Dr. Aleksandar StojmillovProf. Vase Ordeva

GJEOGRAFIA TURISTIKE

PËR VITIN I

Profesioni hoteleri-turizëm

Recensentë:Prof. dr. Mihalljo Budinoski, Fakulteti për turizëm në Universiteti n për turizëm dhe menaxhment, Shkup Sllavica Kërzhovska, profesoreshë në gjimnazin “Josip Broz Tito”, ShkupBiljana Nikollovska, profesoreshë në shkollën e mesme “Llazar Tanev”, Shkup

Lektore:Arjeta Çajlani

Përkthyes:Mr. Solidar Sulejmani

Redaktor profesional:Prof. dr. Rahim Imeri

Botues: Ministria e Arsimit dhe Shkencës e Republikës së Maqedonisë

Shtypi: Grafi cki centar dooel, Shkup

Tirazhi: 200

Me aktvendim të Ministrit të Arsimit dhe Shkencës të Republikës së Maqedonisë nr. 22-4479/1 të datës 09.08.2010 lejohet përdorimi i këti j libri.

CIP – Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , Скопје911.3:338.48 (075.3)СТОЈМИЛОВ, Александар Туристичка географија за l година : угостителско-туристичка струка / Александар Стојмилов, Васе Ордева. - Скопје : Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2011. - 223 стр. : илустр. ; 29 смISBN 978-608-226-185-01. Ордева, Васе [ автор ]COBISS.MK-ID 86475018

Inxh. Goran Stojmillov

PARATHËNIE

Libri Gjeografi a turisti ke për viti n e parë të profesionit hoteleri-turizëm është shkruar sipas programit më të ri të përgati tur në Byronë për Zhvillimin e Arsimit në Ministrinë për Arsim dhe Shkencë të Republikës së Maqedonisë, si dhe sipas koncepcionit bashkëkohor për përgati tje të librave. Gjatë përpilimit të ti j janë shfrytëzuar rezultatet më të reja nga studimi i turizmit dhe gjeografi a turisti ke.

Lënda Gjeografi a turisti ke, përveç rëndësisë teorike-profe-sionale ka edhe rëndësi profesionale-turisti ke. Prandaj në këtë libër janë përpunuar elementet e lëvizjeve turisti ke dhe faktorët të cilët i kushtëzojnë ato lëvizje. Pastaj janë prezantuar edhe drejti met kryesore të lëvizjeve turisti ke në botë, edhe në rajonet dhe vendet më të zhvilluara. Tërësi e veçantë temati ke i është kushtuar karakteristi kave turisti ke-gjeografi ke të Republikës së Maqedonisë. Është paraqitur edhe baza atrakti ve e turizmit në shteti n tonë dhe është ekspozuar edhe zhvillimi i turizmit dhe ndikimi i përmbajtjeve dhe qëllimeve që duhet të realizohen nëpërmjet lëndës Gjeografi a turisti ke në realizimin e procesit mësimor dhe shfrytëzimi i këti j libri është i nevojshëm për zbati min e më shumë metodave mësimore si metoda e përshkrimit, zbati mit, demonstrimit, diskuti mit dhe zgjidhjes së problemeve konkrete prakti ke.

Fjalori dhe sti li në të shkruarit e këti j libri është përshtatur sipas moshës së nxënësve të arsimit të mesëm. Numrat dhe tabelat, edhe pse janë pjesë kryesore të lëndës mësimore, nuk duhet të mësohen përmendsh, ato janë dhënë vetëm të bëhen krahasime dhe të zhvillohet aft ësia te nxënësit për vërejtje, mendim, gjykim dhe konkludim. Me siguri se libri nuk mundëson gjithçka. Nxënësve dhe arsimtarëve u mbetet liria në kreati vitet. Vetëm angazhimi i tyre i gjerë çon kah qëllimi i dëshiruar dhe kjo është garanci se dituritë e fi tuara me sukses do t’i zbatojnë në prakti kën hotelerike-turisti ke.

Autorët

1

HYRJE NË GJEOGRAFINË TURISTIKE

1. LËNDA DHE DETYRAT E MËSIMITTË GJEOGRAFISË TURISTIKE

Turizmi në botën bashkëkohore karakterizohet me dinamikë dhe masivitet në zhvillim. Ky masivitet ka të bëjë edhe me lëvizjet masive turisti ke dhe për zhvillimin e turizmit në disa vende dhe rajone.

Industrializimi dhe urbanizimi i shpejtë gjithnjë e më tepër çojnë kah ndotja e mjedisit natyror dhe rritja e lodhjes psiko-fi zike të njerëzve të cilët jetojnë dhe punojnë në këto hapësira mjaft të dehumanizuara. Te njeriu punues gjithnjë e më tepër është e pranishme nevoja për ndryshim të mjedisit në hapësira të cilat ende janë të pastra dhe të pa ndotura me qëllim që të kënaqen nevojat rekreati ve. Në anën tjetër, më të shumta janë udhëti met për kënaqjen e nevojave të caktuara kulturore dhe arsimore. E tërë kjo ka sjellë kënaqjen e një lloj lëvizjeje të veçantë – lëvizjet turisti ke dhe përqendrimin e njerëzve në hapësira të caktuara dhe në kohë të caktuar si turistë. Numri më i ri është në rritje. Kështu, derisa në viti n 1965 në botë janë shënuar Kështu, 113 milionë turistë, prej të cilëve vendet në të cilat kanë qëndruar turistët kanë lënë 11, 8 miliardë (SHBA) dollarë, në viti n 2004 ai numër rritet në 763 milionë turistë, kurse qarkullimi devizor rritet në 623 miliardë dollarë.

Zhvillimi masiv i turizmit paraqitet edhe si pasojë e një varg ndryshimesh të rëndësishme ekonomike-sociale siç janë: rritja e fi ti mit, zmadhimi i kohës së lirë, shfrytëzimi i kompensimit për pushimin vjetor, sigurimi shëndetësor, fi ti mi i të drejtës për pension ku janë një numër i

2

madh i njerëzve etj. Nën ndikimin e të gjithë këtyre faktorëve, nevojat turisti ke sot janë rritur prej kategorisë luksoze (siç kanë qenë në të kaluarën), në kategorinë e ekzisti mit edhe prej nevojave subjekti ve në nevoja objekti ve. Prej rëndësisë së mëparshme individuale, ato sot kanë fi tuar rëndësi të nevojave të gjera të njohura shoqërore. Turizmi më nuk është i kufi zuar sipas kohës, as edhe fenomen i përkohshëm. Ai është pasojë dhe pjesë e mënyrës dhe kushteve të jetesës së njeriut bashkëkohor. Së këndejmi prej zhvillimit të vet paraqiten ligjshmëri siç ekzistojnë edhe në vetë progresin shoqëror.

Gjatë defi nimit të turizmit niset nga njeriu-turist, sepse ai është subjekt kryesor dhe merr vend qendror në këtë dukuri të ndërlikuar shoqërore-ekonomike. Me këtë rast merren dy shenja kryesore të nocionit turist:

1) udhëti mi në vend tjetër dhe ndryshimi i përkohshëm i vendit të jetesës dhe

2) udhëti mi ndërmerret për kënaqjen e nevojave të caktuara rekreati ve, kulturore dhe nevojave të tjera.

Sipas stati sti kës sonë si turist konsiderohet çdo person i cili përkohësisht qëndron në ndonjë vend jashtë vendbanimit të vetë të përhershëm dhe atje e kalon madje edhe një natë në objekt hotelerik ose në ndonjë objekt tjetër për vendosje. Sjellja e njeriut gjatë kohës së udhëti mit dhe qëndrimit turisti k dallohet nga ajo në vendin e përhershëm të jetesës. Turisti ka ritëm tjetër për jetë, mënyrë tjetër për vendosje, gjerësi dhe argëti m tjetër. Me të drejtë, turisti bëhet harxhues i të mirave dhe shërbimeve, kurse shpenzon mjete që i ka realizuar në vend tjetër dhe në kohë tjetër.

Turizmi paraqet fenomen të ndërlikuar dhe kompleks socio-ekonomik dhe hapësinor. Ai mund të përcillet nga pikëpamje të ndryshme shkencore. Me zhvillimin e ti j janë paraqitur një varg disiplinash të reja shkencore të cilat secila nga pikëpamja e vet e ka studiuar këtë fenomen. Të ti lla janë: bazat e turizmit, ekonomika e

3

turizmit, gjeografi a turisti ke, sociologjia e turizmit, etj. Midis tyre gjeografi a turisti ke që një vend të veçantë. Ajo i studion karakteristi kat hapësinore të turizmit. Turizmi midis të gjitha lëvizjeve shoqërore më qartë është përcaktuar me relacione të caktuara hapësinore. Ato relacione janë: vendi prej ku nisen turistët, drejti met nëpër të cilat lëvizin dhe vendet ku vinë dhe qëndrojnë turistët. Këto relacione hapësinore janë shprehje e mjediseve të ndryshme cilësore gjeografi ke. Mjedisin gjeografi k nga ana tjetër e përbëjnë elementet e ndryshme të cilat kanë ndikimin e vet ndaj turizmit dhe lëvizjeve turisti ke. Kështu për shembull, disa territore sipas veçorive dhe pasurive të resurseve turisti ke, në mënyrë turisti ke ndoshta janë atrakti ve, të tjerat janë më të varfra, kurse të tretat kanë vetëm rëndësi transite. Në disa raste lëvizjet turisti ke në tërësi mund të ndikojnë ndaj tranzicionit të peizazhit dhe të mjedisit gjeografi k.

Lëndë e studimit të gjeografi së turisti ke kanë karakteristi kat hapësinore të turizmit, me çka lëvizjet turisti ke kanë vend qendror në ato studime.

Detyra, nga ana tjetër, e gjeografi së turisti ke është që t’i studiojë faktorët që ndikojnë në masiviteti n, drejti met dhe strukturën e lëvizjes turisti ke, pastaj t’i studiojnë elementet dhe moti vet e lëvizjeve turisti ke, llojet e vendeve turisti ke si dhe zhvendosjen hapësinore dhe përqendrimin e qarkullimit turisti k dhe ndikimin e ti j ndaj hapësirës.

Gjeografi a turisti ke ndahet në gjeografi në e përgjithshme dhe të veçantë turisti ke. Gjeografi a e përgjithshme turisti ke u studion karakteristi kat hapësinore dhe ligjshmëritë e turizmit dhe lëvizjet turisti ke në përgjithësi, ndërsa gjeografi a e veçantë turisti ke i studion karakteristi kat hapësinore të turizmit dhe lëvizjet turisti ke në disa territore ose shtete, si për shembull në Republikën e Maqedonisë. Lëndë e saj është t’i përshkruajë, analizojë karakteristi kat hapësinore të turizmit në Maqedoni, si dhe drejti met e lëvizjeve turisti ke. Pastaj elementet dhe moti vet e lëvizjeve turisti ke, vëllimin dhe karakteristi kat e qarkullimit turisti k në Maqedoni.

4

PYETJE DHE DETYRA:

Çfarë fenomeni paraqet turizmi? Sa është numri i turistëve të huaj në botë në viti n 2004 dhe

çfarë qarkullimi devizor kanë realizuar ata? Çka paraqet lëndë e studimit të gjeografi së turisti ke? Cilat janë detyrat e studimit të gjeografi së turisti ke?

2. VENDI I GJEOGRAFISË TURISTIKE NË FUSHËN E TURIZMIT

Në periudhën pas Luft ës së Dytë Botërore turizmi është zhvilluar dhe është përhapur aq shpejt saqë sot është i pranishëm në tërë botën. Me mëvetësimin dhe evidenti min e të mirave të veta – ekonomike, kulturore, shëndetësore, politi ke – është imponuar edhe nevoja e studimit shkencor të fenomenit turisti k. Në këtë pikëpamje posaçërisht është theksuar dhe është zhvilluar gjeografi a turisti ke, ekonomika e turizmit, e drejta turisti ke, psikologjia turisti ke etj. Secila nga këto disiplina shkencore kanë formuar fushën dhe metodën e vet të pavarur të studimit të turizmit. Megjithatë, të gjitha së bashku midis tyre janë të lidhura ngushtë dhe plotësohen.

Në kohën më të re me zhvillimin e mendimit profesional dhe teorik për turizmin, si disiplina të veta fundamentale shkencore është ndarë gjeografi a turisti ke dhe ekonomika e turizmit.

Gjeografi a turisti ke fi llet e veta i ka shënuar në literaturën e përshkrimit. Më vonë në ndryshimet gjithnjë e më të theksuara në hapësirë të cilat paraqiten nën ndikimin e qarkullimit turisti k, interesimi për këtë disiplinë shkencore mjaft ndjeshëm rritet, e me këtë shpejtohet edhe zhvillimi i saj.

Qasja e gjeografi së turisti ke ndaj turizmit sot kryesisht është orientuar në dy drejti me. Njëri prej tyre është qasja e zbatueshme, kurse tjetra është qasja fundamentale. Autorët që e përfaqësojnë

5

qasjen e parë – të zbatueshme, peshën e studimeve të veta e orientojnë kryesisht kah zbati mi i diturive turisti ke-gjeografi ke. Vëmendje më të madhe i kushtohet ndikimit ose rëndësisë që e kanë faktorët e caktuar, natyrorë ose shoqërorë, për zhvillimin e turizmit.

Koncepti i dytë fundamental i gjeografi së turisti ke karakterizohet me atë se si lëndë kryesore e studimit i merr lëvizjet turisti ke. Duke i studiuar elementet, faktorët, format dhe moti vet e lëvizjeve turisti ke, si fondamente kryesore të turizmit, gjeografi a turisti ke zë vend qendror midis disiplinave shkencore që e studiojnë turizmin.

Gjeografi a turisti ke gjatë studimeve të veta shfrytëzon rezultate nga të gjitha disiplinat shkencore të cilat e hulumtojnë turizmin. Pastaj shumë mbështetet edhe ndaj rezultateve të disiplinave të ngjashme gjeografi ke. Kështu kjo qëndron në lidhje të ngushtë edhe me disiplinat natyrore-gjeografi ke edhe me disiplinat shoqërore-gjeografi ke. Me disiplinat natyrore-gjeografi ke gjeografi a turisti ke është në lidhje të ngushtë me gjeomorfologjinë, klimatologjinë, hidrografi në, biogjeografi në etj. Për gjeografi në turisti ke mjaft është e rëndësishme të dihen llojet e resurseve gjeografi ke (gjeomorfologjike, hidrografi ke, biogjeografi ke etj.), pastaj veçoritë e veta turisti ke, si dhe shpërndarja e vet. Nga shkalla e njohjes së vet janë kushtëzuar edhe mundësitë për akti vizimin dhe shfrytëzimin turisti k.

Gjeografi a turisti ke shumë rezultate shfrytëzon edhe nga disiplinat shoqërore-gjeografi ke, gjeografi a mjekësore, gjeografi a politi ke etj. Midis tyre gjeografi a sociale, respekti visht gjeografi a e popullsisë dhe lagjeve ka rëndësi të madhe. Studimet gjeografi ke të popullsisë edhe atë të gjitha karakteristi kat e veta si: lëvizja numerike, struktura gjinore, e pleqësisë, arsimore etj. janë me rëndësi të veçantë dhe mundëson fi ti m të pasqyrës reale për vëllimin e karakteristi kave strukturale të lëvizjeve turisti ke. Nën ndikim të turizmit shumë vendbanime kanë marrë fi zionomi specifi ke, kurse janë paraqitur edhe lagje të reja të pastra turisti ke. Kështu, sot ekzistojnë lagje të

6

qyteteve në të cilat turizmi është një nga funksionet e tyre të shumta si Moska, Parisi, Roma, por ekzistojnë edhe vende në të cilat turizmi është i vetmi ose funksioni i tyre primar si: Kani, Nica, Dubrovniku etj. Studimet ekonomike gjeografi ke kanë rëndësi të veçantë për gjeografi në turisti ke. Këtu mjaft është i rëndësishëm përcakti mi i vendit të ekonomisë turisti ke në përgjithësi ose të ndonjë vendi posaçërisht, pastaj ndikimi dhe varësia midis turizmit dhe veprimeve të tjera ekonomike, të ndikimit të turizmit ndaj transformimit të hapësirës etj.

Në studimin kompleks të lëvizjeve turisti ke, gjeografi a turisti ke shfrytëzon rezultate përveç atyre turisti ke, gjeografi ke edhe nga ato të një varg shkencave të tjera. Të ti lla janë historia, etnologjia, sociologjia, psikologjia etj.

Turizmi si kompleks në bazë përbëhet nga lëvizjet turisti ke dhe ekonomia e turizmit. Pa lëvizjen turisti ke nuk ka ekonomi turisti ke. Sa janë më masive lëvizjet turisti ke aq edhe ekonomia turisti ke është më e zhvilluar. Prandaj disiplinat shkencore që i studiojnë këto dy fondamente më të rëndësishme të turizmit – gjeografi a turisti ke dhe ekonomika e turizmit gjithmonë duhet të zhvillohen dhe të përsosen, e me këtë do të mundësohet edhe zhvillim të shpejtuar të turizmit.

PYETJE DHE DETYRA:

Cilat disiplina shkencore janë zhvilluar paralelisht me zhvillimin e turizmit? Me çka karakterizohet koncepti fundamental të gjeografi së

turisti ke? Në studimet e veta gjeografi a turisti ke, përveç rezultateve të

veta, shfrytëzon edhe rezultate të tjera shkencore. Cilat janë disiplinat rezultatet e së cilës i shfrytëzon ajo?

7

TË MBAJMË MEND:

Gjeografi a turisti ke ka edhe detyrë që t’i studiojë elementet dhe faktorët të cilët ndikojnë në masiviteti n, drejti met dhe strukturën e lëvizjeve turisti ke, moti vet për udhëti met turisti ke, llojet e vendeve turisti ke, si dhe zhvendosjen hapësinore dhe përqendrimin e qarkullimit turisti k dhe ndikimin e vet ndaj mjedisit gjeografi k.

TEMA PËR DISKUTIM

Ndikimi i mjedisit gjeografik ndaj lëvizjeve turistike dhe zhvillimin e turizmit.

ELEMENTET E LËVİZJEVE TURİSTİKE

Lëvizjet turisti ke paraqesin lloj specifi k të lëvizjeve të njerëzve të cilat janë të ndryshme nga lëvizjet e tjera. Nën lëvizje turisti ke nënkuptojmë lëvizjen e ti llë me të cilën kënaqen nevoja të caktuara turisti ke. Ekzistojnë katër gupe të elementeve të cilat i karakterizojnë lëvizjet turisti ke. Ato janë elementet rekreati ve, kulturore, hapësinore dhe funksionale.

ELEMENTET REKREATIVE TË LËVIZJEVE TURISTIKE

Nevojat e njerëzve që të përfshihen në lëvizjet turisti ke në bazë mund të grupohen në dy lloje: rekreati ve dhe kulturore. Nëpërmjet elementeve rekreati ve, kryesisht, mundësohet forcimi i kondicionit shëndetësor dhe ripërtëritja e potenciali punues në organizmin e njeriut. Vetë fj ala rekreacion e cila ka prejardhje lati ne tregon krijimin, ripërtëritjen e sërishme.

8

Në lëvizjet turisti ke me vetë ndryshimin e mjedisit, e si ato udhëti me zhvillohen në natyrë të pastër, të pasur me oksigjen, gjelbërim dhe ditë diellore përmirësohet gjendja psikofi zike e njeriut, kurse përmirësohen edhe funksionet fi zike të organizmit të njeriut si frymëmarrja, qarkullimi i gjakut, metabolizmi etj. Për masivizimin e lëvizjeve turisti ke ndikim të madh ka mjedisi në të cilin jeton dhe punon njeriu. Përqendrimi i një numri të madh të njerëzve në qytet, urbanizimi, pastaj industrializimi me të gjitha dukuritë shoqëruese siç janë ndotja e ajrit, zhurma e tjera, ndikojnë negati visht ndaj Shën deti t të njerëzve. Në qytete njerëzit janë të ndarë nga natyra dhe nuk kanë mundësi të mjaft ueshme për rekreacion. Ndotja permanente e ajrit, zhurma dhe lodhja kanë forma të ndryshme të rekreacionit te njerëzit, prej lodhjes së mesme deri te sëmundjet e shpeshta profesionale. Prandaj paraqitet nevoja për ndryshim të përkohshëm të qëndrimit edhe atë në vende në të cilat nuk paraqiten dukuritë e përmendura negati ve. Parqet dhe hapësirat e lira në natyrë, në kupti min e pastërti së janë krejtësisht ambiente të kundërta të territoreve të industrializuara dhe të ndotura.

Si pasoja më të dukshme në civilizimin bashkëkohor paraqiten ndotja e ajrit, zhurma dhe lodhja.

Si ajër i ndotur konsiderohet ai ajër i cili ne vete përmban përqendrim më të madh të gazeve, avujve dhe materieve të ngurta të cilat në mënyrë të dëmshme ndikojnë në organizmin e njeriut. Burime kryesore të cilat e ndoti n atmosferën janë industria, komunikacioni automobilisti k, hekurudhor dhe lloje të tjera të komunikacionit, si dhe materiet dhe mbeturinat e ndryshme organike dhe joorganike.

Në lagjet e qyteteve përqendrimi i grimcave të dëmshme në ajër nuk është kudo njësoj. Ajo drejtpërdrejt varet nga funksionet që bëhen në disa territore të qyteteve. Kështu, ndotja e ajrit është më e madhe në bulevardet, në rajonet industriale dhe hekurudhore, kurse mjaft më e vogël në parqe dhe zonat e banimit. Sipas disa normave

9

mjekësore sasia e pluhurit në zonat e banimit nuk duhet të jetë më e madhe se 2 mg në një metër kub. Dioksidi i karbonit nuk është i rrezikshëm nëse gjendet në përqendrim se 2%, por gjatë përqendrimit se 8-10% më është vdekjeprurës. Dioksidi i sulfurit është vdekjeprurës gjatë përqendrimit prej 1, 4 gramë në një metër kub, kurse acidi sulfurik është i rrezikshëm nëse paraqitet edhe në përqendrim vetëm 6 miligramë në një metër kub. Sot mbi të gjitha vendet e zhvilluara industriale konsiderohet se ajri është mjaft i ndotur.

Zhurma në lagjet e qyteteve gjithashtu ka pasoja të dëmshme ndaj popullsisë. Atë e krijon industria, komunikacioni, respekti visht puna e makinave, motorët e automobilave etj. Zhurma e zvogëlon përqendrimin te njeriu, e çrregullon vëmendjen, e nëse është shumë e fuqishme, mbi 120 decibelë, shkakton dhembje dhe i dëmton organet e dëgjimit. Është vërtetuar se zhurma e përhershme ndikon ndaj veçorive

Industria – ndotës më i madh i mjedisit* (foto A. Stojmillov)

* Numri më i madh i fi gurave janë nga fondi i foto-dokumentacionit të autorit të librit

10

psiko-fi zike të njeriut bashkëkohor, më saktë shkakton lodhje psiko-fi zike tek ai, për ç’arsye nevojitet rekreacion dhe pushim në natyrë të qetë.

Lodhja është shprehje më komplekse dhe e dëmshme e civilizimit bashkëkohor. Nga aspekti mjekësor lodhja është defi nuar si veti kalimtare dhe normale fi ziologjike në formë të dobësimit të përkohshëm të potencialit punues pas akti viteti t të fuqishëm dhe të gjatë. Te lloje të ndryshme të akti viteteve, lodhja manifestohet në mënyrë të ndryshme, varësisht nga ngarkesa e disa organeve te njeriu. Prandaj dallojmë edhe simptoma të ndryshme të lodhjes si: lodhje, moskujdes, jokoncentrim etj. Në tërësi lodhja më tepër është dukuri psikike për ç’arsye edhe rekreacioni turisti k ka rëndësi të shkëlqyeshme nëpërmjet të cilit njeriu çlodhet në mënyrë akti ve.

Përkundër ndotjes së ajrit, zhurma dhe lodhja si pasoja të dëmshme të civilizimit bashkëkohor, paraqiten freskimi dhe pushimi si elemente kryesore rekreati ve. Pushimi është elementi më kompleks rekreati v. Nëpërmjet ti j vendoset ekuilibri midis akti viteti t dhe lodhjes që del nga ai. Ai ndahet në pushim ditor, javor, ose pushim i festave dhe fushim vjetor.

PYETJE DHE DETYRA:

Cilat janë pasojat më karakteristi ke të dëmshme në civilizimin bashkëkohor? Prej çka varet përqendrimi i grimcave të dëmshme në ajër në

disa pjesë mbi qytet? Si ndikon zhurma ndaj organizmit të njeriut? Si është defi nuar lodhja nga aspekti mjekësor? Cilat janë elementet më kryesore rekreati ve?

HULUMTO:

Evidento objektet industriale të cilat më së tepërmi e ndoti n ajrin në qyteti n tënd.

11

ELEMENTET KULTURORE TË LËVIZJEVE TURISTIKE

Elementet kulturore të lëvizjeve turisti ke i përfshijnë të gjitha ato efekte të cilat në mënyrë kulturore e pasurojnë personaliteti n njerëzor në një udhëti m turisti k. Pas grupit rekreati v, ato janë grupi i dytë kryesor të elementeve në lëvizjet turisti ke të cilat konsiderohen më të vjetra sepse ishin të njohura që në të kaluarën e largët.

Elementet kryesore kulturore në të cilat bazohen lëvizjet turisti ke janë: informimi, njohja, kontakti mi dhe përjeti mi. Nëpërmjet udhëti meve turisti ke çdo person në mënyrë kulturore pasurohet dhe zgjerohen pikëpamjet e ti j kulturore.

Informimi është njëri nga elementet më përfshirëse dhe njëkohësisht njëri nga elementet më të thjeshta kulturore të lëvizjeve kulturore. Observacionet e ndjeshmërisë japin një pasqyrë më komplekse dhe më reale për objektet dhe dukuritë në vendet të cilat i vizitojnë turistët. Për objektet dhe dukuritë e caktuara turistët mund të informohen edhe nëpërmjet prospekteve dhe panoramave propaganduese, pastaj nëpërmjet shtypit radios dhe televizionit, ose fi lmit, por megjithatë ajo që do të vizitohet dhe shihet mbetet në kujti m të përhershëm. Përshtypjet për objektet dhe dukuritë te turistët të fi tuara nëpërmjet informimit janë të ndryshme. Për disa objekte ata do të jenë shumë përjetuese, e për të tjerat vetëm imazhe të zbehta dhe kujti me të paqarta.

Informatat më të thjeshta turisti ke realizohen nëpërmjet prospekteve dhe panoramave të formësuara propagandisti ke. Që ta kryejnë tërësisht funksionin e vet informati v ato duhet të jenë të ilustruara në mënyrë të begatshme, të përcjella me tekst minimal por efekti v, sugjesti ve dhe gjithmonë në mënyrë objekti ve t’i paraqesin objektet dhe dukuritë.

Si përfundim mund të thuhet se informimi është element shumë i rëndësishëm i lëvizjeve turisti ke i cili edhe me masiviteti n edhe me ekzisti min e përshtypjeve në masë të madhe i nxisin këto lëvizje.

12

Njohja paraqet elementi n e dytë të rëndësishëm të lëvizjes turisti ke i cili kërkon raport më akti v të turistëve ndaj objekteve dhe dukurive të cilat vizitohen. Turisti i cili viziton ndonjë objekt për informim kënaqet me prospekt të thjeshtë ose me përshkrim të shkurtë, kurse ata turistë të cilët dëshirojnë diçka të njohin, patjetër do të duhet shumë më tepër të qëndrojnë dhe të kërkojnë sqarime më të gjera ose monografi komplete. Prandaj, për njohje nevojitet edhe vështrim më të gjatë por edhe nivel më të lartë kulturor të turistëve. Për njohje, përveç angazhimit të madh të turistëve nevojitet edhe gjykimi i tyre i lartë akti v. Për shembull, gjatë vizitës së një qyteti të madh siç është Londra, në mënyrë informati ve turisti t i nevojiten së paku dhjetë ditë. Atëherë gjykimet e turistëve për këtë qytet janë shumë më të qarta, më të sigurta, më të gjata.

Kontakti mi gjithashtu është element i rëndësishëm nëpërmjet të cilit tregohet raporti i drejtpërdrejtë i turisti t ndaj kategorive të objekteve dhe dukurive të ndryshme turisti ke. Kontakti mi i turistëve me objektet dhe dukuritë turisti ke realizohet nëpërmjet informimit dhe njohjes. Ky si qëllim i udhëti mit turisti k është më i afrueshëm për ata turistë të cilët në mënyrë solide e njohin gjuhën e nikoqirëve të vet, sepse vetëm në këtë mënyrë më së miri mund t’i ofrohen dhe t’i njohin njerëzit dhe vendet në të cilat qëndrojnë, ose nëpër të cilat udhëtojnë. Edhe pse një numër i vogël i turistëve udhëtojnë për shkak të kontakti mit, megjithatë kontakti mi është element i pranishëm gjithmonë gjatë tërë udhëti mit turisti k. Udhëheqësit, personat shërbyes në objektet turisti ke, pompat e benzinës, komunikacioni publik, nëpunësit në agjencitë turisti ke etj., në të vërtetë janë nikoqirët më të drejtpërdrejtë dhe nga kontakti mi me ata turistët shpesh i zbatojnë konkluzionet e veta për mikpritje dhe të gjitha karakteristi kat e tjera për nikoqirët. Rëndësia kryesore për kontakti m si element kulturor i lëvizjeve turisti ke qëndron në përhapjen e shoqërimit, patrioti zmit dhe internacionalizmit.

Përjeti mi është element më i plotë kulturor i lëvizjeve turisti ke. Me atë tregohet raporti më akti v ndaj dukurive dhe objekteve

13

turisti ke. Për përjeti m të plotë është e nevojshme që turistët të disponojnë edhe nivel adekuat turisti k. Megjithatë, të gjitha objektet dhe dukuritë turisti ke nuk përjetohen në mënyrë të njëjtë. Më së tepërmi përjetohet ajo që është dinamike, e ndryshueshme dhe e llojllojshme. Të ti lla janë për shembull manifesti met turisti ke, sepse ato në masë më të madhe i angazhojnë organet e ndijimit të njeriut, i nxisin emocionet dhe i ngjallin ndjenjat. Përjeti mi lë gjurma të dukshme në psikën e njeriut dhe prandaj paraqet element të rëndësishëm kulturor për çdo udhëti m turisti k. Përjeti mi më tepër realizohet nëpërmjet udhëti mit. Çdo paraqitje tjetër të objekteve dhe dukurive turisti ke (me fi lm, muzikë etj.) në raport me përjeti min e drejtpërdrejtë të realizuar nëpërmjet udhëti mit turisti k, lë në kujtesë imazh të zbehtë dhe ai me kohë zhduket.

PYETJE DHE DETYRA:

Cilat efekte i përfshijnë elementet kulturore të lëvizjeve turisti ke? Cilat janë katër elementet kryesore kulturore ndaj të cilave bazohen lëvizjet turisti ke? Cili është dallimi midis informimit dhe njohjes? Çka paraqet përjeti mi?

