I N T E R N A C I O N A L N I U N I V E R Z I T E T

T R A V N I K

S A O B R A Ć A J N I F A K U L T E T E

SAOBRAĆAJNO – GRAĐEVINSKO INŽENJERSTVO

Tema: GEODETSKI RADOVI U POJEDINIM GRANAMA GRAĐEVINARSTVA

(Vrste instrumenata u Geodeziji)

S E M I N A R S K I R A D

Predmet: Geodezija

Mentor: Doc. dr. sc Stević Dragan Student: Nermina Muminović

Br. Indexsa: S – 16 – I / 11

Travnik, Siječan 2013.

Sadržaj: Strana

1. UVOD ................................................................................................................................................4

2. PREDMET GEODEZIJE ..............................................................................................................6

3. PODJELA GEODEZIJE ................................................................................................................6

4. GEODETSKI RADOVI U POJEDINIM GRANAMA

GRAĐEVINARSTVA .....................................................................................................................6

5. GEODETSKI RADOVI KOD PROJEKTOVANJA I GRAĐENJA PUTEVA, ŽELJEZNICA I AERODROMA .....................................................................................................7

6. RADOVI U CILJU ODREĐIVANJA VELIČINE POMIJERANJA GRAĐEVINE ILI TLA....................................................................................................................................................9

6.1. Metode za određivanje pomijeranja i deformacija ..........................................................96.2. Koordinacija metoda mjerenja ........................................................................................116.3. Način određivanja položaja točaka zajedničkog skupa ............................................126.4. Klasične geodetske metode .............................................................................................136.5. Metode presijecanja .........................................................................................................136.6. Metoda poligonskog vlaka ..............................................................................................146.7. Određivanje komponente » ∆H « ....................................................................................146.8. Metoda aliniranja ..............................................................................................................15

7. VRSTE GEODETSKIH INSTRUMENATA ..........................................................................16

7.1. Vrste libela .........................................................................................................................167.1.1. Cijevna libela .........................................................................................................167.1.2. Dozna ili kružna libela ..........................................................................................177.1.3. Posebne konstrukcije libela ..................................................................................17

7.2. Vrste teodolita ....................................................................................................................177.2.1. Karakteristike osi teodolita ..................................................................................187.2.2. Prisilno centriranje ...............................................................................................187.2.3. Centriranje teodolita .............................................................................................19

7.3. Viziranje .............................................................................................................................197.4. Uređaji za očitavanje krugova .........................................................................................197.5. Uređaj za automatsku stabilizaciju indeksa ...................................................................217.6. Fotografska i fotoelektrična registracija .........................................................................22

7.7. Posebne konstrukcije i dodaci teodolitu ..........................................................................237.7.1. Laserski teodolit .....................................................................................................23

2

7.8. Giroteodolit ........................................................................................................................237.9. Teodolit s autokolimacijskim okularom ..........................................................................24

7.10. Busola ...............................................................................................................................25 7.10.1. Optički visak ..........................................................................................................257.10.2. Laserski optički visak ............................................................................................26

7.11. Instrumenti za alinjiranje s durbinom ..........................................................................26

7.12. Instrumenti za mjerenje visinskih razlika ....................................................................267.12.1. Nivelir .....................................................................................................................267.12.2. Optički kompenzator .............................................................................................277.12.3. Mjerne letve nivelira .............................................................................................29

7.13. Instrumenti s rotirajućom laserskom zrakom ..............................................................307.14. Tehnička rješenja ............................................................................................................30

7.15. Tehimetri ..........................................................................................................................317.15.1. Elektronički tehimetri ...........................................................................................317.15.2. Kombinirani elektronički tahimetri ......................................................................317.15.3. Integrirani tahimetri .............................................................................................33

8. ZAKLJUČAK ..................................................................................................................................34

9. POPIS LITERATURE ...................................................................................................................35

10.POPIS SLIKA ..................................................................................................................................36

3

1. UVOD

Geodezija je nastala dosta davno, kad i glavne i linearne mjere, tako da se može smatrati jednom od najstarijih nauka. Njen nastanak vezuje se za potrebu premjeravanja zemljišta radi utvrđivanja granice i površine posjeda. Kasnije se njen domen proširio i na određivanje oblika i dimenzija naše planete.

Sa razvitkom nauke i tehnike geodezija je postajala sve neophodnija, tako da se danas ne može zamisliti nijedan tehnički rad bez njene primjene.

Geodezija je svoje ime dobila od Grčke riječi geo-zemlja i debris-mjeriti, dijeliti. U svom prvobitnom razvitku geodezija je imala to značenje, ali danas, kada znamo što sve obuhvata, ovaj naziv više nije adekvatan.

Geodezija je znanost koja se bavi izmjeravanjem i kartiranjem zemljine površine i promatranjem njenog gravitacijskog polja i geodinamičkih pojava kao: pomicanjem polova, plimom i osekom, te gibanjem zemljine kore u trodimenzionalnom prostoru kroz vrijeme. Osobe koje se profesionano bave geodezijom zovu se geodeti. Slobodnim riječima možemo reći da je geodezija znanost koja se bavi izmjerom zemljine površine te prikazivanjem te površine izradom planova i karata.

Ona je jedna od tehničkih znanosti, a čini je pet grana:- kartografija- fotogrametrija i daljinska istraživanja- pomorska, satelitska i fizikalna geodezija- primijenjena geodezija- geomatika

Iako su te grane geodezije relativno dobro raspoznatljive, svaka od njih ima i nešto zajedničko s ostalima. Geodetska izmjera ili kraće samo izmjera je prikupljanje, obrada i prikazivanje podataka geodetskim metodama. Geodetske metode su takve metode prikupljanja, obrade i prikazivanja podataka koje su svojstvene geodeziji, odnosno njezinim granama: kartografiji, fotogrametriji, pomorskoj, satelitskoj i fizikalnoj geodeziji, primijenjenoj geodeziji te geometriji.Najčešći su oblici prikupljanja podataka u geodetskoj izmjeri neposredno prikupljanje - mjerenjem geodetskim instrumentima ili posredno prikupljanje - mjerenjem snimaka. U geodetske metode prikupljanja podataka mogu se ubrojiti: ortogonalna metoda, polarna metoda ili tahimetrija, terestrička i aerofotogrametrija, daljinska istraživanja, nivelman, trigonometrijsko određivanje visina, globalni sustavi za određivanje položaja (GPS) i dr.Pri obradi prikupljenih podataka danas se služimo računalima, a pri matematičkoj obradi mjerenih podataka obično se primjenjuju postavke i metode matematičke statistike, teorije pogrešaka i računa izjednačenja. Prikupljeni podaci dalje se obrađuju i postaju dijelovi raznih prostornih informacijskih sustava.Rezultati izmjere najčešće se prikazuju na kartama. U prošlosti je geodetska izmjera uglavnom služila za određivanje međusobnog položaja točaka na Zemljinoj površini te za prikupljanje podataka o reljefu i izgrađenim objektima. Razvojem tehničkih sredstava za prikupljanje, obradu i strucni nazivnje podataka stvoreni su uvjeti za izmjeru ne samo zemljišta, nego i drugih objekata geodetskim metodama.

Geodezija potječe iz grčkog jezika, to je znanost koja se bavi izmjerom i prikazivanjem zemljišta i Zemlje za praktično-teh.i znanstvene svrhe ( izrada zemljopisnih karata i raznih vrsta planova, izgradnja puteva, raznih vrsta građevinskih objekata, određivanje obllika i veličine Zemlje te njezina gravitacijskog polja i

4

dr.). Praktično tehnički dio geodezije naziva se praktična, primjenjena, niža geodezija ili topografija i bavi se metodama određivanja položajne ( horizontalne ) i visinske izmjere zemljišta za svrhe građevinarstva, navigacije, geofizike, zemljopisa i stvari od državnog interesa. Znanstveni dio geodezije naziva se viša geodezija i zasniva se na zakonima fizike, astronomije, matematike i računa izjednačenja. Određivanje položaja geodetskih točaka na neravnoj površini zemlje izvodi se uz pomoć mreže trokuta mjerenjem svih kutova (triangulacija), svih stranica u trokutu (trilateracija) ili mjerenjem barem jedne stranice trokuta (mjerenje baze).Ako se određuje položaj točaka na zemlji, onda je to moguće odrediti astronomskom metodom ili računanjem zemljopisnih koordinata metodama sferne trigonometrije, a ako je svrha određivanje točaka na terenu (izrada karata i planova), onda se problemi rješavaju ravninskom trigonometrijom i analitičkom geometrijom. Visinski se odnosi određuju ili mjerenjem (niveliranje) ili računski (iztriangulacijske mreže).Riječ geodezija se već pojavljuje kod Aristotela. Mjerenje meridijanskih stupnjeva s svrhom određivanja oblika i veličine zemlje bila je stara metoda geodezije kroz stoljeća, a tek u XIX. stoljeća radovima C.F.Gaussa, F.W. Bessela, F.R. Helmetra geodezija postaje prava znanost.Međunarodna suradnja u geodeziji zasnovana je na nekoliko međunarodnih udruga.

