuflulan Trke farkldr; bunu 15. Yzyl-da yazlmfl herhangi bir metne baktmzda aka grmekteyiz. Bu tarihsel dei-flim btn diller iin geerlidir. Artzamanl dilbilimdillerin tarih iinde geirdikle-

ri deifliklikleri ele alr ve bir dilin daha nceki devreleri ile sonraki devreleri ara-snda dilde grlen yapsal deifliklikleri saptamay amalar. Artzamanl dilbiliminbir baflka arafltrma alan da dillerin hangi dil ailesine ait olduunu belirlemek vebu ailenin ortaya kmasna neden olmufl olan, o aileye bal tm dillerin atas olananadilin yapsn belirlemeye alflmaktadr. Bu yapy belirlemek iin, o dil ailesi-ne ait olan dillerin karlafltrmal incelemesini yapar. Toplumdilbilimdilin toplumiinde kullanmn inceler. Dil kullanmnda konuflucularn yafl, cinsiyeti, eitimdzeyi ve birbirlerine yaknlk derecesi kullanlan dil yapsn belirler. Toplumdil-bilim etmenlerin niteliini ve dil kullanm zerine etkisini arafltrr. Toplumdilbilimayn zamanda bir dil topluluunda yrelere bal olarak gsterdikleri farkllklarinceler ve yreler arasndaki dil farkllklarnn niteliini saptamay, bu farkllkla-

rn dalmn ve snrlarn belirtendil atlas

oluflturmay amalar.ocuklarn dil edinim sreleri ruhdilbilimciler tarafndan arafltrlmaktadr.Ruhdilbilimciler ayn zamanda, dil bozukluklar zerine alflmakta ve afazi, dislek-si gibi eflitli dil bozukluklar sergileyen konuflucularn dil zelliklerinin niteliiniarafltrmaktadrlar.

Dilbilimin alanlarndan biri de ikinci dil edinimidir. kinci dil edinim srecininniteliini saptamaya alflan bu alan, ayn zamanda ikinci dil edinimi ile anadili edi-nimi arasndaki benzerlik ve farklar belirlemeye alflmaktadr.

Uygulamal dilbilim, dil retiminde etkili olacak dil retim yntemleri ze-rinde durmakta ve ikinci dil reniminde ne gibi etmenlerin renim srecini et-kilediini arafltrmaktadr.

fiARET DLLERflitme engelli ocuklar, konuflulan dillerin temelini oluflturan sesleri duyamadkla-r iin iflitme engelli olmayan ocuklar gibi konuflulan dili edinemezler. Ancak dilinsanlara zg, igdsel bir olgudur. Bunun en nemli kantlarndan biri de iflit-me engellilerin ses yerine el, yz ve beden hareketleriyle oluflturduklar iflaretlerile iletiflim kurmalardr. flaret dillerinin de, konuflulan diller gibi, iflaretlerle gste-rilen szckleri ve bu szcklerin (iflaretler) tmce iinde birleflmelerini belirle-

yen kurallar vardr. Konuflulan diller gibi, iflaret dilleri de yaratcdr. flaret dille-rinde de sonsuz sayda tmce retilir.

flaret dillerinin dilbilgisi kurallar ayn toplumda konuflulan dilin kurallar ileayn deildir; baflka bir deyiflle, iflaret dilleri konuflulan dillerin iflaretle ifade edil-mesi anlamna gelmez, kendilerine zg birim ve kurallar olan ve konuflulandillerden bamsz bir dizgedir.



19/215


Dile iliflkin bilgimizin neler olduunu aklamak

ve dili oluflturan elerin niteliini tanmlamak:

(i), (ii), (iii), (iv), (v), (vi), (vii), (viii), (ix).

Dil hakknda flmdiye kadar rendiklerimizi fly-

le zetleyebiliriz: (i) Dil insana zg bir olgudur.

(ii) Btn insan topluluklarnn birer dili vardr.

(iii) ok ileri dzeyde zihinsel engeli bulunma-

yan tm ocuklar, rk, cinsiyet, yre, toplumsal

ya da ekonomik etmen gzetmeden, iinde do-

duklar toplum tarafndan konuflulan dili edinme

yetisine sahiptir. Engelleri tbbi olarak giderile-

meyen iflitme engelli ocuklar, iflaret dili ile ileti-

flim kurarlar. (iv) Tm dillerin dilbilgileri temelde

birbirlerine benzer, ayn bileflenlerden oluflur;

sesbilim, biimbilim, szdizim, anlambilim. (v)

Her konuflulan dilin, kendileri anlamsz olan ses-

birimleri ve bunlarn birleflimini belirleyen kural-

lar vardr. Bunlar o dilin sesbilim bileflenini olufl-

turur. (vi) Her dilin biim ve anlamn birlefltii

en kk anlam birimleri olan biimbirimleri var-

dr ve diller bu birimleri szck oluflturmada

uyulmas gereken dile zg biimbilim kurallar-

na uygun bir biimde birlefltirir. (vii) Dillerde bi-im (ses, iflaret) ile anlam (kavram) arasndaki

iliflki ounlukla rastlantsaldr. (viii) Tm diller-

de bir ya da birden fazla szck birleflerek bek-

ler oluflturur ve bekler birleflerek tmce olufltu-

rurlar. Dillerin szdizim bilefleni tmce yaplarn

inceler. Diller birbirlerinden yalnzca bu bileflen-

lerin ierdii birimlerin nitelii ve bu birimler ile

ilgili birleflme kurallarnda ayrlrlar. (ix) flaret

dilleri de, sese dayal konuflulan diller gibi, an-

laml birimlere ve bunlarn nasl birlefleceklerini

belirleyen kurallara sahiptir. flaret dillerinin ko-nuflulan dillerden fark, en kk birimlerinin

ses olmayp iflaret olmasdr. (x) Tm diller za-

man iinde deiflir.