ELEMENTET HAPËSİNORE TË LËVİZJEVE TURİSTİKE

Elementet hapësinore i caktojnë raportet hapësinore të lëvizjeve turisti ke ndaj objekteve, dukurive dhe vendeve turisti ke. Objektet dhe dukuritë turisti ke janë të njohura edhe me emrin e përbashkët moti ve ose resurse turisti ke. Në elemente hapësinore numërohen: pozita gjeoturisti ke, shpërndarja, territori dhe lidhja e resurseve turisti ke.

Pozita gjeoturisti ke paraqet raport hapësinor të një dukurie, objekti ose vendi turisti k ndaj drejti meve të lëvizjeve turisti ke.

14

Sipas madhësisë së ndikimit dallojmë: pozitë gjeoturisti ke botërore, konti nentale, rajonale dhe lokale. Pozita gjeoturisti ke botërore është raport i veçantë të territorit, dukurive ose vendeve turisti ke ndaj rrjedhave turisti ke botërore. Kështu, për shembull, një rrjedhë turisti ke botërore kalon nga Amerika Veriore nëpërmjet Oqeanit Atlanti k dhe shkon në Evropë. Prej këtu të gjitha vendet atlanti ke në Evropë si Spanja, Portugalia, Franca, Belgjika, Holanda dhe Britania e Madhe kanë pozitë gjeostrategjike botërore.

Pozitë gjeostrategjike konti nentale kanë ato vende të cilat gjenden në drejti min e lejeve turisti ke prej Evropës Veriore, të mesme dhe Perëndimore ndaj Deti t Mesdhe. Të ti lla janë Zvicra, Austria, Italia dhe Greqia. Pozita gjeostrategjike rajonale e paraqet raporti n midis lëvizjeve turisti ke të cilat zhvillohen prej një territori në territor tjetër, kurse pozita lokale ka të bëjë me vendet turisti ke të cilat shtrihen pranë drejti meve verore turisti ke.

Pozitë të mirë gjeostrategjike konsiderohet se kanë ato vende të cilat gjenden në hapësirat ku priten ose takohen dy ose më shumë rrjedha turisti ke. Të ti lla janë shpesh qytetet e mëdha si Parisi, Vjena, Beogradi etj.

Shpërndarja paraqet element hapësinor nëpërmjet të cilit tregohen raportet hapësinore të cilat paraqiten midis resurseve turisti ke. Këtu së pari e dallojmë raporti n e një territori të caktuar – rajonin turisti k ndaj numrit të përgjithshëm të objekteve dhe dukurive turisti ke që paraqiten në të, dhe e dyta, raporti n reciprok midis objekteve dhe dukurive të caktuara turisti ke. Nëpërmjet raporti t të një territori të caktuar ndaj numrit të përgjithshëm të objekteve dhe dukurive turisti ke shprehet dendësia e tyre. Nëse kjo dendësi është më e madhe atëherë mundësitë potenciale për vizitën turisti ke janë më të volitshme dhe e kundërta.

Sa ka të bëjë, nga ana tjetër, me raportet reciproke në shpërndarjen e resurseve të caktuara turisti ke, ato mund të jenë

15

lin eare dhe grupore. Shpërndarje lineare kemi kur moti vet gjenden afërsisht në një vijë. Rast të ti llë kemi në luginat lumore, pranë brigjeve detare ose pranë linjave komunikati ve. Shpërndarja grupore e moti veve paraqitet në rajonet luginore dhe malore.

Territori është element hapësinor me të cilin tregohet raporti ndërmjet resurseve turisti ke dhe vendeve amë, respekti visht vendet nga të cilat vinë turistët. Çdo resurs turisti k sipas shkallës së akti viteti t të vet ka zonën përkatëse kontrakti ve turisti ke, respekti visht zonë kah e cila gravitojnë lëvizjet turisti ke. Deti Mesdhe, për shembull, ka zonë të madhe kontrakti ve dhe ajo përfshin tërë Evropën. Nga vendet

Mon Blani me 4810 m. lartësi mbidetare është pika më e lartë në Evropë, gjatë tërë viti t është tërheqëse për turistët

16

dhe territoret amë përhapet zona dispersive turisti ke. Ajo përfshin resurset turisti ke dhe nëse një qytet është i madh ka edhe zonë më të madhe dispersive.

Lidhshmëria parqet element të ti llë i cili i bashkon elementet e tjera hapësinore të lëvizjeve turisti ke nëpërmjet komunikacionit si komponentë e vet. Shikuar historikisht, lëvizjet turisti ke paraqiten sipas zhvillimit turisti k. Sot lidhshmëria, respekti visht zhvillimi i komunikacionit është njëri nga faktorët kryesorë për lëvizjet turisti ke. Me përmirësimin e lidhshmërisë midis vendeve amë dhe atyre turisti ke veçohen lëvizjet turisti ke dhe e kundërta – qarkullimi i shtuar turisti k ndikon ndaj përmirësimit të komunikacionit. Në kohën më të re lëvizjet turisti ke u bënë aq masive saqë u bë faktor kryesor për zhvillimin e komunikacionit, por kemi edhe dukuri të komunikacionit specifi k turisti k.

PYETJE DHE DETYRA:

Çka paraqesin elementet hapësinore të lëvizjeve turisti ke? Cilat janë llojet kryesore të elementeve hapësinore në lëvizjet turisti ke? Çka paraqet pozita gjeografi ke dhe cilat lloje të lëvizjeve gjeo-strategjike ekzistojnë? Cili është dallimi midis zonës kontrakti ve dhe dispersive?

ELEMENTET FUNKSİONALE TË LËVİZJEVE TURİSTİKE

Çdo udhëti m ka format e veta zhvillimore. Këto janë shenjat e veta funksionale të cilat quhen elemente funksionale. Në lëvizjet turisti ke si elemente kryesore funksionale veçohen udhëti met dhe qëndrimet.

17

Nën udhëti min turisti k nënkuptohet koha të cilën turisti e kalon në lëvizje – udhëti m. Çdo udhëti m turisti k përbëhet nga tri etapa edhe atë: etapa paraprake, kryesore dhe kthyese.

Etapa paraprake përfshin atë pjesë të të lëvizjeve turisti ke në të cilën turisti e kalon hapësirën prej vendit të jetesës deri te vendi ku do të bëhet pushimi. Kështu, për shembull, nëse ndonjë i huaj pushimin vjetor e planifi kon ta kalojë në Maqedoni, atëherë ai do të përpiqet që në rrugën më të shkurtë të arrijë atje. Etapa paraprake konsiderohet prej vendit të nisjes deri te kufi ri ynë. Kohëzgjatja e etapës paraprake varet nga përmbajtja e etapës kryesore, nga mënyra e transporti t, nga vendosja dhe atrakti viteti të resurseve turisti ke dhe nga lloji i lëvizjes turisti ke. Sa më e gjatë është etapa kryesore, aq etapa paraprake do të jetë më e shkurtë. Kështu për shembull, nëse udhëti mi në etapën paraprake është me automobil, ajo do të jetë më e shkurtë se sa me tren, e nëse bëhet me aeroplan ajo do të jete edhe më e shkurtë. Në gjatësinë e stabiliteti t të etapës paraprake ndikojnë edhe shpërndarja dhe atrakti viteti i objekteve dhe vendeve turisti ke të cilat vizitohen. Kështu, për shembull, me kalimin nëpër vendet atrakti ve turisti ke që shkaktojnë interes për qëndrim dhe vizitë shkurtohet ose ndërrohet drejti mi i etapës paraprake.

Etapa kryesore është pjesa më e rëndësishme e lëvizjes turisti ke, sepse në të realizohet qëllimi i udhëti mit. Ndarja e saj nga etapa e mëparshme për vende ose territore të caktuara turisti ke bëhet nëpërmjet bazës së strukturës gjeografi ke të turistëve dhe formave të mundshme të transporti t. I ti llë është rasti me turizmit të banjës, ati j malor ose bregdetar. Këtu etapa kryesore humbet dhe kalona në qëndrimin stacionar të turistëve.

Etapa kthyese e udhëti mit turisti k as në pikëpamje funk sionale, as në pikëpamje ekonomike nuk ka rëndësi të madhe. Në këtë fazë të udhëti mit turistët janë ngopur nga përshtypjet, kurse nuk kanë mjete të mjaft ueshme të parave për ç’arsye edhe vetë udhëti mi i është

18

nënshtruar më pak ndryshimeve. Për dallim nga etapa paraprake tek e cila stabiliteti zvogëlohet në afrimin kah etapa kryesore, në fazën kthyese stabiliteti rritet me afrimin kah vendet amë, respekti visht kah vendi nisës, objektet dhe vendet turisti ke janë të njohura, ose të para më përpara, për ç’arsye edhe nuk ekziston interesi për mbajtje ose ndryshim të drejti mit të udhëti mit.

Qëndrimi paraqet elementi n e dytë funksional të udhëti mit turisti k. Nën qëndrim nënkuptohet koha të cilën turisti e kalon në një vend për shkak të kënaqjes së nevojave të veta rekreati ve. Në gjatësinë e qëndrimit ndikojnë shumë faktorë, ndër të cilët atrakti viteti turisti k i vendeve dhe mundësisë pagesor të turistëve kanë rëndësi më të madhe. Si faktorë të tjerë konsiderohen cilësia e shërbimeve, kushtet kohore, përmbajtja e qëndrimit etj,

Qëndrimi turisti k shprehet nëpërmjet numrit të vizitorëve dhe numrit të fj etjeve. Numri i vizitorëve nuk është tregues shumë real sepse te ne evidentohen vetëm turistët të cilët fl enë, kurse në një vend turisti k në të cilin ka më shumë objekte një turist mund t’i ndërrojë objektet për fj etje dhe evidentohet sikur shumë turistë të kenë qëndruar.

Numri i fj etjeve është e dhënë shumë e besueshme për ç’arsye edhe është më i shfrytëzuar për analizë. Kështu, për shembull, muajt me një numër më të madh të fj etjeve e tregojnë qarkullimin maksimal turisti k në një vend. Në atë periudhë kapacitetet e vendosjes janë shfrytëzuar plotësisht dhe janë realizuar efekte më të mëdha ekonomike.

19

KUSHTËZİMİ RECİPROK DHE LİDHSHMËRİAE ELEMENTEVE TË LËVİZJEVE TURİSTİKE

Të gjitha katër grupet e elementeve të lëvizjeve turisti ke midis vete janë të lidhura dhe të kushtëzuara ngushtë. Vetëm nëpërmjet uniteti t të tyre mund të shpjegohet tërësisht lëvizja turisti ke si fenomen i llojit të vet. Kjo do të thotë se çdo grup të elementeve nuk mund ta vrojtojmë veçmas, por vetëm në bashkësi me të tjerat.

Elementi hapësinor dhe funksional e përbën grupin kuanti tati v, kurse elementi rekreati v dhe kulturor e përbën grupin kualitati v të elementeve. Megjithatë edhe këto dy grupe nuk mund të përcillen veçmas, sepse çdo lëvizje turisti ke njëkohësisht është edhe lëvizje rekreati ve dhe kulturore, më saktë në vete përmban edhe elemente rekreati ve edhe elemente kulturore, pastaj ka karakteristi ka të veta hapësinore dhe shenja specifi ke funksionale. Njohja e elementeve të lëvizjeve turisti ke është kusht i rëndësishëm për rregullimin e tyre, sepse ndryshimi i vetëm një grupi të elementeve tërheq ndryshime edhe në elementet e tjera.

Lëvizja e njerëzve është veti e tyre natyrore dhe kulturore. Shkaqet për lëvizje janë të ndryshme, por më shumë janë nxitur për shkak të përhapjes së kulturës dhe për kënaqjen e nevojave shëndetësore-rekreati ve të popullsisë. Është e njohur se lëvizjet e ti lla të popullsisë mund të jenë me karakter ekonomik, politi k, religjioz etj. Për dallim nga ato lëvizja turisti ke në bazën e vet e ka dëshirën e subjekti t, personaliteti t, respekti visht turisti t. Këtu dëshira e turisti t manifestohet në të gjitha fazat në lëvizjen turisti ke dhe në të gjitha fushat të fenomenit turisti k. Kështu, sipas dëshirës së turistëve formohet transporti i udhëti mit turisti k, zgjidhet mjeti transportues, caktohet gjatësia e qëndrimit etj. Nuk ka turizëm pa udhëti m, sepse në udhëti m realizohen efekte të ndryshme, para së gjithash shëndetësore dhe kulturore, të cilat e karakterizojnë këtë fenomen. Shikuar edhe nga aspekti teorik edhe nga ai prakti k, qëndrimi turisti k, saktësisht njeriu nuk mund të bëhet

20

turist pa ndërmarrë ose pa u përfshirë në ndonjë udhëti m turisti k. Në shqyrti min e elementeve në udhëti min turisti k, e më konkreti sht edhe fazat, lëvizja turisti ke në masë më të madhe mund të përbëhet nga udhëti met, kurse qëndrimi në vende të caktuara të jetë vetëm minimal. Prandaj themi se raporti midis udhëti mit dhe qëndrimit është njëri nga elementet mjaft të rëndësishëm në përcjelljen dhe mësimin e një lëvizjeje turisti ke. Në të vërtetë, nëpërmjet përcjelljes së elementeve funksionale të një lëvizjeje turisti ke mund të shikohen ndikimet e tyre ndaj elementeve rekreati ve dhe kulturore. Për shembull, te lëvizjet rekreati ve qëndrimet janë më të gjata, kurse te lëvizjet e ekskursionit qëndrimi do të varet nga nevoja për njohjen e përmendoreve turisti ke në vendet në të cilat qëndrohet, kurse te lëvizjet e piknikëve kjo më tepër do të varet nga kohëzgjatja e piknikut.

Dhe në fund, nuk ka turizëm pa qëndrim të caktuar dhe nuk ka turizëm në çfarëdo hapësire. Prandaj themi se turizmi është dukuri hapësinore, sepse vetëm në hapësira të caktuara mund të kënaqen nevojat turisti ke dhe të zhvillohen lëvizjet turisti ke.

Lëvizjet turisti ke janë indikator për llojet e ndryshme të hapësirave. Dy territore patjetër duhet të dallohen midis tyre që të formohet midis tyre lëvizja turisti ke. Sa një hapësirë është më atrakti ve për lëvizjet turisti ke, aq do të jenë më të mëdha edhe mundësitë e veta potenciale për zhvillimin e turizmit.

PYETJE DHE DETYRA:

Cilat janë elementet kryesore funksionale të një lëvizjeje turisti ke?Nga cilat etapa përbëhet një udhëti m turisti k dhe çka përfshin etapa paraprake? Pse etapa kryesore paraqet pjesën më kryesore të një lëvizjeje turisti ke? Çka paraqet qëndrimi?

21

TË MBAJMË MEND:

Ekzistojnë katër grupe te elementeve të cilat i karakterizojnë lëvizjet turisti ke: rekreati ve nëpërmjet të cilave kryesisht mundë-sohet forcimi i kondicionit shëndetësor dhe ripërtëritja e pote ncialit punues në organizmin e njeriut; kulturore – ato të cilat në mënyrë kulturore e pasurojnë personaliteti n e njeriut në një udhëti m turisti k; hapësinore – që i Shën ojnë raportet hapësinore të lëvizjeve turisti ke ndaj objekteve, dukurive dhe vendeve turisti ke si dhe funksionale – të cilat manifestohen nëpërmjet udhëti mit dhe qëndrimit.

TEMA PËR DISKUTIM

Ngjashmëritë dhe dallimet midis lëvizjeve turistike dhe lëvizjeve të tjera migruese.

22

FAKTORËT PËR LËVİZJET TURİSTİKE

Turizmi është veprimtari që paraqitet në një shkallë të caktuar të zhvillimit shoqëror-ekonomik. Ai tenton dhe zhvillohet kur do të krijohen kushtet që njerëzit përkohësisht ta lëshojnë vendin e jetesës së përhershme dhe një kohë të dukur ta kalojnë në vendet turisti ke, piknikët ose nga ana tjetër në udhëti m, kurse për shkak të zbavitjes, rekreacionit, pushimit, plotësimit të diturive, shërimit etj.

Lëvizjet turisti ke paraqiten si pasojë të një varg rrethanash që nxisin dhe mundësojnë zhvillimin e tyre normal. Ata i quajmë faktorë për zhvillimin e lëvizjeve turisti ke. Sipas përmbajtjes së vet ata janë të natyrës së ndryshme. Disa ndikojnë ndaj orienti mit të rrjedhave turisti ke, të tjerët mundësojnë rritje e vëllimit të qarkullimit turisti k dhe të konsumit turisti k, kurse të tretët kontribuojnë për formimin e llojeve të reja të lëvizjeve turisti ke. Megjithatë, të gjithë së bashku mund të klasifi kohen në tri grupe më të mëdha:

1. faktorët iniciati vë,

2 faktorët recepti vë dhe

3. faktorët ndërmjetësues.

Faktorët iniciati vë ndikojnë në vendet amë dhe e kushtëzojnë lëvizjen e turistëve, faktorët recepti vë në vendet recepti ve turisti ke, kurse faktorët ndërmjetësues edhe te njërit edhe te tjerët. Sipas madhësisë së ndikimit faktorët mund të ndahen në: faktorë lokalë, rajonalë dhe nacionalë me rëndësi ndërkombëtare, kurse në varësi të kohëzgjatjes së veprimit ata ndahen në faktorë të përkohshëm dhe të përhershëm.

23

1. FAKTORËT INICIATIVË OSE FAKTORËT NISMËTARË

Në faktorët iniciati vë ose faktorët nismëtarë i numërojmë ata faktorë të cilët i iniciojnë nevojat për udhëti met turisti ke. Ata paraqiten dhe veprojnë në vendet e jetesës së përhershme të njerëzve dhe fuqishëm ndikojnë ndaj drejti meve të rrjedhave turisti ke. Faktorët iniciati vë ndahen në dy grupe: faktorët objekti vë dhe subjekti vë.

Në grupin e faktorëve objekti vë i numërojmë: mjedisin jetësor dhe punues, kohën e lirë, mjetet e lira disponuese dhe faktorë të tjerë objekti vë.

Për masivizimin e lëvizjeve turisti ke ndikim kryesor kanë mjedisi në të cilin jeton deh punon njeriu – mjedisi jetësor dhe punues. Përqendrimi i një numri të madh të njerëzve në qytete, pastaj industrializimi me të gjitha dukuritë shoqëruese, siç janë ndotja e ajrit, zhurma e tjera, ndikojnë negati visht ndaj Shën deti t të njerëzve. Prandaj paraqitet nevoja e theksuar për ndryshim të përkohshëm të qëndrimit edhe atë në vendet në të cilat nuk paraqiten dukuritë e theksuara negati ve.

Për zhvillimin e turizmit me rëndësi qenësore është fondi disponues i kohës së lirë. Ai mund të shfrytëzohet për qëllime të ndryshme, por edhe lëvizjet turisti ke janë në varësi të drejtpërdrejtë nga gjatësia e ti j. Këtu nuk mendohet vetëm në kohën që mund të shfrytëzohet për pushimin vjetor ose të kohës së lirë që është në fund të javës, por edhe të kohës së lirë që është e nevojshme për ripërtëritjen e përditshme të aft ësisë punuese.

Në rritjen e kohës së lirë në shumë vende ashtu edhe në vendin tonë, është realizuar zhvillimi i kënaqshëm. Kështu, prej punës së mëparshme javore 70-orëshe, është kaluar në punën 48-orëshe, pastaj në punën 42-orëshe, por tani ka vende në të cilat përgati tet puna 36-orëshe, respekti visht puna 30-orëshe në javë.

Sot ekziston tendenca që në të gjitha vendet e zhvilluara puna javore të zvogëlohet në pesë ditë, kurse gjatësia e pushimit të paguar vjetor të jetë minimum tri javë.

24

Përfshirja e njerëzve në lëvizjet turisti ke varet si nga gjendja e mjedisit jetësor dhe punues, ashtu edhe nga koha e lirë dhe mjetet disponuese materiale-fi nanciare. Konsiderohet se turizmi paraqitet dhe masivizohet kur te një numër i madh i personave niveli i të ardhurave ka fi lluar ta tejkalojë kufi rin që është i domosdoshëm për kënaqjen e nevojave elementare jetësore. Me fj alë të tjera, kur standardi personal do të arrijë një shkallë të caktuar dhe do të kënaqen nevojat e domosdoshme për jetë, krijohen kushte për kënaqje edhe të nevojave të tjera sekondare, midis të cilave edhe të atyre turisti ke. Vetë standardi është shprehje si e lartësisë, ashtu edhe e shpërndarjes së të ardhurave nacionale. Hulumti met e deritashme kanë treguar se gjatë të ardhurave kombëtare prej mbi 1000 dollarë amerikanë për një banor kënaqen nevojat primare dhe mbeten mjete për kënaqje të nevojave sekondare.

Në 20 vitet e fundit një numër i madh i vendeve në botë realizojnë rrite të madhe të prodhimit shoqëror dhe të ardhurave nacionale, e me këtë rriten edhe të ardhurat reale. Kjo ka kontribuar që mjetet konsumin turisti k në mënyrë permanente të rriten, e me këtë në mënyrë rapide rritet edhe numri i turistëve.

Në formimin e kërkesës turisti ke, përveç faktorëve të përmendur ndikojnë edhe faktorë të tjerë. Midis tyre bëjnë pjesë profi tet e ndryshme turisti ke, veprimi i disa organizatave shoqërore, si dhe kontributi që e japin vetë ndërmarrjet ose individët të rritjen e lëvizjes turisti ke. Në grupin e profi teve sociale-turisti ke bëjnë pjesë kompensimet e ndryshme që i jep shteti (p.sh. për festat shtetërore, ekskursionet shkollore etj.) dhe ndërmarrjet e caktuara (të trafi kut – për udhëti m, hotelerike për vendosje) etj. Për masivizimin e lëvizjeve turisti ke kontribut të madh kanë edhe disa organizata si: shoqatat turisti ke, Shoqata e ferialistëve, Shoqata e vëzhguesve, Shoqata e alpinistëve, Shoqata e auto-motos dhe shoqata të tjera të ngjashme me to.

25

Faktorët subjekti vë iniciati vë janë ata faktorë të cilët varen personalisht nga njohuritë subjekti ve njerëzore për përfshirje në rrjedhat turisti ke. Ato karakterizohen me atë se paraqiten dhe veprojnë pas ekzisti mit të faktorëve objekti vë. Kryesisht bazohen ndaj momenteve psikologjike dhe ndikojnë mjaft në formimin e njohurive turisti ke te shtresa më e gjerë e popullsisë.

Midis numrit më të madh të faktorëve subjekti vë, i përmendim ata të cilët janë më të rëndësishëm, e ata janë: tradita, arsimimi kulturor i popullsisë, nevojat individuale dhe prirja (për këndellje, rekreacion, pushim), mjedisi social (situata politi ke, moda, lidhet farefi snore) etj.

Tradita, respekti visht shprehjet që të shkohet në pushim vjetor është njëri nga faktorët që ndikojnë mjaft te njerëzit a do të përfshihen në lëvizjet turisti ke ose jo. Shpesh edhe kur ekzistojnë kushtet objekti ve, njeriu ka para dhe kohë, nuk e shfrytëzon pushimin si turist, njëkohësisht nuk është i prirë që të udhëtojë. Prej këtu ekzistojnë ndryshime midis disa vendeve në pikëpamje të pjesëmarrjes në udhëti met turisti ke. Shikuar globalisht, në Evropë shprehitë për udhëti me turisti ke janë më të mëdha te popullsia e Evropës Perëndimore, të Mesme dhe Veriore, se sa te popullsia e pjesës tjetër të konti nenti t.

Niveli kulturor dhe arsimor i popullsisë gjithashtu janë faktorë të rëndësishëm. Është vërtetuar se njerëzit me kulturë dhe arsimim më të lartë përfshinë në mënyrë më masive në lëvizjet turisti ke.

Midis faktorëve subjekti vë numërohet edhe propaganda turisti ke dhe shërbimi informati v. Në këtë pikëpamje ndoshta mjaft sugjesti ve ndikojnë edhe mendimet e personave të cilët më parë kanë qëndruar në një vend të caktuar, me fj alë të tjera, këtu luajnë rol të rëndësishëm të gjithë ata faktorë që në jetën moderne ndikojnë ndaj formimit të mendimeve publike.

26

PYETJE DHE DETYRA:

Në sa grupe ndahen faktorët për zhvillimin e turizmit dhe cilët janë ata?

Si i ndajmë faktorët objekti vë dhe cilat janë karakteristi kat e tyre?

Cilët janë faktorët subjekti vë?

Çfarë ndikimi ka propaganda turisti ke ndaj masiviteti t të udhë-ti meve turisti ke.

TË MBAJMË MEND:

Nën faktorët iniciati vë ose faktorët nismëtarë i numërojmë ata faktorë të cilët i iniciojnë nevojat te njerëzit për udhëti me turisti ke. Ata paraqiten dhe veprojnë në vendet e jetesës së përhershme. Ndahen në faktorë objekti vë – gjendja në mjedisin jetësor dhe punues, koha e lirë, mjetet disponuese fi nanciare dhe fakorët subjekti vë – tradita për udhëti m, niveli kulturor dhe arsimor i popullsisë, prirjet personale, situata politi ke e tjera.

2. FAKTORËT RECEPTIVË

Derisa faktorët iniciati vë ndikojnë ndaj njeriut që ta ndryshojë vendin e përkohshëm të qëndrimit të ti j që të kënaqë nevoja të caktuara rekreati ve ose kulturore, deri atëherë faktorët recepti ve ndikojnë ndaj tërheqjes së turistëve në vendet turisti ke. Prej këtu nën faktorët recepti vë nënkuptohet ekzisti mi i të mirave dhe shërbimeve me cilës të përcaktuar në njëmend që janë në gjendje t’i kënaqin nevojat dhe dëshirat e turistëve. Ato mund të klasifi kohen në pesë grupe kryesore edhe atë: grupi atrakti v i faktorëve, pozita turisti ke-gjeografi ke, faktorët komunikati vë, hoteleria, politi ka turisti ke dhe veprimtari të tjera

27

a) FAKTORËT ARTAKTIVË

Grupin atrakti v të faktorëve e përbëjnë resurset turisti ke. Ato paraqesin dukuri dhe mjete akti ve në natyrë dhe në shoqëri të cilat kanë veçori të tërheqin turistë. Veçorinë e ti llë ua mundësojnë atributet të cilat resurset turisti ke i mbajnë me vete. Atrakti viteti n te të gjitha resurset turisti ke kryesisht e përcaktojnë katër atribute edhe atë: atributi rekreati v, kuriozitati v, atrakti v dhe esteti k. Që një objekt ose dukuri të jetë resurs turisti k duhet të disponojë madje një nga këto katër atribute. Midis tyre gjithsesi më kryesor është atributi rekreati v. Ai paraqet veçori të ti llë të resurseve, që nëpërmjet agjenseve të caktuara (ujit, ajrit, dritës) vepron kryesisht ndaj funksioneve fi ziologjike të njeriut. Resurset turisti ke ndahen në dy grupe: natyrore dhe antropogjene.

RESURSET NATYRORE TURISTIKE

Resurset natyrore turisti ke janë shprehje e mjedisit të gjeografi së. Sipas prejardhjes ndahen në: resurse gjeomorfologjike, klimati ke, hidrografi ke dhe biogjeografi ke. Ndodh që në disa hapësira të hasen edhe më tepër lloje të resurseve turisti ke. Vendet e ti lla turisti ke janë mjaft atrakti ve.

Resurset gjeomorfologjike turisti ke. Nën këto resurse nënku-ptohen format atrakti ve në reliev në sipërfaqen tokësore. Megjithatë, të gjitha format e relievit nuk janë atrakti ve në mënyrë të njëjtë, prandaj sipas kësaj edhe nuk kanë vlerë turisti ke. Nga format relievore për turizmin mjaft të rëndësishme janë: malet, vullkanet, shpellat dhe qafat malore.

Vlera rekreati ve-atrakti ve maleve ia japin përbërjen e tyre verti kale dhe horizontale, hapësirën dhe pozitën në raport me rrafshet e tjera të banuara dendur. Alpet, Karpatet dhe Pirenejtë në Evropë ose Apalaçet në Amerikën Veriore kanë rëndësi të madhe turisti ke,

28

sepse gjenden në afërsi të rrafshet e banuara dendur dhe të zhvilluara ekonomikisht. Përkundër këtyre, malet në Azinë e Mesme nuk kanë pozitë të volitshme ndaj territoreve të banuara dhe të zhvilluara, për ç’arsye edhe nuk kanë rëndësi të ti llë turisti ke.

Vlerë posaçërisht të madhe atrakti ve-rekreati ve te malet kanë majat e tyre, rrëzat e maleve dhe sipërfaqet e rrafshuara. Nga majat e maleve, si pika më të larta fi tohet dukshmëria më e madhe. Ato shfrytëzohen nga ana e turistëve si vendvrojti m. Që të jenë më të afrueshme lidhen me teleferikë të cilët në Alpe shpesh arrijnë deri te disa maja më të larta. Majat e maleve paraqesin punkte mjaft të vizituara për piknikë, rrëzat e maleve shpesh janë terrene ideale për sporte dimërore, kurse sipërfaqet e rrafshëta malore shfrytëzohen për ndërti m të objekteve turisti ke.

Sot konsiderohet se malet me mbi 500 metra të lartësisë mbidetare janë tërheqëse për zhvillimin e turizmit. Turizmi bashkëkohor tregon tendencë të fuqishme kah depërti mi i viseve më të larta në komplekset malore. Kështu, në Alpet ndërtohen objekte edhe mbi 350 metra të lartësisë mbidetare (hoteli më i lartë evropian deri tek i cili çon edhe hekurudha gjendet në Alpet qendrore të Zvicrës në qafën malore Jungfrau-3454 metra të lartësisë mbidetare), kurse në Peru ka vende turisti ke në lartësi edhe më të mëdha.

Në botë pa dyshim rëndësi më të madhe turisti ke kanë Alpet. Pas tyre vijnë Malet Shkreti nore në Amerikën Veriore, Andet në Amerikën Jugore, Himalajet, Kilimanxharo, Kaukazi e tjera.

Vullkanet gjithashtu janë forma mjaft të mëdha turisti ke atrakti ve relievore. Janë tërheqëse edhe format kubike të vullkaneve të shuara siç është Kilimanxharo (5890 metra lartësi mbidetare). Por më atrakti ve janë vullkanet akti ve të cilat nëpërmjet formave të ndryshme zgjojnë interes të madh te turistët. Sot në botë ekzistojnë 624 vullkane akti ve dhe një numër i madh i vullkaneve të shuara. Midis vullkaneve më të vizituara akti ve numërohen Fuxhiama (3773

29

metra lartësi mbidetare) në Japoni, Mauna Loa në ishujt e Havajeve, Popokateptël në Meksikë, Vezuv në Itali etj.

Zbukurimi i shpellës – është më tërheqës për turistët

Shpellat. Atrakti viteti turisti k i dukurive gjeografi ke kryesisht është lidhur për elementet e tyre esteti ke dhe kuriozitati ve. Këto elemente te shpellat janë më të zhvilluara, prandaj ato shkaktojnë edhe interes të madh te turistët. Zbukurimet e jashtëzakonshme të shpellave: stalakti tet, stalagmitet e tjera, korridoret e shpellave, nëpër të cilat shpesh rrjedhin lumenj të ujëvarave ose liqene të shpellave, gjatë tërë viti t tërheqin një numër të madh të turistëve. Shpella më të mëdha dhe më të vizituara të shpellave në botë janë: Shpella e mamutëve në SHBA me rrjet të kanaleve rreth 100 km, pastaj shpella e Jenolanit në Austri, Holon në Zvicër, Postojna në Slloveni etj. Përndryshe, më tepër shpella të studiuara ka në SHBA-12809. Prej tyre 192 janë rregulluar për vizitë të turistëve. Pastaj vijon Italia me 8379 dhe Franca me 7000 shpella të njohura.