5

2. PREDMET GEODEZIJE

U početku geodezija se bavila samo premjerom, deobom i računanjem površina parcela, dok je danas ovo samo jedan mali dio njenog običnog djelokruga rada.

Njena djelatnost se u najkraćim crtama sastoji od sljedećeg:

- Premjer svih oblika i dimenzija površina, zapremina prirodno ili vještački stvorenih tijela;- Pronalaženje, izučavanje i usavršavanje metoda premjeranja zemljine površine u cilju izrade

topografskih podloga;- Konstruisanje novih i usavršavanje postojećih instrumenata (koji su danas u upotrebi) i potrebnih

pribora za mjerenje i izradu topografskih podloga;- Određivanje parametara u cilju utvrđivanja točnog oblika i dimenzija naše planete;- Prenošenje, obilježavanje i praćenje svih tehničkih vještačkim putem stvorenih objekata i to kako

u toku gradnje, tako i po završetku izgradnje.

Za rješavanje svih zadataka geodezije koristi razvitak i dostignuća skoro svih ostalih tehničkih i prirodnih nauka. Nauke koje čine osnovu geodezije su: matematika, mehanika, fizika, astronomija, geografija, geologija i u novije vrijeme, elektronika, elektronska optika, ekonomika, fotografija, pravo i meteorologija.

3. PODJELA GEODEZIJE

Kako se sav rad iz oblasti geodezije, po svojoj točnošću, ne može smatrati kao jedna kategorija, to se s obzirom na veličinu promjera i vrste mjerenja koju treba obaviti, pristupilo kategorizaciji opće geodezije na tzv. višu i nižu geodeziju. Smatra se da u domen više geodezije spadaju svi radovi kod kojih treba uzeti u obzir krivinu Zemljene površine. U ovu kategoriju mogu se svrstati: određivanje oblika i dimenzija cijele Zemlje, određivanje osnove ( trigonometrijska mreža viših redova, nivelman visoke točnosti i precizni nivelman ) koja će dalje poslužiti za izvršenje premjera u cilju izrade topografskih obloga, kao i gradnja velikih građevinskih i osjetljivih objekata, gdje se traži visoka preciznost u radu.

Svi osnovni radovi oko stvaranja osnove za premjer, kao i premjer ma kakvih i kolikih površina i objekata kod kojih nije potrebno voditi računa i uzimati u obzir popravke zbog zakrivljenosti Zemlje, mogu se svrstati u domen niže geodezije. Ipak, strogo uzevši, teško je razgraničiti operacije koje strogo pripadaju jednoj i drugoj vrsti geodezije. Inženjer treba sam da sagleda problem i odredi točnost, kao i vrstu pribora i osnovu sa koje treba izvršiti mjerenjem ili izradu potrebnih podloga.

4. GEODETSKI RADOVI U POJEDINIM GRANAMA GRAĐEVINARSTVA

Iz predhodnog gradiva vidjeli smo predmet, zadatak i način izvođenja geodetskih radova u oblasti primjenjivanja geodezije. Takođe, moglo se zaključiti da se većina tih radova odnosi na građevinsku tehniku. Kada se građevinski stručnjak u tim radovima obavezno pojavljuje, ako ne kao izvođač, onda kao projektant, investitor ili nadzorni organ, neophodno je da on točno zna koje se vrste geodetskih radova, u kojoj fazi i kom obimu mora izvesti da bi se što bolje i ekonomičnije uradio i realizovao odgovarajući građevinski projekat.

6

Pošto građevinarstvo prestavlja jednu široku oblast tehnike, koja je sama po sebi podjeljena na više užih grana, to se za svaku tu granu pojavljuje i odgovarajuća vrsta neophodnih geodetskih radova u fazi njenog djelovanja. Tako bi se mogli svi geodetski radovi neophodni u građevinarstvu podijeliti na:

1. Geodetske radove kod projektovanja i građenja dalekovoda i žičara,2. Geodetske radove kod projektovanja i građenja puteva, željeznica, aerodroma3. Geodetske radove kod projektovanja i građenja tunela4. Geodetske radove kod projektovanja i građenja mostova5. Geodetske radove u hidrotehnici:- Kod projektovanja i građenja brana – hidroelektrana,- Kod regulacije rijeka,- Kod melioracije zemljišta,- Kod vodovoda i kanalizacija i6. Geodetske radive kod projektovanja i građenja zgrada.

Polazeći od predpostavke da je čitalac ovog poglavlja već upoznat sa instrumentarijem, metodama mjerenja i računanja u cilju izrade raznih vrsta topografskih podloga, njihove točnosti, kao i načinom prenošenja – obilježavanja točaka, linija i površina na teren, to će se u daljem izlaganju govoriti samo o neophodnim geodetskim radovima u pojedinim granama građevinarstva bez ulaženja u detalje i metode rada.

Pored prethodno navedenih potrebnih geodetskih radova koji se moraju predvidjeti da se urade za svaki projekat kod svih vrsta gradnje građevinskih objekata, za svaki građevinski projekt nekog objekta mora se uraditi i tzv. elaborat eksproprijacije zemljišta zahvaćenog građevinskim objektom. Ovaj elaborat radi geodetski stručnjak na osnovu podataka prikupljenih na terenu i ugrađenog glavnog građevinskog projekta. Ne može se pristupiti prenošenju na teren građevinskog projekta obilježavanja građevinskih profila, dok se predhodno ne sprovede eksproprijacija zemljišta na osnovu urađenog elaborata.

Pored ovog, moraju se po završetku gradnje svakog građevinskog objekta prikupiti – snimiti stanje izvedenog objekta – građevine, sa svim eventualnim izmjenama u procesu gradnje glavnog projekta, te na osnovu svih tih podataka uraditi tzv: ”Arhivski projekat” dotičnog objekta, koji će se čuvati u arhivi i ako zatreba poslužiti eventualnoj revitalizaciji građevine u slučaju kakvih potresa i rušenja, oštećenja objekata.

5. GEODETSKI RADOVI KOD PROJEKTOVANJA I GRAĐENJA PUTEVA, ŽELJEZNICA I AERODROMA

Proces geodetskih radova, koji treba da se obavi od trenutka zamisli (odobrenja) pa do momenta eksploatacije nekog saobraćajnog objekta tipa puta, željeznice i sl. , mogao bi se podijeliti na sljedeće etape:

1) Priprema, prikupljanje i dopuna topografskih podloga sitnijih razmjera kao i druga vrsta potrebnih mjerenja za fazu istražnih radova,

2) Prikupljanje svih potrebnih podataka i topografskih podloga,3) Geodetski radovi za prenošenju trase na teren, snimanju podužnih i poprečnih profila, izrada

situacije u krupnoj razmjeri obično 1:1000 kao i posebnoj situaciji na mjestima ukrštanja trase sa raznim vodenim tokovima, jarugama ili drugim oblicima vještačkih stvorenih objekata. Pored

7

ovog u ovu grupu radova dolazi i prikupljanje na terenu drugih neophodnih podataka vezanih za izradu glavnog projekta.

4) Geodetski radovi na obilježavanju građevinskih profila u procesu grubih zemljinih radova i davanju preciznih podataka o pravcu i niveleti u fazi izrade gornjeg stroja prometnog objekta ili montaže konstrukcije.