Dilbilgisi kavramnn kapsammn betimlemek.

Dilbilimde dilbilgisi terimi bir anadili konuflucu-

sunun konufltuu dilin yaps hakknda isellefl-

tirmifl olduu bilgiyi ifade denir. Kuralc dilbilgi-

si ise dile kuralc bir yaklaflm iiren dilbilgisidir.

Kuralc dilbilgisi bir dili nesnel olarak betimle-

mek yerine o dilin daha iyi ve doru kullanla-

bilmesini amalar ve kurallar retmeye alflr.

retici dilbilgisi ise bir dili baflka dil konuflurla-

rna retmeyi amalar.

Dilbilin alannn ilgi odaklarnn genel hatlar-

n belirlemek.

Betimlemeli dilbilim dillerin kendilerine zg bi-

rim ve kurallarn ele alr. Kuramsal dilbilim ise

dillerde grlen zellikleri bir kuram erevesin-

de aklamay amalar ve dil zelliklerini dil ev-

renselleri erevesinde alr. Dil yetisi deil de dil

edimine dayal alflan metindilbilim, sylem -

zmlemesi, toplumdilbilim gibi dilbilim alanlar

ise dillerin belli bir ortamda (yazl, szl), beli

bir balamda, toplumda ve kltrde ne tr an-

lamlar taflyabileceini ve hangi iletiflimsel ama-larla nasl dzenlenebileceini arafltrr. Artza-

manl dilbilim ise dillerin tarih iinde geirdikle-

ri deiflimi inceler.

zet

1

A M A

3

A M A

2

A M A


20/215


1.Afladakilerden hangisi dilin en temel zellii deildir?a. Dil insana zgdr.

b. Dillerin temel zellii yazl olmalardr.

c. Diller srekli bir deiflim iindedir, hi bir zaman

ayn kalmaz.

d. ocuklar anadillerini edinirler.

e. Dil bir kurallar dizgesidir.

2. Dilin ses yaps ile ilgili afladaki tmcelerden hangi-si dorudur?

a. Dilde en kk birimler sesbirimlerdir.

b. Sesbirimler en kk anlaml birimlerdir.

c. Sesbirimlerin dizilifli her dilde ayndr.

d. Btn dillerin sesbirimleri ayndr.e. Her dilde seslerin dalm kuralldr.

3.Afladakiler arasnda doru olan bulunuz?a. Szckler ile gndergeleri arasnda doal bir ilifl-

ki vardr.

b. Dilde en kk anlaml birimlere szck denir.

c. Szckler ile gndergeleri arasndaki iliflki rast-

lantsaldr.

d. Yansma szckler her dilde ayndr.

e. Bir dilin dilbilgisinde yalnzca o dile zg kural-

lar vardr.

4.Afladaki szcklerden hangisi dilde biim ile anlamarasndaki iliflkinin rastlantsal olduunu rneklemekte-

dir?

a. Kukuriku

b. firl flrl

c. Hapflrmak

d. Grl grl

e. Bal

5.Afladakilerden hangisi dil evrenselidir?a. Btn dillerde szckler nszle bafllar.

b. Trkede th sesi yoktur.

c. Btn dillerde nl ve nsz sesler vardr.

d. Baz dillerde szckler uzundur.

e. Btn dillerde tmce yaplar ayndr.

6.Afladaki aklamalardan hangisi betimlemeli dilbil-gisinde bulunur?

a. Trkede ilgeler tmlelerinden sonra gelir.

b. Trkede ilgeleri hi bir zaman tmlelerinden

nce koymayn.

c. Trkede ilgeleri tmlelerinden sonra koyars-

nz.

d. Trkede ilgeleri tmlelerinden sonra koymak

yanlfltr.

e. Trkede ilgeleri tmlelerinden sonra koymak

lazmdr.

7.Afladakilerden hangisinde ieyerlefltirmeli tmce

yoktur?a. Dilbilimciler dilin zyinemeli olduunu syler-

ler.

b. Dilbilimcilere gre, dil zyinemelidir.

c. Dilbilimciler tarafndan dilin zyinemeli olduu

savunulur.

d. Dilin zyinemeli olduu dilbilimcilerce bilinir.

e. Dilin zyinemeli olduu dorudur.

8. Bir dilin anadili konuflucular afladakilerden hangisinisylemez?

a. Bugn yeni bir szck rendik.b. Bugn yeni bir tmce rendik.

c. Bugn yeni bir terim rendik.

d. Bugn yeni bir kural rendik.

e. Bugn yeni bir sfat rendik.