30

Grykat e maleve dhe kanjonet janë raritete morfologjike për shkak të të cilave janë mjaft atrakti ve. Kanjoni më i madh në botë është Kanjoni i madh në Kolorado i cili është i gjatë rreth 320 km me thellësi mesatare prej 1800 metra. Ai është njëri nga objektet e ti lla më të vizituara në botë.

Vlerat turisti ke të klimës. Klima paraqet njërin nga faktorët kryesorë natyrorë për zhvillimin e turizmit. Organizmi i njeriut është ekspozuar dukshëm në ndikimin e elementeve të ndryshme klimati ke të cilat e përbëjnë klimën e në territori të caktuar. Disa ti pa klimati kë ndikojnë poziti visht ndaj organizmit të njeriut, posaçërisht ndaj disponimi të ti j, kurse ato të tjera në mënyrë desti mulati ve dhe negati ve. Prandaj njerëzit tëhu nevojitet pushim i zgjedhin ato territore të cilat u përshtaten më tepër në aspekti n klimati k.

Në sipërfaqen tokësore ekzistojnë 11 breza klimati k edhe atë: brezi ekuatorial, 2 tropikal, 2 subtripikal, 2 mesatar, 2 subpolar dhe 2 polar. Klima në brezat e mesëm subtropikalë është më e rëndësishme për lëvizjet turisti ke. Në brezin mesatar për zhvillimin e turizmit posaçërisht të rëndësishëm janë ti pi mesdhetar dhe mediteran dhe ti pi malor i klimës.

Klima mediterane ka ndikim mjaft të volitshëm ndaj Shën deti të njeriut. Kjo, para së gjithash, del nga pasuria e ajrit me oksigjen dhe ozon, pastaj në insolimi intensiv, lagështi a e përshtatur relati ve dhe përqindja e vogël e pluhurit dhe mikrobeve në ajër. Tërheqshmëria e klimës mediterane e bën numrin relati visht të madh të orëve me diell që sillet mbi 2300 në vjet dhe temperatura e përshtatur e ajrit. Nica, për shembull, ka temperaturë mesatare vjetore 15, 2 oC, Dubrovniku 16, 3 oC. Ndikimi i kësaj klime ndaj organizmit të njeriut në tërësi është sti mulati v.

Rëndësi të madhe për organizmin e njeriut ka edhe klima malore. Në pamjen mediterane të klimës, më e rëndësishme është ajo se me zvogëlimin e lartësisë bie shtypja e ajrit, kurse rritet hemoglobina bë gjak te njeriu. Mbi 1000 metra të lartësisë mbidetare pluhuri dhe mikrobet gati nuk ekzistojnë, kurse ndjeshëm është rritur

31

intensiteti i rrezati mit ultraviolet, prandaj përveç në det rrezitja është mjaft e dobishme edhe në mal. Kushtet e përshtatshme në terren dhe mbulesa e borës e mbajtur një kohë të gjatë kanë mundësuar që një numër i madh i vendeve malore të bëhen qendra të njohura dimërore-sporti ve-turisti ke. Të ti lla janë: Shamoni, Davos, Sent Moris etj. Në Alpet, Arsen në Malet shkëmbore, Porti lo në Andet kiliane etj.

Resurset hidrografi ke turisti ke. Fakti se një numër i madh i lëvizjeve turisti ke sot janë orientuar kah basenet ujore të tokës, e vërteton konstati min se resurset hidrografi ke turisti ke janë më tërheqëse në turizmin bashkëkohor. Vlera turisti ke e ujërave përbëhet në shumicën që ato e japin për rrezitje dhe larje të turistëve, pastaj për sporte të ndryshme (Not, zhytje, peshkim etj). Larja e kombinuar me rrezitje ndikon në mënyrë sti mulati ve në disa funksione të organizmit: e forcon tretjen e apeti ti t, ndikon në sistemin nervor e tjera, respekti visht shprehet mjaft volitshëm të gjendjeve fi zike dhe psikike të njeriut.

Midis resurseve të shumta hidrografi ke turisti ke si më kryesore i veçojmë këto: oqeanet, detet, liqenet, lumenjtë, burimet termominerale, gejzeret dhe akullnajat.

Në brigjet e sipërfaqeve të mëdha ujore oqeanet dhe detet është përqendruar pjesa më e madhe e turizmit bashkëkohor. Në këtë pikëpamje vend më të rëndësishëm marrin Deti Mesdhe dhe Deti i Karaibeve. Deti Mesdhe në brigjet e veta absorbon gati gjysmën e pjesës së përgjithshme të Evropës, por edhe një pjesë të madhe të qarkullimit turisti k botëror. Vendosja e ti llë rezulton nga veçoritë e veta të shumta dhe cilësore atrakti ve rekreati ve. Përveç plazheve të tjera me rërë, luan rol edhe temperatura e lartë e ujit (temperatura mesatare në verë sillet midis 24 dhe 28oC, kurse temperatura mesatare vjetore sillet 17 oC). Pastaj i volitshëm është saliniteti (kripshmëria mesatare është 38%) i cili ka rol të madh shëndetësor dhe higjienik, depërtueshmëria, ujit, ngjyra etj. Tërheqja e madhe turisti ke Mediteranit i jep edhe sipërfaqja e ti j e qetë, posaçërisht në periudhën verore kur fryjnë erëra të dobëta dhe të këndshme.

32

Përveç deteve, edhe liqenet janë mjaft resurse mjaft tërheqëse turisti ke. Vlera e tyre turisti ke e rrit vendpozitën e veçantë. Disa, për shembull, gjenden në rrafshina (Liqeni Blato në Hungari, Liqenet e Mëdha midis SHBA dhe Kanadasë) të cilat janë të popullzuara dendur ose janë vendosur në viset malore ku së bashku me klimën dhe vegjetacionin japin kushte për rekreacion cilësor. Nga sipërfaqja tokësore vlerësohet se 1, 8% e tokës është mbuluar me liqene. Më i madh është Liqeni Kaspik (371000 km2), kure më i thellë është Liqeni i Bajkalit (1520 m). Më shumë liqene ka në Finlandë 75000, pastaj në Rusi 25000. Megjithatë, në pikëpamje turisti ke më të njohura janë liqenet e Zvicrës (ku ka 1500 liqene, e më kryesore janë Liqeni i Tunit, Gjenevës, Brienit dhe Badenit), pastaj janë liqenet italiane, Liqeni Blato në Hungari, Liqenet Mozurike në Poloni, Liqenet e Mëdha në Amerikën Veriore etj.

Edhe lumenjtë paraqesin resurse atrakti ve turisti ke. Ata japin mundësi për rekreacion të njerëzve (larje, zhytje, peshkim) dhe për pushin psikik. Rëndësia turisti ke e lumenjve varet nga gjatësia, mbushja e tyre me ujë dhe nga veçoritë fi zike-kimie dhe biologjike të ujit.

Për rrjedhat e lumenjve janë të lidhura një varg dukuri kuriozitati ve hidrologjike si ujëvarat, dredhjet e tjera, të cilat janë qëllimi i shpeshtë të udhëti meve turisti ke. Reputacion të madh turisti k në botë ka ujëvara Niagara ku në një gjerësi prej 1200 metrave deh lartësi prej 50 metrave në çdo sekondë lëshohen nga 7500 m3 ujë. Rreth saj janë ndërruar një numër të madh hotelesh moderne.

Gejzeret janë ujëdalje terminale të cilat më shumë paraqiten në rajonet vullkanike dhe të tërmeteve. Paraqesin raritete të veçanta natyrore, për ç’arsye janë të vizituara nga turistët. Më tepër gejzere ka në Islandë, në Parkun kombëtar të Jeloustonit (SHBA), në Zelandën e re dhe në Kamçatka. Më të vizituara janë gejzeri i Parkut kombëtar të Jeloustonit, ku gejzeri Star Vernik është i njohur në tërë botën.

Burimet termominerale edhe në të kaluarën, posaçërisht në periudhën Romake, ishin shfrytëzuar për mjekim dhe rekreacion.

33

Atrakti viteti i tyre bazohet ndaj elementeve rekreati ve (veçoritë fi zike-kimike të ujit: temperatura përbërja kimike e tjera), si dhe ndaj veçorive esteti ke dhe të kurioziteti t. Këto ujëra shfrytëzohen nëpërmjet pirjes dhe larjes (hidroterapisë), kurse në vende të veçanta përdoret edhe balta shëruese (tango), si produkt i burimeve terminale. Këto resurse turisti ke kryesisht shfrytëzohen nga turistët e vendit. Rëndësi ndërkombëtare turisti ke kanë një numër i vogël i banjave si: Vishi, Baden-Baden, Vizbaden, Karlovi Vari dhe disa të tjera.

Baden-Baden, njëra nga banjat më të njohura në Evropë

Midis resurseve hidrografi ke turisti ke bëjnë pjesë edhe akullnajat të cilat paraqesin dukuri hidrologjike të lidhura për lartësitë e mëdha mbidetare dhe për gjerësitë polare gjeografi ke. Akullnajat që lëshohen nga majat e alpeve sot janë objekte të ti lla më të vizituara

34

në botë. Të ti lla janë akullnajat nga Mon Blani ndaj të cilave teleferiku të çon deri 3842 metra dhe paraqesin pikën më të lartë në botë deri ku ka arritur teleferiku turisti k, pastaj është Aleç në alpet e Bernës i gjatë 26, 8 km dhe akullnajat rreth Vildshpicit në Austri.

Resurset biogjeografi ke turisti ke. Bota bimore dhe shtazore ka rëndësi të veçantë për zhvillimin e turizmit në një hapësirë të caktuar. Midis tyre vegjetacioni për shkak të veçorive të veta më të shprehura atrakti ve ka rëndësi edhe më të madhe. Vlera turisti ke e botës bimore kryesisht bazohet ndaj funksionit higjienik-rekreati v dhe esteti k-dekorati v.

Fushat e tulipanëve në Holandë paraqesin atraksion të rëndësishëm turisti k

Funksioni higjienik-rekreati v dhe esteti k-dekorati v te bota bimore, posaçërisht pyjet manifestohen nëpërmjet veçorive që i kanë

35

bimët që ta pastrojnë ajrin. Ato e asimilojnë dioksidin e karbonit, kurse e lirojnë oksigjenin. Pastaj i modifi kojnë elementet klimati ke, posaçërisht temperaturën dhe erërat, e absorbojnë pluhurin, e zvogëlojnë zhurmën etj. Është llogaritur, për shembull, se pylli i pishës shëron në vjet prej 30 deri 35 toni, kurse pylli i lisit dy herë më shumë, 68 toni pluhur në ha. Në vendbanimet industriale hasen prej 100000 deri 500000 grimca të pluhurit dhe tymit në 1 centi metër kub të ajrit, mbi viset e hapura barishtore – 5000, kurse në pyje vetëm 500 grimca. Në raport me zhurmën me matje është vërtetuar se pylli në gjerësi prej 200 metrave e zvogëlon zhurmën prej 35 deri 45 decibelë. Komplekset pyjore, posaçërisht pyjet e pishave, nëpërmjet avullimit të substancave të ndryshme aromati ke në masë të madhe ndikojnë në disponimi dhe Shën deti n e njerëzve.

Elementet esteti ke-dekorati ve manifestohen nëpërmjet formës dhe ngjyrës së përfaqësuesve bimorë. Kurse elementet e kurioziteti t, nga ana tjetër, sillen në llojet e rralla (trëndafi lat në Bullgari, sekuojat në Amerikën Veriore, fushat e tulipanëve në Holandë e tjera).

Edhe bota shtazore ka rëndësi për zhvillim të turizmit. Ajo është tërheqëse nëpërmjet gjueti së, peshkimit, kalërimit, luft ës me dema etj. Në bazë të pasurisë së llojeve të ndryshme në hapësira të caktuara, për shembull, gjuajtja e kafshëve të egra ose peshqve kuptohet turizmi o gjueti së ose peshkimit.

Si resurse të pavarura biogjeografi ke llogariten parqet nacionale. Ato janë territore të veçanta në të cilat natyra ka mbetur e pandryshuar deri më sot. Parqet nacionale janë një lloj laboratori natyrore dhe me ligj janë të mbrojtura. Për shembull, në Zvicër 6% e territorit është e mbrojtur. Përndryshe, parku më i madh nacional gjendet në Kanada-Vud Bufalo 44807 km2. Pastaj vijojnë parku nacional Çava në Mozambik-27765 km2, Kriger Republikën Jugafrikane - 19910 km2. Në Rusi parku më i madh nacional është Kamçatka - 9640 km2, Kurse në SHBA, parku i Jeloustonit me 8852 km2.

36

PYETJE DHE DETYRA:

Çka paraqesin resurset turisti ke dhe çfarë veçori kanë ato? Cilat janë resurset natyrore turisti ke dhe si ndahen? Numëroji faktorët të cilat kanë kushtëzuar përqendrim të ti llë të turistëve në brigjet e Deti t Mesdhe dhe Deti t të Karaibeve. Në çka bazohet vlera turisti ke e botës bimore?

HULUMTO:

Në rrethinën e vendit tënd të jetesës, ekziston një resurs natyror turisti k, përshkruaji atributet e ti j turisti ke.

Parku nacional Jeloustonit

37

RESURSET ANTROPOGJENE TURISTIKE

Resurset antropogjene turisti ke janë në lidhje me zhvillimin shoqëror dhe historik të një vendi. At në një farë mënyre i kënaqin nevojat kulturore të njeriut. Nëpërmjet organeve për shikim dhe dëgjim, resurset antropogjene ndikojnë drejtpërdrejt te vizitorët.

Këtu bëjnë pjesë përmendoret kulturore-historike, vlerat etno-sociale, manifesti met e tjera etj..

Përmendoret kulturore-historike. Përmendoret kulturore-historike paraqesin resurse specifi ke turisti ke që janë krijuar në periudha të ndryshme kohore dhe kanë veçori të ndryshme. Ato paraqesin mjete të palëvizshme dhe të lëvizshme nga e kaluara dhe e tanishmja të cilat pa marrë parasysh materialin dhe dimensionet e manifestojnë kulturën e një populli. Rëndësia turisti ke e këtyre resurseve është mjaft e pa barazuar. Derisa dikush kanë vlerë të paçmueshme arti sti ke dhe mund të paraqesin resurse të pavarura turisti ke, deri atëherë më tepër se ato janë me vlerë më të vogël turisti ke dhe nuk mund të tërheqin në mënyrë të pavarur vizitues, por në mënyrë turisti ke shfrytëzohen në kuadër të resurseve të tjera.

Në këtë grup të resurseve bëjnë pjesë: zbulimet arkeologjike, ndërti met nga arkitektura sakrale (manasti ret, kishat, xhamitë, obo-rret, kështjellat dhe kalatë), mbindërti met memoriale, përmendoret dhe pllakat, nekropolet etj. Me atrakti viteti më të madh turisti k theksohen përmendoret materiale në territoret e arkitekturës, skulpturës dhe pikturës.

Në pikëpamje të epokave objektet më tërheqëse kulturore-historike turisti ke janë ato të periudhës anti ke, pastaj të feudalizmit dhe kapitalizmit të hershëm. Megjithatë, mjaft të vizituara janë edhe ato të historisë më të re, si dhe realizimet bashkëkohore.

Përmendoret e civilizimeve të vjetra posaçërisht hasën në Egjipt, Greqi, Itali, njëkohësisht në rajonin e Mesdheut, si dhe në Meksikë,

38

Peru, Kinë, Japoni, Birmani, Indi dhe në vende të tjera Piramida e Keopsit në Egjipt e vjetër mbi 5000 vjet, e lartë 146 metra ose Muri kinez i gjatë 2450 km, paraqesin atraksion botëror dhe prej viti t në vit tërheqin një numër sa më të madh turistësh.

Muri kinez - moti v i rëndësishëm turisti k. I gjatë është 2450 m, i lartë 16m dhe i gjerë deri 5-8m.

Në viti n 1987 është shkruar në listën e UNESKO.

Për turizmin rëndësi të madhe kanë lokalitetet arkeologjike. Midis tyre posaçërisht dallohen qytetet e zbuluara romake Pompea dhe Herkulanum të shkatërruara në viti n 79 të erës sonë nga erupsioni i vullkanit Vezuv. Sot vlerësohet se Pompenë çdo vjet e vizitojnë mbi gjysmë milionë turistë.

Nga periudhat e mëvonshme i rëndësishëm është feudalizmi. Në të kisha ka faktor dominues në shoqëri dhe nuk ka art i cili nuk bart shenjë e ti j direkte ose indirekte. Evropa perëndimore ishte nën ndikimin e kishës romake. Në arkitekturë paraqiten shumë sti le si: romanti ka, goti ka, renesanca dhe baroku. Evropa Lindore, nga ana

39

tjetër, ishte nën ndikimin e Bizanti t. Edhe këtu krijohen një numër i madh i kryeveprave nga arkitektura, skulptura dhe piktura. Me depërti min e Mavrëve dhe Turqve në Evropën Jugore bartet edhe arkitektura orientale.

Venediku, qytet i pasur me përmendore nga e kaluara. Është ndërtuar në më tepër se 100 ishujsh dhe lagunash. Shtëpitë ndërtohen në shtylla të ngulur në det. Komunikacioni në qytet zhvillohet

posaçërisht me gondolë, nuk ka automobila as edhe automjete ngarkuese

Përmendore nga të gjitha këto epoka dhe drejti me më tepër janë ruajtur në Itali, Greqi, Spanjë, Francë, Austri dhe në vende të tjera dhe turizmi edhe përveç kushteve natyrore, në masë të madhe zhvillohet edhe ndaj ekzistencës së tyre. Në disa vende është theksuar prania e më tepër sti leve dhe ndikimeve. Për shembull, Spanja – kultura krishtere dhe mavare ose vendet ballkanike në të cilat hasen përmendore gati nga të gjitha sti let dhe ndikimet.

40

Grupin e dytë i resurseve antropogjene turisti ke e përbëjnë dukuritë dhe objektet etnosociale. Ato e shprehin specifi kën e disa vendeve dhe popujve, kurse manifestohen nëpërmjet kulturës tradicionale, folklorit muzikor, veshjeve etj. Për këtë grup të resurseve është karakteristi ke se është mjaft heterogjene, sepse me një fj alë përfshi tërë atë që e përbën jetën e një populli.

Megjithatë, për turizmin rëndësi të veçantë kanë ato ndërmarrje të cilat merren me veprimtari të ti lla kulturore të cilat kanë për qëllim ta mbledhin, studiojnë, ruajnë dhe prezantojnë kulturën arti sti ke etnografi ke dhe materiale të një populli. Të ti lla, para së gjithash, janë muzetë, bibliotekat, galeritë, etno-parqet etj. Midis tyre muzetë janë më të vizituara nga ana e turistëve dhe në masë të madhe e plotësojnë përmbajtjen e qëndrimit turisti k. Luvri i Parisit, Muzeu i Britanisë, Muzeu i Vati kanit në Romë, Padova në Madrid, Ermitazhi në Sankt Peterburg e tjera, numërohen në objektet më tërheqëse turisti ke nga ky lloj në botë. Vetëm në SHBA ekzistojnë 8300 muze, nëpër të cilat çdo vjet kalojnë nga rreth 800 milionë vizitues.

Luvër, njëri nga muzetë më të njohura në botë, në të cilat ruhen artefaktet më të çmueshme nga historia e civilizimit botëror

41

Manifesti met nëpërmjet të cilave tregohen të arriturat e ndryshme kulturore-arti sti ke, sporti ve dhe ekonomike (manifesti met tradicionale, festi valet, garat sporti ve, kampionatet, kongreset, panairet, ekspozitat e tjera), përveç rëndësisë së theksuar kulturore-sporti ve dhe ekonomike, kanë edhe shenja turisti ke.

Në atë pikëpamje posaçërisht dallohen ato manifesti me të cilat kanë ndikim ndërkombëtar. Të ti lla, për shembull, janë, Olimpiadat, garat konti nentale, spartakiadat, universiadat etj. Edhe manifesti met kulturore janë tërheqëse për turistët. Festi valet botërore rregullisht e rriti n numrin e turistëve dhe efektet fi nanciare në vendet, respekti visht në qytetet ku ato mbahen. Kështu, midis qendrave turisti ke evropiane vend të veçantë zënë ato në të cilat mbahen festi valet fi lmike si Venediku, Kana, Praga, pastaj Festi vali muzikor i Salsburgut, ose qytetet në të cilat mbahen festi valet folklorike evropiane etj. Rëndësi të ngjashme kanë edhe shtëpitë operisti ke dhe teatrore dhe ansamblet, për shembull Opera metropolit në Nju-Jork, ansambli operisti k i Shkallës së Milanos, Baleti i Moskës e tjera.

Edhe manifesti met e mëdha sporti ve e rriti n vizitën në vendet në të cilat organizohen. Manifesti me të ti lla të njohura janë panairet e mëdha si aji në Milano, Bazel, Vjenë, Zagreb e tjera. Megjithatë, dhe më të vizituara se ato janë ekspozitat botërore të cilat mbahen në qytete të ndryshme në botë - Paris, Londër, Bruksel, Nju-Jork dhe Montreal.

Kongreset, kombëtare ose botërore, pastaj tubimet e tjera shkencore gjithashtu kanë ndikim mjaft atrakti v për vendet në të cilat mbahen ato. Për këtë lloj manifesti mi është i rëndësishëm lloji i veçantë i ashtuquajtur turizëm i kongreseve i cili llogaritet si mbajt fi ti mprurës. Megjithatë, ai kërkon edhe ndërti m të hapësirave të veçanta të mëdha, pajisje dhe organizim të mirë. Prandaj, vendet turisti ke gjithmonë tentojnë të jenë nikoqirë të tubimeve të ti lla.

Në grupin e resurseve antropogjene turisti ke numërohen edhe ambientet të cilat përbëjnë llojet e ndryshme të lagjeve, objekteve

42

ekonomike, objekteve komunikatave e tjera, pastaj gastronomia, sistemi shoqëroro-politi k si dhe peizazhet, të cilat paraqesin komplekse të përbëra nga elementet natyrore dhe antropogjene.

PYETJE DHE DETYRA:

Cilat janë karakteristi kat dhe si ndahen resurset antropogjene? Numëroji vendet në të cilat ka më tepër përmendore kulturore-historike dhe shpjegoje rëndësinë e tyre për turizmin? Si është rëndësia e manifesti meve për masivizimin e turizmit?

TË MBAJMË MEND:

Faktorët recepti vë gjenden në vendet turisti ke dhe ato ndikojnë ndaj tërheqjes së turistëve. Midis tyre më të rëndësishme janë faktorët atrakti vë. Atrakti viteti n e resurseve turisti ke kryesisht e përcaktojnë katër atribute: rekreati viteti , kurioziteti , dhe esteti ka. Resusrset turisti ke janë ndarë në dy grupe: natyrore – gjeomorfologjike, limati ke, hidrografi ke dhe biogjeografi ke dhe resurset antropogjene turisti ke në të cilat bëjnë pjesë përmendoret kulturore-historike, vlerat etno-sociale, manifesti mete ndryshme etj.

TEMA PËR DISKUTIM

Si ndikon lloji i resurseve turistike ndaj gjatësisë së qëndrimit të turistëve.

b) POZITA TURISTIKE-GJEOGRAFIKE

Zhvillimi i turizmit në një vend ose shtet ndoshta varet nga pozita e vet turisti ke gjeografi ke. Madhësia e qarkullimit turisti k dhe lloji i turizmit në varshmëri të ngushtë janë nga ajo pozitë. Ato vende që kanë pozitë të volitshme turisti ke-gjeografi ke themi se kanë një nga kushtet për zhvillim të turizmit dhe e kundërta. Prandaj pozita

43

turisti ke-gjeografi ke paraqet faktor të rëndësishëm për zhvillimin e turizmit. Ajo e tregon raporti n e moti veve të caktuara, vendeve ose shteteve ndaj drejti meve të lëvizjeve turisti ke. Sipas ati j raporti dallojmë: pozitë turisti ke-gjeografi ke botërore, konti nentale, rajonale dhe lokale.

Pozitë botërore turisti ke-gjeografi ke kanë ato vende nëpër të cilat kalojnë ose gjenden rrjedhat turisti ke. Një rrjedhë e ti llë, për shembull lëviz prej Amerikës veriore nëpër Atlanti kun për Evropë. Të gjitha vendet që gjenden në drejti min e kësaj rrjedhjeje turisti ke si Franca, Belgjika, Holanda, Britania e Madhe, Portugalia dhe Spanja kanë pozitë të mirë botërore turisti ke-gjeografi ke

Pozitë konti nentale turisti ke-gjeografi ke kanë ato vende të cilat gjenden në drejti met e lëvizjeve turisti ke në konti nente të ndryshme. Në Evropë, për shembull, lëvizjet turisti ke janë drejtuar kah Deti Mesdhe dhe Alpet. Kështu, prej Evropës Veriore dhe të Mesme kah Mesdheu çojnë tri rrjedha turisti ke edhe atë njëra kah Gadishulli Pirenej. Vendet kah të cilat çojnë këto rrjedha ose gjenden në to, si Spanja, Italia ose Zvicra dhe Austria kanë pozitë të volitshme turisti ke-gjeografi ke.

Pozita rajonale e tregon raporti n ndaj lëvizjeve turisti ke prej një vendi në vendin tjetër, kurse pozita lokale e tregon raporti n ndaj rrjedhave lokale si dhe drejti met e piknikëve dhe turisti ke etj.

Pozitë më të volitshme turisti ke-gjeografi ke kanë ato vende ku prehen dy ose më tepër drejti me turisti ke. Por, vlera e pozitës turisti ke-gjeografi ke varet nga lidhshmëria si dhe nga mjetet e trafi kut me të cilat bëhet udhëti mi. Për shembull, kur udhëtohet me avion dobi kanë vetëm kompanitë ajrore dhe dy aeroportet. Por kur udhëtohet në mënyrë të kombinuar, për shembull me anije dhe me tren, avio-anije, ose automobil-tren e tjera, atëherë dobi do të kenë shumë vende turisti ke.

44

Në raport të pozitës kryesisht dallojmë pozitë të volitshme dhe të pavolitshme turisti ke-gjeografi ke.

c) FAKTORËT KOMUNIKATIVË

Komunikacioni paraqet bazën për lëvizjet turisti ke. Prandaj, me arsye theksohet se pa komunikacion nuk ka turizëm. Madhe edhe vetë fj ala turizëm në shumë gjuhë do të thotë udhëti m, shëti tje. Prandaj, zhvillimi dhe përparimi i turizmit është lidhur ngushtë me zhvillimin e komunikacionit dhe mjeteve komunikatave. Me rritjen dhe përsosjen e mjeteve të komunikacionit dhe me përmirësimin strukturës së tyre është mundësuar transporti masiv, i shpejtë dhe i lirë të një numri të madh të njerëzve. Me atë mjetet e reja komunikatave kanë bërë ndikim të madh ndaj zhvillimit të turizmit, por edhe turizmi ka ndikimin e vet ndaj zhvillimit të komunikacionit dhe përsosjen e mjeteve komunikatave.

Edhe vetë mjetet komunikatave (anija “Kvin Elizabet”, aeroplani “Konkord” ose teleferikët) dhe rrugët e veçanta komunikati ve (rruga komunikatave “Groslokner”, autostrada “Dielli” në Itali) shpesh paraqesin atraksion dhe vlerë të veçantë turisti ke. Nga ana tjetër rrugët i caktojnë drejti met e lëvizjeve turisti ke ashtu si edhe tendencat turisti ke shpesh e caktojnë drejti min gjatë udhëti mit të rrugëve të caktuara.Me masivizimin e turizmit dhe paraqitjen e formave të reja të turizmit si auto-moto turizmi, bëhen ndryshime edhe në komunikacion.

Sot turistët gjithnjë e më pak qëndrojnë në vende të caktuara turisti ke, kurse gjithnjë e më tepër pushimin e kalojnë në udhëti m. Tendenca që për një kohë të shkurtë të shihet gjithnjë e më tepër, ka kontribuar për masivizimin e komunikacionit, pastaj zhvillimin e formave të reja të komunikacionit dhe përsosjen e mjeteve të komunikacionit.

Sipas hapësirës ku zhvillohet, komunikacioni ndahet në: komunikacionin tokësor, ujor dhe ajror. Komunikacioni tokësor mund të jetë komunikacion i udhëtarëve dhe hekurudhor, kurse ai ajror mund të jetë detar, liqenor, lumor dhe i kanaleve. Të gjitha llojet e

45

numëruara të komunikacionit kanë rol të caktuar në lëvizjen turisti ke. Megjithatë, çdo mjet i komunikacionit në qarkullimin turisti k duhet të ketë sigurim, komoditet, shpejtësi dhe rregullshmëri. Turistët varësisht nga nevojat dhe mundësitë e tyre zgjedhin degën e komunikacionit dhe mjeti n e komunikacionit, kurse zakonisht vendosin për ato vende dhe territore, ku ekzistojnë shërbime cilësore komunikati ve.

1. Komunikacioni automobilisti k...45 %

2. Komunikacioni ajror...........43 %

3. Komunikacioni ujor.................. 7 %

4. Komunikacioni hekurudhor.........4 %

5. Lloje të tjera të komunikacionit......1 %

Llojet e komunikacionit të cilat turistët më shumë e kanë shfrytëzuar për udhëti m në viti n 2004.

Komunikacioni rrugor. Sot komunikacioni rrugor në bartjen e turistëve luan një rol të rëndësishëm. Kjo është rezultat, nga njëra anë, i zhvillimit të shpejtë të industrisë automobilisti ke në botë dhe rritjes permanente të automobilave të udhëtarëve, dhe nga ana tjetër, të zgjerimit dhe modernizimit të përhershëm të rrjeti t rrugor. Edhe pse nga paraqitja e automobilit të parë, në viti n 1885 deri më sot nuk është periudhë e gjatë kohore, megjithatë numri i automobilave është rritur mjaft . Në viti n 1900 në botë ka pasur vetëm 11 mijë automobila, ai numër sot është mbi 350 milionë. Prej këtyre vetëm në SHBA ka më tepër se 130 milionë. Zhvillimi i automobilizmit dhe moto-turizmit është kushtëzuar edhe nga ndërti mi dhe modernizimi i rrjeti t rrugor. Nga viti 1815, kur anglezi Mak Adam e ka ndërtuar rrugën e parë moderne, në Angli fi llon përhapja e shpejtë edhe e rrjeti rrugor. Autostrada e parë moderne është në Itali, (Romë-Padovë), kurse pastaj në Gjermani (Munih-Frankfurt). Këto vende edhe sot kanë më shumë autostrada (Gjermania - 5000 km, Italia - 4000 km). Përndryshe, në botë gjatësia e përgjithshme e rrjeti rrugor është 18, 1 milionë kilometra. Në të Evropa merr pjesë me 5, 5 milionë km.