U geodetske radove vezane za fazu istražnih radova spadaju sljedeći:

- Prikupljanje topografskih podloga – karata sa vertikalnom predstavom terena, sitnom razmjerom kao što su 1:25 000 do 1:100 000, i dopunskim ucrtavanjem na njima svih mjesta koja mogu biti nesavladive prepreke ili koja se, s obzirom na svoj karakter, namjenu ili porijeklo ne mogu niti presjeći ni izmjestiti.

- Prikupljanje s dopunom topografskih podloga – karata krupnijih razmjera na kojima se nanose fiksne točke – krajevi pojedinih dionica i biraju se generalno najpovoljniji pravci pružanja trase između ustanovljenih fiksnih točaka, vodeći računa o svim tehničkim uslovima koje treba ta prometnica da zadovoljava.

Kada se završi istražni radovi i napravljen elaborat i projektni zadatak sa potrebnom odgovarajućom dokumentacijom, tada pri izradi glavnog projekta mogu da nastupe dvije vrste tehničkih (metoda) predradnji izrade glavnog projekta. Zavisno od toga koja će se od pomenutih metoda primjenjivati zavisi vrsta i obim upotrebljenih geodetskih radova. Izbor metoda je funkcija od više parametara kao što su: oblik terena, hitnost izrade glavnog projekta, veličina materijalnih sredstava predviđenih za izradu projekta, kvalitet raspoloživog kadra kao i niz drugih parametara.

Po prvoj metodi, da bi se došlo do svih potrebnih elemenata za izradu glavnog projekta direktno se polaže trasa sa svim njenim elementima (pravcima i krivinama u prostoru postavljenim) na terenu. Ova se metoda često u literaturi naziva direktno trasiranje. Upotreba ove metode eliminiše izradu idejnog projekta. Jasna je, samo po sebi, koji su geodetski radovi kod primjene ove metode. Druga metoda istiskuje prikupljanje ili izradu topografskih podloga pojasa određene širine (najčešće je to oko 300 do 400 m) razmere 1:5000 ili još i krupnije, na kojoj se povlači trasa prometnice i radi idejni projekat koji pored ove situacije mora sadržati još i izrađen podužni profil, poprečne profile na karakterističnim mjestima, raspored masa, elaborat eksproprijacije, površine slivova pojedinih dijelova potrebnih za sračunavanje otvora vještačkih objekata. Često se u literaturi navodi: da se, radi snimanje pojasa određene širine kojim će proći buduća trasa prometnog objekta, postavlja tzv. „operativni poligon” i to što bliže liniji nultog nagiba – osovini buduće trase. Za sve točke operativnog poligona treba sračunati koordinate i nadmorske visine.

Najobimnija grupa geodetskih radova kod projektovanja i građenja prometnih objekata odnosi se na geodetske radove koji se moraju obaviti da bi se dobili svi potrebni elementi za izradu glavnog projekta. Kao podloga za ovu grupu radova služi uređeni idejni projekat koji daje samo orijentacionu predstavu o potrebnim radovima i pravcu pružanja trase budućeg objekta. Prilikom prenošenja trase (određene u idejnom projektu) nekom od poznatih metoda na teren, bira se definitivno njeno mjesto, pri čemu se vodi računa o svim parametrima koje diktiraju terenski uslovi i tehnički propisi, za svako teren-točku u kojoj trasa mijenja svoj pravac u horizontalnom pogledu. Po završenom definitivnom usvajanju i stabilizovanju položaja svakog trena pristupa se detaljnom obilježavanju osnovne buduće prometnice. Razmak između dviju susjednih detaljnih osovinskih točaka to zavisi od oblika reljefa, ali ne bi trebalo da bude veći od 25-30m. Naravno da se prilikom detaljnog obilježavanja osnovne prometnice poznatog pod nazivom

8

„stacioniranje” istodobno vrši i obilježavanje krivinskih točaka, tj.: krivih linija kojima je osovina aproksimirana između dva susjedna pravca. Prilikom stacioniranja osovine trase obavezno treba voditi skicu u kojoj se unose svi numerički podaci koji analitički definišu položaj trase kao i svi drugi važni podaci. Uporedo sa stacioniranjem osovine trase može da se izvodi i snimanje poprečnih profila na svakoj osovinskoj točki, ili pak, po završenom stacioniranju.

Snimanje poprečnih profila može da se izvodi ili pomoću nivelira, prizne i pantljike (u ravničastom terenu) ili pak pomoću ravnjače i podravnjače (u brdovitom ili jako zaraslom ili uzidanom terenu). Širina pojasa snimanja poprečnih profila zavisi na prvom mjestu od nagiba terena i zahtjeva projektovanja (najčešće ona iznosi oko 25 m lijevo i desno od osovine trase). Osim ovih radova za dobijanje vertikalne predstave, kako pri snimanju poprečnih i podužnih profila i izradi situacije pojasa duž cijele trase, tako i radi izvođenja – gradnje objekata, postavlja se u neposrednoj blizini osovine trase na međusobnom rastojanju od 0, 5 do 1km niz stalnih dobro stabilizovanih visinskih točaka koje međusobno povezane definišu u visinskom pogledu nivelmanski vlak. Nadmorske visine ovih točaka određuju se sa točnošću ±1 mm po istom principu po kojem se određuju i nadmorske visine repera u geodeziji. Obavezno i stalne točke i tjemena trase osiguravaju se radi lakšeg nalaženja pri kasnijem korištenju. Osim ovih naprijed navedenih radova u ovoj fazi rada na terenu je potrebno detaljno snimiti i sva mjesta gdje se predviđa izrada raznih vrsta objekata u cilju savlađivanja izvjesnih prirodnih ili vještačkih prepreka kao što su razne vrste mostova, vijadukta i njima sličnih objekata.

Pri tom snimanju projektant takvih objekata je dužan da na terenu odradi granicu snimanja tih posebnih lokacija, razmjeru, potrebne usluge presijeka i druge detalje. Takođe je dužnost ekipe koja izvodi snimanje pojasa duž trase da snimi i na topografskoj podlozi odgovarajućim topografskim znakom vidno obilježi, sve vrste majdana, tresetišta, ručeva i slične za projektovanje važne detalje.

Namjena i tehnika izvođenja geodetskih radova u fazi – 4 detaljno je data naprijed u poglavlju. Prenošenje i obilježavanje projekta na teren. Ovdje se samo navodi da geodetske radove koji se odnose na davanje definitivne nivelete, pravca i širine gornjeg stroja treba izvoditi osobito pažljivo i odgovarajućim priborom; pošto se u toj fazi građevinskih radova u pitanju skupi materijali i osjetljivi radovi koji mogu kasnije dovesti u fazu eksplatacije, do naknadnih nepredviđenih dopusnih radova. Naime, ako nije točno dat poprečni ili podužni pad, odvodnje sa gornjeg stroja neće pravilno funkcionisati, ako nije točno obilježen poprečni pad ili proširenje, brzine vozila predviđene projektom neće biti moguće realizovati i sl.

6. RADOVI U CILJU ODREĐIVANJA VELIČINE POMIJERANJA GRAĐEVINE ILI TLA

6.1. Metode za određivanje pomijeranja i deformacija

U praksi se često javlja potreba za određivanjem veličine pomjeranja – klizanja tla ili deformacije raznih vrsta građevina. Suština određivanja tih veličina promjena stanja Zemljine površine ili nekog objekta zasnovao se na određivanju razlika položaja izabranih reprezentativnih točaka, između nekog prvobitnog – nultog mjerenja i narednih tekućih mjerenja. Za određivanje tih pomjeranja mogu se primjeniti dva načina. Prvi način određivanja je pomoću čisto geodetskih metoda mjerenja potrebnih elemenata i specijalnim načinom obrade dobijenih rezultata mjerenja. Kod ovih radova, u principu, se mogu primjeniti sve geodetske metode mjerenja pod uslovom da, s obzirom na korišteni instrumentarij obezbjeđuje potrebnu točnost u rezultatima mjerenja, jer su najčešća pomjeranja čije veličine treba

odrediti – reda veličine 10−3

m.