9.Afladakilerden hangisi dilbilimin ilgi alan deildir?a. Bir dilin nceki devreleri ile sonraki devreleri ara-

snda dilde grlen yapsal deifliklikleri saptamak

b. ocuklarn dil edinim sreleri

c. Bir metni oluflturan elerin ve metindeki dilsel

dzenlerin zmlenmesi

d. Bir metnin oluflturulmasn mmkn klan esinlen-

melerin incelenmesi

e. kinci dil edinimi ile anadili edinimi arasndaki

benzerlik ve farklar belirlemek

10. flaret dilleri hakknda afladakilerden hangisidorudur?

a. flaret dilleri kurall deildir.

b. flaret dillerinde her istenilen ifade edilemez.

c. flaret dillerinin dilbilgisi yoktur.

d. flaret dilleri konuflulan diller gibi kuralldr.

e. Dnyadaki tm iflitme engelliler ayn iflaret dili-

ni kullanrlar.

Kendimizi Snayalm


21/215


DL

Dil, bir anda dflnemeyeceimiz kadar ok ynl, de-

iflik alardan baknca baflka baflka nitelikleri beliren,

kimi srlarn bugn de zemediimiz byl bir varlk-

tr. O gerek insane, gerek toplum, gerekse insane ve top-

lumdan ayr dflnlemeyecek olan bilim, sanat, teknik

gibi btn alanlarla ilgili bulunan, ayn zamanda onlar

oluflturan bir kurumdur. Burada, once dilin eflitli alar-

dan grnmne ksaca deinelim.

nsan asndan baknca, insann dnyadaki yerini ve de-

erini belirleyen odur. Konuflma yetenei, dolaysyla dil,

insan insane yapan niteliklerin baflnda gelir. Onun duy-

gularn, dflncelerini, isteklerini btn incelikleriyle

aa vurmasna, yaflamn srdrebilmesine olanak sa-

lar. Bir an dflnecek olursak, dil olmadan bir ince duy-

guyu, bir fliiri, nemli bir olay, bir buluflu, bizim iin

unutulamayacak kadar deerli bir anmz, bir fizik ya da

kimya olayn nasl anlatabilir, nasl kada geebiliriz?

Yzyllar boyu bilimde, teknkte elde edilen geliflmeleri

gnmzde baflkalarna, gelecekte de sonraki kuflaklara

nasl aktarabiliriz? Bir suun saptanmasna, bir sulunun

yarglanmasna, bir mahkemenin yargya varmasna, dil

olmasa, olanak kalr myd? Dil, akla binbir soru getiren,

insann binbir sorunu kurcalamasna yol aan, srlarladolu bir varlktr: Nasl oluyor da bir kimsenin bizden is-

tedii bir ifli, onun birka az hareketiyle gerekleflen bir

ses bileflimiyle, bir szle yerine getirebiliyoruz? Nasl olu-

yor da bir flairin dzle, yazyla dile getirdii bir duygu

birka szckle bize aktarlverioyr, kimi zaman tyleri-

mizi rpertecek kadar bizi etkiliyor? Bir evetszcnn

nasl-sylenifl durumuna gre- bafl alt anlam olabiliyor?

zerinde dur!yazl bir levha ya da birinin azndan -

kan dur!emri bizi bir anda durduruveriyor da Trke

bilmeyen bir kimseye hibir fley anlatmyor? Bir ulusun

konufltuu dil nasl oluyor da kimi zaman birka yzyl,kimi zaman dad aha ksa bir sure iinde deifliyor, birta-

km szckler unutulurken yenileri tryor?

Dil incelemeleri her dilde ok ilgi ekici olaylarn, deifl-

melerin meydana geldiini gsterir. Eer biri kar da

Trkedeki atlkarncabileflik szcnn bat dillerin-

deki karfllklaryla (rn. Fr. Carrousel, t. Carosellao,

Alm. Karussell) ayn kkten geldiini sylerse, buna pek

inanmayz. Ama incelersek, bu szn doru olduu or-

taya kar. Ayn biimde, bir Hagios Basariyer ad, Ay-

bastya dnflmfltr; 1519 ylnda karlan gmfl sik-

kenin ad Joachimstaler (Alm.) done dolafla bugnkDollarolup kmfltr.

Deiflik biimlere sokulabilecek olan afladaki tm-

ceyi hzla okuyup anlamaya alflrsak, dilin nasl, e-

flitli yarglar, anlatm g, soyut kavramlar eksiksiz

aktarabilen bir dizge (system) olduu konusunda bir

fikir edinebiliriz:

Szn ettiiniz konu sizinle ayn grflte olmad-

ma zlmekle birlikte, kendi bakmndan hakl oldu-

um kansyla, iimde bir rahatlk duyduumu da be-

ilrtmek isterim.

Bu tmceyi okuyup anlamaya alflrken ayn zamanda

insann ne lde gl bir dflnme yeteneinin bulun-

duunu, zihnimizde ne denli karmaflk ifllemlerin, belli

bir dizgeye bal birlefltirme ve zmleme eylemlerinin

olufltuu da gzden uzak tutulmamaldr.

te yandan, bu uzunca tmcede sralanan szcklerin

her biri, tek tek ele alnacak olursa bunlarnda genellik-

le, sesbirim (fonem)adn verdiimiz deiflik seslerin

bilefliminden olufltuklar grlr. Sesbirimlerden yalnz

bir tanesinin meydana gelebilmesi iin konuflma aygt-

mzda sestellerinden bafllayarak eflitli hareketler ge-

reklidir. Kald ki tmceyi, okuyan ya da dinleyene yan-

lflsiz, eksiksiz ulafltrabilmemiz iin, sesbirim adn alan

bu elerin dflnda daha baflka eler ve olaylar da

vardr. Bunlara ilgili blmlerde uzunca deineceiz.nsan teki varlklardan ayran, insan yapan nitelikler-

den biri de onun sanat yndr. Sze dayanan btn

sanatlarn hammaddesi ve rn de dildir.