46

Drejti me më kryesore të komunikacionit automobilisti k në Evropë që i lidhin territoret amë me vendet turisti ke janë:

a) Londër - Paris, Marsejë - Xhenovë - Romë - Palermo (E-1)

b) Helsinki - Stokholm - Kopenhagë - Hanover - Gjenevë - Barcelonë - Madrid – Lisbonë (E-4).

c) Bruksel - Vjenë - Budapest - Beograd - Shkup - Selanik - Stamboll (E-5).

d) Londër - Hanover - Berlin - Varshavë - Moskë (E-8).

Përveç automobilit për masivizimin e qarkullimit turisti k, rëndësi të madhe ka edhe autobusi. Edhe numri i tyre është në rritje të përhershme. Gjithsej në tërë botën ka 62 milionë autobusë, kurse më tepër ka në SHBA – 22 milionë, pastaj në Japoni – 10 milionë etj. Përfshirja gjithnjë më e madhe e automobilit dhe autobusit në lëvizjet turisti ke vjen prej atje se ato janë të pavarur, komfor, të gatshëm në çdo kohë për nisje dhe janë në gjendje të kënaqin një numër të madh të dëshirave të turistëve. Ata mundësojnë zgjedhje të lirë të kohës së nisjes pa vështi rësi të kalimit prej një mjeti të trafi kut në tjetrin.

Autobusi modern për bartje të turistëve

Për përparimin e auto-moto turizmit, mbrojtjen e interesave të automobilave, lehtësimin e formaliteteve doganore dhe kufi tare dhe mbrojtjen e interesave të shoqatave dhe klubeve nacionale, në

47

botë ekzistojnë shumë organizata dhe klube ndërkombëtare. Midis tyre më të rëndësishme janë: Organizatat botërore për turizëm dhe automobilizëm (OTA), Federata automobilisti ke ndërkombëtare (FNA) dhe Federata motoçikliste ndërkombëtare (FIM).

Komunikacioni hekurudhor. Zbulimi i hekurudhës nuk ka sjellë vetëm përparimin e industrisë, por ka krijuar edhe kushte themelore për paraqitjen dhe masivizimin e turizmit si fenomen i ri shoqëror-ekonomik. Nga Anglia, ku është lëshuar në qarkullim hekurudha e parë (ndërmjet Stoktonit dhe Darlingtonit – në viti n 1825), komunikacioni hekurudhor ka fi lluar të zgjerohet shpejt nëpër shtete të tjera në Evropë dhe në botë. Ndërti m më intensiv të hekurudhave paraqitet në gjysmën e dytë të shekullit XIX. Sot rrjet më të gjata hekurudhor ka Angloamerika - 428100 km, pastaj vjen Evropa - 403400 km, Azia 199100 km, Amerika Lati ne - 140100 km, Afrika 73900 km dhe Australia dhe Okeania - 49200 km.

Ekzistenca dhe evolucioni i turizmit në lidhje të ngushtë është me ekzistencën dhe zhvillimin e komunikacionit hekurudhor. Ky lloj i komunikacionit ka mundësuar masivizimin e turizmit dhe zhvillimin e këtyre rajoneve, të cilat më përpara për turizmin ishin të pa kalueshme. Nga ana tjetër edhe turizmi ka kontribuar për modernizmin e rrjeti t hekurudhor. Ky modernizim kryesisht shihet në rritjen e shpejtësisë dhe në përmirësimin e komforiteti t. Rritja e komforiteti t të udhëti mit është shoqëruar me përsosjen e përhershme të enterierit të vagonëve edhe atë prej futjes së klasave, e deri te vagoni restorant (në Kanada në viti n 1867) dhe trenave për fj etje (në SHBA në viti n 1889). Në Evropë treni i parë me dhoma fj etjeje dhe vagon me restorant është lëshuar në viti n 1883 edhe atë në relacionin Paris - Stamboll “Orient-ekspres”.

Në kohën më të re, çdo vjet me dedikim të pastër turisti k lëshohen në përdorim edhe të ashtuquajturit trena të agjencioneve. Ata i porositi n agjencitë turisti ke dhe asociacionet hekurudhore dhe qarkullojnë në drejti me më të rëndësishme në Evropë, prej Evropës Qendrore kah Spanja, Italia dhe Greqia. Për nevojat e turistëve gjithashtu lëshohen trena ekskluzivë, trena speciale për piknikë, por ekzistojnë edhe teleferikë si formë specifi ke të komunikacionit turisti k.

48

Nga viti 1910 kur për herë të parë është paraqitur hekurudha në Evropë edhe atë në Tirol, e deri më sot, Alpet si dhe në malet e tjera në Evropë dhe në botë në masë të madhe janë larmuar me lloje të ndryshme të këtyre komunikacioneve të pastra turisti ke. Ata turistëve u mundësojnë të futen në viset më të padepërtueshme, por nga aspekti turisti k vise më atrakti ve të maleve. Përparimi në mjetet e komunikacionit ka bërë që hapësirat malore të afrohen dhe të bëhen të pranishme për numrin më të madh të popullsisë qytetare. Në Alpe, Pirenej, Apenine, Karpate, masivet shkëmbore janë ndërtuar shumë qendra malore të cilat disponojnë me teleferikë dhe ski-ashensorë të shumtë. Franca, për shembull, ka 118 qendra të ti lla me 790 teleferikë, prej të cilëve vetëm Shamoni ka 35, Kurshevel 29 e tjera, Zvicra ka 43 qendra me mbi 500 teleferikë të ndryshëm, Austria 51 me rreth 1200 teleferikë të llojeve të ndryshme etj. Teleferikët kanë dhënë sfi dë të fuqishme për zhvillimin e turizmit malor, posaçërisht të turizmit dimëror-sporti v.

Komunikacioni ujor. Shfrytëzimi i lumenjve dhe deteve, si rrugë natyrore është i vjetër sa edhe gjinia njerëzore. Në të vërtetë,

Treni në një binar, shpikje më e re e teknikës në Japoni

49

edhe civilizimet më të vjetra janë paraqitur nëpër luginat e lumenjve. Që në viti n 4200 para erës së re nëpër Nil udhëtohej me lokte prej papirusi, kurse rreth viti t 2500 para erës së re janë bërë anijet e para nga druri. Zbulimet e mëdha gjeografi ke, fryt janë midis tjerash edhe në komunikacionin e zhvilluar detar, por edhe vetë kanë ndikuar ndaj zhvillimit të komunikacionit bregdetar. Revolucioni industrial, shpikja dhe futja e makinës me avull (anija e parë në punë me avull është lëshuar në qarkullim në viti n 1807 në lumin Hadson në SHBA) ka kontribuar për zhvillim të mëtejshëm të shpejtë të komunikacionit ujor.

Shikuar historikisht komunikacioni detar ka luajtur rol të rëndësishëm në zhvillimin e turizmit ndërkonti nental. Megjithatë, më vonë me paraqitjen e komunikacionit ajror bie roli i anijeve në transportet tejoqeanike të udhëtarëve. Kështu, për shembull, në viti n 1957 nëpërmjet Oqeanit Atlanti k anije kanë shfrytëzuar në transport 1027000 udhëtarë, kurse avion 1019000 udhëtarë. Në viti n 1968 numri i udhëtarëve me anije ka rënë 374000, kurse e udhëtarëve me avion është rritur në 5752000.

Megjithatë, komunikacioni detar edhe deri më sot ka mbajtur disa përparësi. Anijet moderne tejoqeanike të udhëtarëve në janë hotele lundruese të cilat mund të pranojnë deri 2000 udhëtarë, kurse zhvillojnë shpejtësi deri më 60 kilometra në orë. Ato sigurojnë komforin dhe zbavitjen më të madhe të mundshme, Kanë salla të kinemave, basene për larje dhe një numër të madh të hapësirave të tjera. Që të tërheqin sa më shumë udhëtarë – turistë, anijet orientohen kah organizimi i udhëti meve të gjata qarkore – kryqëzimeve. Pjesa më e madhe e komunikacionit ujor botëror zhvillohet midis Evropës dhe Amerikës Veriore, kurse kryqëzimet më të numërta janë në brigjet e Deti t Mesdhe.

Lundrimi udhëtar bregdetar është zhvilluar përgjatë brigjeve të degëzuara pranë të cilave ka edhe ishuj. Në kuadër të saj sot gjithnjë e më tepër zhvillohet lundrimi i trajekteve, me të cilin një numër i madh i udhëtarëve dhe turistëve të motorizuar transportohen deri

50

te ishujt fqinjë. Trajektet shfrytëzohen edhe për realizimin e lidhjeve direkte hekurudhore (Dover-Kale, Malme-Kopenhagë) ose për lidhjen e dy shteteve (Bar-Bari) etj.

Lloj i veçantë i komunikacionit bregdetar sigurohet me jahtet turisti ke. Ai është i ashtuquajtur jahti ng-turizëm. Është zhvilluar rre pushimoreve verore bregdetare si: Venedik, Nicë, Toremolinos, Bijaric, Akapulko e tjera. Sot në botë ekziston fl otë e madhe turisti ke e cila përbëhet prej jahteve të vogla ose të mëdha, anijeve me vela, saçmave e tjera dhe shërben për shfrytëzim, për peshkim sporti v, akti vitete nënujore dhe për zbavitje dhe argëti m. Vendet bregdetare për zhvillimin e këti j lloji turizmi ndërtojnë stacione të veçanta “Marina” të cilat shërbejnë për pranim, vendosje ose dimërim të këtyre objekteve lundruese.

Komunikacioni lumor ka rëndësi më të vogël për turizmin. Roli i ti j kryesisht zbatohet për zhvillim të turizmit sporti v dhe të piknikut. Në Evropë rëndësi më të madhe turisti ke-komunikati ve kanë lumenjtë Danub, Reni, Sena dhe Volga. Rëndësi më të madhe turisti ke nga lumenjtë kanë liqenet. Të ti lla në Evropë janë Liqenet e Alpeve, kurse në Amerikën Veriore Liqenet e Mëdha.

Komunikacioni ajror. Komunikacioni ajror është njëri nga llojet më të reja të komunikacionit i cili është paraqitur dhe zhvilluar gjatë shekullit XX. Aeroplani i parë është paraqitur në viti n 1903, kur vëllezërit Rajt kanë fl uturuar 260 metra në një lartësi prej 2-3 metra mbi tokë. Megjithatë, aeroplani një kohë të gjatë ka mbetur mjet transportues i vogël, i pasigurt, jo komfor dhe i shtrenjtë. Si mjet i rregullt i komunikacionit në qarkullimin e udhëtarëve aeroplani paraqitet rreth viti t 1930. Megjithatë, deri në Luft ën e Dytë Botërore rëndësia e ti j për turizmin ka qenë e vogël. Më vonë prej viti t në vit futen ti pa më të rinj dhe më modernë të aeroplanëve me qëllim që të rritet shpejtësia, gjatësia e fl uturimit dhe kapaciteti i vendeve të udhëtarëve. Sot avionët me turboavull fl uturojnë në lartësi prej 11 km, me shpejtësi prej 1000 km, dhe pa aterrim mund të fl uturojnë do 10000 km.

51

Nga aspekti i nevojave turisti ke, përveç komforiteti t, sigurisë dhe kalimit të lehtë transit të kufi rit, shpejtësia luan rol kryesor në zgjedhjen e aeroplanit për transport, sepse turistëve u mundëson qëndrim më të gjatë në vendet për pushim dhe vizitë të shumë vendeve të largëta pa humbur shumë kohë për transport. Prandaj për aeroplanin theksohet se ka bërë revolucion jo vetëm në komunikacion, por edhe në turizëm. Ky në të vërtetë është revolucioni i tretë në masivizimin e turizmit edhe atë sipas asaj që i ka bërë komunikacioni hekurudhor dhe automobilisti k

Përveç futjes së klasave turisti ke dhe çmimeve të afrueshme në komunikacionin e aeroplanëve për turizmin është posaçërisht e rëndësishme vënia e linjave sezonale dhe çarter-fl uturimeve. Aeroplanët e mëdhenj me shpejtësinë e tyre të relacioneve të gjata gjithnjë e më tepër i bëjnë presion mjeteve të tjera të komunikacionit.

Udhëti met interkonti nentale kryesish bëhen nëpërmjet qarkullimit të rregullt të linjave. I ti llë është rasti te udhëti met midis Amerikës Veriore dhe Evropës, kurse të qarkullimi i aeroplanëve brenda në Evropë, posaçërisht midis vendeve emetuese dhe recepti ve, roli i çarter aranzhmaneve në turizëm është mjaft i rëndësishëm. Për shembull, në viti n 1968 në relacionin Evropa – Amerika Veriore 91, 6% e udhëtarëve kanë udhëtuar me linjat e rregullta të aeroplanëve, por viti n e njëjtë nga Evropa në Spanjë 63% e udhëtarëve të aeroplanëve kanë ardhur nëpërmjet çarter aranzhmaneve.

Treni në një binar, shpikje më e re e teknikës në Japoni

52

Në komunikacionin turisti k gjatë zgjedhjes së mjeteve komuni-kati ve vërehet se siguria, shpejtësia, komforiteti t dhe çmimi i transporti t janë faktorët kryesorë të cilat vendosin defi niti visht. Sipas gjendjes së tanishme sigurim më të madh jep hekurudha. Ajo ka vetëm 0, 04 raste të vdekjes në 100 milionë milje të udhëti mit. Aeroplani ka 0, 4 kurse automobili madhe edhe 2, 8. Në aspekti n e shpejtësisë për aeroplanin nuk ka konkurrent, kurse në raport të komforiteti t mbisundon anija. Sa ka të bëjë me çmimin e transporti t, përparësi ka automobili, posaçërisht nëse shfrytëzohet nga 3 ose 4 persona.

Gjithashtu, vërehet se në zgjedhjen e mjeti t komunikati v, turistët shpesh përcaktohen varësisht nga largësia e vendit për pushim. Kur është në pyetje udhëti mi në relacione të shkurta deri më 1000 km (në një drejti m) kryesisht shfrytëzohet automobili, në relacionet deri 1500 km shfrytëzohet hekurudha, kurse në relacione më të gjata se 1500 km shfrytëzohet avioni. Megjithatë, shpesh gjatë udhëti mit bëhen kombi nime: hekurudha – anija, anija – aeroplani etj.

Cili mjet komunikati v shpesh përdoret në udhëti met turisti ke sot dhe pse? Analizoje pasqyrën e pjesëmarrjes së llojeve të veçanta të komuni-kacionit në qarkullimin e huaj turisti k Çka vëren? Cilat janë drejti met më të rëndësishme të komunikacionit auto-mobilisti k të rëndësishme për zhvillimin e turizmit në Evropë?Numëroji faktorët të cilët ndikojnë ndaj zgjedhjes së mjeteve komunikati ve gjatë udhëti mit?

TË MBAJMË MEND:

Në lëvizjet turisti ke të gjitha llojet e komunikacionit kanë rol të caktuar. Turistët, varësisht nga nevojat dhe mundësitë e tyre, i zgjedhin ato mjete komuni kati ve të cilat në bazë kanë sigurim, komfortet,

PYETJE DHE DETYRA

53

shpejtësi dhe rregullshmëri. Sot komuni kacionin automobilisti k e shfrytëzojnë 45% të turistëve dhe ai luan rol të rëndësishëm në udhëti min turisti k. Komunikacioni hekurudhor ka mundësuar masivizim të turizmit, komuni kacioni detar ka luajtur rol të rëndësishëm në zhvillimin e turizmit ndërkonti nental, kurse komunikacioni i aeroplanëve i ka masivizuar udhëti met interkonti nentale.

TEMA PËR DISKUTIM

Komunikacioni paraqet bazë të lëvizjeve turistike, sepse pa komunikacion nuk ka turizëm.

54

DREJTIMET KRYESORE TË LËVIZJEVE TURISTIKE NË BOTË DHE RAJONET

TURISTIKE-GJEOGRAFIKE NË BOTË

DREJTIMET KRYESORE TË LËVIZJEVE TURISTIKE NË BOTË

Turizmi në botë si fenomen shoqëror-ekonomik prej viti në vit fi ton rëndësi gjithnjë e më të madhe. Qarkullimi turisti k ndërkombëtar Shën on rritje në tërë periudhën pasluft ës. Megjithatë, për njëzet vitet e fundit ai përjeton ekspansion. Sot lëvizjet turisti ke janë të pranishme në tërë botën. Vlerësohet se në viti n 2004 më se 763 milionë turistë janë përfshirë në qarkullimin turisti k ndërkombëtar. Kjo masë e turistëve ka realizuar 623 miliardë dollarë të ardhura nga turizmi.

Në masivizimin dhe dinamikën e ti llë të turizmit ndërkombëtar kanë ndikuar një varg faktorësh. Përveç faktorëve ekonomikë dhe kulturorë, atrakti viteti të territoreve turisti ke, në masiviteti n e lëvizjeve turisti ke kanë ndikuar edhe rritja e përhershme e popullsisë në botë dhe prosperiteti i saj ekonomik, pastaj përmirësimi i kushteve komunikati ve, liberalizimi i formaliteteve kufi tare, zgjerimi i shërbimit informati v-propagandues etj.

Sot shumë masa restrikti ve të cilat më parë i kanë kufi zuar udhëti met turisti ke, janë ndërprerë. Kështu janë liberalizuar raportet në shkëmbimin e turistëve midis një numri zëmadh të vendeve, kurse kjo ka mundësuar masivizim të rëndësishëm të lëvizjeve turisti ke.

Pjesa më e madhe e qarkullimit turisti k ndërkombëtar realizohet në Evropë. Në viti n 2004 atje kanë udhëtuar prej një vendi në vend tjetër 416 milionë turistë, çka paraqet 54.5% nga qarkullimi

55

turisti k ndërkombëtar në botë. Konti nent i dytë, në të cilin është vërejtur numri më i madh i turistëve është Azia. Në viti n 2004 këtu kanë qëndruar 190 milionë turistë dhe ajo merr pjesë me 25% në qarkullimin turisti k ndërkombëtar. Në vendin e tretë vijon Amerika ku në viti n e analizuar kanë qëndruar 126 milionë turistë dhe në qarkullimin turisti k botëror kanë marrë pjesë me 16, 5%. Afrika, sipas qarkullimit turisti k ndërkombëtar që zhvillohet në atë gjendet në vendin e fundit. Në viti n 2004 në këtë konti nent kanë qëndruar 33, 2 milionë turistë respekti visht ajo në qarkullimin turisti k ndërkombëtar ka marrë pjesë vetëm me 4, 0%.

Pjesëmarrja e konti nenteve të caktuara në qarkullimin e përgjithshëm turisti k në botë në viti n 2004

Në drejti met lëvizjet konti nentale turisti ke, respekti visht lëvizjet turisti ke në konti nente të caktuara paraqiten me specifi ka të caktuara. Kështu, për shembull, në Evropë tendenca e përgjithshme është që lëvizjet turisti ke të orientohen prej veriut kah jugu. Më saktë në periudhën verore kah Mediterani i ngrohtë, kurse gjatë dimrit kah Alpet. Në të vërtetë, në Evropë veçohen tre drejti me turisti ke konti nentale. Drejti mi i parë është qendror i cili çon kah Italia dhe Mesdheu i mesëm, i dyti perëndimor i cili çon kah Gadishulli Pirenej dhe i treti çon kah Gadishulli Ballkanik.

Në Amerikën Veriore veçohen katër drejti me turisti ke. Tri janë orientuar kah jugu kah bregu i ngrohtë amerikan edhe atë një krah kah Florida, krahu i dytë kah Bregdeti Meksikan dhe krahu i tretë kah Liqenet e Mëdha.

Во мил. странски туристи (Вкупно Свет 763)

416; 55%126; 16%

190; 25%33; 4%

ЕВРОПААМЕРИКААЗИЈА И АВСТР.АФРИКА

EVROPAAMERIKAAZIA E AUSAFRIKA

Në milionë turiste të huaj Gjithsej 763

56

Në konti nenti n e Azisë territore më të vizituara janë: Kina, Japonia, Hong-Kongu, Singapori, India dhe Bregdeti Lindor Mediteran. Kah këto territore janë orientuar edhe rrjedhat kryesore turisti ke. Për Afrikën nga ana tjetër pjesa më e madhe e qarkullimit turisti k në Mesdheun e Afrikës në veri, pastaj në Keni në lindje dhe në Republikën Jugafrikane në jug.

Midis drejti meve ndërkombëtare turisti ke më e zhvilluar është drejti mi turisti k midis Amerikës Veriore dhe Evropës, i njohur nën emrin drejti mi turisti k transatlanti k. Ky drejti m është shumë i zhvilluar prej Amerikës kah Evropa, kurse në drejti min e kundërt është me intensitet më të vogël. Drejti mi i dytë i rëndësishëm turisti k ndërkombëtar zhvillohet midis Evropës dhe Azisë Jugore dhe Juglindore me desti nim të fundit Australia. Çdo vjet masa e turistëve nga Evropa udhëton në Indi, në vendet e Indokinës dhe Australi, kurse në vitet e fundit mjaft turistë në Evropë qëndrojnë edhe nga vendet e Azisë. Drejti mi i tretë turisti k ndërkonti nental zhvillohet midis Evropës dhe Afrikës dhe drejti mi i katërt është quajtur pacifi k, kurse zhvillohet midis Amerikës dhe Azisë.

Në të ardhshmen pritet që turizmi në botë ta mbajë tempin e deritashëm të rritjes. Kështu VTO (Organizata turisti ke botërore) parashikon nëse në viti n 2004 në botë kanë qëndruar 763 milionë turistë të huaj, në viti n 2010 se 2020 pritet që ata të arrijnë një miliardë, kurse në viti n 2020 më se 1560 milionë turistë, që do të thotë rrije vjetore prej 4, 1%.

PYETJE DHE DETYRA

Cilët faktorë ndikojnë ndaj masivizimit të lëvizjeve turisti ke ndër-kombëtare? Pse në Evropë zhvillohet pjesa më e madhe e qarkullimit turisti k ndërkombëtar?Numëroji drejti met kryesore turisti ke në Evropë dhe Amerikën Veri-ore dhe analizoje drejti min e tyre. Cilat janë drejti met kryesore turisti ke?

57

RAJONET TURISTIKE-GJEOGRAFIKE NË BOTË

RAJONET TURISTIKE NË EVROPË

1. RAJONI TURISTIK I MESDHEUT

Kushtet natyrore për zhvillimin e turizmit

Rajoni turisti k i Mediteranit e përfshin Deti n Mesdhe dhe pjesët e ti j bregdetare. Deti Mesdhe shtrihet midis Evropës, Azisë dhe Afrikës. Nëpërmjet Kanalit të Suezit është lidhur me Deti n e Kuq, nëpërmjet Bosforit dhe Dardaneleve me Deti n e Zi, kurse nëpërmjet Ngushti cën e Gjibraltarit është lidhur më Oqeanin Atlanti k. Shtrihet në drejti min perëndim – lindje në një gjatësi prej 3860 km dhe ka gjerësi mesatare prej 600 km. Zë një sipërfaqe prej 2505000 km2 kurse thellësia mesatare sillet rreth 1500 metra. Me Ngushti cën e Mesinit dhe derdhjen e Sicilisë është ndarë në dy pjesë – Mediterani perëndimor dhe lindor. Ndarja tjetër është sipas përkatësisë bregdetare. Sipas asaj kemi: Mesdheun evropian, bregun perëndimor të Deti t Mesdhe, Mesdheun lindor ose Lavant dhe Mesdheun afrikan që përfshin bregun jugor të mediteranit.

Brigjet janë shumë të degëzuara, posaçërisht bregdeti i Egjeut dhe Adriati kut. Gjatësia e vijës bregdetare sillet 26600 km dhe është e pasur me plazhe të gjera të rërës që japin kushte të jashtëzakonshme për zhvillim të turizmit të stacionuar veror. Përveç bregdeti t të Adriati kut dhe të Egjeut si dete të veçanta edhe veçohen: Deti i Tirenit, Ligurit, Jonit dhe Marmara, kurse nga gjiret Gjiri i Lionit, Gjenovës, Tërtjanit, Boka Kotorrit, Korinti t dhe Sirti i Madh dhe i Vogël

Forma më të theksuara të degëzimit bregdetar janë gadishujt e mëdhenj: Gadishulli Pirenej, Apenin, Ballkanik dhe Maloaziati k, kurse në vetë basenin gjenden një numër i madh i ishujve si Ishujt Balearë. Korsika, Sardenja, Sicilia, Malta, Kreta, Qiproja, arkipelagu i Egjeut

58

dhe Adriati kut etj. Të gjithë ata karakterizohen me peizazhe atrakti ve dhe sot paraqesin mjedise të rëndësishme turisti ke.

Bregu Azur

Në basenin e Mediteranit mbisundon klima mediterane e cila me të gjitha karakteristi kat bën pjesë midis llojeve më të volitshme klimati ke për zhvillimin e turizmit. Ai veçohet me verëra të thata, të lagështa dhe mjaft të nxehta dhe me dimra të butë, shumë të pasur me të reshura. Në gjysmën verore të viti t depërtojnë masa tropikale ajrore nga shkretëti rat veriore afrikane të cilat sjellin temperatura të larta dhe kohë të kthjellët. Në gjysmën dimërore të viti t, nga ana tjetër, depërtojnë masa ajrore detare nga Atlanti ku të cilat sjellin kohë të ngrohtë me shumë të reshura.

Temperatura e lartë e ajrit me insolim intensiv japin kushte opti male për turizmin masiv. Temperatura mesatare e ajrit në korrik kudo është midis 24 dhe 28oC. Së paku katër muaj të viti t në këtë territor temperatura e ajrit është mbi 18oC, që është mjaft e përshtatshme për qëndrim turisti k. Për popullsinë nga Evropa e Mesme dhe Veriore,

59

Mesdheu është mjaft tërheqës me insloimin e madh. Kështu, derisa numri i orëve me diell në pjesët veriore të Britanisë është 700, në Evropën Veriore midis 1500 dhe 2000 orë në Mesdhe ai numër gjatë viti t është mbi 2500 orë me diell (Nica 2884, Hvar 2715).

Edhe temperatura e ujit është mjaft e lartë. Kështu për shembull në gusht në Maltë ajo sillet 25oC, në Marsejë 21oC, në Dubrovnik 23oC etj. Përveç në periudhën verore, edhe në periudhën dimërore klima është mjaft e përshtatshme për qëndrim, ashtu që një numër i madh i vendeve në Mesdhe janë zhvilluar edhe në dimërore të njohura.

Monako

Ekzistojnë edhe përparësi të tjera turisti ke në Deti n Mesdhe mbi detet e tjera. Ato janë soliniteti (40%), tejdukshmëria deri 56

60

metra, ngjyra e ujit etj. Edhe vegjetacioni mediteran paraqet kusht të rëndësishëm primar për zhvillimin e turizmit në rajonin e Mesdheut. Tani më gjerësisht janë të njohura veçoritë shëndetësore dhe esteti ke të vegjetacionit të Mediteranit. Ulliri, hardhia, fi ku, portokalli dhe limoni janë dekor i veçantë, kurse pishat japin cilësi të veçantë turisti ke në këtë hapësirë.

Mbeturinat nga koloseumi në Romë

Trashëgimia kulturore-historike në Mesdhe edhe për kah numri dhe llojllojshmëria e tyre edhe për kah atrakti viteti i tyre paraqesin vlerë të shkalës së parë turisti ke. Mesdheu është rajon me shumë kulturë dhe civilizim të vjetër. Këtu popullzimi i gjatë dhe i kontuinuar dhe historia e pasur kanë lënë një varg përmendoresh, të vetme sipas atrakti viteti t të cilat tërheqin turistë nga tërë bota.

Në brigjet e lumit Nil, ku është zhvilluar civilizimi vjetër egjipti an deri më sot janë ruajtur varrezat e sundimtarëve egjipti anë

61

– piramidat, të cilat fl asin për kulturën e lartë ndërti more të egjipti anëve të vjetër.

Ishulli i Kretës ka qenë qendra e parë e civilizimit evropian. Prej ti j 3000 vjet para erës sonë ka fi lluar të përhapet kultura dhe arti kah Evropa. Pas Kretës, në Peloponez është zhvilluar civilizimi miken. Pastaj vijojnë civilizimi helen dhe grek, pastaj ai romak, që të jenë përfshirë në mesjetën e hershme Spanja dhe Portugalia edhe nga kultura malarike. Në kalimin midis mesjetës dhe kohës së re këtu paraqitet renesanca edhe atë së pari në Itali, e pastaj është përhapur në tërë Mesdheun dhe në Evropë. Me zbulimin e Amerikës dhe rrugës së re detare për Indi, tregti a dhe në përgjithësi zhvillimi ekonomik në Mesdhe ka fi lluar të bjerë. Jeta ekonomike dhe kulturore prej këtu bartet në Evropën Veriperëndimore. Megjithatë, Mesdheu ka trashëguar pasuri shumë të madhe kulturore nëpërmjet përmendoreve të të gjitha sti leve arti sti ke dhe të gjitha epokave historike. Gati të gjitha vendet e Mesdheut sot akti visht e shfrytëzojnë këtë pasuri në turizëm që e ka përfshirë tërë territorin prej rivierës së Andaluzisë e deri në Kaukaz.

Duke iu falënderuar kushteve të volitshme natyrore, përq-endrimit të përmendoreve kulturore dhe historike, Mediterani sot është zhvilluar në një tërësi të vetme turisti ke. Këtu veçohen gjatë rajone turisti ke edhe atë: Gadishulli i Pirenejve, bregu Azur, Gadishulli Apenin, Gadishulli Ballkanik, Rajoni turisti k i Deti t të Zi, bregdeti i Levanit dhe Mesdheu afrikan.

PYETJE DHE DETYRA:

Numëroji veçoritë turisti ke të territorit të Mediteranit të cilat janë karakteristi ke për zhvillimin e turizmit? Cilat janë kushtet e klimës mediterane në pikëpamje turisti ke?Nga cilat civilizime në këtë territor mbetën të vërejtura përmendoret dhe si është sot shfrytëzimi i tyre në turizëm?

62

ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKATE TURIZMIT NË SPANJË

Spanja është njëra nga vendet më të zhvilluara turisti ke në Evropë por edhe në botë. Zë një sipërfaqe prej 505000 km2 dhe në të jetojnë 40 milionë banorë ose po 78 banorë në km2. Sipas sipërfaqes ajo është vendi i tretë në Evropë, kurse sipas vëllimit të qarkullimit turisti k prej 53, 6 milionë turistë në viti n 2004 është e dyta menjëherë pas Francës. Veçoritë natyrore dhe trashëgimia e pasur kulturore-historike janë parakushte themelore për zhvillimin turisti k të këti j vendi.