9

Drugi način određivanja veličine pomijeranja je pomoću tzv. » fizičkih metoda « mjerenja. Mjerenje se izvodi raznim priborima koji neposredno daju veličinu pomjeranja ili deformacija. Kao pribor, koriste se uglavnom sljedeći uređaji: klatno sa koordinatometrom, klinometar, veoma osjetljive libele, elektronske libele, tenzometri i slični uređaji. Za mjerenje deformacija napona i temperature kod masivnih betonskih konstrukcija, upotrebljavaju se i specijalno baždareni električni uređaji u samoj masi betonske konstrukcije.

Pomijeranje i deformacije čije veličine treba određivati, uglavnom su vezana za izučavanje raznih tektonskih poremećaja, klizišta, deformacija velikih betonskih i čeličnih konstrukcija sličnih fizičkih oblika. Osobine i veličine očekivanih deformacija mogu biti veoma različite, tako da se ne mogu sve svesti na jednu zajedničku zakonitost ponašanja. Svaka od njih zahtjeva poseban tretman. Tako npr. Deformacije mogu biti lokalne, regionalne ili globalne. Pri tome, može se zahtijevati njihovo prostorno određivanje ili pak, samo njihove komponente u određenim pravcima. S druge strane, promjene koje treba pratiti i određivati njihov intenzitet mogu biti brze, spore, periodične ili aperiodične.

Svi ovi parametri uslovljavaju i odgovarajući tretman i metodu mjerenja. Svaki od posmatranih objekata za koji se želi određivati kroz određeni vremenski period, deformacija ili nastalo pomjeranje; aproksimira se određenim brojem reprezentativnih točaka. Izbor i mjesto ovih točaka, kao i način materijalizovanja, određuje za to najkompetentnije stručno lice za čiji se račun to i obavlja. Pri tome da bi se mogle određivati uslovno rečeno

Slika 1. Jasan prikaz pomjeranja kod klizišta ili pak pomjeranje kod ispiranja lučke brane ili bolje prikaz kod zemljine brane

» apsolutne « veličine nastalih deformacija ili pomijeranja: potrebno je da se postavi na terenu u blizini posmatranog objekta drugi skup stalnih stambenih točaka i to po mogućnosti ako ne sve, a ono određeni broj tih točaka van zone uticaja mogućih deformacija ova vrsta točaka naziva se osnovnim – baznim točkama i njihov položaj i način materijalizacije i signalizacije bira i rješava geodetski stručnjak koji će obavljati sav taj posao. Kod daljeg rada i računanja obje ove vrste točaka posmatraju se kao jedna cjelina, jedan zajednički skup točaka i pritom se vrši određivanje deformacije ili pomjeranje točaka na objektu u odnosu na ove osnovne točke geodetskim metodama mjerenja i odgovarajućim načinom obrade tako izmjerenih veličina. Potrebna geodetska mjerenja vrše se u određenom vremenskim intervalima. Prva

10

serija se naziva » nultom « koja se određuje nulti – početni položaj u prostoru za svaku točku u pomenutom skupu točaka. Ponovljenom serijom mjerenja dobija se nova vrijednost za položaj točaka na objektu. Iz razlike položaja (koordinata) točaka u odnosu na nulti položaj, dobiće se veličine nastalih deformacija, odnosno nastalog pomjeranja. Pri ovom se smatraju osnovne geodetske točke kao stabilne ili se pak njihova stabilnost kontroliše specijalnim postupkom mjerenja i obrade podataka mjerenje u svakoj seriji mjerenja. Trenutke mjerenja ili vremenski razmak između svake serije mjerenja određuje odgovarajući stručnjak za čiji se račun i obavljaju ta mjerenja.

Analizirajući načine kako se pomjeranja i deformacije određuju kod geodetskih i fizičkih metoda da se zaključiti da pomjeranja dobivena geodetskim metodama imaju apsolutni karakter pošto se određuju u odnosu na stabilne točke koje se nalaze izvan uticaja pomjeranja. Ovo se pak ne može reći za fizičke metode kod kojih se pomjeranje ili deformacija dobija kao relativna veličina pošto se i uređaj sa kojim se obavlja mjerenje nalazi na objektu znači u zoni podložnoj promjenama.

Znači, jedino se geodetskim metodama mjerenja i odgovarajućim načinom obrade podataka dobijaju apsolutne veličine vektora pomjeranja ili deformacija i to prema zahtjevu: ili u ravni » OXY « ili u prostoru (OXYH).

Što se tiče mogućnosti postignute točnosti kod tako izvršenih geodetskih mjerenja; ako se izabere pri tome mjerenjima odgovarajući pribor i metoda samog mjerenja moguće je postići točnost reda veličine (2

– 3 ) · 10−4

m u ravni » XOY « i (1 – 2) · 10−4

m po visini » H «. Za fizičke metode određivanja nagiba ili deformacija smatra se da daju veću preciznost, međutim u praksi se pokazalo da je to irealno. Naime na osnovu dosadašnjih ispitivanja i iskustva naših poznatih naučnika i stručnjaka došlo se do zaključka da samo i jedino geodetskim metodama se dobijaju najsigurniji i najpouzdaniji podaci o veličini vektora pomaka ili deformacije geometrije objekta. Jedini uslov za primjenu geodetskih metoda je da se točke na građevini – objektu osmatranja postave na takvim mjestima ili tako materijalizuju kako bi se moglo njima prići ili da se mogu opažati sa točaka osnovne geodetske mreže. Međutim, taj se problem u praksi uvijek da riješiti.

Kod geodetskih metoda određivanja vektora pomaka ili deformacije geometrije objekta, treba na osnovu općih karakteristika: očekivanih deformacija dobijenih od projektanta, ili kod pomjeranja tla dobijenih od geomehaničara da se za svako ispitivanje, serije mjerenja posebno razradi plan opažanja, metode mjerenja, potreban instrumentarij, način odabira podataka, prezentiranje dobivenih rezultat, kao i niz drugih potrebnih podataka i to sve u formi tzv: » projekta oskulacije « sve ovo treba uraditi kako se ne bi desilo da se ispusti ili zanemari neki od bitnih faktora u fazi ispitivanja i mjerenja koji bi imao odlučujući uticaj na dobijanje rezultata odnosno veličinu i pravac vektora pomaka – deformacije ispitivanog objekta. Izrada projekta geodetske mreže točaka sa koje će se izvoditi ispitivanje i određivanje veličine vektora pomaka ili deformacije geometrije objekta, treba da slijedi tek poslije detaljnog proučavanja dokumentacije istražnih geotehničkih radova, projekta građevine i konstrukcije sa projektantom objekta i geomehaničarom.

6.2. Koordinacija metoda mjerenja

Ukoliko se izvodi ispitivanje i određivanje veličine deformacije nekog objekta geodetskim i fizičkim metodama, moraju se mjerenjem obavljati sinhronizovano i u isto vrijeme sa potpunom koordinacijom između svih mjerenja na jednoj građevini. Ukoliko se mjerenje tako ne izvodi, ne mogu se kod analize dobijenih rezultata mjerenja zajednički povezivati i interpretirati što je veoma važno za stručnjaka koji to

11

treba da obavi. Pod koordinacijom radova treba razumjeti povezivanje geodetskih mjerenja sa svim ostalim mjerenjima (fizičkim metodama) u istim vremenskim trenucima, prema istim točkama i istim dijelovima konstrukcije. Zbog ovog svega potrebno je da se u fazi izrade programa geodetskih mjerenja točno zna koje će se sve druge vrste mjerenja izvoditi.

Tako npr. potpuna koordinacija mjerenja mora se sprovesti kod svih probnih ispitivanja mostovskih konstrukcija, raznih nosača, hala, brana i drugih konstrukcija kod kojih se simulira vještačkim putem potrebno opterećenje ili sila.

Drugi je pak slučaj kada se radi o ispitivanju raznih vrsta klizišta ili objekata u pokretu kada se uglavnom koriste samo geodetske metode, kada nema potrebe za sinhronizacijom geodetskih radova. U ovakvim slučajevima geodetska mjerenja se sama sinhronizuju sa zahtijevanim vremenskim trenucima predviđenim od strane naručioca tih radova. Sličan je ovome i slučaj kada se samo geodetskim metodama vrši ispitivanje slaganja temelja nekih građevina, tla i drugih analogno ovim problemima.