Haberleflme, bildiriflme asndan bakacak olursak da

dnyadaki eflitli bildiriflme dizgelerinin en geliflmifli,

en ergini olarak karflmza yine insan dilikar.

Toplum asndan, toplumbilimci gzyle baknca dil,

yine en baflta anlmas gereken bir kurumdur. Bil olma-

dan insanlarn birlikte yaflamalar, anlaflabilmeleri, do-

laysyla bir toplumu oluflturmalar sz konusu lamaya-

candan, dil bu adan da nemlidir; bir topluluu top-luma dnfltrr.

Bir toplumu ulus yapan balarn en gls, dildir. Bi-

reyleri ulusuna, yurduna, gemifline sk skya balar:

kuflaktan kuflaa aktarlarak gelen dil, bireyi gemiflle

gelecek arasndaki zincirin bir halkas durumuna getirir.

Bir toplumun pek ok zellikleri, yaflayfl, gelenekleri,

dnya grfl, yaflam felsefesi, inanlar, bilim, teknik

ve sanata katklar o toplumun diline yansr: o toplu-

mun dilinden izlenebilir: Bundan bin yl sonra bir bilim

adamnn Trklerle ilgili bir arafltrma yapmakla grev-

lendirildiini varsayalm. Trkler zerinde hibir bilgisi,Trklerle hibir iliflkisi olmayan bu arafltrc herhangi

Okuma Paras


22/215


bir yoldan, nce dilimizi iyi renme olana bulsa, yal-

nzca Trkenin szvarln inceleyerek lkemizin XX.

yzylda hangi koflullar iinde bulunduunu, ne gibi

deiflikliklere sahne olduunu, bizde hangi kavramla-

rn nem tafldn ve hangi uluslarla iliflki iinde kur-

duumuzu saptayabilir, Trk dilinin 1923 ylndan son-

raki metinlerini inceleyerek yurdumuzda Cumhuriyet

dnemindeki geliflme ve deiflmeleri ortaya koyabilir.

Tpk bir toplumun bir evresiyle ilgili metinleri ele ala-

rak o ulusun o evredeki kltrn, toplumsal deiflme-

lerini bugn aydnlatabildiimiz gibi. Bugn Kktrk

yaztlar, ulusumuzun VIII. yzyldaki kltryle ilgili,

pek deerli ipular vermektedir.

Ksaca sylenecek olursa dil, ayn zamanda her yny-

le bir ulusun kltrnn de aynasdr: insann ve uy-

garln en nemli belirtisi ve arac, dildir.

ster tek tek dilleri ele alalm, isterse btn dilleri ortak

nitelikleriyle ve karfllafltrmal olarak inceleme yolunu

tutalm, dil her adan nem taflr; nmze ok dei-

flik sorunlar serer.

Dillerin kendilerine zg yasalar, eilimleri, sorunlar

olduu gibi, btn dilleri kapsayan ortak yasalar, ei-

limler ve sorunlar da vardr. flte, dil dediimiz bu ok

ynl, byl varl inceleyen, zellikle onun - afla-da deineceimiz - bafllca sorunlarna eilen bilime

dilbilimadn veriyoruz.

Kaynak: (Doan Aksan, 1987. Her Ynyle Dil Ana iz-

gileriyle Dilbilim. Trk Dil Kurumu Yaynlar. Ankara)

1. b Yantnz yanlfl ise Dil ve Dilbilim konusunu

yeniden gzden geiriniz.

2. e Yantnz yanlfl ise Ses Bilgisi konusunu yeni-

den gzden geiriniz.

3. c Yantnz yanlfl ise Szck Bilgisi konusunu


4. d Yantnz yanlfl ise Szck Bilgisi konusunu


5. c Yantnz yanlfl ise Dil Evrenselleri konusunu


6. a Yantnz yanlfl ise Dilbilgisi konusunu yeni-

den gzden geiriniz.

7. b Yantnz yanlfl ise Dil Evrenselleri konusunu


8. b Yantnz yanlfl ise ? konusunu yeniden gz-

den geiriniz.