Në zhvillimin turisti k të Spanjës rol më të rëndësishëm ka luajtur pozita e saj mediterane ku klima është subtropikale, pastaj ndikimi atlanti k që është i pranishëm në pjesën veriore të vendit, kurse pjesa e saj e mesme ka karakteristi ka specifi ke fi zike-gjeografi ke dhe ka veçori konti nentale. Spanja disponon me brigje të gjata detare në të cilat ekzistojnë plazhe me rërë, mjaft të përshtatshme për turizmin veror. Kështu vetëm bregdeti mediteran është i gjatë rreth 760 km. Bregdeti i njohur spanjoll Kosta del Sol është i gjatë mbi 200 km, kurse menjëherë pranë ti j ngritet Sierra Nevada e lartë me majën Mulhasen të lartë 3481 metra. Ajo plotësisht e mbron këtë bregdet të gjatë nga erërat e ft ohta veriore për ç’arsye Malaga, qyteti më i madh në këtë rajon, është qyteti më i nxehtë në Evropë (në Malaga veçanërisht në Evropë kulti vohet kallami i sheqerit). Këtu temperaturat janë të larta edhe në pjesën dimërore të viti t, janari ka temperaturë mesatare prej 15oC, për ç’arsye ai paraqet edhe pushimore dimërore e llojit të vet. Përveç Kosta del Sol, si rajone të pavarura turisti ke janë formuar edhe Kosta de la Luz, pastaj Kosta Blanka, Kosta Dorado, Kosta Brava.

Në pjesën veriore të Spanjës si rajon i veçantë është formuar Bregdeti i Kantabrisë. Pastaj turizmi fuqishëm është zhvilluar në Ishujt Balearë dhe Kanarë, si dhe në qytetet më të mëdha të cilat gjenden në brendin e vendit. Kjo posaçërisht ka të bëjë me Madridin, Sevilinë, Kordobën, Grënadën etj.

63

Spanja disponon me masive të shumta malore. Midis tyre me turizëm të zhvilluar posaçërisht dallohen Pirenejtë dhe Sierra Nevada. Sierra Nevada, edhe pse ngrihet menjëherë pranë Deti t Mesdhe, i ka të gjitha karakteristi kat e rajonit të lartë malor dhe ka të zhvilluar turizmin dimëror-sporti v.

Përveç kushteve natyrore Spanja disponon me një numër të madh të përmendoreve atrakti ve kulturore-historike. Midis tyre posaçërisht janë të rëndësishme ato të ndërtuara në kohën e Romakëve, pastaj të Mavrëve si dhe më vonë gjatë kohës së renesancës. Sevilia me oborrin mbretëror Alkazar, Kordoba me katedralen e cila ka 900 shtylla, Grënada me Alhambrëne njohur, Madridi, Toledo dhe një varg vendesh të tjera të rëndësishme paraqesin qytete-muze. Atraksion të madh për turistët paraqet edhe korrida – luft a me dema.

Panorama e Barcelonës

Faktori tjetër i rëndësishëm për zhvillimin e turizmit në Spanjë është baza solide materiale. Spanja disponon me mbi 120000 km rrjet modern rrugor dhe të gjitha vendet turisti ke janë të lidhura me rrugë të asfaltuara. Për nevojat e turizmit Spanja ka ndërtuar aeroporte moderne edhe atë në të gjitha rajonet më të mëdha turisti ke.

64

Kështu, aeroportet ndërkombëtare ekzistojnë në Madrid, Malaga, Barcelona, Sevilia, Valensiia, Santander, Bilbao dhe në qytete të tjera. Në Ishujt Baleare ka madje 6 aeroporte, respekti visht në çdo ishull ka nga një aeroport. Lidhshmëria e ti llë komunikati ve mundëson që vizita të zhvillohet pa pengesa gjatë tërë viti t.

Zhvillimi i shpejtë i turizmit në këtë vend është mundësuar edhe në përmjet ndërti mit ekzistues të kapaciteteve të vendosjes. Kështu, derisa në viti n 1970 ajo dispononte me 2750000 shtretër, në viti n 1985 ai numër rritet në mbi 10 milionë shtretër. Prej tyre 1 milion janë në kapacitete kryesore, më saktë hotelet disponojnë me 622000 shtretër, kurse kapacitetet komplementare me mbi 9 milionë shtretër.

Madridi - rrugëkryq turisti k i Spanjës

Pasuria e shumëllojshme natyrore dhe kulturore-historike, pastaj baza e zhvilluar materiale dhe vendosja e mirë organizati ve e turizmit kanë mundësuar zhvillim të shpejtë të kësaj veprimtarie dhe kanë ndikuar që Spanja të bëhet njëra nga vendet kyçe turisti ke në botë. Duke fi lluar nga viti 1949 e deri më sot, turizmi në këtë vend është në rritje e sipër. Kë derisa në viti n 1960 janë shënuar 6 milionë turistë të

65

huaj, në viti n 2004 numri i tyre sillet 53, 6 milionë. Në viti n e njëjtë nga turizmi Spanja ka realizuar 45, 2 miliardë dollarë. Numri më i madh i turistëve kanë qenë nga Gjermania, Britania e Madhe dhe Franca.

Me zhvillimin e turizmit në Spanjë udhëheq Ministria e informatave dhe turizmit. Sipas një ligji në këtë ministri nga viti 1981 Spanja është ndarë në nëntë rajone turisti ke. Ato paraqesin tërësi të rrumbullakuara turisti ke dhe shërbejnë si bazë për udhëheqjen e politi kës turisti ke. Ato janë këto rajone: 1. Kosta Brava 2. Kosta Blanka 3. Kosta del Sol 4. Bregdeti i Kantabrisë 5. Pirenejtë 6. Ishujt Balearë 7. Ishujt Kanarë 8. Madridi me rrethinën dhe 9. rajoni i Kasti lios. Deri në viti n 1965 rajoni i parë, respekti visht Kosta Brava me Kosta Dobra paraqesin rajonin më të zhvilluar turisti k në Spanjë.

Lëvizja i qarkullimit turisti k në Spanjë prej viti t 1965 deri në viti n 12004

Në Spanjë turizmi ka fi lluar të zhvillohet menjëherë pas Luft ës së Parë Botërore me hapjen e pushimoreve të para verore: S’Agaro, Tosas, Kaldetos dhe Sitkez. Sot mjedis kryesor turisti k është Barcelona. Në viti n 1965 turizmi ka fi lluar shpejt të zhvillohet edhe në Ishujt Baleare. Edhe sot ata janë rajone më të zhvilluara turisti ke në Spanjë. Në këta ishuj janë ngritur gati 30% të kapaciteteve për vendosje në ven dhe normalisht në ato zhvillohet edhe pjesa më e madhe e qarkullimit turisti k në Spanjë.

14.2

1.1

24.1

1.5

30.1

3.4

38

7

27.5

8.1

53.645.2

0

20

40

60

1965 1970 1975 1980 1985 2004

Туристи во мил. и девиз. прилив во млрд. САД $

СТРАНСКИ ТУРИСТИДЕВИЗЕН ПРИЛИВ

Turistë në milionë, qarkullimi devizor në miliardë SHBA$

TUR. TË HUAJ

QARK. DEVIZ.

66

PYETJE DHE DETYRA:

Çfarë roli ka pozita mediterane në zhvillimin e turizmit në Spanjë?Gjeji në hartë qytetet që janë të pasura me përmendore kulturore-historike.Në cilat qytete ekzistojnë aeroporte ndërkombëtare dhe analizoje shpërndarjen e tyre?Në sa rajone turisti ke është ndarë Spanja, cilat janë ato dhe në cilat sot turizmi është më i zhvilluar?

ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TURIZMIT NË FRANCË

Franca është vend evropian perëndimor, atlanti k, mediteran dhe alpik. Zë një sipërfaqe prej 547 mijë km2 dhe në të jetojnë rreth 60 milionë banorë ose nga 110 banorë në 1 km2.

Ka turizëm të zhvilluar dhe sipas vëllimit të qarkullimit turisti k është vendi i parë në Evropë. Në viti n 2004 atje kanë qëndruar 71 milionë turistë që është për 17, 4 milionë turisë më tepër se sa Spanja dhe 34 milionë turistë më tepër se sa në Itali.

Vizita e ti llë turisti ke e Francës është rezultat i pasurisë nga resurset natyrore antropogjene turisti ke si dhe zhvillimit të bazës materiale. Kështu, nga atrakti viteti t natyrore të përshtatura për zhvillim të turizmit ajo disponon me 3100 km të vijës së gjatë bregdetare e cila ka shumë kontraste të theksuara. Bregdeti i ultësirës veriore të Flandërisë është i ulët dhe me shumë rërë. Bregdeti rreth gadishullit Bretanja karakterizohet me riase, kepe, por ka edhe një numër të madh të ishujve. Bregdeti i basenit të Akti vanit është i ulët, moçalik, por ka edhe shumë dine. Ngjashëm me atë është edhe bregdeti mediteran në perëndim të derdhjes së lumit Rona. Nga ana e kundër e ti j është bregdeti i cili shtrihet në lindje nga gryka e lumit Rona. Ai është i zhvilluar me një numër të madh të gadishujve dhe glifëve të vogla. Përgjatë bregdeti t të Oqeanit Atlanti k, Lamanshi dhe

67

Deti i Veriut lëvizin rrymime të forta detare dhe ato bregdete janë ekspozuar erërave perëndimore dhe e shpeshtë është dukuria e valëve. Deti Mesdhe është më i ngrohtë dhe më i qetë. Prandaj edhe turizmi në bregdeti n mediteran është më i zhvilluar se sa ai atlanti k. Në bregdeti n e Azurit anë zhvilluar një numër i madh i pushimoreve si: Nica e cila konsiderohet si qendër e turizmit botëror, pastaj Monako me Monte Karlo, Kan e të tjera, kurse në bregdeti n e atlanti kut më e njohur është pushimorja Bijaritc.

Malet në Francë ndahen në masive të vjetra – Ardenet, Vogezet dhe masivi qendror si dhe malet e reja – Pirenejt, Alpet dhe Jura. Malet e vjetra janë të ulëta me maja të rrafshëta dhe në ato është zhvilluar vikend turizmi. Malet e reja janë të larta, për shembull, Alpet franceze kanë 15 maja më të larta se 4 mijë metra, kurse në ato bora qëndron gjatë dhe kanë terrene të përshtatura për skijim, për ç’arsye është zhvilluar shumë turizmi dimëror-sporti v. Franca sot ka sipërfaqe më të mëdha në Evropë të rregulluar për skijim alpik. Kjo është 1200 km2 dhe në këto hapësira ekzistojnë 3270 teleferikë dhe ski-ashensorë për bartje të rrëshqitësve. Samo Le Trua Val ka 85 km2 sipërfaqe të rregulluar, kurse Val Dizer ka 65 km2. Këtu janë zhvilluar qendrat e

Panorama e Shamonit. Në rrethinën e qyteti t ekzistojnë 74 ski-shti gje në një gjatësi të përgjithshme prej 170 km. Në ato janë ngritur 50 teleferikë dhe ski-ashensorë. Këtu gjendet shtegu më i gjatë në botë për skijim me një gjatësi prej 22 km. Ai fi llon nën Mon Blan, në një lartësi prej 3842 metra dhe lëshohet deri te qyteti Shamoni në një lartësi mbidetare prej 1035 m.

68

njohura dimërore-sporti ve: Grenobl, Shamoni, Mezhev, Kurshevel etj. Turizmi dimëror-sporti v është zhvilluar edhe në Pirenejtë. Qendër e njohur dimërore-sporti ve është La Monzhi.

Franca është shumë e pasur me burime termo-minerale. Në këtë vend sot ekzistojnë 120 banja të rregulluara moderne në të cilat ka të ndërtuar mbi 100 hotele. Banja Vishi në pjesën qendrore të Francës sipas rregullimit të saj ka reputacion botëror, Eks le Ben në Alpe është qendër e njohur për shërim të sëmundjeve të ndryshme, kurse banja Vitel me basenet e shumta është qendër për trajnime olimpike. Lishoni në Pirenejtë është i njohur sipas burimeve të veta sulfurore (ka më se 80), dhe shëruese për organet e frymëmarrjes dhe të astmës. Përveç kushteve natyrore për zhvillimin e turizmit Franca disponon edhe me shumë përmendore kulturore-historike. Kryeqyteti i saj Parisi llogaritet si metropol botërore të kulturës. Atje gjenden 30 muze të specializuara, 7 biblioteka të pasura, 15 sallone arti sti ke, kisha Nort-Dam, kulla e Ajfelit e lartë 320 metra, kuarti arti sti k Monmartër etj. Nëpër tërë Francën ekzistojnë shumë manasti re dhe kështjella të vjetra posaçërisht në luginën e lumit Loara, kurse te Pirenejtë është qyteti Lurd, njëri nga qendrat më të mëdha për turizmin religjioz në botë.

Franca e ka të zhvilluar rrjeti n e komunikacionit që paraqet bazë solide për zhvillimin e turizmit dhe mundëson lëvizje të papenguar të turistëve. Pjesa më e madhe e qarkullimit turisti k zhvillohet nëpërmjet komunikacionit automobilisti k për të cilin ekziston gjatësi e rrjeti t rrugor prej rreth 900 mikë km. Sipas gjatësisë së rrjeti t rrugor Franca është vendi i dytë në botë pas SHBA. Gjatësia e rrjeti t hekurudhor është 32 mijë km dhe sipas rregullimit, komforiteti t dhe shpejtësisë ajo është midis të parave në Evropë. Edhe rrjeti hekurudhor si edhe ai rrugor është drejtuar kah Parisi. Franca konsiderohet si djep i komunikacionit ajror. Kompania e saj ajrore Er Frans mban lidhje me të gjitha qytetet e mëdha në Francë, si dhe me të gjitha pjesët e botës. Midis aeroporteve të shumta në Francë aeroport më i madh me më modern është aerodromi i Parisit, Orli.

69

Elementi i dytë kryesor nga baza materiale për zhvillimin e turizmit, hoteleria gjithashtu është zhvilluar mirë. Hoteleria franceze është pajisur në mënyrë moderne dhe bën pjesë midis më moderneve në botë. Në viti n 1965 Franca disponon me 2100 mijë shtretër, në viti n 1975 ai numër rritet në 2350, kurse sot është mbi 2500 mijë shtretër prej të cilëve 30% janë në hotele, kurse të tjerët në objektet komplementare. Vetëm Parisi ka 60000 shtretër në hotele. Menjëherë pas ti j sipas numrit të hoteleve është Nica. Atje që në viti n 1965 kanë ekzistuar 550 hotele me gati 30000 mijë shtretër, dhe Sharmoni kryeqendër e alpinizmit, disponon 23000 shtretër turisti kë, ndërsa ky numër sot është larg më i madh.

Në Francë janë zhvilluar të gjitha llojet e turizmit bashkëkohor. Midis tyre megjithatë dominojnë turizmi për larje më i zhvilluar në bregun Azur, turizmi dimëror-sporti v në Alpe dhe Pirenejtë. Turizmi i banjave në masivin qendror dhe turizmi i kongreseve është zhvilluar në Paris. Në viti n 1980 janë mbajtur 640 kongrese ndërkombëtare dhe 2530 kongrese vendase në të cilat kanë marrë pjesë 800 mijë persona, respekti visht janë realizuar 2, 5 milionë fj etje.

Parisi - qendër kulturore e Evropës

70

Qarkullimi turisti k në këtë vend gjithmonë rritet. Kështu, në viti n 1960 atje kanë qëndruar 5, 6 milionë turistë, në viti n 1980 ai numër rritet në 31 milionë që të arrijë në viti n 2004 në 71 milionë turistë. Paralelisht me këtë rritet edhe qarkullimi devizor i turizmit. Në viti n 1980 Franca nga turizmi ka realizuar 7, 2 miliardë dollarë, kurse në viti n 2004 ka arritur 40.8 miliardë dollarë amerikanë, me çka turizmi u bë faktor i rëndësishëm për ekuilibrin e bilancit të vet pagesor.

Bregu Azur - plazh në Nicë

PYETJE DHE DETYRA:

Me çfarë gjatësi të vijës bregdetare disponon Franca dhe me çka karakterizohet ajo? Cilat male janë të përshtatshme për zhvillimin e turizmit dimëror-sporti v në Francë, sa është sipërfaqja e rregulluar për atë qëllim dhe gjeji në hartë qendrat e njohura dimërore-sporti ve.Numëroji dhe gjeji në hartë banjat e njohura në Francë. Si rritet qarkullimi turisti k në Francë, sa është në viti n 2004 dhe sa është realizuar qarkullimi devizor?

71

ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TURIZMIT NË ITALI

Italia është vend jugor evropian mediteran. Duke u gjendur në Gadishullin Apenin ajo thellë hyn në Mesdheun qendror nga njëra anë, kurse në anë tjetër nëpërmjet rrëzave të Alpeve është lidhur me Evropën. Ka pozitë të mirë turisti ke-gjeografi ke. Zë një sipërfaqe prej 301000 km2 dhe në të jetojnë 58 milionë banorë. Turizmi në Itali ka traditë të gjatë. Turistët e parë atje kanë fi lluar të vinë që në shekullin e kaluar edhe atë së pari në rivierën e Ligurit, më saktë në Xhenovë. Në viti n 2004 atje kanë qëndruar 37 milionë turistë dhe Italia ka realizuar 35, 7 miliardë dollarë amerikanë qarkullim devizor nga turizmi.

Italia disponon me pasuri të madhe, të llojllojshme dhe atrakti ve turisti ke si forcë tërheqëse dhe bazë solide materiale në bazë të së cilës janë tërë sipërfaqja, gati në të gjitha pjesët e territorit të saj. Megjithatë, pjesa më e madhe nga ai qarkullim zhvillohet në brigjet detare, pastaj në qendrat e qyteteve dhe në Alpet italiane.

Italinë e stërpikin pesë dete dhe ajo disponon me 7600 km bregdet. Rëndësi më të madhe turisti ke kanë arritur riviera e Ligurit, riviera e Adriati kut, riviera e Tirenti t dhe Italia Jugore.

Riviera e Ligurit ka formë harkore. Shtrihet rreth Gjirit të Xhenovës në një gjatësi prej 270 km. Përbëhet prej dy pjesëve – pjesës perëndimore të njohur nën emrin Riviera di Ponente dhe pjesës lindore ose Riviera di Levante. Të dy pjesët nga kjo rivierë e gjerë bashkohen në Xhenovë si qendër e tyre.

Riviera e Adriati kut karakterizohet me breg të ulët dhe moçalik, por ka edhe plazhe të gjata. Për shembull, plazhi te Rimini është e gjatë 25 km.

Bregdeti i Deti t të Tirenti t është me gurrë dhe i pjerrët, por edhe në të janë zhvilluar shumë vende turisti ke. Ato zakonisht janë formuar përgjatë bregut të Toskanës, me qendër në Livorno, Lica me qendër në Romë dhe Kampanja me qendër në Napoli. Në Italinë Jugore si

72

hapësira të veçanta turisti ke janë zhvilluar Apulia, Kalabria i Sicilia. Këto rajone disponojnë kushte si për turizmin veror, ashtu edhe për turizmin dimëror.

Zonën e dytë atrakti ve të turizmit italian e përbëjnë malet, para së gjithash Alpet dhe një pjesë e caktuar e Apenineve, posaçërisht Arbucet. Alpet italiane, të njohura nën emrin Dolamitet, shtrihen në mënyrë harkore përgjatë kufi rit verior të shteti t. Lartësia tejkalon 4000 metra dhe e mbrojnë vendin nga erërat e ft ohta veriore. Pjesët e tyre më të larta janë me borë dhe akull të përhershëm, por edhe pjesët më të ulëta në periudhën dimërore janë plot me borë. Format e përshtatshme relievore dhe mbulesa e trashë e borës kanë mundësuar që shumë më herët këtu të zhvillohet turizmi dimëror-sporti v. Qendër kryesore për turizmin dimëror është Korti na d’Ampeco. Në rrethinën e saj ka shti gje për rrëshqitje me gjatësi mbi 100 km, shumë teleferikë dhe kërkimorja gjigante. Në viti n 1956 këtu janë mbajtur lojërat olimpike dimërore. Në lindje të Korti nës është zhvilluar qendra turisti ke Misurena, kurse në perëndim Kanazen. Mjedis shumë i rëndësishëm dimëror-sporti v është edhe Torino me qendër në Setriere. Në viti n 2005 atje janë mbajtur Lojërat olimpike dimërore.

TerritoriSki

qendraSki

ashensorëTeleferikë

gjatësia e ski shti gjeve

Numri i ski shkollave

Torino 15 100 29 620 12Kuneo 15 108 12 440 12Aosta 16 90 40 650 15Sondrio 10 90 25 420 10Trento 40 220 110 700 35Bolcano 50 300 107 1450 40Beluno 20 110 30 760 18Territoretë tjera

90 400 80 1350 70

Qendrat dimërore-sporti ve në Alpet e Italisë

Ambient kryesor tërheqës kanë Liqenet italiane edhe atë posaçërisht ato liqene të cilat gjenden në rrëzat e Alpeve. Janë

73

formuar me afrimin e Alpeve dhe Lombardisë. Ato kanë lartësi të vogël mbidetare dhe deri te ato prek edhe ndikimi i klimës mediterane, që u mundëson të bëhen edhe liqene të njohura për larje. Liqene të ti lla janë Komo, Maxhore, Garda etj.

Italia është shumë e pasur edhe me burime termominerale. Midis tyre më të njohura janë banjat Saleo Maxhore në perëndim të Bolonjës e cila është midis më të njohurat në Evropë, Abano Terme në perëndim të Padovës dhe banjat Banji di Tivoli dhe Bikorelo në rrethinën e Romës. Për turistët mjaft janë tërheqëse edhe vullkanet Etna, Vezuv, Stromboli dhe Vulkano. Mjaft atrakti ve janë edhe piknikët nga Vezufi i cili në viti n 79 të erës sonë me erupsion i ka mbuluar qytetet romake Pompeja, Herkulanum dhe Stabiju.

Një pjesë e madhe e qarkullimit turisti k në Itali zhvillohet në vendet turisti ke të pasura me përmendore kulturore-historike, për shembull për Romën theksohet se asnjë qytet në botë nuk është aq i pasur me përmendore anti ke sikurse ai. Çdo pjesë e këti j qyteti konsiderohet si fl etë e veçantë e historisë botërore. Në qytet ka 150 sheshe dhe shumë muze. Përmendoret më të vjetra janë përqendruar rreth koloseumit, por në Romë është edhe shteti i vogël Vati kani me kishën madhështore Shën Pjetri. Jo më pak tërheqëse për turistët është Venediku. Ai ka pozitë të veçantë gjeografi ke, sepse shtrihen në rreth 300 ishuj, të cilët midis tyre janë të lidhur me disa qindra ura. Me tokën e lidh gardhi i gjatë 3, 6 km mbi të cilën kalon hekurudha dhe autostrada. Për vendosje të turistëve ekzistojnë 180 hotele dhe për vizitë mbi 20 muze dhe galeri. Të pasura me përmendore kulturore-historike janë edhe Milano, Xhenova dhe Neapol.

Megjithatë, turizmi në Itali nuk është rezultat vetëm i kushteve të volitshme natyrore dhe pasurisë së përmendoreve kulturore-historike, por ai është kushtëzuar edhe nga ekzisti mi i shumë faktorëve të tjerë midis të cilëve janë posaçërisht komunikacioni i zhvilluar dhe ekzisti mi i rrjeti t të gjerë të kapaciteteve për vendosje.

Midis llojeve të veçanta të komunikacionit për zhvillimin e turizmit rëndësi më të madhe ka komunikacioni automobilisti k. Në realizim

74

të lëvizjeve turisti ke ai përfshin 70%. Italia disponon me gjatësi të përgjithshme të rrjeti t rrugor prej mbi 480 mijë kilometra, prej të cilave gati 6000 janë autostrada moderne. Midis tyre më të njohura janë: autostrada Del Sole (autostrada e Diellit) e cila niset nga Milano dhe nëpër Romë dhe Neapol çon kah Katanja dhe Sicilia. Është e gjatë 1 392 km. E dyta është autostrada Del Fiori (autostrada e luleve) e cila e lidh bregdeti n Azur në Francë me rivierën e Ligurit në anën italiane që është e gjatë 113 km. Pastaj vijon autostrada Transapenine e cila i lidh Romën me territorin Adriati k të Italisë dhe autostrada përgjatë lumit Aoste. Ajo e lidh Gjenevën nëpër Monblan me qendrat turisti ke italiane.

Korti na d’Ampeco - qendër më e madhe dimërorë-sporti ve në Itali

Komunikacioni hekurudhor në rëndësinë e vet gjithashtu është i rëndësishëm për zhvillimin e turizmit. Italia disponon me gjatësi të përgjithshme të rrjeti t hekurudhor prej rreth 20 000 km. Për

75

qarkullimin turisti k me rëndësi janë trenat inter-evropianë si “Alpe”, “Holand-Italien”, “Roma”, “Ligura”, “Adrija” etj. Rëndësi të madhe ka edhe komunikacioni ajror. Aeroportet romake “Çaipino” dhe “Fiumiçino” janë të njohura në tërë botën, kurse aeroporte të ti lla ka edhe në Milano.

Kisha Shën Pjetri në Romë

Për qëndrim të turistëve Italia disponon me bazë të zhvilluar gjatë të kapaciteteve për vendosje. Sot Italia disponon me më tepër se 5 milionë shtretër, prej të cilëve 33% janë në kapacitete kryesore, kurse të tjerat 67% në kapacitete komplementare. Karakteristi kë kryesore e bazës për vendosje është që në atë mbisundojnë hotele të vogla dhe pansione. Kështu, madhësia mesatare e kapaciteteve kryesore të vendosjes është 42 shtretër, që mundëson aft ësim të tyre fl eksibil sipas kërkesave të turistëve.

76

Turizmi në Itali ka fi lluar të zhvillohet shumë më herët. Riviera e Ligurit që në shekullin e kaluar ka qenë vend i njohur turisti k. Megjithatë, turizmi modern në këtë vend ka fi lluar të zhvillohet posaçërisht në periudhën ndërmjet dy luft ërave botërore. Ekspansion, nga ana tjetër, në zhvillimin e turizmit Italia përjeton në vitet pas Luft ës së Dytë Botërore. Prej viti t 1948 deri në viti n 1960 qarkullimi masiv turisti k është ndihmuar nëpërmjet masave të ndryshme organizati ve. Në vitet vijuese ai në mënyrë të kontuinuar është rritur. Qarkullim më të madh midis turistëve të huaj realizojnë turistët nga Gjermania, në vendin e tytë janë turistët nga SHBA, në vendin e tretë turistët nga Austria etj.

Paralelisht me rritjen e qarkullimit turisti k është rritur edhe qarkullimi devizor nga turizmi. Kështu, derisa në viti n 1965 Italia nga turizmi ka realizuar 1280 milionë dollarë, në viti n 2004 ai qarkullim rritet në 35, 7 miliardë dollarë. Me atë turizmi u bë faktor i rëndësishëm. Por e tërë ekonomia italiane njëkohësisht është faktor i rëndësishëm në balancimin e bilancit pagesor.

PYETJE DHE DETYRA:

Sa është gjatësia e bregut detar në Itali dhe cilat riviera turisti ke gjenden atje?Në cilën pjesë të Italisë është zhvilluar turizmi dimëror-sporti v dhe gjeji në hartë qendrat e njohura dimërore-sporti ve. Cilat qytete në Itali paraqiten me qarkullim të madh turisti k? Tregoje numrin e turistëve në viti n 2004 dhe lartësinë e qarkullimit devizor nga turizmi.

77

ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TURIZMIT NË GRAQI

Greqia është vend turisti k mediteran në të cilin turizmi është zhvilluar shumë shpejt. Duke u gjendur në Evropën Juglindore në afërsi të Azisë së Vogël dhe Afrikës dhe ngushti cat dhe kanalet e rëndësishme – Bosfori dhe Suezi, Greqia ka pozitë jashtëzakonisht të volitshme gjeografi ke, e me këtë edhe turisti ke. E hyrë thellë në Mediteran, ajo gjithmonë ka pasur karakter të urës nëpërmjet të cilës kanë kaluar kultura dhe civilizime të ndryshme të cilat kanë lënë gjurmët e veta në tërë vendin.

Sipas sipërfaqes Greqia është vend i vogël. Shtrihet në 133 mijë km2, kurse në atë territor jetojnë rreth 10 milionë banorë. Pjesa më e madhe e popullsisë është përqendruar në Athinë, mbi 4 milionë banorë dhe ai është qyteti më i madh jo vetëm në Greqi, por edhe në Ballkan, kurse pastaj në Selanik rreth 700 000 banorë, Patras etj.

Zhvillimi i turizmit në Greqi bazohet në klimën e përshtatshme, deti t të ngrohtë dhe trashëgimisë së pasur kulturore-historike. Greqia në një pjesë më të madhe ka klimë subtropikale, e cila është shumë e rëndësishme nga aspekti i turizmit. Malet e Pindit, të cilat shtrihen prej veriut kah jugu, në pikëpamjen klimati ke e ndajnë vendin në dy pjesë. Hapësira në perëndim të Pindit është më e lagësht dhe më e ngrohtë, kurse në lindje të këti j mali dimrat janë më të ashpër dhe të reshurat më të vogla. Në Greqi temperatura mesatare në muajin janar lëviz midis 4 dhe 12oC, kurse temperatura në muajin korrik 25 deri 27oC. Kjo tregon se dimrat nuk janë shumë të ft ohtë, kurse verat janë shumë të ngrohta. Kjo mundëson që qëndrimi atje të jetë i këndshëm edhe në periudhën dimërore edhe në atë verore të viti t. Gjatë tërë viti t ka mjaft diell dhe nuk ka erëra të forta.

Karakteristi ka e dytë e natyrës së saj është madhësia e jashtëzakonshme e përthyerjes bregdetare. Gjatësia e bregdeti t sillet 15 000 km, prandaj Greqia dhe Norvegjia bëjnë pjesë në rendin e vendeve me bregdete më të përthyera në morë. Rreth pjesës tokësore të Greqisë gjenden rreth 2000 ishuj te cilët paraqesin një të pestën e sipërfaqes së

78

shteti t. Ishujt janë klasifi kuar në arkipelagë. Në Deti n Egje janë Kikladet dhe Sporadet, kurse në Deti n Jon janë Ishujt e Jonit. Rëndësi më të madhe sporti ve turisti ke kanë ishujt: Rodos, Kretë dhe Korfuz.

Teatri në Epidaurus

Greqia është vend me të kaluar të pasur historike. Nëpërmjet saj është përhapur kultura egjipti ane, asire-babilonase, fenikase, kretase dhe persiane, kurse të truallin e saj është paraqitur dhe ka arritur zhvillim më të madh civilizimi i vjetër helen, kurse më vonë edhe civilizimi bizanti n.

Athina me Akropolin

79

Në Peloponez përgjatë lumit Alfea gjendet Olimpiada e vjetër e cila ka qenë qendër kulturore, sporti ve dhe kombëtare të helenëve të vjetër. Atje në viti n 776 p.e.r. janë mbajtur lojërat e para olimpike dhe më vonë kanë vazhduar të mbahen çdo katër vjet. Këto lojëra janë ripërtëritur në viti n 1896 në Athinë. Përmendore kulturore-historike ka nëpër tërë qytetet në Greqi. Një pjesë e madhe e tyre janë zbulime arkeologjike si Delfi me tempujt e Apolonit, lokaliteti arkeologjik Mikena në Peloponez, në Kretë, Rodos, Lezbos, Delos dhe në shumë vende të tjera në tërë Greqinë. Megjithatë, vend më i vizituar nga ana e turistëve është Athina. Ai është qyteti i Perikleut, Platonit, Sofokleut dhe të tërë plejadës së fi lozofëve grekë të cilët që në kohën e vjetër e kanë përhapur kulturën shpirtërore nëpër Evropë. Athina ka qenë qendër kulturore dhe vend tubim të botës më të arsimuar nga ajo kohë. Njëra nga vlerat më të vlefshme dhe më të njohura turisti ke gjithsesi është Akropolisi. Ai është një kodër e vogël e cila është e lartë vetëm 60 metra dhe nga deti është larg 8 km. Tempujt e ti j monumentalë Ereton dhe Partenon paraqesin vepra të vetme arkitektonike në botë të cilat datojnë prej viti t 2500 p.e.r. Edhe përmendore të tjera si teatri i Dionisit, stadiumi olimpik e tjera, e bëjnë Athinën vend turisti k mjaft të rëndësishme në botë. Plaka e njohur i tërheq jo vetëm shumicën e turistëve, por edhe vetë athinasit. Atje natën të gjithë së bashku kënaqen me muzikën dhe këngën e njohur greke.