6.3. Način određivanja položaja točaka zajedničkog skupa

Određivanje koordinata točaka (položaja) osnovne geodetske mreže kao i točaka na deformabilnoj sredini kojima se aproksimira ispitivani objekat: može se vršiti u državnom koordinatnom sistemu ili pak u lokalnom koordinatnom sistemu. Koji će se sistem uzeti zavisi od više činioca, kao što su postojanje dovoljnog broja potrebne točnosti točaka državnog sistema u blizini ispitivanog objekta, njihova pravilna raspoređenost van zone uticaja ispitivanog objekta, mogućnost pravilnog povezivanja točaka postavljenih na ispitivanom objektu sa ovim u cilju stvaranja jedne homogene cjeline, mogućnost izvršavanja što točnijeg mjerenja svih potrebnih uglovnih i linearnih veličina, način određivanja koordinata točaka drugog podskupa (na ispitivanom objektu) kao i niz drugih parametara vazanih za terenske i druge uslove. Kako se u većini slučajeva ne mogu zadovoljiti svi traženi zahtjevi, to se i najčešće postavlja tzv. samostalna mreža čiji se položaj određuje u lokalnom koordinatnom sistemu ili se samo preko jedne točke i početnog direkcionog ugla cijele mreže koja se orijentiše u državnom koordinatnom sistemu. Pored ovih riješenja postoje i neka druga o kojima se ovdje neće govoriti, jer uopće nije bitno u kakvom koordinatnom sistemu će se određivati koordinate cijelog skupa točaka. Mnogo važnije je da se položaj svih točaka u skupu uvijek određuje sa zahtjevima točnosti. Zahtijevana točnost zavisi na prvom mjestu od reda veličine očekivanih pomjeranja ili deformacije geometrije ispitivanog objekta-građevine. Pri tome treba znati i postaviti kao početni zahtjev da se kod svakog određivanja položaja točaka kako u osnovnom skupu tako i u oba podskupa moraju određivati točke sa točnošću reda veličine koja je u odnosu na očekivanu.

Slika 2. Prikaz način određivanja položaja točaka zajedničkog skupa

12

Veličine pomjeranja ili deformacije geometrije objekta zanemarljivo mala. Ako se očekuju npr.

pomjeranja ili deformacije reda veličine 10−2

m, tada treba odrediti položaj točke u cijelom skupu sa

točnošću reda veličine na veće od 10−3

m.

Određivanja položaja točaka na deformabilnoj sredini može se vršiti nekom već poznatom metodom koja se koristi kod klasičnih radova.

Kod dosadašnjih radova, a u posljednje vrijeme primjenom suvremene tehnike mjerenja dužine, za određivanje veličine pomjeranja i deformacije u ravni » OXY « koriste se metode triangulacije, trilateracije i poligonskog vlaka. Dok pak za određivanje komponente u pravcu visine » H « koriste se ili geometrijski ili trigonometrijski nivelman. Koja metoda će se primjeniti zavisi od više parametara kao što su terenski uslovi, raspored mreže geodetskih točaka, vrsta ispitivanja objekata, vrste pribora kojim raspolažemo za izvršenje potrebnih mjerenja, broj točaka, njihov raspored i međusobni razmak na ispitivanom objektu, mogućnost prilaska i postavljanja na njima pribora za izvršenje mjerenja, kao i još niz drugih parametara. Od stručnjaka koji rade projekat oskulacija je da, s obzirom na sve uslove, izabere optimalnu metodu i njoj odgovarajući pribor.

Iz dosadašnjeg izlaganja da se zaključiti da se ne određuje neposredno vektor pomjeranja ili deformacije u prostoru već njegove komponente u horizontalnoj i vertikalnoj ravni, a kao njihova rezultanta dobija se veličina prostornog vektora. Međutim, često u zavisnosti od problematike zahtijeva se samo jedna od komponente. Ove komponente mogu se određivati ili pomoću klasičnih geodetskih metoda i odgovarajućeg pribora ili pomoću suvremenih geodetskih metoda i njima odgovarajućeg pribora.

6.4. Klasične geodetske metode

U ovu grupu geodetskih metoda za određivanje veličine deformacije ili pomjeranja spadaju nama već od ranije poznate metode kojima se određuju koordinate točke u određenom prostornom koordinatnom sistemu, a preko koordinata, odnosno njihovih razlika u ovom slučaju, dolazi se do komponenti pomjeranja točke u tom istom sistemu. Na ovaj način sračunate komponente pomjeranja ∆Y, ∆X, ∆H se odnose na pravac pomjeranja točke u pravcu osovina tog koordinatnog sistema.

6.5. Metode presijecanja

Suština i analitičko riješenje određivanja položaja neke točke (koordinate Y, X) već su nam iz prvog dijela ovog udžbenika poznate.

Slika 3. Metode presijecanja

Međutim, ovdje ćemo samo navesti u kojim slučajevima se ova metoda primjenjuje za određivanje komponenti ∆X i ∆Y vektora deformacije ili pomjeranja. Naime, može se reći da se u praksi kod velikog broja ispitivanja koristi ova metoda samostalno kada je potrebno samo odrediti pomjeranje u

13

horizontalnoj ravni ∆X i ∆Y; ili u kombinaciji sa nivelmanom kada se zahtjeva da se odredi i treća komponenta ∆X. Ovo je slučaj kada ispitivani objekat svojim položajem oblikom i rasporedom radnom točkom na objektu uslovljavatakav oblik geodetske mreže točaka prvog podskupa, sa kojih je najoptimalnije određivati položaj točaka na objektu metodom presijecanja. Zatim, kada se točka na ispitivanom objektu nalaze visoko i nepristupačno pa se njihov položaj jedino može određivati metodom presijecanja. U ovakvim slučajevima sve ove točke moraju biti obilježene stalnim i fiksnim signalima na koje će se vršiti opažanje. Ovi signali se ugrađuju prilikom građenja objekta. Primjer ovakvih objekata su visoke betonske brane, razne vrste tornjeva, dimnjaci, visoke zgrade, velika klizišta, glečeri i drugi slični objekti.

6.6. Metoda poligonskog vlaka

O teoretskoj osnovi određivanja položaja točaka na principu poligonkog vlaka već smo se upoznali. Ovdje će mo samo odrediti pitanje primjene ove metode kao načina određivanja veličine pomjeranja ili deformacije geometrije ispitivanog objekta. Kao što znamo, kod ove metode točke se povezuju uglavnom i linearnim veličinama, na osnovu kojih se određuje položaj točke u vlaku. Kako vlakovi nisu uslovljeni jednim određenim oblikom, već samo da su točke u vlaku pristupačne za mjerenje, njihova primjena moguća je za određivanje pomjeranja – deformacije i kada se točke za ispitivanje nalaze u unutrašnjosti objekta – građevine, kada metoda presijecanja ne može da se primjeni. Kod primjene ove metode za određivanje pomjeranja ispitivanog objekta, potrebno je takođe postići odgovarajuću potrebnu točnost kod mjerenja linearnih i uglavnih veličina, što s obzirom na mogućnosti suvremenih instrumenata nije problem postići. Najčešće se ova metoda primjenjuje kada se točke na ispitivanom objektu (točke drugog podskupa) nalaze u unutrašnjosti građevine, kod objekata koji se grade ispod površine terena, tunela, kod određivanja stabilnosti većih kompleksa zemljišta – klizišta, kod dugačkih nasutih brana, kao i u svim onim slučajevima gdje se zbog određenih uslova ne može primjeniti metoda presijecanja, a ova može. Kod primjene ove metode treba težiti koliko je god to moguće da se približimo zahtjevima uslovima koji se traže kod klasičnog poligonskog vlaka. Vlakove treba osloniti na trigonometrijske ili neke druge date točke ukoliko se te date točke se nalaze u blizini ispitivanog objekta, a po svojoj točnosti zadovoljavaju. Ako ovo nije slučaj, tada treba razviti lokalnu poligonsku mrežu koju možemo samo orijentisati u državnom koordinatnom sistemu.