9. d Yantnz yanlfl ise Dilbilim Nedir konusunu


10. d Yantnz yanlfl ise flaret Dilleri konusunu ye-

niden gzden geiriniz.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


23/215


Sra Sizde 1

Afladaki szcklerin Trkenin sesbilim kurallarnauygun olup olmadn syleyin. Eer uygun deilse,

neden uygun olmadn bulmaya alfln.

a. kser - szck baflnda iki nsz olmaz

b. arak - sesbilim kurallarna uygun

c. slr - szck sonunda ve ayn seslem sonunda [ lr]

sesleri ardarda olmaz

d. tawl - [w] sesi yok

e. stk - [] yalnzca birinci seslemde olur

Sra Sizde 2

Afladaki dizelerin hangilerinin dilbilgisel olduunu,hangilerinin dilbilgisel olmadn belirleyin. Dilbilgisel

olmayanlarn neden dilbilgisel olmadn aklamaya

alfln. Bunlar Trkenin hangi kuralna uymamaktadr?

e. *Biz amaflrlar ykandk. - edilgen yap olmamal;

Biz amaflrlar ykadk.

f. *Biz amaflrlar ykadk kirli. -szck dizimi yanlfl;

kirli amaflrlar olmal

g. *Dn okula giderken, yakn evime bir duraktan oto-

bse bindim. - szck dizimi yanlfl;yaknilgeci, tm-

leci olan evime szcnden sonra gelmeli

h. *Dn yolda Alevin babasna rastladm. - dilbilgisel

Sra Sizde 3

Afladaki tmcelerden, verilen boflluklara uygun sz-

ckler koyarak, ieyerlefltirme ile yeni tmceler retin.

Biz [sizin bu haberi duyduunuzu] biliyoruz.

Biz [Ayflenin [sizin bu haberi duyduunuzu] syledii-

ni] biliyoruz.

Biz [ Korhann [Ayflenin [sizin bu haberi duyduunuzu]

sylediini] iddia ettiini ] biliyoruz.

Biz [ o adayn [ Korhann [Ayflenin [sizin bu haberi

duyduunuzu] sylediini] iddia ettiini ] hatrlad-

n ] biliyoruz.

Biz [ gazetelerin [o adayn [ Korhann [Ayflenin [sizin bu

haberi duyduunuzu] sylediini] iddia ettiini ] hatrla-

dn ] yazdn ] biliyoruz.

Chomsky, N. (1986). Knowledge of Language. New

York: Praege.Fromkin, V., R. Rodman ve N. Hyams. 2010. An Intro-

duction to Language.Wadsworth Cencage Learning;

Canada.

Gentner, D. Ve S. Goldin-Meadow. 2003. Language in

Mind. New York: Pantheon Books.

mer, K. (1995) Toplumsal srelerin dile yansmas:

Dilbilim Arafltrmalar 1995: 24-38.

Maddieson, Ian. 2011. Consonant Inventories. Dryer,

Matthew S. ve Haspelmath,

Martin (haz.) iinde. The World Atlas of Language Structu-

res Online. Munich: Max Planck Digital Library, chap-ter 1. http://wals.info/chapter/1 Alnt 2011-06-11.

Napoli, D.J. 2003. Language matters: A guide to every-

day thinking about language. New York: Oxford

University Press.

Pinker, S. 1994. The language instinct. New York: Wil-

liam Morrow.

Yararlanlan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Sra Sizde Yant Anahtar


24/215

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Anadili konuflucularnn szce iliflkin sezgisel bilgilerinin ieriini betimle-

yebilecek;

Szck tanma ltlerini ayrt edebilecek;

Szlk, szlkbirim ve szckbiim kavramlarn ve bunlarn dilde yaplan-

malarn aklayabilecek ve karfllafltrabilecek;

Biimbilimsel sreleri karfllafltrp szlkbirim ve szckbiim yaplanmala-

ryla ilflkilendirebilecek bilgi ve becerileri kazanmfl olacaksnz.

indekiler

Szck

Yerine koyma

Szlksel biimbilim

Szck tanma

Karfltsallk

ekim

Anlamsal lt

Zihin szl

Szck yapma

Sesbilimsel lt

Szlkbirim

Tretme

Szdizimsel lt

Szckbiim

Birlefltirme

Tekrarlanabilirlik

ekimsel biimbilim

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Genel Dilbilim-I Biimbilim: Szck

2

GRfi

SZCK VE SZCK TANIMA

SZLK, SZLKBRM,SZCKBM

BMBLMSEL SRELER


25/215

GRfiKuramsal dilbilim insan dilinin iflleyifli ve anadili daarcnn betimlenmesiyle ilgili-

dir. Bu yzden, dilbilim alflmalarnda ilke olarak renilmifl ve edinilmifl bilgi ara-

snda bir ayrma gidilir. renilmesi bir eitim almay gerektiren teknik bilgiler, do-

al dil kazanma srecinin bir paras olarak grlmez ve arlkl olarak anadili ko-

nuflucularnn dile iliflkin sezgisel bilgileri dikkate alnr. nk renilmifl bilginin

yokluunda da diller ve konuflucular vard; bunlar olmasa da diller ve konuflucula-

r varlklarn srdrmeye devam edecektir. Demek ki, bir dili dil yapan bu teknik

bilgilerin deil, aslnda hibir zaman retilmeyen ve konuflucuda farkndal olma-

yan bilgilerin varldr. Anadili konuflucular kendileri ifade edemeseler de, doru

sorular sorulduunda dile iliflkin pek ok fleyi bildiklerinin kantlarn ele verirler. fl-te dilbilimciler kullanclara bu sorular sorarak insan dilinin iflleyiflindeki temel ilke

ve kurallar ortaya koymaya alflrlar. Bunu yaparken de dili ve anadili bilgisini fark-

l dzeylerde ele alrlar. Dilbilimin bir alt dal olan biimbilim anadili kullanclarnn

szck dzeyine iliflkin sezgisel bilgilerinin betimlemelerini yapar. Bu bilim dal,

szckler, szcklerin yaps, szcklerin snflandrlmas, szcklerin tretilmesi ile

tm bunlar yneten kurallar ieren zihinsel sreleri inceler. fiimdi biz de bu b-

lmde byle bir alflmann mini modelini oluflturarak, btn anadili kullanclarnn

konuflmada uygulad bu bilindfl ifllemleri doal dilden aldmz rneklerle bilin

dzeyine karmaya ve bu srelerin nasl ifllediini anlamaya alflalm.