Në pjesën veriore të Greqisë në Maqedonisë e Egjeut në gadishullin Atos është i njohur vendi Shen Gora. Këtu në një sipërfaqe prej 339 km2 gjendet kompleksi prej 22 manasti reve. Midis tyre më kryesor është Hilandari i cili është mbeturinë më e vjetër i Stevan Nemanjës. Shën Gora, përveç rëndësisë së madhe fetare, paraqet edhe atraksion turisti k me rëndësi të shkallës së parë.

Përveç karakteristi kave të volitshme dhe trashëgimisë së rëndësishme kulturore-historike, Greqia ka edhe pozitë të volitshme komunikati ve-turisti ke. Komunikacioni detar dhe ajror kanë rol dominues në turizëm në këtë vend. Greqia është vend me komunikacion

80

të zhvilluar tradicional bregdetar. Kjo ka ndikuar edhe në qarkullimin turisti k. Sot ky vend disponon me fl otë tregtare prej rreth 40 milionë BRT. Për nevojat e turizmit, përveç vijave tradicionale tejoqeanike lundruese është ndërtuar edhe rrjet i dendur i jahti ng-porteve. Gati në çdo ishull ekziston së paku nga një objekt i ti llë. Në porti n Pirej çojnë 45 rrugë udhëtarësh dhe 15 linja udhëtarësh-transportuesish. Ishullin Kreta e tangojnë 14 linja bregdetare për udhëtarë. Megjithatë, më shumë turistë të huaj në Greqi vinë me aeroplan. Në viti n 1985, për shembull, 74% nga numri i përgjithshëm i turistëve në këtë vend kanë ardhur me aeroplan. Komunikacionin detar e kanë shfrytëzuar 11%, komunikacionin automobilisti k 12, 5% kurse komunikacionin hekurudhor vetëm 2, 5 % nga turistët e huaj. Aeroportet në Athinë, Selanik dhe Rodos janë kryesore, nëpërmjet të cilave arrijnë turistët, kurse pjesa më e madhe e këti j qarkullimi bëhet nëpërmjet çarter-turizmit. Rrjeti n rrugor e përbëjnë 37, 5 mijë km të rrugëve, kurse rrjeti hekurudhor është shumë më i vogël – 2461 km. Në komunikacionin rrugor më të rëndësishme janë rrugët Selanik – Athinë dhe rruga Nea Via Egnacia e cila kalon në pjesën veriore të shteti t.

Greqia gjithnjë e më tepër kyçet në turizmin ndërkombëtar. Greqia sot nuk është vetëm vend i gjërave të vjetra anti ke, por ka mjaft edhe kapacitete moderne për vendosje dhe terrene të rregulluara për rekreacion. Në viti n 1985 ka disponuar me 512 mijë shtretër prej të cilëve 334 mijë kanë qenë në kapacitetet kryesore të vendosjes, kurse 178 mijë në objektet komplementare. Te kapacitetet kryesore të vendosjes më e madhe është pjesëmarrja e hoteleve 92, 5% kurse te kapacitetet komplementare mbisundojnë dhomat private dhe apartamentet me 6 0%.

Greqia në pikëpamje turisti ke është vend tradicional recepti v. Turizmi në Greqi kryesisht ka fi lluar të zhvillohet pas viti t 1960. Në biti n 1965 këtë vend e kanë vizituar 487 mijë turistë të huaj. Dhjetë vjet më vonë, në viti n 1975 ai numër është 2642 mijë, kurse në viti n 2002 rritet për 15 milionë turistë të huaj. Kjo qartë tregon se turizmi në Greqi është zhvilluar me temp të theksuar dinamik.

81

Në strukturën e qarkullimit turisti k është pjesëmarrja e turistëve nga Britania e Madhe - 20, 2%, pastaj vinë turitët nga Gjermania - 16, 0%, në vendin e tretë janë turistët nga SHBA - 7, 1% etj.

Qarkullimi turisti k dhe qarkullim devizor nga turizmi në Greqi

Në viti n 2002 Greqia nga turizmi i huaj ka realizuar 10, 7 miliardë dollarë. Me të ardhura të ti lla nga turizmi Greqia e mbuloj një pjesë të madhe të defi citi t të bilancit tregtar. Pjesa më e madhe e qarkullimit turisti k në këtë vend realizohet në territorin turisti k të Athinës. Atje gjendet edhe numri më i madh i shtretërve hotelerik në Greqi, rreth 6000. Në vendin e dytë është ishulli Rodos. Përveç këtyre territoreve në Greqi, veçohen edhe katër rajone turisti ke: rajoni turisti k i Peloponezit, Kretës, Korfuzit dhe Selanikut-Kalikidikut.

PYETJE DHE DETYRA:

Pse për Greqinë themi se ka pozitë të volitshme turisti ke-gjeografi ke? Sa është numri i ishujve rreth Greqisë dhe me çfarë gjatësi të vijës bregdetare disponon ky vend?

0,5

2,6

4,86,5

15

10,7

1

621

193

108 1,

733

1,42

50

2

4

6

8

10

12

14

16

1965 1970 1975 1980 1985 2002

(00

0.00

0)

Stranski posetiteli Devizen priliv milioni SAD $Vizitues të huaj Qark. devizor në milonë SHBA $

vizi

ta m

ë (00

0.00

0)

82

Gjeje në hartë Olimpiadën vjetër dhe përgjigju çfarë rënësi kanë përmendoret kulturore-historike për zhvillimin e turizmit në Greqi? Cilin lloj të komunikacionit e shfrytëzojnë turistët e huaj gjatë vizitës së Greqisë? Tregoje në mënyrë grafi ke qarkullimin turisti k në Greqi për vitet 1965, 1975. 1985 dhe 2002 dhe përgjigju çfarë përfundimi mund të marrim?Gjeji në hartë rajonet turisti ke në Greqi, përgjigju cili është më i vizituar dhe pse?

HULUMTO: Vizito disa agjenci turisti ke dhe nëpërmjet bisedës zbulo se ku

turistët nga Maqedonia më tepër qëndrojnë në Greqi.

ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TURIZMIT NË BULLGARI

Bullgaria gjendet në pjesën lindore të Gadishullit Ballkanik. Zë një sipërfaqe prej 111000 km2 dhe në të jetojnë rreth 8 milionë banorë. Sipas pozitës Bullgaria është vend ballkanik, danubian dhe i Deti t të Zi. Nëpërmjet territorit të saj çon rruga kryesore ndërkombëtare e cila e lidh Evropën Perëndimore dhe të Mesme me Stambollin dhe Azinë Jugperëndimore. Danubi gjithashtu e lidh me një varg shtetesh të Evropës së Mesme, kurse nëpërmjet Deti t të Zi është lidhur me të gjitha vendet bregdetare në botë.

Peizazhet e Bullgarisë janë të shumëllojshme. Malet e larta janë të prera me gryka piktoreske dhe ultësira të thella. Në mesin e shteti t shtrihet lugina e shkëlqyeshme atrakti ve e trëndafi lave, kurse në lindje është Deti i Zi, bregdeti n e të cilit e zbukurojnë plazhet e shumta me rërë.

Turizmi në Bullgari nuk është zhvilluar sikurse në Greqinë fqinje. Për atë nuk ekzistojnë edhe kushte të ti lla natyrore. Megjithatë

83

edhe atje ekzistojnë shumë atrakti viteti të llojllojshme turisti ke në bazë të të cilave Bullgaria tenton që në mënyrë intensive ta zhvillojë turizmin.

Potencial më të madh dhe më të rëndësishëm turisti k në këtë vend paraqet bregdeti i saj në Deti n e Zi. Ai është i gjatë 384 km. Prej asaj gjatësie 34% marrin plazhet. Sipërfaqja e tyre e përgjithshme sillet 9 km2. Sipërfaqja e ti llë e plazheve së bashku me kushtet e mira të temperaturës (në katër muajt të viti t: në qershor, korrik, gusht dhe shtator, dhe temperatura e ujit, dhe temperatura e ajrit janë më të larta se 18o C) mundësojnë zhvillim masiv të turizmit veror stacionar. Duke shkuar prej veriut kah jugu këtu janë zhvilluar qendrat e mëdha turisti ke të Bullgarisë si: Albena me rreth 40 hotele, Zllatni Pesci me rreth 70 hotele, Druzhba me 10 hotele, Varna – qytet i tretë sipas madhësisë në shtet dhe qendër më e madhe turisti ke, Sonçev Breg me plazh të gjatë 7 km dhe kapacitete për vendosje të shpërndarë në 100 hotele, Nesebar i njohur si “Shën Stefani” bullgar sepse sipas pozitës i ngjan “Shën Stefanit” të Malit të Zi, Burgasi – i dyti sipas madhësisë në Deti n e Zi bullgar, Pomorje, Sozopol etj.

Midis maleve në Bullgari dallohen pesë masive malore edhe atë: Mali i Vjetër, Rila, Pirini, Rodopet dhe Vitosha. Mali i Vjetër ose Ballkani është mali më i gjatë bullgar 550 km dhe e ndan Bullgarinë në dy pjesë: veriore dhe jugore. Rila, nga ana tjetër, është mali më i lartë në Gadishullin Ballkanik. Maja Musola 2925 m.l.m. dominon mbi 90 majat e tjera të cilat janë më të larta se 2000 metra të lartësisë mbidetare. Pirini është mali më i lartë në Maqedonisë e Pririnit, ka 45 maja më të larta se 2600 metra. Malet Rodope janë të pasura me burime tremo-minerale, kurse Vitosha është larg vetëm 8 kilometra nga qendra e Sofj es dhe paraqet shëti tore të saj kryesore. Në këto male janë zhvilluar disa qendra dimërore-sporti ve. Kështu, në Rodope është zhvilluar qendra dimërore-sporti ve Pamporova e cila gjendet në 1600 metra të lartësisë mbidetare dhe nga Pllovdivi është larg 84 km. Në Malinë Rila gjendet qendra dimërore Borovec. Gjendet në 1230

84

metra të lartësisë mbidetare, kurse nga Sofj a është larg 70 km. Në malet Pirin është qendra dimërore Bansko etj.

Nesebari - vend atrakti v turisti k në Deti n e Zi të Bullgarisë

Më hapësirat malore të Bullgarisë gjenden edhe shumë kushte natyrore të cilat paraqesin atraksion të jashtëzakonshëm turisti k dhe si të ti lla prej viti t në vit tërheqin shumë turistë. Të ti lla janë për shembull, shkëmbinjtë e mëdhenj të cilët i përngjajnë fi gurave të ndryshme të shtazëve dhe njerëzve, piramidat e mullinjve në afërsi të Melnikut, shtyllat gurore në perëndim të Varnës, urat e gurit afër Pamporovit etj. Bullgaria është shumë e pasur edhe me shpella. Disa janë jashtëzakonisht atrakti ve dhe shumë të vizituara si për shembull: Magura, Ledenika, Snezhanka, Siva Dupka, Baço Kiro etj.

Potencialin tjetër turisti k në Bullgari e përbëjnë burimet e saja termominerale. Gjithsej në këtë shtet ka rreth 530 dhe shfrytëzohen që nga kohët më të vjetra. Midis tyre më e njohur është banja Hisar që gjendet në rrëzën jugore të Shën Gorës. Ka 16 burime termominerale

85

me temperaturë të ujit prej 47o C. Velingradi është banjë në Rodopet me rreth 70 burime me temperaturë prej 37 oC deri 90 oC. Në rrethiën e Qystendilit gjenden 40 burime termominerale me temperaturë deri 75 oC. Qendër të madhe të banjës paraqet edhe qyteti Sandanski në Maqedoninë e Pirinit. Këtu temperatura e ujit termominerale është deri 62 oC dhe shfrytëzohet kryesisht për shërimin e sëmundjeve reumati ke dhe kardiovaskulare. Jo më pak rëndësi për zhvillimin e turizmit në Bullgari kanë edhe trashëgimitë kulturore-historike, arkitektonike dhe etnografi ke. Në 163 muzetë, të cilat janë themeluar në të gjitha pjesët e shteti t, ruhen mbi 10 milionë eksponate të cilat janë dëshmi për trashëgiminë e pasur kulturore të këti j vendi. Te turistët interes të veçantë nxisin vizati met unikate parahistorike nga njeriu i parë në shpellën Magura. Pastaj shumë kështjella si ajo në Kazanli ose Veliko Tërnovë. Midis manasti reve mjaft dallohet manasti ri i Rilës, kisha e Bojanës, kisha Shën Sofi a dhe kisha Aleksandër Nevski në Sofj e, manasti ri i Baçkës në rrethinën e Pllovdivit, prej qyteteve muze Veliko Tërnova, dhe nga parqet parku nacional “Shipka” me përmendoren madhështore të lirisë.

Manasti ri i Rilit

86

Bullgaria disponon me rrjet të llojllojshëm të komunikacionit. Gjatësia e përgjithshme e rrugëve automobilisti ke është 31 000 km. Midis tyre, pesë janë me rëndësi ndërkombëtare. E ti llë është rruga E-5 (Paris-Vjenë-Beograd-Sofj e-Stamboll), pastaj E-2) (Moskë-Bukuresht-Ruse-Sofj e-Bllagoevgrad-Selanik), E-27 (Treste-Dubrovnik-Podgoricë-Shkup-Sofj e-Veliko Trnovë-Varna) etj. Përveç kësaj, Bullgaria disponon edhe me rrjet hekurudhor në një gjatësi prej 4000 km, si dhe me komunikacion ajror me rrugëkryqin kryesor në Sofj e.

Vende turisti ke në Bullari janë ekipuar edhe me kapacitete adekuate për vendosje. Numri i përgjithshëm i shtretërve është në rritje e sipër dhe sot sillet 600 000. Prej tyre 20% janë në hotele, 21% në pushimore të punëtorëve, 31% në amvisëri private dhe të tjerat në kampe, shtëpi të nxënësve etj. Numri më i madh i kapaciteteve të vendosjes rreth 65% është përqendruar në bregdeti n e Deti t të Zi. Zhvillimi i turizmit në Bullgari është zhvilluar paralelisht me ndërti min e bazës materiale. Kështu, në viti n 1960 vëllimi i qarkullimit turisti k ka qenë i vogël. Në atë vit, për shembull, Bullgarinë e kanë vizituar vetëm 200 000 turistë të huaj. Në vitet e ardhshme shteti i ka kushtuar kujdes gjithnjë e më të madh ndaj zhvillimit të turizmit. Midis tjerash, ishte formuar Komiteti shtetëror për turizëm si organ ekzekuti v politi k, kurse në pikëpamje organizati ve funksion të madh ka luajtur organizata turisti ke shtetërore “Ballkanturist”. Bullgaria ka hapur përfaqësitë e saja për turizëm në 23 vende në botë. E tërë kjo ka kontribuar që turizmi në këtë vend të zhvillohet dukshëm.

PYETJE DHE DETYRA:

Cili është potenciali më i rëndësishëm turisti k në Bullgari? Sa është gjatësia e vijës bregdetare dhe sipërfaqja e plazheve? Cilat janë vendet e njohura turisti ke në Deti n e Zi të Bullgarisë?Numëroji vendet e njohura të banjave në Bullgari dhe gjeji në hartë. Në cilat male janë vendosur qendrat dimërore-sporti ve në Bullgari?

87

TË MBAJMË MEND:

Në territorin turisti k të Mediteranit janë zhvilluar 7 rajone turisti ke:

1. Gadishulli i Pirenejve me turizmin më të zhvilluar në Spanjë (53 milionë turistë dhe 45 miliardë dollarë të ardhura nga turizmi).

2. Bregu i Azurit (Franca me 71 milionë turistë dhe 40 miliardë dollarë të ardhura),

3. Gadishulli Apenin (Italia me 37 milionë turistë dhe 35, 7 miliardë dollarë të ardhura),

4. Gadishulli Ballkanik (Greqia me 15 milionë turistë dhe 10, 7 miliardë dollarë të ardhura).

5. rajoni i Deti t të Zi (Bullgaria me 5 milionë turisë të huaj në viti n 2004).

6. Bregdeti i Levantës (Liban, Izrael etj.), 7. Mesdheu afrikan (Egjipti , Tunisi (etj.)

TEMA PËR DISKUTIM:

Ndërti mi i aeroporteve dhe roli i komunikacionit ajror në zhvillimin e turizmit në vendet e rajonit të Mediteranit.

2. RAJONI TURISTIK I ALPEVE

Alpet pas Mediteranit janë rajoni më i zhvilluar turisti k në Evropë. Ato paraqesin rajon hapësinor të lartë malor që shtrihet prej bregut të Deti t Mesdhe në perëndim e deri te Ultësira e Panonisë në lindje. Allpet janë të gjata rreth 1200 km, kurse të gjera midis 134 dhe 260 km. Përhapen nëpër 6 shtete edhe atë: Francë, Zvicër, Austri, Itali, Slloveni dhe Gjermani. Të gjitha ato janë të njohura edhe si vende alpike.

Nga pikëpamja e relievit, Alpet janë rajon i ndërlikuar malor. Në një anë paraqiten masive hapësinore, kurse në anën tjetër vargmale të

88

gjata. Janë penguar nga ultësira të thella, por midis vete janë të lidhura me qafat të larta malore. Qafa të ti lla malore janë: Simplon 2009 m, Sveti gothard 2112 m, Shën Bernard i Madh dhe i Vogël, Brener 1370 m etj. Një luginë e madhe e cila çon midis Liqenit të Bodenit dhe Liqenit të Komos i ndan Alpet në dy pjesë, Alpe perëndimore dhe Alpe lindore.

Vargmali malor alpik në Evropë – Alpet italiane

Alpet perëndimore janë male mjaft të larta, me rrëzë të gjera dhe mjaft të buta në anën e Francës, dhe me rrëzë të përpjeta dhe maja të ashpra në anën italiane. Në Alpet perëndimore gjendet maja më e lartë jo vetëm në këto vise, por edhe në Evropë Mon Blan 4786 m, kurse 15 maja vetëm në Alpet franceze janë më të larta se 4000 metra. Alpet lindore janë më të ulëta por më të gjera nga Alpet perëndimore. Në pjesën e tyre të mesme paraqiten shumë akullnaja me reliev alpik dhe këtu është maja më e lartë Gros Glokner 3798 m. Në veri dhe në jug të këtyre akullnajave shtrihen para Alpet të cilat janë me madhësi mesatare dhe karakterizohen me reliev të zhvilluar karsti k.

Alpet bëjnë pjesë në grupin e maleve të reja të vogla. Në strukturën e tyre të relievit rol të madh luan glaciacioni. Në përgjithësi Alpet veçohen me maja të larta dhe të ashpra, me anë të pjerrëta

89

malore dhe me lugina të prera thellë akullnajore dhe lumore. I tërë ky rajon malor paraqet rajon të jashtëzakonshëm atrakti v me kushte të veçanta natyrore për zhvillimin e turizmit. Llojllojshmëria e theksuar morfologjike dhe peizazhiste, majat më të larta malore në Evropë, një numër i madh i liqeneve glaciale dhe një varg tjetër të dukurive atrakti ve kanë kontribuar që ky territor të bëhet rajon kryesor malor-turisti k jo vetëm në Evropë, por edhe në botë. Alpet ngase shtrihen në afërsi të Oqeanit Atlanti k dhe Deti t Mesdhe dhe kanë lartësi të madhe mbidetare karakterizohen me klimë specifi ke të ashtuquajtur alpike. Para së gjithash, atje bien shumë të reshura. Në pjesën dimërore të viti t ato janë në formë të borës që siguron mbulesë të përhershme të borës, shumë e rëndësishme për zhvillimin e turizmit dimëror-sporti v. Në lartësitë më të mëdha mbidetare mbulesa e borës zgjat një kohë më të gjatë. Mbi 2500 metra, në Alpet perëndimore edhe mbi 3200 metra në Alpet lindore mbahet bora e përhershme. Në alpe ka 120 akullnajore. Ato zënë sipërfaqen e përgjithshme prej 4140 km2. Midis tyre më e madhe është akullnajorja Aleç e cila është e gjatë 26, 8 km dhe zë sipërfaqe të përgjithshme prej 160 km2. Një nga karakteristi kat klimati ke të këti j rajoni të lartë është paraqitja e erërave luginore.

Në Alpe paraqitet tonaliteti verti kal klimati k. Në të vërtetë alpet bregdetare kanë klimë subtropikale-mesdhetare. Pjesët më të larta alpike kanë klimë të mesme konti nentale dhe në territoret më të larta malore mbisundon klima alpike. Të gjitha këto lloje kanë rëndësinë e tyre për zhvillimin e turizmit.

Alpet kryesisht paraqesin vende hidrografi ke në Evropë. Atje gjenden pjesët burimore të lumenjve Reni, Rona, Po, Adixhe dhe degët e djathta të Danubit. Lumenjtë këtu rrjedhin nëpër lugina piktoreske të shpellave dhe kantoneve dhe gjata tërë viti t janë plot me ujë. Rrjeti n e dendur të lumenjve e plotësojnë liqenet e shumta alpike të formuara në cirqe ose basene terminale. Të ti lla janë liqeni Lekanit, Bodenit, Firvaldshenit, Cyrihut, Lago Maxhore, Komo, Garda etj.

90

Panorama e Davosit gjatë verës

Edhe bota bimore në Alpe është shpërndarë në pesë kate. Kati i parë paraqitet deri 800 m lartësi mbidetare dhe veçohet me ndikimin e klimës mesdhetare. Paraqitet në Alpet bregdetare dhe në rrëzat jugore të Alpeve italiane. Gjithmonë është popullzuar dhe karakterizohet më pyje të rralla të ahut, vreshta, kultura drithore dhe pemishte. Kati i dytë është deri 1800 metra lartësi mbidetare, ka klimë mesatare me pyje gjetherënëse dhe gjethegjilpërore. Kati i tretë është kat suvati k dhe ai shtrihet deri 2300 metra lartësi mbidetare, kurse karakterizohet me klimë të ft ohtë malore, me mbulesë të gjatë të borës, nga bota bimore këtu paraqiten kullotat e maleve të larta. Kati i katërt është kati alpik i cili arrin deri në kufi rin e borës së përhershme. Ka klimë të thatë me vegjetacion të rrallë malor. Dhe kati i fundit, i pesti është brezi i borës dhe akullit të përhershëm. Deri në paraqitjen e turizmit dhe alpinizmit dimëror-sporti v, atje rrallë ka depërtuar njeriu.

91

Garmish Partenkirhen - qendra më e njohur dimërore-sporti ve në Gjermani

Turizmi në Alpe ka fi lluar të zhvillohet që në shekullin e kaluar. Të parët kah Alpet janë drejtuar alpinistët. Francezi Zhak Balmat nga Shamoni, që në viti n 1786, i pari në histori e ka përvetësuar Mon Blanin. Në viti n 1957 është themeluar edhe klubi i parë alpinik. Paralelisht me alpinizmin ka fi lluar të zhvillohet edhe turizmi shëndetësor. Vendet klimati ke alpike paraqiten si mjaft të përshtatshme për shërim, posaçërisht të sëmundjes së turbekulozit. Sanatoriume për shërimin e kësaj sëmundjeje, në të kaluarën sëmundje shumë e përhapur, ndërtohen kudo në Alpe. Në këtë aspekt shumë janë të njohura vendet Bijanson në Francë, Aros he Davos në Zvicër, Badgashtajn në Austri etj. Me çfarë masiviteti përhapej ky lloj i turizmit tregon shembulli me Davosin. Atje për një kohë të shkurtë ishin ndërtuar 40 sanatoriume.

92

Në gjysmën e dytë të shekullit XIX në Alpe paraqitet edhe skijimi. Kjo shpejt është zhvilluar edhe deri më sot ka mbetur faktor kryesor në zhvillimin e turizmit në Alpe. Shoqata e parë e skijimit në Austri është themeluar në Vjenë në viti n 1892. Vetëm katër vite më vonë në viti n 1896 shoqatë e ti llë është themeluar edhe në Francë në Grenolb. Më vonë me ndërti min e rrjeti t rrugor dhe me zhvillimin e automobilizmit turizmi ka hyrë në vendet më të larta në Alpe. Në atë drejti m kontribut të veçantë kanë dhënë teleferikët dhe ski-ashensorët.

Sot në Alpe ekzistojnë rreth 280 vende turisti ke prej të cilave më tepër janë qendrat dimërore-sporti ve. Për skijim ka të rregulluar afër 3000 km2 sipërfaqe, kurse në ato terrene ekzistojnë 11000 teleferikë dhe ski-ashensorë për bartje të rrëshqitësve. Sent Moric, Davos, Aros, Val d’Izer, Kursheval, Garmishpartenkirhen, Korti na d’Ampeco, Insbruk, Kicbihel dhe shumë të tjera përfaqësojnë qendra turisti ke botërore.

PYETJE DHE DETYRA:

Si janë të ndara Alpet dhe cilat janë karakteristi kat e tyre? Cilat janë liqenet kryesore alpike, ku janë formuar dhe me çfarë peizazhe karakterizohen? Çfarë roli në zhvillimin e turizmit në Alpe kanë luajtur olimpizmi, shërimi i turbekulozit dhe skijimi?

ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TURIZMIT NË AUSTRI

Austria e është shtet i vogël alpik. Zë një sipërfaqe prej 84 mijë km2 dhe është popullzuar me 8 milionë banorë. Gjendet në hapësirën e Alpeve lindore dhe në basenin e Vjenës. Alpet lindore këtu shtrihen prej perëndimit kah jugu dhe përfshijnë tre të katërtat e vendit. Janë të ndara në Alpet Qendrore të cilat gjenden nga ana veriore dhe jugore të Alpeve Qendrore dhe janë përfaqësuar me: Alpet Zimere, Estalike, Kicbihelike, Tavrat dhe Korushës. Midis tyre janë të lidhura

93

me grykat e Albershkut, Brenerskut, Semeringun e Tauernit e tjera. Para-Alpet janë të ndara në para-Alpe veriore të Tirolit, Salsburgut dhe para-Alpet austriake në veri dhe Alpet e Kranjit dhe Julike në jug.

Në rrëzat e Alpeve gjenden shumë lugina dhe ultësira, midis të cilave rëndësi kanë Lugina e Korushkës dhe Shtaerskës, pastaj baseni i Vjenës dhe nën Danubit.

Për hapësirën e Alpeve austriake karakteristi ke janë dy veçori natyrore-gjeografi ke: ndikimi i shkrilcave kristalore në përbërjen gjeologjikë dhe lartësia mbidetare nën 4000 metra. Edhe të dy karakteristi kat kanë rëndësi të vet për turizmin. Alpet gëlqerore për shembull janë vdekjeprurëse me anë të zhveshura, të kanalizuara me rrjedha për ç’arsye janë të papërshtatshme për skijim; deri atëherë Alpet e mesme të cilat janë të ndërtuara nga shkrilcat kanë maja të rrumbullakëta, shpate të buta pa ti pare dhe paraqesin terrene ideale për skijim dhe për të gjitha akti vitetet dimërore-sporti ve. Prandaj, gati të gjitha qendrat e mëdha dimërore-sporti ve janë zhvilluar në terrenet kristalore në Alpet e mesme. Sot Alpet kanë rreth 800 km2 sipërfaqe të rregulluar për skijim alpik.

Alpet austriake karakterizohen me mënyrën e theksuar konti nentale në klimë. Reshjet lëvizin midis 1500 dhe 2000 l/m2 ta gjatë viti t, temperatura është mjaft e ulët, që mundëson qëndrim të gjatë të mbulesës së borës dhe paraqitje të ngricave hapësinore. Për shembull, në malet e Tirolit në 1800 metra të lartësisë mbidetare bora qëndron gati shtatë muaj, kurse në lartësitë më të mëdha deri 270 metra ajo mbetet gjatë tërë viti t. Kjo do të thotë se skijimi mund të zgjasë edhe nga shtatë muaj gjatë viti t.

Paraqitja e akullnajave si Pasterce në turn dhe Ectal në Tirolin perëndimor, paraqesin atrakti viteti natyror i cili tërheq shumë vizitues në periudhën verore të viti t.

94

Panorama nga Tiroli, Austri

Midis objekteve hidrografi ke në Austri mjaft të rëndësishme për zhvillimin e turizmit janë liqenet dhe banja e shumta austriake. Këtu liqene të njohura glaciale me peizazhe mjaft piktoreske janë: liqeni i Halshtati t, Traunit, Zelit, Vërpnikut, Milshtati t etj. Midis banjave më të njohura janë banja e Badgashtainit dhe Halgashtainit nga ana veriore e Turi dhe Badeni i lartë jugor në perëndim të Vjenës.

Austria, përveç me bukuritë natyrore qarkullim të rëndësishëm turisti k realizon edhe në bazë të trashëgimisë së pasur kulturore-historike. Në këtë pikëpamje posaçërisht veçohen Vjena dhe rajoni i Tirolit. Vjena nuk është vetëm kryeqytet i shteti t me më tepër

95

banorë (me rrethinë më të gjerë gati 2 milionë banorë), ajo për shkak të pasurisë me përmendore kulturore-historike dhe bazës së zhvilluar materiale paraqet edhe qendër më të madhe turisti ke në shtet. Vjena është qytet i “udhëkryqit të botëve” plot me muze, galeri dhe biblioteka. Ka 11 biblioteka të mëdha, 14 përmbledhje historike, 21 muze, 22 muze natyrore-shkencore dhe teknike etj. Biblioteka kombëtare në Vjenë numërohet midis bibliotekave më të mëdha dhe më të bukura të rregulluara në botë. Për vendosje të shumë vizitorëve ekzistojnë 150 hotele në të cilat ka rreth 18000 shtretër. Për Vjenën theksohet se ka “sezon të përhershëm”, sepse turistët atje qëndrojnë gjatë tërë viti t.

Parlamenti në Vjenë

Rajoni i Tirolit, nga ana tjetër, konsiderohet si rajon më kompleks turisti k jo vetëm në Austri, por edhe në tërë territorin alpik përveç kushteve natyrore mu edhe për shkak të pasurisë kulturore-historike dhe trashëgimisë etnografi ke. Këtu gati çdo lagje ka shumë përmendore nga e kaluara. Insbruk është plot me përmendore barkone. Veshja e Tirolit sipas atrakti viteti t të vet është e njohur në tërë Evropën, kurse

96

ti rolasit sot kanë arritur përsosmëri në përpunimin e sendeve të ndryshme për kujti m, të cilat turistët i blejnë rregullisht.