6.7. Određivanje komponente » ∆H «

Za određivanje komponente » ∆H « pomijeranja objekta po visini koristi se jedino neka od metoda nivelmana. U zavisnosti od potrebne točnosti koja se treba obezbijediti kod određivanja ove komponente, terenskih uslova, gdje se ispitivani objekat nalazi, vrste i oblika ispitivanog objekta veličine očekivane promjene, kao i niza drugih sekundarnih uslova, bira se ona vrsta nivelmana koja će optimalno zadovoljiti sve tražene zahtjeve. Međutim, najviše se koristi, a i najtočnije je, metoda geometrijskog nivelmana. Suština geometrijskoj nivelmana i potreban pribor za njegovo izvođenje nam je poznat, tako da će mo ovdje dati samo njegovu primjenu kod određivanja veličine komponente deformacije - ∆H ako se ispitivani objekat sleže.

14

Slika 4. Postupak određivanja komponente » ∆H «

Kod određivanja ove komponente ± ∆H treba izabrati stabilnu stalnu točku, na koji se vezujemo van zone mogućih deformacija, odnosno van zone uticaja sile koja izaziva promjenu početnog stanja ispitivanog objekta, ili nekog njegovog sastavnog dijela.

6.8. Metoda aliniranja

U praksi se često pojavljuju zahtjevi za određivanje veličine pomjeranja, odnosno samo one komponente prostornog pomjeranja ili deformacije geometrije koja se pruža duž jednog određenog pravca. Najčešće je taj traženi pravac u istom vremenu i pravac dejstva sile koja izaziva to pomjeranje ili deformaciju. Takav slučaj pomjeranja točaka u jednom pravcu pojavljuje se kod određivanja pomjeranja točaka postavljenih na kruni brana, i to u pravcu djelovanja pritiska vode iz akumulacionog jezera, ili kod ispitivanja sleganja raznih nosača pri promjeni opterećenja kao i niz drugih sličnih promjena. Za određivanje ove vrste pomjeranja, slaganja ili ugiba, koriste se veoma efikasno metoda aliniranja.

Slika 5. Metode aliniranja

Sastoji se u tome da se izabere lokalni koordinatni sistem, tako da mu se jedna od koordinatnih osovina poklapa sa pravcem dejstva sile koja dovodi do promjene, odnosno sa pravcem pomjeranja ili deformacije.

Kod ove metode rada, s obzirom na način određivanja veličine promjene, mogu se pojaviti dva slučaja:

- Geometrijsko aliniranje i - Trigonometrijsko aliniranje.

Kod geometrijskog aliniranja na čisto geometrijski način, dolazi se do određivanja veličine promjene prvobitnog stanja posmatranog objekta. Ovaj način da se efikasno primjeniti koda se može u blizini objekata koji se ispituje ili prati promjene njegovog slanja, materijalizovati vizura pomoću geodetskog običnog ili laserskog instrumenta, ali tako da bude približno upravna na pravac očekivanih promjena.

15

7. VRSTE GEODETSKIH INSTRUMENATA

Jedan građevinski inženjer mora biti dobro upoznat s Geodezijom i mora mu biti jasno da Geodezija raspolaže velikim brojem geodetskih instrumenata. Da bi sada razbila svu ovu suhu teoriju ja ću izložiti nekoliko važnih instrumenata s kojima će mo se susretati u budućnosti.

7.1. Vrste libela7.1.1. Cijevna libela

Slika 6. Cijevna libela

Slika 7. Libela s kontinuiranom podjelom

Slika 8. Libela s koincidencijom mjehura: a) libela ne vrhuni, b) libela vrhuni

16

7.1.2. Dozna ili kružna libela

Slika 9. Dozna libela Slika 11. Dozna libela za vertikalnu mjernu letvu

7.1.3. Posebne konstrukcije libela

Slika 12. Elektronička libela

7.2. Vrste teodolita

17

Slika 13. Teodolit starije konstrukcije

Slika 15. Srednji dio teodolita s limbom

7.2.1. Karakteristike osi teodolita

Slika 16. Sustav cilindrične osi 1 alhidada, 2 kuglični ležaj, 3 horizontalni limb

18

7.2.2. Prisilno centriranje

Slika 17. Odvajanje teodolita za prisilno centriranje

7.2.3. Centriranje teodolita

Slika 18. Precizno centriranje teodolita na betonskom Slika 19. Podložna ploča s doznom libelom za centriranje

stupu (tečnost nekoliko stotinski milimetara)

7.3. Viziranje

Slika 20. Vidno polje astronomskog (a) i terestričkog (b) durbina teodolita nakon viziranja

7.4. Uređaji za očitavanje krugova

19

Slika 21. Optička šhema teodolita T 16. 1 zrcalce za rasvjetu krugova, 2 zaštitno staklo, 3 pravokutna prizma, 4 kondenzor, 5 horizontalni krug, 6 pravokutna prizma, 7 objekat horizontalnog kruga, 8 pravokutna prizma, 9 staklena

pločicasa zaslonom, 10 pravokutna prizma, 11 okular

Slika 22. Optička shema sekundarnog teodolita T2

Slika 23.Vidno polje optičkog sustava Slika 24. Vidno polje jednostavnog optičkog mikrometra

za očitavanje limba.

Očitavanje: V 84°45.7´ i Az 172°50,4´

20

Slika 25. Vidno polje optičkog mikrometra

Slika 26. Shema funkcije optičkog mikrometra

sa planoaralelnim pločicama

7.5. Uređaj za automatsku stabilizaciju indeksa

21

Slika 28. Shema funkcije kompenzatora s tekućinom T1-A a) glavna s teodolita je vertikalna, b) glavna os teodolita je nagnuta prema vertikali

Slika 29. Kompenzator teodolita K1-A (lijevo) i shema funkcije (desno) 1 kuglični ležaj njuhala, 2 tijelo njuhala, 3 ispravno mjesto očitanja vertikalnog kruga, 4 objektiv, 5 kružna podjela vertikalnog kruga, 6 indeks za očitavanje vertikalnog kruga,

7 durbin, 8 prigušni valjak

22

Slika 30. Teodolit s priključnom električnom rasvjetom

7.6. Fotografska i fotoelektrična registracija

Slika 31. Umetanje filma za teodolit s kodiranom podjelom FLT3

7.7. Posebne konstrukcije i dodaci teodolitu7.7.1. Laserski teodolit

23

Slika 32. Teodolit DK M -2A s laserom Slika 33. Prijenos laserske svjetlosti u durbin i projekcija nitnog križa

pomoću laserskog snopa, 1 izvor laserskog zraka, 2 kondenzor, 3

svjetlosna cijev, 4 nitni križ lasera, 5 optička diobena kocka, 6 filtar, 7

ispravljač, 8 dovod električne energije

7.8. Giroteodolit

Slika 34. Shema torzijskog giroteodolita 1 nepomična osnova, 2

torzijski giroskop, 3 teodolit, 4 autokolimacijski durbin

24

Slika 35. Teodolit T2 s giroskopskim dodatkom GAK 1 i izvorom energije

7.9. Teodolit s autokolimacijskim okularom

Slika 36. Različiti dodaci durbinu teodolita, a) okularna prizma, b) zenitna okular, c) optički mikrometar, d) pentagonalna prizma, e) optički daljinomjerni klin

25

Slika 37. Teodolit T2 s autokolimacijskim okularom

7.10. Busola

Slika 38. Kružna busola s durbinom TB

7.10.1. Optički visak

Slika 39. Optički visak ZNL (Wild)

26

7.10.2. Laserski optički visak

Slika 40. Laserski optički visak LL12

7.11. Instrumenti za alinjiranje s durbinom

Slika 41. Laser za primjenu u građevinskim radovima LS-5

7.12. Instrumenti za mjerenje visinskih razlika7.12.1. Nivelir

Slika 42. Nivelir N10 Slika 43. Nivelir GK1

27

7.12.2. Optički kompenzator

Slika 44. Presjek nivelira Ni2 s kompenzatorom; Slika 45. Nivelir s automatsikm horizontiranjem