SZCK VE SZCK TANIMA(1)Zeynep : Babaanne, testimi nereye koydun?

Babaanne : Ne testisi?

Zeynep : Trke testimi. Masann stndeydi.

Babaanne : Ha, o mu? Dolabna koydum ben onu.

Her hangi bir dili konuflabilmek ve o dilde konuflulanlar anlayabilmek, sesleri al-

glayp retebilmeyi gerektirmektedir. Ancak, sesler kendi bafllarna anlaml deildir.

Yalnzca sistemli ve tutarl bir sralama iinde kullanlrlarsa anlam kazanabilirler. r-

nein, Trkedeki l, dve isesleri, *ild, *lidya da *idl1 fleklinde deil, dil olarak sra-

lanrsa iletiflim arac anlamna gelen bir szck oluflturabilir. (Dilbilimde Bir dildeki

dilbilgisi dfl yaplar (*) iflareti ile gsterilir. (Lees ve Klima, 1963: 18)). Keza, i, t, s, esesleri *itte, *setti, *estit, *esittdiziliflinde deil, testidiziliflinde anlaml bir szck ha-

Biimbilim: Szck

Biimbilgisi szckleriniyapsn ve bunlargereklefltiren kurallarinceler.


26/215

line gelir. yleyse, anadili kullanclarnn bir grevi de, sesleri alglama ve retme-

nin yan sra dildeki kurall szckleri oluflturan ses ve anlam eflleflmelerini bul-

maktr. Yalnz, bir dilde szckleri oluflturan sreler, salt sesler ve bunlarn an-

laml dizilifllerinden ibaret deildir. Sesler arasndaki snrlar izebilmek, yani birszcn ya da onu oluflturan daha kk paracklarn nerede bafllayp nerede

bittiini bulmak da konuflmann bir aflamasn oluflturmaktadr. Sz gelimi, yazda

Aliyeve Aliyeolarak gsterilen aliyedizilimi, her iki durumda da ayn ierie sa-

hip deildir. Para snrlar ali-yeolarak belirlenirse ynelme durumunda bir zel

ad, aliyeolarak dflnlrse yaln durumda bir zel ad ortaya kar. flte, (1) de-

ki rnekte de buna benzer bir snrlama sorunu gzlenmektedir. Zeynep sorusun-

da testimszcn snav kdm anlamnda kullanmak isterken, babaanne ay-

n szc su kabm olarak alglamfltr. Bu da, ayn ses zincirinin Zeynepin zih-

ninde test-im, babaannenin zihninde ise testi-molarak ayrfltrldn gstermekte-

dir. Demek ki, konuflucu ve dinleyiciler, bir dili kullanrken devaml olarak o dil-

deki ses dizilimlerini ayrfltrmakla ve anlaml szckleri belirlemekle uraflrlar.Bunu mzikal bir eserin notalarna ayrfltrlmasna benzetebiliriz. Ancak mzikte

bu ifllem yalnzca eitimini almfl olanlara zg bir kodlamadr. Dilde szck tan-

ma ise okuryazar olmayan anadili konuflucularnn bile sahip olduu doal bir du-

yarlk olarak kabul edilir (Sapir, 1921: 34; Bloomfield, 1935: 178). Bir konuflucu

kendi anadilinde bir ses dizilimini duyar duymaz, bundaki szck blklerini ko-

laylkla belirleyebilir ve her birini belli bir anlamla efllefltirebilir. Nasl m? Bu ko-

nuda anlamsal, sesletimsel ve szdizimsel olmak zere lte deinilir.

Szck Tanmada Kullanlan ltlerAnlamsal lt, dilde bir anlam esi olarak szck (Vygotsky 1986: 5; Bolin-

ger, 1963: 129) grflne koflut olarak ses-anlam eflleflmelerini temel alr. Buna g-re, bir ses dizilimi ancak anlamlysa szck olabilir. Yani, anlamllk szck olma-

nn nemli bir gerekliliidir. Ne var ki, bu genelleme anlaml olan her dizilimin bir

szck olarak snflandrlmasna olanak saladndan, btnyle gvenilir ol-

maktan uzaktr. rnein, Trkede test-imve testi-mdizilimlerindeki -imve -m

benim anlamn tafld halde szck olarak snflandrlamazlar. ngilizcede the

old careski araba beinde de bir anlam birlii mevcuttur; ancak bir deil sz-

ckten oluflmaktadr.