Dy veprimtaritë që vijojnë ndaj të cilave bazohet qarkullimi turisti k në Austri gjithashtu janë të zhvilluar në mënyrë solide. Ato janë komunikacioni dhe hoteleria. Në pikëpamje të komunikacionit Austria, edhe pse është vend i vogël, kufi zohet me gjashtë shtete dhe ka funksion shumë të rëndësishëm transiti v. Nëpër të çojnë dy vija të rëndësishme hekurudhor nëpër të cilat qarkullojnë trenat e njohur: Trans-Europa-Ekspres dhe Alberg-Orient-Ekspres. Për zhvillimin e turizmit shumë është e rëndësishme vija hekurudhore Vjenë-Insbruk – kufi ri me Zvicrën, sepse ajo i lidh të gjitha vendet e rëndësishme turisti ke dhe ski-ashensorët. Nga të gjitha vendet alpike Austria disponon me më shumë objekte të këti lla. Sot gjithsej mjete mekanike për bartje të skitarëve këtu ka mbi 4000, çka paraqet 33% nga numri i mjeteve të ti lla për bartje në vendet alpike. Austria disponon edhe me rrjet të dendur të rrugëve automobilisti ke. Është e njohur autostrada austriake nëpër luginën e lumit In. Ajo është rruga evropiane E-6 e cila nga Salzburgu shkon në perëndim nëpër Tirol për Cyrih në Zvicër. Lëvizjet turisti ke në Austri zhvillohen edhe nëpër lumin Danub, por rol të rëndësishëm luan edhe komunikacioni ajror. Të dy aeroportet ndërkombëtare në Vjenë dhe Salsburg në këtë pikëpamje në masë të madhe i kënaqin nevojat e turistëve.

Kapacitete e përgjithshme vendosësh në Austri kanë qenë më tepër se 1 200 000 shtretër. Prej tyre, në kapacitetet kryesore kanë qenë 55%, kurse në kapacitetet komplementare 45%. Austria karakterizohet me rritje të përhershme të shtretërve në hotele. Duke iu falënderuar akti viteteve dhe resurseve të llojllojshme natyrore turisti ke dhe bazës së zhvilluar materiale Austria u rrit në njërin nga vendet më të zhvilluara turisti ke në botë. Qarkullimi turisti k është në rritje të përhershme. Kështu, derisa në viti n 1965 Austrinë e kanë vizituar 6, 4 milionë turistë të huaj të cilët kanë realizuar 43, 1 milionë fj etje, në viti n 2004 ai numër rritet në 19, 4 milionë vizitues. Austrinë

97

më shumë e kanë vizituar turistë nga Gjermania. Ata kanë marrë pjesë me 65% në numrin e përgjithshëm të turistëve. Pas tyre vijojnë turistët nga Holanda me 10%, Britania e Madhe me 5% etj. Midis dy krahinave federale sa ekzistojnë në Austri, qarkullim më të madh turisti k realizohet në krahinën e Tirolit 40%. Në vendin e dytë është krahina e Salcburshit më rreth 20% etj.

Pjesa më e madhe e qarkullimit turisti k zhvillohet në disa qendra të njohura dimërore-sporti ve si Kirshberg, Obergurg, Lermos, Seefeld, Hosholden, Oberau, Kicbihel dhe Vent.

Paralelisht me zhvillimin e turizmit është rritur edhe qarkullimi devizor nga turizmi. Kështu, derisa në viti n 1965 Austria nga turizmi ka realizuar 561 milion dollarë, në viti n 2004 ajo shumë është rritur në 15, 4 miliardë dollarë. Turizmi paraqet faktor shumë të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik të Austrisë, sepse merr pjesë me rreth 25% nga vlera e përgjithshme e eksporti t.

PYETJE DHE DETYRA:

Si alizoje dinamikën e qarkullimit të huaj turisti k në Austri, çka mund të konkludohet?Në atlas gjeji liqenet dhe banjat e njohura në Austri? Cilat rrugë kryesore evropiane kalojnë nëpër Austri? Analizoje dinamikën e qarkullimit të huaj turisti k në Austri, çka mund të konkludohet?

ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TURIZMIT NË ZVICËR

Zvicra është shtet i vogël në Alpet, e vendosur midis Gjermanisë, Francës, Italisë dhe Austrisë. Zë një sipërfaqe prej 41000 km2, kurse atje jetojnë 7, 3 milionë banorë ose nga 173 banorë në 1 km2.

Zvicra bën pjesë në grupin e vendeve më të zhvilluara turisti ke në botë. Specifi ka e saj e veçantë si vend turisti k qëndron në atë se akti viteti n

98

e vet e bazon ndaj kushteve shumë të volitshme malore dhe klimati ke për rekreacion. Në atë pikëpamje ajo shumë i përngjan Austrisë.

Nga pikëpamja e relievit Zvicra është vend i lartë malor me lartësi mesatare prej 1370 m.l.m. Në jug dhe në lindje ngrihen Alpet, kurse në perëndim dhe veriperëndim është mali Jura. Midis tyre përhapet rrafshnalta zvicerane Miteland.

Zvicra kryesisht e zë hapësirën e Alpeve perëndimore të cilat janë më të larta se Alpet lindore, majat janë mbi 4500 m.l.m. Janë të mbushura shumë me akullnaja, kurse janë të ndara me qafa malore Simplon, Shën Gothart etj. Janë të përbëra nga shkrilcat, që do të thotë se kanë maja të rrumbullakëta dhe shpate të buta mjaft të volitshme për zhvillimin e sporteve dimërore. Të ti lla janë Alpet Peninike, Leponike, Bernit, Reti ke dhe Glarnike. në Alpet Peninike janë majat Monte Roze (4638 m.l.m.) dhe Meterhorn (4505 m.l.m.) kurse në Alpet Bernit gjithashtu janë të njohura majat Jungfrau (4167 m.l.m.) dhe Finsterarhorn (4275 m.l.m.).

Alpet e Zvicrës - panorama e akullnajës

99

Në përgjithësi relievi në Zvicër është mjaft atrakti v dhe jep mundësi të gjera për zhvillimin e turizmit. Posaçërisht janë të rëndësishme mundësitë për zhvillim të skijimit. Zvicra sot disponon me rreth 840 km2 sipërfaqe të rregulluara dhe të pajisura për skijim. Vetëm në qendrën dimërore-sporti ve Lah ka 40 km2 sipërfaqe të ti llë për skijim.

Për zhvillimin e turizmit në Zvicër rol të rëndësishëm ka klima. Në Zvicër hasen ndikimet e tri klimave: klima mediterane nga jugu, ajo oqeanike nga perëndimi dhe klima e mesme konti nentale nga veriu. Në rajonet e veta malore mbisundon klima alpike me dimra të ft ohtë dhe me borë dhe me vera të freskëta. Përveç kushteve të relievit këtu për skijim është e përshtatshme edhe mbulesa e borës. Konkreti sht në qendrat dimërore-sporti ve lartësia e mbulesës së borës shpesh tejkalon katër metra, kurse bora qëndron më gjatë se gjashtë muaj. Majat dhe akullnajat e Alpeve gjithmonë janë nën borë, por paraqiten edhe shumë akullnajore. Midis tyre rëndësi të veçantë turisti ke ka akullnaja Aleç e cila me gjatësinë e saj prej 24 km prej viti t në vit tërheq një numër sa më të madh të turistëve.

Shtëpi malore në rrëzat e malit Monte Roze

100

Peizazhin piktoresk të Zvicrës e plotësojnë e liqenet e shumta dhe burimet termominerale. Midis liqeneve glaciale sipas bukurisë së vet veçohen Liqeni i Bodenit, Cyrihut, Gjenevës dhe Neshatelit. Nga banjat në Zvicër reputacion të gjerë kanë: banja Baden afër Cyrihut, Juverdon në bregun e Liqenit të Neshatelit, Leukarbad në luginën e Ronës dhe Bad Ragazit në Zvicrën Lindore.

Interes te vizituesit zgjon edhe vetë organizimi i Zvicrës si shtet. Ajo është shtet i vjetër i formuar që në shekullin XII edhe atë nga pjesët e Gjermanisë, Francës dhe Italisë. Prandaj edhe sot atje gjermanisht fl asin 70% e popullsisë, 20% fl asin frëngjisht dhe 9 fl asin italisht. Megjithatë, të gjithë së bashku përbëjnë një bashkësi zvicerane. Duke iu falënderuar pozitës së saj dhe neutraliteti t tradicional ajo sot ka funksion ndërkombëtar. Atje akumulohet kapitali nga të gjitha vendet në botë, më saktësisht është shndërruar në bankë botërore dhe çdo vjet Shën ohen shumë kongrese, konferenca, këshillimi ndërkombëtare etj. Shumë qytete zvicerane janë shndërruar në seli të një varg organizatave ndërkombëtare si: Kryqi i kuq ndërkombëtar, Organizata shëndetësore zvicerane, Organizata ndërkombëtare e punës, Organizatat ndërkombëtare e azilantëve, Banka ndërkombëtare, Komisioni ekonomik evropian i Kombeve të Bashkuara etj.

Zvicra ka të zhvilluar bazën recepti ve turisti ke. Duke e vërejtur rëndësinë e bukurive natyrore, ajo shumë herët ka fi lluar ta ndërtojë dhe ta kompletojë bazën materiale për nevojat e turizmit. Finksioni tradicional transit ka kontribuar që rrjeti i komunikacionit deri në maksimum të modernizohet dhe përsoset. Zvicra sot disponon me 4500 km rrjet të hekurudhave i cili tërësisht është elektrifi kuar, pastaj rreth 70 000 km rrugë automobilisti ke, kurse aeroportet ndërkombëtare në Gjenevë, Cyrih dhe Bazel paraqesin udhëkryq të rëndësishëm të komunikacionit ajror në Evropë. Hekurudhat dhe teleferikët malorë janë karakteristi kë e veçantë për Zvicrën. Këtu të gjitha vendet turisti ke, pa marrë parasysh lartësinë mbidetare dhe

101

dispozicionin relievor, janë të lidhura. Qendrat dimërore-sporti ve janë të pajisura me më tepër se 1540 mjete mekanike (teleferikë dhe ski-ashensorë) për transport të skitarëve.

Gjeneva, qendër e rëndësishme turisti ke e Zvicrës

Në Zvicër edhe hoteleria e cila këtu udhëhiqet si industri hotelerike është zhvilluar lart. Numri i kapaciteteve të vendosjes është në rritje e sipër. Në viti n 1985 Zvicra dispono me 1135 mijë shtretër, kurse sot mbi 1 300 000 shtretër. Prej tyre 25% janë në kapacitetet kryesore, kurse 75 % në objektet komplementare. Te kapacitetet

102

kryesore numri më i madh i shtretërve kanë qenë në hotele, kurse të kapacitetet komplementare në familjet private.

Kujdes të madh Zvicra i kushton shërbimit informati v-propagandues. Në çdo punkt të rëndësishëm në këtë vend janë të ekspozuara lajmërime detale për të gjitha shërbimet të cilat vizituesi mund t’i pranojë gjatë qëndrimit të ti j. Turizmi në Zvicër veçohet edhe me një karakteristi kë. Kjo është ekzisti mi i një numri të madh të agjencive turisti ke. Këtu sot punojnë më tepër se 1300 agjenci turisti ke që sipas numrit të banorëve, ky është vend i parë në botë.

Prej viti t në vit këtë vend e vizitojnë një numër sa më i madh i turistëve. Numri i tyre viteve të fundit lëviz rreth 10 milionë. Vizita e ti llë mundëson realizim të të ardhurave të mëdha devizore. Në viti n 2004 ato ishin 9 miliardë dollarë amerikanë. Turizmi është një nga degët më vitale në ekonominë e këti j vendi. Pas realizimit të të ardhurave ai vjen në vendin e tretë menjëherë pas industrisë makinerike dhe kimike.

Numri më i madh i vizituesve të huaj janë nga Gjermania. Pas tyre vinë turistë nga Italia, Franca etj. Midis vendeve turisti ke më të vizituara janë: Sent Moric, Aros dhe Davos në pjesën juglindore, Cyrih, Baden dhe Lucern në pjesën veriore, Vengen dhe Grindelvald në pjesën e mesme, Zerijat, Verbis dhe Lozana në pjesën perëndimore dhe Lugano dhe Lokarno në pjesën jugore të Zvicrës.

PYETJE DHE DETYRA:

Ndaj cilave atraksione turisti ke bazohet zhvillimi turisti k i Zvicrës? Sa është sipërfaqja e rregulluar për skijim në Zvicër dhe me sa mjete mekanike për transport të skitarëve është pajisur ajo? Cilat organizata ndërkombëtare kanë selitë e tyre në Zvicër dhe sa është kontributi i tyre për zhvillimin e turizmit? Sa turistë të huaj sot e vizitojnë Zvicrën dhe çfarë efekti devizor në viti n 2004 ajo ka realizuar nga turizmi?

103

HULUMTO:

Në hartën turisti ke të Zvicrës, veçoji vendet turisti ke të: liqeneve, banjave dhe dimërore-sporti ve. Çka ke konstatuar?

TË MBAJMË MEND:

Si shtete apliko konsiderohen: Franca, Zvicra, Austria. Italia, Sllovenia dhe Gjermania. Të gjitha ato karakterizohen me ekonomi të zhvilluar turisti ke. Atje turizmi është zhvilluar në bazë të sporteve dimërore për të cilat në Alpe ekzistojnë kushte opti male natyrore. Në këto male për skijim ka të rregulluar rreth 3000 km2, sipërfaqe më tepër se 11 000 teleferikë dhe ski-ashensorë të ndërtuar. Si qendra turisti ke me rëndësi ndërkombëtare paraqiten: Shamoni, Davos, Insburg, Darmishpartenkirhen, Korti na d, Ampeco, Kranjska Gora etj. Zvicrën në vjet e vizitojnë nga 10 milionë turstë të huaj, kurse Austrinë dy herë më shumë, rreth 20 milionë turistë.

TEMA PËR DISKUTIM:Lojërat olimpike dimërore dhe zhvillimi i turizmit në vendet alpike.

RAJONET TURISTIKE NË RUSI DHEKARAKTERISTIKAT E TYRE

Rusia si vend më i madh në botë (17100 mijë km2, ku jetojnë 145 milionë banorë), disponon me një numër të madh atrakti vitetesh të vlefshme turisti ke. Si vlerat natyrore ashtu edhe vlerat e ti lla të krijuara hasen në tërë territorin e këti j shteti . Megjithatë, në disa hapësira përqendrimi i tyre është më i theksuar, qofshin ato kushte relievore, klimati ke, hidrografi ke ose biogjeografi ke, ose atrakti viteti turisti ke

104

me prejardhje antropogjene. Disa nga këto hapësira sot paraqiten me turizëm të zhvilluar, në hapësira të tjera turizmi zhvillohet madje tash, kurse hapësira të treta turisti ke ende janë potenciale.

Për turizmin veror më i zhvilluar është rajoni Ruso-Deti i Zi, me turizëm të zhvilluar malor dhe dimëror-sporti v theksohet Kaukazi, midis liqeneve turisti ke më i njohur është Liqeni i Bajkalit, kurse midis qyteteve të mëdha si qytetet më të vizituara turisti ke paraqiten Moska dhe S. Peterburg.

Rajoni turisti k Ruso-Deti i Zi është hapësira më e zhvilluar turisti ke në Rusi.

Riviera e Soçit përfshin bregdeti n Kaukaz-Deti i Zi dhe shtrihet në një gjatësi prej 145 km, fi llon nga vendi turisti k i Novorusisë dhe përfundon me Alderin i cili është në kufi rin me Gruzinë. Në prapavijën e rivierës ngrihet mali kaukaz i cili e mbron nga depërti mi i erërave, për ç’arsye këtu paraqitet klima mediterane, shumë e përshtatshme për pushim. Duke shkuar prej veriperëndimit kah juglindja si vende turisti ke paraqiten pastaj vendet turisti ke e Novorusisë, Gelendxhik, Taupse, Macesta, Soçi dhe Adler. Midis tyre Soçi ëshë qendra më e madhe turisti ke. Zhvillimi i turizmit këtu është lidhur ngushtë me rregullimin e burimeve termominerale në Macestë e cila më përpara ka qenë e ndarë, kurse sot gati është e bashkuar me Soçin. Ndërti m intensiv paraqitet për viti t 1921 kur Soçi ishte shpallur si “shkrimore shtetërore-klimati ke-balneologjike”. Në viti n 1946 atje ka pasur 43sanatoriume, kurse në viti n 1962 ai numër u rrit në 54. Mundësi të rëndësishme në zhvillimin turisti k të Soçit janë hapur me ndërti min e sheshit të ri në viti n 1936, ku është depërtuar një nga avenytë më të bukura dhe më të gjata (të gjatë 10 km) në bregdeti n e Deti t të Zi. Rreth avenysë në sipërfaqe prej 16 ha është formuar nj kopsht i madh botanik në të cilën sot kulti vohen mbi 1600 lloje bimore. Çdo vit konstatohet se Soçin e vizitojnë mbi 3 milionë vizitues. Turizmi përveç në bregdet përhapet edhe kah Kaukazi, posaçërisht kah vendi turisti k Krasna Poljana.

105

Turizmi malor në Rusi është zhvilluar në shumë male si në Ural, Altaj, megjithatë më i zhvilluar është në malin E madh të Kaukazit. Ai është mal shumë i madh i cili i ngjashëm me Mirin e madh Kinez, shtrihet në një gjatësi prej 1000 km midis Deti t të Zi në perëndim dhe Deti t Kaspik në lindje. Bën pjesë në grupin e maleve të reja vargore të i cili me peizazhet e veta karakteristi ke shumë i përngjan Alpeve. Në pjesën qendrore është më i ngushtë, kurse në pjesën perëndimore dhe lindore është më i gjerë. Në pjesën më të madhe është i përbërë nga skrilcet kristalore. Vargu malor është i lartë midis 5000 dhe 5000 metra të lartësisë mbidetare, kurse nga ai ngrihen shumë maja edhe mbi 5000 metra lartësi mbidetare. Të ti lla janë Elbrus 5663 metra, Sharr 5058 metra, Kazbeg 5047 metra, Dombaj 4047 metra etj. Klima është e lartë malore alpike me proces shumë të shprehur glacial. Të gjitha majat e larta në Kaukaz janë nën borë dhe akull të përhershëm. Është vërtetuar se këtu ekzistojnë rreth 1400 akullnaja. Ato mbulojnë afër 2000 km sipërfaqe, kurse disa janë të buta dhe të gjata mbi 12 km. Në rrëzat e tyre gjenden shumë liqene glaciale.

Përveç numrit të madh të lumenjve të cilët lëshohen nga Kaukazi, ky mal karakterizohet me shumë burime termominerale rreth të cilave janë zhvilluar lagje specifi ke turisti ke. Në këtë pikëpamje veçanërisht veçohen Pjati gorsk, Kislovodsk, Jesentuki, Macesta etj. Kaukazi ka fl orë të pasur dhe shumë të zhvilluar. Atje rriten mbi 6000 lloje bimore. Përveç pozitës specifi ke gjeografi ke, struktura e llojllojshme fi zike-gjeografi ke, Kaukazi karakterizohet me strukturë të ndërlikuar etnike-kulturore. Është i njohur si “shportë e popujve”. Atje jetojnë Rusë, Gruzë, Azerbexhanë, Abhazë, Çerkezë, Dagestanë, Kabadinë etj.

E tërë kjo e bën Kaukazin në aspekti n turisti k shumë atrakti v. Turizmi balneologjik dhe dimëror janë lloje më të përfshira të turizmit. Qendër kryesore për llojin e parë është Pjati gorsk, kurse për llojin e dytë është Dambaj.

106

Rajoni turisti k i Bajkalit e përfshin Liqenin e Bajkalit dhe hapësirën rreth ti j. Gjendet në pjesën jugore të Siberisë lindore. Vetë Liqeni i Bajkalit ka formë të zgjatur dhe shtrihet në drejti min jugperëndim-verilindje. Është i gjatë 636 km, kurse gjerësia më e madhe është 79 km. Zë një sipërfaqe prej 31500 km2. Ai është liqeni më i thellë në botë - 1620 m. Është formuar sipas mënyrës tektonike dhe gjendet në lartësi mbidetare prej 455 m dhe është rrethuar me male më të larta

Panorama e mbulesës së përhershme me borë Kazbeg 5047 m.l.m.

107

se 2000 metra lartësi mbidetare. Në aspekti n gjeografi k liqeni paraqet një rezervuar të madh të ujit të ëmbël. Në këtë liqen derdhen rreth 300 lumenj të vegjël, kurse prej ti j del vetëm një lumë – Angara. Në liqen gjenden mbi 40 ishuj midis të cilëve më i madh është ishulli Olhon.

Moska, udhëkryq kryesor turisti k në Rusi

Karakteristi kë dhe atrakti viteti tjetër turisti k në Liqenin e Bajkalit është pasuria me botën e gjallë specifi ke. Në liqen jetojnë rreth 1800 lloje bimore dhe shtazore prej të cilave tre të katërtat janë endeme, ose lloje të cilat jetojnë vetëm në këtë liqen dhe askund në vend tjetër të botës. Prej këtu është edhe interesi i madh i turistëve jo vetëm nga Rusia, por edhe nga tërë bota për vizitën e këti j liqeni. Deri te liqeni çojnë dy vija hekurudhore. Njëra vijë hekurudhore e Siberisë çon pranë anës jugperëndimore, kurse vija tjetër hekurudhore e Bajkalit-Amurit pranë anës verilindore të liqenit. Në bregun e liqenit janë zhvilluar shumë lagje të cilat, përveç tjerave, zhvillohen edhe si vende turisti ke. Të ti lla janë në rrjedhën e Angarës, Bajkali dhe Listvjanka pastaj Irkutsk, Sljudjanka, Babushkin, Ulan-Ude, Burguzen etj. Lagje kryesore dhe më e madhe është Irkutsk. Ka mbi gjysmë milionë banorë dhe është lidhur me komunikacionin hekurudhor, automobilisti k, ajror dhe lumor. Paraqet qendër industriale dhe shkencore.

108

Një pjesë e rëndësishme e qarkullimit turisti k në Rusi zhvillohet edhe në qytetet e mëdha. Midis tyre, posaçërisht dallohen Moska dhe S. Petreburgu. Kah ato rrjedhat turisti ke janë orientuar kryesisht për shkak të pasurisë së trashëgimisë kulturore-historike me të cilën ato disponojnë, por kanë të zhvilluar edhe bazën solide materiale. Zhvillimi i turizmit në Rusi ka traditë relati visht të gjatë. Akti vitete të caktuara turisti ke këtu ekzistojnë qysh para Luft ës së Parë Botërore. Në periudhën midis dy luft ërave botërore turizmi posaçërisht zhvillohet në vende të caktuara në bregdeti n e Deti t të Zi. Megjithatë përmasa të gjera në zhvillim, turizmi përjeton në vitet pas Luft ës së Dytë Botërore. Pas këti j zgjerimi shumë vite vëmendje të posaçme në zhvillim i kushtohet vetëm turizmit të vendit. Turizmi i huaj deri në vitet e shtatëdhjeta thjesht ishte mohuar. Në vitet e fundit Rusinë e vizitojnë rreth 20 milionë turistë të huaj, të cilët në vjet realizojnë rreth 5 miliardë dollarë amerikanë.

PYETJE DHE DETYRA:

Në cilat rajone në Rusi është zhvilluar turizmi?Gjeji në hartë vendet turisti ke të rivierës së Soçit? Cilat lloje të turizmit është zhvilluar në malin Kaukaz dhe në cilat vende turisti ke?Në çka bazohet zhvillimi i turizmit në rajonin turisti k të Bajkalit?

109

RAJONET TURISTIKE NË AMERIKËN VERIOREDHE TË MESME

RAJONET TURISTIKE NË SHBA

Amerika Veriore, pas Evropës, është konti nent në të cilin zhvillohet pjesa më e madhe e qarkullimit turisti k në botë. Kështu, në viti n 2004 prej 763 milionë turistë të huaj që kanë marrë pjesë në qarkullimin turisti k ndërkombëtar, 126 milionë ose 16, 5% kanë qëndruar në këtë konti nent. Karakteristi ke është se edhe qarkullimi devizor të cilin shtetet në këtë hapësirë e kanë realizuar nga turizmi, e që sillet 131 miliardë dollarë, në përmasa botërore merr pjesë me 21%.

Në Amerikën Veriore qarkullim më i madh turisti k zhvillohet në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Atje në vjet qëndrojnë rreth 45 milionë turistë me çka ato në përmasa botërore e zënë vendin e tretë pas Francës dhe Spanjës. Ky qarkullim turisti k zhvillohet nëpër tërë territorin e SHBA. Megjithatë, me përqendrim diçka më të theksuar veçohen Liqenet e Madha ose sipas kupti mit më të gjerë të fj alës verilindja amerikane, pastaj malet Shkëmbore, Florida deh Ishujt e Havajeve.

Rajoni turisti k i Liqeneve të Mëdha përfshin hapësirën rreth liqeneve si dhe verilindjen amerikane. Në pikëpamje administrati ve-territoriale i përfshin pjesët veriore-atlanti ke, të mesme-atlanti ke dhe pjesët veriore të shteteve liqenore federale. Në pikëpamjen natyrore-gjeografi ke ky rajon përbëhet nga bregdeti i ngushtë Atlanti k, pjesët e ulëta nga Apalaçet veriore dhe krahina valore morene pranë pjesës jugore të Liqeneve të Mëdha. Në pikëpamje antropogjene ajo është pjesa më e dendur në SHBA. Atje gjenden shtatë prej dhjetë qyteteve më të mëdha të shteti t. Midis tyre posaçërisht theksohen Nju-Jork dhe Çikago. Megjithatë, këtu është zhvilluar dhe shumë i madh turizmi i piknikëve që zhvillohet në rrethinën e territoreve të mëdha qytetare si dhe turizmi mjaft dinamik afarist i cili manifestohet në vetë qendrat qytetare.

110

Dukuri më interesante natyrore, por njëkohësisht edhe sipërfaqe shimë e rëndësishme eksploatuese në këtë rajon paraqesin Liqenet e Mëdha. Ky është një grup prej 5 liqeneve: Liqeni i Sipërm, Miçigan, Hjuron, Iri dhe Ontario, të cilat shtrihen përgjatë brezit kufi tar midis SHBA dhe Kanadasë. Zënë një sipërfaqe të përgjithshme prej 246 050 km2 dhe paraqesin sipërfaqe të më madhe të ujit të ëmbël liqenor në botë. Sipërfaqja e liqeneve lëshohet në mënyrë shkallore kah lindja. Midis tyre janë të lidhura me prerje të gjera midis të cilave më e njohur është Niagara midis liqenit Iri dhe Ontario. Atje është e njohur ujëvara e Niagarës e cila me ishullin e Dhisë është ndarë në dy pjesë: pjesa e djathtë – amerikane e cila është e gjerë 300 m, e lartë 51 m, dhe pjesa e majtë – kanadeze, gjerësia e së cilës është 800 m, kurse lartësia 48 m. Ai është një nga bukuritë më të tërheqëse

Nju-Jork. Statua e lirisë

111

natyrore në botë. Çdo vjet një masë e madhe e turistëve si nga SHBA ashtu edhe nga bota vinë ta shikojnë këtë atraksion të vetëm natyror, për pranimin e të cilit në rrethinën e ujëvarës janë ndërtuar shumë kapacitete për vendosje.

Rajoni turisti k Malet Shkëmbore shtrihet përgjatë pjesës perëndimore të SHBA. Zë një sipërfaqe prej 2, 5 milionë km2 ose një të tretën e territorit të shteti t, kurse atje jetojnë vetëm rreth katër milionë banorë. Paraqesin sistem të vargmaleve të cilat shtrihen në meridianën nëpërmjet konti nenti t verior-amerikan në një gjatësi prej 3200 km, të gjera janë deri 700 km, kurse të larta mbi 4000 m. Maja më e lartë gjendet në pjesën jugore të Maleve Shkëmbore, ajo është maja Elbert e lartë 4398 m.l.m. Kanë klimë subtropikale, të mesme konti nentale, konti nentale dhe malore, e cila varet nga gjerësia gjeografi ke dhe lartësia mbidetare. Kufi ri i borës në veri është rreth 2500 m.l.m., a në jug në okolu 4000 m.l.m. Në ato gjenden burimet e shumë lumenjve të mëdhenj si: Kolorado, Kolumbia, Misuri, Rio Grande etj.

Kanjoni i Madh në lumin Kolorado

112

Midis karakteristi kave me të cilat veçohen Malet Shkëmbore janë dukuritë e tyre ta rralla natyrore. Bukuri më të shprehura natyrore janë përfshirë në shumë parqe nacionale. Ato janë objekte më të preferuara turisti ke të amerikanëve. Në vjet ato i vizitojnë mbi 40 milionë turistë.

Sipas kësaj ato janë edhe faktori i rëndësishëm ekonomik në jetën e popullsisë së perëndimit malor. Të ti lla janë: parku nacional i Jeloustonit, parku nacional Glacier, Luisparku, parku nacional Roksi etj.

Parku nacional i Jeloustonit zë një sipërfaqe prej 18000 km2 dhe gjendet ndërmjet 2000 - 3000 metra lartësi mbidetare. Atje askush nuk guxon të strehimohet për të jetuar. Nga ky territor nuk guxon asgjë të merret. Si raritete më kryesore natyrore në këtë park numërohen: Burimet e Mamutëve, gejzeret dhe Liqeni i Jeloustonit. Burimet e Mamutëve karakterizohen me paraqitjen e ujit të vluar gëlqeror i cili paraqitet në 50 basene të renditura në formë të shkallës njëri mbi tjetrin. Uji i nxehtë derdhet prej një baseni në tjetrin, kurse nga basenet ngrihet rejë e dendur më avull.

Gejzeret gjenden në të ashtuquajturin rajon gejzeri në të cilin paraqiten rreth 700 burime me ujë të nxehtë dhe me avull. Midis tyre të rëndësishme janë: Ekcelzior, Gejzeri i madh, Gejzeri i përgjakur, Gejzeri i vjetër, Shporta etj. Ekcelzior është gejzeri më i madh në botë. Prej ti j del një shtyllë ujore e gjerë 20-25 m, kurse uji ngihet deri 95 m në lartësi. Gati në mes të parkut gjendet Liqeni i madh i Jeloustonit. Nëpër atë rrjedh lumi i Jeloustonit i cili pas daljes nga liqeni bën dy ujëvara të mëdha prej të cilave e para është e lartë 45 m, kurse e dyta 120 m. Në atë humnerë të thellë lumi shndërrohet në shkumë të madhe të përzier dhe reja prej pikave. Kur do të dalë dielli paraqitet edhe ylberi, ashtu që e tërë kjo luginë shndërrohet në një imazh të përsëritshëm.

Në perëndimin malor të SHBA ekzitojnë edhe shumë atrakti viteti turisti ke, për ruajtjen e tyre këtu janë formuar 29 parqe nacionale. Midis tyre, përveç atyre që u përmendën theksohen edhe: Parku nacional Kanjon i Madh në Arizonë, parku nacional i Josemiti t në

113

Kaliforni, parku nacional Olimpisk në shteti n e Uashingtonit etj. Këtu janë zhvilluar edhe shumë qendrat dimërore-sporti ve.