1 objektiv durbina, 2 sustav prizama

s kompenzatorom, 3 okular

Slika 47. Nivelir GK 1-A

28

Slika 49. Optička shema preciznog nivelira visoke točnosti Ni002; 1 zaštitno staklo (klin), 2 objektiv, 3 kompenzator, 4 nitni križ, 5dugme, 6 prizma, 7 indeks mikrometra, 8 leće, 9 zrcala na njihalu, 10 mikrometrička skala, 11 zrcalce, 12 dozna

libela, 13 okular, 14 kolimator

29

Slika 50. Nivelir s automatskim horizontiranjem 5190

7.12.3. Mjerne letve nivelira

Slika 51. Jednostavno (lijevo) i precizno (desno) Slika 52. Precizna nivelmanska letva s centimetarskom podjelom

nivelmanska letva s polucentimetarskom podjelom

30

Slika 53. Očitanje jednostavne letve: 1143 mm

Slika 54. Letva s centimetarskom Slika 55. Letva s polucentimetarskom podjelom (Kern), podjelom (Wild) očitanje: 148,652 cm očitavanje:; 253,430 = 1,267 15m

7.13. Instrumenti s rotirajućom laserskom zrakom

Slika 56. Geoplane 300 AGA Slika 57. Mjerni sustav precizne

31

hidrostatske vage s indikatorom

7.14. Tehnička rješenja

Slika 58. Elektrooptički daljinomjer DM-2000 Slika 59. Reflektor

7.15. Tehimetri7.15.1. Elektronički tehimetri

Slika 60. Optički dio elektroničkog daljinomjera DI-10 na durbini teodolita T2

7.15.2. Kombinirani elektronički tahimetri

32

Slika 62. EI DI-3 na alhidadi teodolita Th 42

Slika 63. Distomat DI-3 s teodolitom T1-A; 1 baterija NiCd 12V/7Ah, dovodni kanal, 3 preklopka: metar-stopa i stupanj-grad, 4 preklopka za prijenos vertikalnog kuta u računalo, odnosno za poništenje upisa, 5 polugice za upis vertikalnog kuta,

6 preklopka: kosa dužina, horizontalna dužina, visinska razlika, 7 ekran, 8 stezaljke za vizirnu glavu, 9 protuutege, 10

33

ručka za prenošenje mjerne jedinice, 11 glavanometar za registraciju intenziteta signala i napona baterije, 12 glavni prekidač, 13 preklopka za mjerenje udaljenosti, odnosno testiranje napona baterije, 14 preklopka za izbor mjerila, 15

kočnica mjerne jedinice

Slika 64. Reflektor na cilju sa 9 prizama

7.15.3. Integrirani tahimetri

Slika 65. Elektronički tahimetar SM 4 Slika 66. Elektronički tahimetar s registracijom

podataka Geodimetar 710

34

8. ZAKLJUČAK

Geodezija je nastala dosta davno, kad i glavne i linearne mjere, tako da se može smatrati jednom od najstarijih nauka. Njen nastanak vezuje se za potrebu premjeravanja zemljišta radi utvrđivanja granice i površine posjeda. Kasnije se njen domen proširio i na određivanje oblika i dimenzija naše planete.

To nam najbolje pokazuje koliki značaj geodezija ima u građevinarstvu. Danas se građevina ne može zamisliti bez geodezije. Nekada su poslove u građevinarstvu, od strane geodezije se obavljali tradicionalnim instrumentima, dok je danas geodezija uznapredovala kao nauka i svoj vrhunac dosegnula uvođenjem novih tehnologija.

Promet, transport i građevina su djelatnosti koje se prethodno projektuju, a sam projekat čine različite vrste nauka. Jedna od nauka koja se pojavljuje i u prometu i u transportu, a i u građevinarstvu je geodezija. Kako promet tako i građevinarstvo možemo gledati kao lanac sastavljen iz karika i kada bi se jedna od tih karika izdvojila ili eliminisala taj lanac ne bi imao daljnu uputrebu. To jest ne bi dobro funkcionisao, a znamo da sistem koji ne funkcioniše nije sistem.

35

9. POPIS LITERATUREIZVORI:

[1] Geodezija VIII izmjenjeno izdanje; Slobodan Kontić; Građevinski fakultet u Beogradu; Beograd, 2004.

[2] Opća i nacionalna enciklopedija; Antun Vujić; Zagreb, 2005.

[3] Tehnička enciklopedija; Grafički zavod Hrvatska; Izdanje i naklada Jugoslavenskog leksikografskog zavoda; Zagreb, 20.II.1979.

[4] Geodezija; Kontić Slobodan; Zavod za udžbenike i nastavna sredstva; Beograd, 1988.

[5] Mjerni instrumenti i sustavi u geodeziji i geoinormatici; Benčić, D; Solorić, N.; Školska knjiga; Zagreb, 2008.

[6] Inženjrska geodezija; savez geodetskih inženjera i geometara Jugoslavije; Naučno-tehničko Savjetovanje zbornik radova ( Prvo izdanje ); Mostar, 1974.

[7] Viša geodezija; A. Muminagić; Građevinski fakultet Sarajevo; Sarajevo, 1981.

W E B S T R A N I C E:

36

[1] http://hr.wikipedia.org

[2] http://www.lemax.hr

10.POPIS SLIKA

[1] Slika 1. Jasan prikaz pomjeranja kod klizišta ili pak pomjeranje kod ispiranja lučke brane ili bolje prikaz kod zemljine brane ............................................................................................................... strana 11

[2] Slika 2. Prikaz način određivanja položaja točaka zajedničkog skupa .............................. strana 13

[3] Slika 3. Metode presijecanja ...................................................................................................... strana 14

[4] Slika 4. Postupak određivanja komponente » ∆H « ................................................................ strana 15

[5]Slika 5. Metode aliniranja .......................................................................................................... strana 16

[6] Slika 6. Cijevna libela ................................................................................................................ strana 16

[7] Slika 7. Libela s kontinuiranom podjelom ................................................................................. strana 16

[8] Slika 8. Libela s koincidencijom mjehura: a) libela ne vrhuni, b) libela vrhuni ....................... strana 17

[9] Slika 9. Dozna libela .................................................................................................................. strana 17

[11] Slika 11. Dozna libela za vertikalnu mjernu letvu .................................................................. strana 17

[12]Slika 12. Elektronička libela .................................................................................................... strana 17

[13] Slika 13. Teodolit starije konstrukcije .................................................................................... strana 18

[14]Slika 14. Suvremeni sekundarni teodolit T2 na stativu l okular optičkog viska, 2 tronožac, 3 zrncalo za rasvjetu horizontalnog kruga, 4 oslonac, 5 kočnica alhidade, 6 vijak za fini pomak durbina, 7 vizir, 8 kočnica durbina, 9 zrncalce za rasvjetu vertikalnog kruga, 10 objekat durbina, 11 osigurač drška, 12 držak, 13 stezni vijak drška, 14 regulator rasvjete nitnog križa, 15 dugme optičkog mikrometra, 16 prsten za izoštrenja, 17 prsten okular durbina, 18 okular mikroskop, 19 okular durbina, 20 preklopka za očitanje horizontalnog ili vertikalnog kruga, 21 alhidadna libela, 22 vijak za fini pomak alhidade, 23 poklopac dugmeta za zakretanje horizontalnog limba, 24 dozna libela, 25 dugme za pričvršćenje tronošca, 26 podnožni vijak, 27 podnožna ploča, 28 stezna ploča ...................................................................... strana 18

37

[15] Slika 15. Srednji dio teodolita s limbom ................................................................................. strana 18

[16] Slika 16. Sustav cilindrične osi 1 alhidada, 2 kuglični ležaj, 3 horizontalni limb ................... strana 18

[17] Slika 17. Odvajanje teodolita za prisilno centriranje ............................................................... strana 19

[18] Slika 18. Precizno centriranje teodolita na betonskom stupu (tečnost nekoliko stotinski milimetara) .......................................................................................................................................................... strana 19

[19] Slika 19. Podložna ploča s doznom libelom za centriranje .................................................... strana 19

[20] Slika 20. Vidno polje astronomskog (a) i terestričkog (b) durbina teodolita

nakon viziranja ..................................................................................................................... strana 19

[21] Slika 21. Optička šhema teodolita T 16. 1 zrcalce za rasvjetu krugova, 2 zaštitno staklo, 3 pravokutna prizma, 4 kondenzor, 5 horizontalni krug, 6 pravokutna prizma, 7 objekat horizontalnog kruga, 8 pravokutna prizma, 9 staklena pločicasa zaslonom, 10 pravokutna prizma, 11 okular ........................................................................................................................................................... strana 20

[22] Slika 22. Optička shema sekundarnog teodolita T2 .................................................................. strana 20

[23] Slika 23. Vidno polje optičkog sustava za očitavanje limba.