Daha tatminkr bir lt olan sesbilimsel lt, konuflucularn szcklerinsyleyifl zelliklerini dikkate alarak yaptklar saptamalarda kullanlr. Bu yntem

de konuflmada szcklerin olas duraklamalarla ayrlabilecei (Jakobson & Halle,

1956: 20; Hockett, 1958: 167) savyla kofluttur. Buna gre, ses zincirleri iindekiduraklama noktalar szck snrlarn belirleyen ayrclardr. rnein, bir anadili

konuflucusundan anlatt bir fkray daha yavafl ve tane tane tekrarlamas istendi-

inde mutlaka szck aralarnda duraklamay tercih edecektir. Ne var ki, daha n-

ce de sylediimiz gibi bu eilim sadece bir olasln gstergesidir. Gerekte dilin

doal kullanmnda, yazda olduu gibi, szckler birbirlerinden boflluklarla ayrl-

maz ve sanld gibi de duraklamalar olmaz (Bloomfield, 1935: 181; Lyons, 1968:

199). Sz gelimi Trkede iyi, kibar dflkngibi yazlan bir yapnn szck-

ten olufltuu hem anadili kullanclar hem de Trke bilmeyenler tarafndan ko-

laylkla grlebilir. Ancak konuflmada sesler aralksz akar ve ayn yap iyikibar-

dflknfleklinde duyulur. Bu durumda duyduu dili bilmeyen ve bu yzden de

ona iliflkin rnein seslerin ayrc zellikleri ve kurall sralanmalar gibi sezgiselbilgisi olmayan bir dinleyici, szck tanmak iin gerekli olan ses-anlam efllefltir-

20 Genel D i lb i l im-I

Szck snrlar ses-anlam

eflleflmeleri yaparakbelirlenebilir.

Szck snrlar konuflmadaolas duraklama noktalarnakarfllk gelebilir.


27/215

mesini yapamaz, szckleri ayrt edemez (Jakobson & Halle, 1956: 15). Trke bi-

lenler iinse buradan ayrfltrma ortaya kabilir: (a) iki bar dflkn, (b) iyi ki-

bar dflkn, (c) iyi ki bar dflkn.Anadili kullanclarnn dilbilgisi ve szck

bilgisi altyaplarnn yardmyla (a) elenir; nk arta kalan *iy anlaml bir szckdeildir. (b) ve (c) arasndaki seim ise balam ya da dnya bilgisi gibi dil dfl ko-

flullar yardmyla yaplabilir. yleyse, sesletimsel lt de tek baflna yeterli bir ta-

n yntemi olmaktan te durmaktadr.

Duyduu dili bilmeyen bir konuflucu szck tanmada gerekli olan ses-anlam efllefltirme-

sini yapamaz ve dolaysyla da szck snrlarn belirleyip bunlar ayrt edemez.

Bu durumda, dilin yapsal zelliine dayal olarak biimbilimsel ve/ya szdi-

zimsel lt devreye girer. Biimbilimsel ltzellikle Trke gibi hemen herdilsel srete eklerin kullanld bantl dillerde konufluculara szck snrlar ve

snflar konusunda ipular veren nemli bir kaynaktr. ou zaman zorunlu ola-

rak taflnan bu ekleri zerinde bulundurmayan szckler yapsal anlamda eksik

kalr ve snflandrlamaz. Szcklerin nasl snflandrld ve hangi szcklerin,

kendi trne uygun kategorileri ifade eden hangi belirticilerle tanmland konu-su detayl olarak ekimsel Biimbilim nitesinde ele alnacaktr.

212. nite - Biimbilim: Szck

D K K A T

fiekil 2.1

Gary LARSON

EVRS:Sahibi: Tamam, Karanfil! Yettiyse yetti! pten uzak duracaksn. Anladn m,

Karanfil?pten uzak duruyorsun, yoksa karflmam!Kpek: BdbdKARANFLbdbdbdbdbdbdKARANFLBdbdbdbdbd


28/215

Szdizimsel ltise szcklerin sralanmas ve konumuna iliflkindir. Bu l-t etkili kullanmann bir koflulu, szcklerin oluflturduu biim dzenini fark et-

mektir. Eer bir ses dizilimi bir dildebamsz bir biim, yani szck olarak snf-

landrlyorsa, sistemli olarak trl durumlarda tekrarlanabilirolmal ve grld- her yerde de biimini ve kavramsal ieriini koruyabilmelidir (Bloomfield, 1926:156; Bloomfield, 1935: 178; Harris, 1951: 325, Matthews, 1991: 104; Bauer, 2003:

11). Sz gelimi, Trkede iyi kibar dflkn, bu iyi bir kitap, iyiler az, sen hep iyi-

yi bulursun, biliyoruz ki iyiden zarar gelmez, iyisi hi karflmamak, bu bana iyi gi-

biyaplar duyan bir dinleyici, bunlarn hepsinde de tekrarlanan iyises dizilimini

fark eder. Demek ki, iyibamsz hareket edebilen ve her tekrarlandnda da bii-

mini koruyarak szck olmann bir koflulunu yerine getiren bir yapdr. Eer her

durumda anlamn da koruyorsa ikici koflulu da yerine getirmifl olur. Bakalm:

Bu dizilimlerin tamamnda ortak e olarak iyi biimini ve ortak kavramsal ie-

rik olarak da istenilen, beenilen nitelik anlamn gryoruz. yleyse, iyiTrke-

de bir szck olmaldr. Ayn teknik kullanlarak (d) den uluve (e) den ararya da

argedizilimleri, ulu nar, seni arar, arge alflmasgibi yaplarda tekrarlanabildik-

leri iin szck olarak seilebilir. Ancak bunlar ktktan sonra arta kalan dizilim-

ler rs, rgile bafllayan ve nz ile biten bir szck bulmay gerektireceinden bu ola-

slklar elenir. Kullancnn anadili bilgisi Trkede bu hece yapsnda szck bul-

mann mmkn olamayacan syleyecektir.