Očitavanje: V 84°45.7´ i Az 172°50,4´ .................................................................................... strana 20

[24] Slika 24. Vidno polje jednostavnog optičkog mikrometra ....................................................... strana 20

[25] Slika 25. Vidno polje optičkog mikrometra .............................................................................. strana 21

[26] Slika 26. Shema funkcije optičkog mikrometra sa planoaralelnim pločicama ......................... strana 21

[27] Slika 27. Libela vertikalnog kruga teodolita starije konstrukcije I indeks za očuvanje, V vijek za fini pomak libele ..................................................................................................................................... strana 21

[28] Slika 28. Shema funkcije kompenzatora s tekućinom T1-A a) glavna s teodolita je vertikalna, b) glavna os teodolita je nagnuta prema vertikali ................................................................................ strana 22

[29] Slika 29. Kompenzator teodolita K1-A (lijevo) i shema funkcije (desno) 1 kuglični ležaj njuhala, 2 tijelo njuhala, 3 ispravno mjesto očitanja vertikalnog kruga, 4 objektiv, 5 kružna podjela vertikalnog kruga, 6 indeks za očitavanje vertikalnog kruga, 7 durbin, 8 prigušni valjak .............................................. strana 22

[30] Slika 30. Teodolit s priključnom električnom rasvjetom ........................................................... strana 22

[31] Slika 31. Umetanje filma za teodolit s kodiranom podjelom FLT3 ........................................... strana 23

[32] Slika 32. Teodolit DK M -2A s laserom .................................................................................... strana 23

38

[33] Slika 33. Prijenos laserske svjetlosti u durbin i projekcija nitnog križa pomoću laserskog snopa, 1 izvor laserskog zraka, kondenzor, 3 svjetlosna cijev, 4 nitni križ lasera, 5 optička diobena kocka, 6 filtar, 7 ispravljač, 8 dovod električne energije .............................................................................................. strana 23

[34] Slika 34. Shema torzijskog giroteodolita 1 nepomična osnova, 2 torzijski giroskop, 3 teodolit, 4 autokolimacijski durbin ..................................................................................................................... strana 24

[35] Slika 35. Teodolit T2 s giroskopskim dodatkom GAK 1 i izvorom energije ........................... strana 24

[36] Slika 36. Različiti dodaci durbinu teodolita, a) okularna prizma, b) zenitna okular, c) optički mikrometar, d) pentagonalna prizma, e) optički daljinomjerni klin ................................................. strana 25

[37] Slika 37. Teodolit T2 s autokolimacijskim okularom .............................................................. strana 25

[38] Slika 38. Kružna busola s durbinom TB ................................................................................... strana 25

[39] Slika 39. Optički visak ZNL (Wild) ........................................................................................ strana 26

[40] Slika 40. Laserski optički visak LL12 ...................................................................................... strana 26

[41] Slika 41. Laser za primjenu u građevinskim radovima LS-5 .................................................. strana 26

[42] Slika 42. Nivelir N10 ............................................................................................................... strana 26

[43] Slika 43. Nivelir GK1 ............................................................................................................. strana 27

[44] Slika 44. Presjek nivelira Ni2 s kompenzatorom; horizontiranjem 1 objektiv durbina, 2 sustav prizama s kompenzatorom, 3 okular .............................................................................................. strana 27

[45] Slika 45. Nivelir s automatsikm .............................................................................................. strana 27

[46] Slika 46. Kompenzator NA-2 talasne vrpce kompenzatora, 2 zraka svjetlosti, 3 krovna prizma, 4 okvir za pričvršćenje, 5 tijelo njihala s prizmom, 6 opruga, 7 dugme za kontrolu funkcije kompenzatora, 8 čep prigušne komore, 9 prigušna komora ....................................................................................... strana 27

[47] Slika 47. Nivelir GK 1-A ......................................................................................................... strana 28

[48]Slika 48. Hhematski presjek nivelira GK 1-A; 1 objekat ( konvergentni dio ), 2 okular, 3 objekat, 4 magnetni ležaj, 5 krovna prizma, 6 prigušna komora, 7 pravokutne prizme, 8 korelacije vijaka nultog položaja ........................................................................................................................................... strana 28

[49] Slika 49. Optička shema preciznog nivelira visoke točnosti Ni002; 1 zaštitno staklo (klin), 2 objektiv, 3 kompenzator, 4 nitni križ, 5dugme, 6 prizma, 7 indeks mikrometra, 8 leće, 9 zrcala na njihalu, 10 mikrometrička skala, 11 zrcalce, 12 dozna libela, 13 okular, 14 kolimator .................................... strana 29

[50] Slika 50. Nivelir s automatskim horizontiranjem 5190 ........................................................... strana 29

[51] Slika 51. Jednotavno (lijevo) i precizno (desno) nivelmanska letva s

polucentimetarskom podjelom ......................................................................................................... strana 29

[52] Slika 52. Precizna nivelmanska letva s centimetarskom podjelom .......................................... strana 29

39

[53]Slika 53. Očitanje jednostavne letve: 1143 mm ........................................................................ strana 29

[54] Slika 54. Letva s centimetarskom podjelom (Wild) očitanje: 148,652 cm ............................ strana 29

[55] Slika 55. Letva s polucentimetarskom podjelom (Kern),

očitavanje:; 253,430 = 1,267 15m .................................................................................................. strana 30

[56] Slika 56. Geoplane 300 AGA ................................................................................................... strana 30

[57] Slika 57. Mjerni sustav precizne hidrostatske vage s indikatorom ........................................ strana 30

[58] Slika 58. Elektrooptički daljinomjer DM-2000 ...................................................................... strana 30

[59] Slika 59. Reflektor ................................................................................................................... strana 31

[60] Slika 60. Optički dio elektroničkog daljinomjera DI-10 na durbini teodolita T2 .................... strana 31

[61] Slika 61. Električni tahometar DM (električni daljomjer dio kao dodatak durbini teodolita DK M2 -A); 1 ekran za dužinu, 3 polugica za stezanje, 3 dugme za start, 4 gobranometar, 5 priključak na baziranje 12V, 6 vizir, 7 vijci za justiranje, 8 priključni most dodatka, 9 preklopka, 10 vizir ....................... strana 32

[62] Slika 62. EI DI-3 na alhidadi teodolita Th 42 ......................................................................... strana 32

[63] Slika 63. Distomat DI-3 s teodolitom T1-A; 1 baterija NiCd 12V/7Ah, dovodni kanal, 3 preklopka: metar-stopa i stupanj-grad, 4 preklopka za prijenos vertikalnog kuta u računalo, odnosno za poništenje upisa, 5 polugice za upis vertikalnog kuta, 6 preklopka: kosa dužina, horizontalna dužina, visinska razlika, 7 ekran, 8 stezaljke za vizirnu glavu, 9 protuutege, 10 ručka za prenošenje mjerne jedinice, 11 glavanometar za registraciju intenziteta signala i napona baterije, 12 glavni prekidač, 13 preklopka za mjerenje udaljenosti, odnosno testiranje napona baterije, 14 preklopka za izbor mjerila, 15 kočnica mjerne jedinice ............................................................................................................................................... strana 32

[64] Slika 64. Reflektor na cilju sa 9 prizama .................................................................................... strana 33

[65] Slika 65. Elektronički tahimetar SM 4 ....................................................................................... strana 33

[66] Slika 66. Elektronički tahimetar s registrac podataka Geodimetar 710 .................................... strana 34

40