Szck tanmada kullanlan bir baflka szdizimsel yntem de yerine koyma(Fries, 1952: 70-86; Bauer, 2003: 11) ifllemidir. rnein, yine iyi kibar dflkn

tmcesini ele alalm. Trkenin anadili konuflucular grrler ki, Trkede iyivekibarszckleri yerine yap bozulmakszn alternatif szckler kullanlabilir. yi,

kibar dflknolunabildii gibi, kibar, iyi dflkn; moda, alflverifl dflkn ya

da sinema, tiyatro dflknde olunabilir. Dflknolmak yerine meraklya da

hayranda olunabilir: iyi, kibar merakls; moda, alflverifl merakls; sinema, tiyat-

ro merakls; iyi, kibar hayran; moda, alflverifl hayran; sinema, tiyatro hayran

gibi. yleyse, ayn konumda birbirlerinin yerine kullanlarak bir karfltsal iliflkioluflturan bu yaplar, dilde bamsz birimler olarak snflandrlabilirler. Ancak, ay-

n tmce iinde rnein bar, dfl, ndizilimleri yerine baflka dizilimler kullanla-

rak anlaml bir tmce elde edilemez. Demek ki, bunlar verilen rneklerde bam-

sz yaplar olarak snflandrlamazlar.

22 Genel D i lb i l im-I

Biim Kavramsal ierik

a. yikibardflkn yi istenilen, beenilen nitelikleri taflyanb. buyibirkitap yi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

c. yileraz yi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

d. senhepyiyibulursun yi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

e.biliyoruzkiyidenzarargelmez yi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

f. yisihikarflmamak yi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

g1. bubenimiinyi iyi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

g2. yibubenimiin iyi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

g3. buyibenimiin iyi istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

Tablo 2.1

yi SzcnnBiim Dzeni

Bir ses diziliminin szckolarak snflandrlabilmesi,anlamn ve biiminikoruyarak bamsz hareketedebilmesine vetekrarlanabilir olmasnabaldr.

Szck olmann bir baflkalt de dilde kullanlandier bamsz biimlerlekarfltsallk iliflkisi iindeolmaktr.


29/215

Soru:1

Trkenin anadili kullanclar afladaki tmcelerde alt izili olarak grlen uzakve da-

d dizilimlerinin szck olup olmadna nasl karar verir?a. enuzakmesafeikikafaarasndadrbiribirinianlamayan

b. biribirinianlamayanikikafaarasndakimesafeenuzakmesafedir

c. enyaknmesafebiribirinianlayanikikafaarasndadr

Soru 2:

Afladaki spanyolca tmcelerde yer alan szckleri ayrfltrp anlamlarn belirleyiniz.

zmlemenizde her bir tmcede belirlediiniz her bir blt bir szce karfllk gelme-

lidir. Yani, bir tmce szcklerine ayrfltrldktan sonra iinde bir anlam olmayan ve bu

yzden de szck olamayacak artk bir ses dizisi barndrmamaldr.

a. unmbreestaki Bir adam buradadr

b. elgtoestenfrmo Kedi hastadr.

c. elmbreestenfrmo Adam hastadr.

d. ungtoestenfrmo Bir kedi hastadr.

e. elgtoestaki Kedi buradadr.

f. ungtoestaki Bir kedi buradadr.

g. unmbreestenfrmo Bir adam hastadr.

h. elmbreestaki Adam buradadr.

(Langacker, 1972: 38)

SZLK, SZLKBRM, SZCKBMDilbilimde szlkkavram, dilde kullanlan szcklerle bunlara iliflkin zgn bilgi-

leri listeleyen ve zihin szl olarak anlan soyut bir sistem olarak anlafllmakta-

dr (Bloomfield, 1935: 274; Chomsky, 1965: 87). Bu soyut szln yaplanma d-

zeni, dil bilgisi derslerinde kullanlan kitap szlklerle benzerlikler gsterir. Oku-

duunuz bir yazsnda Hakk Devrimin Sen, mesela nobranlardan hofllanmaz-

sn.gibi bir tmcesiyle karfllafltnz ve nc szc bilmediinizi dflne-

lim. Anlamn bulmak iin szlnzde nasl bir tarama yapardnz? Szc ol-

duu gibi koruyup nobranlardandiye mi, yoksa nobrandiye mi, arardnz? Birin-

ci yolu seerseniz, bu szcn hibir szlkte listelenmediini greceksiniz. Bu-

nun yerine, btn szlklerde ekirdek yapya indirgenmifl biimi olan nobran

szcn bulacaksnz. Hem yer, hem de gereksiz yineleme sorunu yaratmamak

iin, kural iflletilerek zmlenebilecek bilgilerin szlklerde listelenme gelenei

yoktur. Nobranszcnn baflkaca nobranlarve nobranlardangibi biimleri-nin olabilecei, g

Documents

genel dilbilim 1.pdf