Pamje kah Malet Shkëmbore

Rajoni turisti k i Floridës gjendet në pjesën juglindore të shteti t. Përfshin gadishullin Floridë dhe paraqet njërin nga territoret më të rëndësishme për turizmin veror dhe dimëror të amerikanëve. Zë një sipërfaqe prej 152000 km2 dhe paraqet shtet të veçantë federal të popullzuar me rreth 6 milionë banorë. Në aspekti n e relievit gadishulli Floridë paraqet krahinë sipërfaqësore të mirë të ulët gëlqerore me shumë liqene dhe moçale. Ka klimë subtropikale të ngrohtë dhe me lagështi me shumë dimra të butë. Sipërfaqe të mëdha gjenden nën pemishte edhe atë posaçërisht të limonëve, portokalltëve dhe të pemëve të tjera jugore. Pastaj ka plantazhe të mëdha të kallamit të sheqerit dhe orizit. Pas Luft ës së Dytë Botërore në Floridë shumë shpejt u zhvillua turizmi. Ai sot paraqet një pushimore te madhe të

114

verilindjes industriale. Me hotele moderne dhe vila luksoze është mbuluar gati tërë bregdeti i Floridës. Klientela më e pasur, nga ana tjetër, qëndron në qendrën e madhe turisti ke të Majami Biç ose ngjashëm me të Palm Biç. Majami Biç është edhe qyteti më i madh i Floridës (rreth 400 000 banorë) dhe paraqet udhëkryqin më të rëndësishëm ajror për vendet e Amerikës Lati ne. Nga kepi i fundit jugor në gadishull e deri te porti Ki Vest, por nëpërmjet ishujve të shumtë është ndërtuar ura në det dhe është krijuar atraksioni botëror – ura e gjatë 114 km. Në bregun lindor të Floridës është ndërtuar baza e madhe amerikane për lansimin e raketave kozmike, Kejp Kenedi. Në bregun jugperëndimor, nga ana tjetër, është formuar parku i madh nacional i njohur nën emrin Everglad.

Parku në Majami, Floridë

Rajonin turisti k Ishujt Havaje e përbëjnë 24 ishuj në Oqeanin e Qetë. Paraqesin shtet federal të SHBA me sipërfaqe prej 16635 km2 dhe me popullsi prej rreth 800 mijë banorë. Shtrihen prej juglindjes

115

kah veriperëndimi në një gjatësi prej 3000 km. Sipas prejardhjet ishujt janë vullkanikë dhe koralë. Vullkanet e gjalla Maun Loa dhe Mauna Kea kanë kupa të larta mbi 4000 m lartësi mbidetare dhe ngase nga ato ende del lava e nxehtë vullkanike, paraqet atraksion turisti k botëror.

Honolulu, desti nacion kryesor turisti k në Ishujt e Havajeve

Klima është tropikale por nën ndikim të oqeanit është mjaft e butë dhe e përshtatshme për qëndrim gjatë tërë viti t. Muaji më i ft ohtë shkurti ka temperaturë mesatare deri 20oC, kure më i ngrohët gusht 24oC. Në ishuj paraqiten shumë raritete natyrore dhe është formuar parku nacional Havajet. Banorët e vjetër të Havajeve – Kanaki, me folklorin e tyre të pasur dhe të llojllojshëm gjithashtu tërheqin shumë turistë. Peizazhi i Havajeve është specifi k edhe sipas plantazheve të mëdha të ananasit, bananeve dhe kallamit të sheqerit. Havajet sot janë eksportuesi më i madh i ananasit në botë. Kryeqyteti i Havajeve Honolulu (preku 300000 banorë) është qendër më e rëndësishme

116

turisti ke në tërë Oqeaninë. Në vjet në Havaje qëndrojnë mbi një milion turistë prej të cilëve popullsia vendase realizon të ardhura të mëdha.

Turizmi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës është në rritje të vazhdueshme. Për atë ekzistojnë të gjitha parakushtet. Përveç natyrës së pasur dhe të shumëllojshme dhe bazës së krijuar atrakti ve, në nivel shumë të lartë zakonisht janë klasifi kuar në zinxhirë të mëdhenj të hoteleve në të cilat tentohet që shërbimet të jenë me cilësi të lartë. Në sferën e ndërmjetësimit turisti k veprojnë rreth 2500 agjenci udhëtarësh të cilat janë shpërndarë nëpër tërë territorin e shteti t. Në ShBA është zhvilluar edhe turizmi i vendit edhe ai i huaj. Shuma e qarkullimit të huaj turisti k ka lëvizur prej 7, 3 milionë në viti n 1965 në mbi 15, 6 milionë në viti n 1975 deri më 46, 1 milion në viti n 2004.

Qarkullimi u huaj turisti k në SHBA

Në viti n 2004 SHBA nga turizmi i huaj kanë realizuar 74, 5 miliardë dollarë. Në anën tjetër banorët e SHBA shumë udhëtojnë edhe në botën e jashtme. Konsiderohet se në vjet në të gjitha pjesët e botës qëndrojnë nga rreth 25 milionë turistë nga SHBA. Ata janë shpenzues të mirë, prandaj të gjitha vendet tentojnë të tërheqin sa më shumë turisë nga SHBA.

PYETJE DHE DETYRA:

Cilat janë rajonet më të mëdha turisti ke në SHBA?

0

10

20

30

40

50

1965 1970 1975 1980 1985 2004

ПОСЕТИТЕЛИVIZITUES

117

Cili është atraksioni më i rëndësishëm turisti k në rajonin verilindor? Sa parqe nacionale ka në perëndimin malor dhe cilat dukuri atrakti ve janë karakteristi ke për parkun nacional të Jeloustonit? A ekzistojnë parqe nacionale në Floridë dhe në Havaje? Cilat parqe të tjera nacionale i di në SHBA dhe gjeji në hartë? Zhvillimi i turizmit në Ishujt e Havajeve bazohet në praninë e vullkaneve të gjallë, pastaj klimës cilësore dhe vegjetacionit tropikal. Sa është temperatura mesatare e ajrit në muajt shkurt dhe gusht? Sa turistë të huaj kanë qëndruar në SHBA në vitet 1965, 1975, 1985 dhe 2004?

MEKSIKA SI VEND TURISTIK

Meksika është shtet më i madh i Amerikës së Mesme. Në sipërfaqe prej 1972 mijë km2 numërohet midis dy shteteve më të mëdha në botë në 50 banorë në 1 km2. Gjendet midis Shteteve të Bashkuara të Amerikës në veri, Gjirit të Meksikës në lindje, Hondurasit dhe Guatemalës në jug dhe Oqeanit të Qetë në perëndim. Sipas pozitës së vet paraqet urë tokësore midis Amerikës Veriore dhe Jugore.

Pozita e këti llë, pastaj peizazhet e shumëllojshme, prej visit tropikal në jug nëpërmjet maleve të larta të mbuluara me borë dhe akull të përhershëm në mjediset me shkretëti ra hapësinore në veri, si dhe me të kaluarën e pasur kulturore, kanë mundësuar që Meksika sot të bëhet edhe vend i njohur turisti k. Të pakta janë vendet në botë me aq kontraste të theksuara natyrore dhe shoqërore dhe me aq të kaluar të lavdishme siç është Meksika.

Bazën e turizmit në Meksikë e përbëjnë kushtet natyrore dhe trashëgimia kulturore-historike. Midis akti viteteve natyrore veçanërisht theksohet relievi vullkanik, si dhe 10 000 km vija e gjatë bregdetare pranë Oqeanit të Qetë, Gjirit të Meksikës dhe Deti t të Karaibeve.

118

Panorama e majës vullkanike Popokatepetël

Meksika është vend me reliev të shumëllojshëm dhe kontraste të mëdha në format e veta. Është shtrirë në një rrafshnaltë të gjerë rreth të cilës ngrihen male të larta, në dy ultësira pranë bregdetare dhe në dy gadishuj, Jakutan dhe Kalifornia, Rrafshnalta gjendet në pjesën e mesme të shteti t dhe përfshin hapësirë më të madhe. Nga ultësirat pranë bregdetare është ndarë me malin Siera Madre Oksiental dhe në lindje me Siera Madre Oriental. Këto dy male kah jugu afrohen dhe këtu paraqitet akti viteti më i madh vullkanik në Meksikë. Vullkana të njohura janë: Popokatepetl 5490 m.l.m., Orizaba 5747 m.l.m., Toluko 4558 m.l.m., Kolima 3960 m.l.m. etj. Në pjesën më të madhe ato janë vullkane të vjetra, por ka edhe vullkane të reja, për shembull vullkani Parikutan është paraqitur në viti n 1942, ka ekzistuar nëntë vjet dhe në viti n 1952 është shuar. Në ndërkohë e ka mbuluar qyteti n San Huan. Këtu për herë të parë njerëzit e një brezi kanë parë se si në rrafsh del vullkani, si ai rritet dhe e gërryen tërë provincën dhe si papritmas shuhet.

119

Gati në pjesën e mesme të rrafshnaltës është zhvilluar Meksiko Siti , kryeqyteti i shteti t. Me 18 milionë banorët e vet është qytet i dytë sipas madhësisë në botë, menjëherë pas Nju-Jorkut. Ai është qendër më e madhe komunikati ve, industriale, fi nanciare, tregtare dhe kulturore të Meksikës. Përveç kësaj, paraqet edhe qendër kryesore turisti ke të vendit, sepse disponon me një numër të madh përmendoresh kulturore-historike. Në rrethinën e këti j metropoli, më saktë në rrëzë të rrethinave të larta janë zhvilluar një varg qytetesh të vogla të cilat veçohen me përmendore nga kultura e vjetër acteke dhe peizazhe të mira natyrore. Në kohën më të re paralelisht me kryeqyteti n edhe ato janë bërë qendra të qarkullimit të gjallë turisti k, veçanërisht të turistëve nga SHBA. Vend i ti llë tërheqës turisti k është qytetëza Tako, e cila është e njohur sipas përpunimit të sendeve arti sti ke nga argjendi.

Meksika - përmendore nga civilizimet të vjetra

Nga Meksiko siti kah jugperëndimi çon autostrada moderne e cila depërton drejtpërdrejt në Akapulko, qendër më e madhe turisti ke e rajonit turisti k të Oqeanit të Qetë dhe Meksikës. Akapulko është qytet me gati 400 mijë banorë dhe pranë bregut të oqeanit shtrihet

120

plazhi i gjatë 10 km. Në jug të Akapulko në Gjirin e Teuantepekut është zhvilluar edhe një vend turisti k Salina Kruz. Në veri të Gjirit të Teuantepekut, për shkak të pranisë së rrymës së ft ohtë të Kalifornisë nuk ka disa vende të rëndësishme turisti ke. Këtu është qyteti i dytë sipas madhësisë në vend Guadalahara me mbi 2 milionë banorë, por ai është larg bregdeti t dhe është zhvilluar duke falënderuar minierave për argjend të cilat gjenden në rrethinën e ti j.

Bregdeti lindor meksikan - Akapulko

Bregdeti lindor meksikan ka kushte më të volitshme klimati ke dhe hidrografi ke për zhvillimin e turizmit dhe këtu është zhvilluar zona te tretë turisti ke në Meksikë. Ky është bregdeti i ulët me rënë me shumë liqene bregdetare. Temperatura sipërfaqësore e ujit, për shkak të pranisë së rrymës së ngrohtë të Golfi t është e lartë gjatë tërë viti t. Në muajin shkurt lëviz midis 17 dhe 25oC, kurse në muajin gusht edhe deri më 29oC. Kjo do të thotë se larja është e mundshme gjatë tërë viti t, për ç’arsye janë zhvilluar shumë vende turisti ke. Midis tyre më të njohura janë Merida në bregdeti n e gadishullit Jukatan dhe Verakruz në gjirin Kampesh. Për vendet bregdetare turisti ke meksikane karakteristi ke është se ka mungesë të ujit për pije dhe paraqitet si faktor i madh kufi zues në zhvillimin e turizmit.

121

Baza e madhe tërheqëse në zhvillimin turizmit në Meksikë paraqesin dhe përmendoret kulturore-historike të cilat paraqiten nëpër tërë territorin e shteti t. Meksika është atdheu i disa kulturave të vjetra. Gjurmë të mëdha në kulturën materiale kanë lënë Toltectët, Astecetët dhe Majët. Përmendore nga Toltecët dhe Astecët ka në rrafshnaltën meksikane, kurse nga Majtë ka në Jukatan ku ata kanë jetuar.

Meksika karakterizohet edhe me një varg specifi kash të tjera. Nga Meksika rrjedhin misri i cili në shekullin XVI është bartur në Evropë. Ai edhe sot është ushqimi kryesor i meksikanëve, por edhe simbol i pjellorisë. Pas misrit, kaktusi është bimë e dytë e rëndësishme për Meksikën. Në të vërtetë, kaktusi është simbol i Meksikës. Gjendet në stemën e shteti t, në fl amur, te paratë etj. Njësoj si kaktusi është edhe agava, nga i së cilës meksikanët i bëjnë pijet e tyre kombëtare – pilke (lloj vere) dhe tekila (raki). Kur këtyre specialiteteve i shtohet edhe kënga mikpritëse meksikane atëherë fi tohet përgjigjja e pyetjes, pse Meksika prej viti t në vit është më e vizituar nga aspekti turisti k. Në viti n 1965 në këtë vend kanë qëndruar 1, 2 milionë turistë të huaj, në viti n 1975 ai numër është rritur në 3, 2 milionë, kurse në viti n 2004 ka arritur 20, 6 milionë. Turistët nga SHBA kanë marrë pjesë me gati 90% në qarkullimin e përgjithshëm turisti k. Vende më të vizituara janë: Meksiko Siti dhe Akapulko.

PYETJE DHE DETYRA:

Në bazë të cilave atrakti viteti bazohet zhvillimi i turizmit në Meksikë?Gjeji në hartë vullkanet e njohura në Meksikë? Pse turizmi nuk është zhvilluar në bregdeti n e Kalifornisë në Meksikë? Sa turistë të huaj kanë qëndruar në Meksikë në viti n 2004 dhe nga cili vend më tepër kane qenë ata?

122

ZHVILIMI DHE PERSPEKTIVAT E TURIZMIT NË VENDET EAMERIKËS JUGORE, AFRIKËS, AZISË DHE AUSTRALISË

Përveç në Evropë dhe në Amerikën Veriore, turizmi është përhapur mjaft edhe në pjesët e tjera të botës. Gati se nuk ka shtet në botë në të cilin turizmi nuk është i pranishëm dhe për shkak të efekteve ekonomike që nga ai fi tohen, të mos i kushtojë vëmendje zhvillimit të vet.

Benares, larja e besimtarëve në lumin Gang

Në përmasa të gjera pjesa më e madhe e lëvizjeve turisti ke pas atyre që zhvillohen në Evropë dhe në Amerikën Veriore, janë orientuar kah vendet e Azisë. Në këtë hapësirë në viti n 2004 kanë

123

qëndruar gjithsej 190 milionë turistë ose 25% nga qarkullimi i përgjithshëm turisti k në botë. Nga qarkullimi i huaj turisti k këtu janë realizuar 146 miliardë dollarë, çka paraqet 23, 5% nga qarkullimi i përgjithshëm devizor i cili në këtë vit në botë është 623 miliardë dollarë. Në Azi deri tash janë manifestuar shumë lloje të lëvizjeve turisti ke. Midis tyre sipas masiviteti t dhe specifi kave posaçërisht veçohen udhëti met për shkak të qëllimeve fetare dhe të ashtuquajturave udhëti me për njohje.

Turizmi religjioz, ose udhëti met për shkak të qëllimeve religjioze janë orientuar kah disa qendra. Krishterët në haxhillëk udhëtojnë në Jerusalem, myslimanët në Mekë dhe Medinë Në Gadishullin Arabik, kurse indusët në Benares, respekti visht në Varanas të Indisë. Në çdo nga këto qendra në vjet udhëtojnë disa milionë vizitues dhe sot ata paraqesin qendra më të mëdha fetare në botë.

Turizmi i dytë i njohjes më tepër është i pranishëm në vendet e Azisë Lindore. Atje paraqiten disa shtete të vogla, por karakterizohen me vizimë të madhe turisti ke. Për shembull, vend më i vizituar në tërë konti nenti n është Hong-Kongu, në të cilin në viti n 2004 kanë qëndruar 22 milionë turistë. Karakteristi ke është se shtetet e mëdha janë të vizituara më dobët, për shembull në Japoni në këtë vit kanë qëndruar vetëm 2 milionë turistë të huaj, në India 1, 2 milionë turistë etj.

Tërësia e katërt e madhe sipas vëllimit të vizitave turisti ke është Amerika Jugore. Atje në viti n 2004 kanë qëndruar 16 milionë turistë të huaj, ç;a paraqet 2% nga qarkullimi përgjithshëm turisti k në botë. Gjithsej këta turistë kanë realizuar 10, 6 miliardë dollarë. Si vende me vizitë të madhe turisti ke paraqiten: Rio de Zhaneiro, Buenos Aires, Lima, Karakas dhe Bogota.

Midis konti nenteve, Afrika zë vendin e pestë sipas vëllimit të qarkullimit turisti k. Në viti n 2004 atje kanë qëndruar 33, 2 milionë turistë dhe ata kanë realizuar gjithsej 18, 3 miliardë dollarë. Nga llojet e qarkullimit turisti k në këtë konti nent është përfshirë turizmi

124

i gjueti së, ose i ashtuquajturi safari turizëm, kurse midis turistëve të huaj më tepër janë të pranishëm turistët nga Evropa. Si vend me safari turizëm të zhvilluar është Kenia. Atje në vjet qëndrojnë rreth një milionë turistë të huaj. Lloji i dytë është turizmi i qëndrimit vetor. Ai më shumë është zhvilluar në vende të cilat dalin më Mesdheun afrikan. Të ti lla janë Maroku, Tunizia dhe Egjipti .

Rio de Zhaneiro, panoramë

Australia është konti nent më pak vizituar nga aspekti turisti k. Megjithatë, për atë është karakteristi ke që numri i turistëve të huaj është në rritje të konti nuar.

Kështu, derisa në viti n 1965 në Australi kanë qëndruar vetëm 173 mijë turistë të huaj, në viti n 2004 ai numër rritet në 10, 2 milionë vizitues. Midis tyre shumica e turistëve janë nga Evropa. Për Zelandën e Re është karakteristi ke se edhe pse është pak më larg se Australia, në

125

raport me atë është e vizituar mjaft tepër. Midis qyteteve në Australi më të vizituara janë Sidnej, Melburn dhe Pert, kurse në Zelandën e Re Velington dhe Okland.

Sidnej me 3, 3 milionë banorë qytet më i madh në Australi

PYETJE DHE DETYRA:

Në viti n 1965 në konti nenti n e Azisë kanë qëndruar 4, 3 milionë turistë. Sa turistë të huaj kanë qëndruar në viti n 2004 dhe sa sillet rritja e numrit në krahasim me viti n 1965? Cilat qendra janë të njohura për turizmin religjioz në botë?Numëroji vendet me turizëm më të zhvilluar të huaj në Afrikë?Nga cili konti nent vinë më tepër turistë në Australi dhe pse?

126

KARAKTERISTIKAT TURISTIKE-GJEOGRAFIKE TË REPUBLIKËS SË MAQEDOISË

1. POZITA TURISTIKE-GJEOGRAFIKE EREPUBLIKËS SË MAQEDOISË

Për zhvillimin e turizmit në Maqedoni rëndësi të madhe ka pozita e saj turisti ke-gjeografi ke. Nëpërmjet saj tregohet vlera turisti ke e resurseve turisti ke, kurse në raste të caktuara pozita gjeografi ke dhe vetë vlera turisti ke.

Në aspekti n hapësinor Maqedonia shtrihet në pjesën qendrore të Gadishullit Ballkanik dhe paraqet shtet karakteristi k ballkanik. Ka pozitë të volitshme gjeografi ke sepse nëpër të kalojnë komunikacione të rëndësishme ndërkombëtare të cilat e lidhin me vendet fqinje, kurse në një largësi relati visht të shkurtë gjenden Deti Egje dhe Deti Adriati k. Deti Egje, për shembull, nëpërmjet Gjirit të Selanikut është afruar më thellë deri te pjesët qendrore të Gadishullit Ballkanik, kurse kufi ri i Republikës së Maqedonisë nga ai është larg 80 km.

Përgjatë luginës së lumit Vardar kalon rruga kryesore e Ballkanit: Beograd - Shkup – Athinë. Ajo në jug Republikën e Maqedonisë e lidh me Deti n Egje dhe Mediteranin, kurse në veri me vendet e Evropës së Mesme dhe Veriore.

Përgjatë luginës së lumit Lepenc, Maqedonia ka lidhje të mira natyrore-gjeografi ke dhe komunikatave me Kosovën, kurse nëpërmjet saj edhe me Deti n Adriati k.

Në jug kah Greqia, përveç autostradës dhe vijës hekurudhore që kalojnë nëpër luginën e Vardarit, Maqedonia është e lidhur edhe me rrugë komunikatave të cilat çojnë nga Manasti ri për Follorinë dhe nga Dojrani për në Kukush.

127

Në lindje kah Bullgaria fqinje çojnë tri drejti me rrugore. Njëri drejti m rrugor kalon nëpër luginën e limit Kriva Reka dhe qyteti t të Kriva Pallankës, drejti mi i dytë nëpër luginën e lumit Bregallnicë dhe Dellçevë dhe drejti mi i tretë nëpërmjet Fushëgropës së Strumicës dhe qyteti t të Strumicës. Midis tyre rëndësi më të madhe ka drejti mi i parë rrugor i cili drejtpërdrejt e lidh Shkupin me Sofj en.

Në perëndim, kah Shqipëria fqinje, gjithashtu çojnë tri drejti me rrugore. Ato kalojnë nëpër Fushëgropën e Dibrës, Ohrit dhe Prespës, kurse rëndësi më të madhe ka drejti mi rrugor që kalon nëpër Strugë dhe Qafa e Thanës, sepse ai në lidh jo vetëm me Tiranën, por edhe me Deti n Adriati k, respekti visht me porti n e Durrësit.

Rrjeti rrugor në Republikën e Maqedonisë

Prandaj themi se Maqedonia paraqet udhëkryq të rëndësishëm dhe urë natyrore midis shteteve ballkanike. Pozita e ti llë është e rëndësishme për lëvizjet turisti ke. Prej Evropës së Mesme një rrjedhë

128

e rëndësishme turisti ke është orientuar kah Gadishulli Ballkanik dhe këtu zbërthehen në tre krahë: kah Deti Adriati k, Egje dhe Deti i Zi. Krahu i cili orientuar kah Deti Egje dhe Mesdheu Lindor drejtpërdrejt kalon nëpër Maqedoni. Të gjitha vendet të cilat gjenden në këtë drejti m turisti k midis të cilave edhe Maqedonisë, kanë pozitë të volitshme turisti ke-gjeografi ke dhe kushte të mira për zhvillimin e turizmit të huaj.

Nga aspekti funksional pozita turisti ke-gjeografi ke e Maqedonisë defi nohet si transite, kontaktuese dhe polivalente. Transiteti posaçërisht është theksuar në drejti min veri – jug nëpër luginën e lumit Vardar, ku nga kufi ri verior i Republikës së Maqedonisë, e deri të kufi ri jugor, afër Gjevgjelisë, gjatësia e rrugës është rreth 220 km. Në të ardhmen, me ndërti min e Transversales ballkanike e cila duhet ta lidhë Tiranën me Shkupin dhe me Sofj en, respekti visht Deti n Adriati k dhe Deti n e Zi (Durrësin me Varnën) duhet të pritet që transiti të rritet edhe në drejti min perëndim – lindje. Kjo veçori funksionale e pozitës turisti ke-gjeografi ke të Maqedonisë posaçërisht është e rëndësishme për zhvillimin e turizmit transit ndërkombëtar. Zhvillimi i këti j lloji turizmi në Republikën tonë, përveç cilësisë së rrjeti t të komunikacionit, në varësi të drejtpërdrejtë është edhe nga përpjekjet që i bëjnë Greqia, Bullgaria dhe Shqipëria për zhvillimin e turizmit të huaj.

Pozita kontaktuese gjeografi ke e Maqedonisë është shprehur nëpërmjet katër vendeve kufi tare: Bullgaria, Serbia, Greqia dhe Shqipëria. Një pjesë e madhe e maqedonasve si pakica jetojnë në shtetet fqinje, posaçërisht në Greqi dhe Bullgari. E tërë kjo e thekson kontakti n dhe ka rëndësi për zhvillimin e turizmit ndërkombëtar.

Pozita turisti ke-gjeografi ke e Maqedonisë është polivalente në raport me fi zionominë e territoreve që hasen në atë. Kështu, në territorin e Republikës së Maqedonisë gjenden shumë fushëgropa, male të larta deh liqene të gjera. Të gjitha ato midis vete dallohen, por në aspekti n turisti k plotësohen dhe mundësojnë zhvillim të shumë llojeve të qarkullimit turisti k.

129

Rruga magjistrale M4, pjesë e autostradës Shkup - Tetovë - Gosti var

Këtu polivalenca manifestohet në atë mënyrë që resurset e ndryshme turisti ke si liqenet, banjat ose përmendoret kulturore-historike kah vetja tërheqin lloje të ndryshme të lëvizjeve turisti ke.

Nga ajo që u tha rrjedh konkludimi se pozita turisti ke-gjeografi ke e Maqedonisë posedon vlera të ndryshme turisti ke dhe paraqet faktor të rëndësishëm për zhvillimin e turizmit.

PYETJE DHE DETYRA:

Si është defi nuar pozita turisti ke-gjeografi ke e Maqedonisë?Numëroji drejti met rrugore të cilat vendin tonë e lidhin me shtetet fqinje? Cilat janë karakteristi kat funksionale të pozitës turisti ke-gjeografi ke të Maqedonisë?

HULUMTO: Formo tri udhëti me turisti ke në pjesëve të caktuara të Repu-

blikës së Maqedonisë. Nga harta për rrjeti n rrugor caktoje gjatësinë në kilometra për çdo udhëti m.

130

2. BAZA ATRAKTIVE E TURIZMIT DHE LËVIZJET TURISTIKE TË REPUBLIKËS SË MAQEDOISË

Atrakti viteti i resurseve turisti ke është njëri nga elementet më kryesore në formimin e orienti mit të lëvizjeve turisti ke.

Potenciali turisti k-resurs i Maqedonisë sipas përbërjes, pasurisë dhe atrakti viteti t është mjaft i llojllojshëm. Megjithatë, potenciali i ti llë ende nuk shprehet plotësisht ndaj vëllimit dhe tempit të rritjes së qarkullimit turisti k. Konjuktura turisti ke e Maqedonisë ende është pasojë e ekspansionit të përgjithshëm turisti k në Evropë, e jo në afi rmimin e pasurisë sonë resurse. Sot lidhja e bazës akti ve dhe masiviteti i lëvizjeve është e dukshme. Prandaj imponohet nevojat e domosdoshme e njohjes së veçantë të bazës së përgjithshme atrakti ve ndaj të cilës themelohet zhvillimi i turizmit të Republikës së Maqedonisë. Ngase grupi i resurseve turisti ke natyrore në Maqedoni është mjaft i shprehur, është logjike që të fi llohet me njohjen e ti j.

1. Liqenet si potencial kryesor natyror turisti k

Liqenet paraqesin resurse më atrakti ve turisti ke në Republikën e Maqedonisë. Ato sot janë më të vizituara dhe njëkohësisht janë potencial kryesor turisti k. Gjithsej në Republikën e Maqedonisë ka rreth 160 liqene. Midis tyre tri liqene janë të mëdha tektonike, 15 janë akumulacione më të mëdha arti fi ciale dhe 25 janë liqene më të mëdha glaciale. Varësisht nga atrakti viteti ato paraqiten si hapësira të pavarura ose komplementare turisti ke. Si të pavarura veçohen liqenet e mëdha tektonike: Liqeni i Ohrit, Prespës dhe Dojranit, nga liqenet natyrore dhe Liqeni i Mavrovës nga liqenet arti fi ciale, kurse në grupin komplementar numërohen liqenet glaciale dhe të gjitha liqenet e tjera arti fi ciale. Midis liqeneve glaciale posaçërisht dallohen Liqeni

131

i Bogovinës, Liqeni i Zi dhe i Bardhë në malin Sharr, Liqeni i Madh dhe i Vogël në Pelister, Liqeni i Podgorës dhe Vefçanit në Jablanicë dhe Liqeni i Madh dhe i Vogël i Salakovës në Jakupicë. Prej liqeneve arti fi ciale rëndësi të veçantë turisti ke kanë ato liqene të cilat janë ndërtuar në afërsi të lagjeve të qyteteve kurse të ti lla janë: Matka afër Shkupit, Mlladost afër Velesit, Liqeni i Tikveshit afër Kavadarit, Gratçe afër Koçanit, Shpilje afër Dibrës, etj.

Rëndësia e madhe turisti ke të liqeneve të Maqedonisë është rezultat, para së gjithash, i vlerës së tyre të lartë atrakti ve-rekreati ve si dhe karakteristi kave mjaft cilësore fi zike-kimike të ujit. Kështu, vetëm katër liqenet e mëdha: Liqeni i Ohrit, Prespës, Dojranit dhe Mavrovës disponojnë me sipërfaqe të përgjithshme të vlershme prej 679, 2 km2, nga e cila në territorin e Republikës së Maqedonisë gjenden 447, 5 km2. Për zhvillimin e turizmit element mjaft i rëndësishëm është gjatësia e përthyerjes së vijës së tyre bregore. Në këtë aspekt liqenet tona të mëdha kanë gjatësi të përgjithshme prej 250 km, kurse prej saj në territorin e Republikës së Maqedonisë gjenden 145, 1 km, respekti visht afërsisht sa është edhe gjatësia e bregdeti t të Malit të Zi pa Gjirin e Boka-Kotorrit. Me vijë më të madhe bregore disponon Liqeni i Ohrit - 56, 7 km, pastaj Liqeni i Prespës - 50, 4 km, Liqeni i Mavrovës - 23 km, kurse me vijë më të vogël është Liqeni i Dojranit - 15 km.

Elementi tjetër i rëndësishëm gjatë vlerësimit të përshtatjes së zhvillimit të turizmit nga aspekti morfologjik te liqenet është prania e plazheve dhe sipërfaqeve të përshtatshme për ndërti min e objekteve turisti ke dhe infrastrukturës turisti ke. Nga ky aspekt liqenet e mëdha disponojnë me një gjatësi të përgjithshme të plazheve prej 43, 5 km, respekti visht sipërfaqe prej 161, 50 ha. Me zbati min e normës prej 500 larës në 1 ha plazh, fi tohet kapaciteti i përgjithshëm të plazheve liqenore dhe ai është 97000 larës.

Plazhet më të mëdha paraqiten në bregun e Liqenit të Ohrit. Sipërfaqja e tyre e përgjithshme sillet 82, 20 ha dhe ato kanë kapacitet më të madh së 49320 larës.

132

Bregu jugor i Liqenit të Ohrit më manasti rin “Shën Naum”

Liqeni nr. i plazheve sipërfaqja në ha nr.i përgj.larës

Liqeni i Ohrit 10 82, 20 49320

Liqeni i Prespës 6 67, 80 40680

Liqeni i Dojranit 4 11, 50 6900

Gjithsej 20 161, 50 96900

Pas Liqenit të Ohrit vinë plazhet e Liqenit të Prespës. Kapaciteti i tyre sillet 40680 larës, kurse me sipërfaqe më të vogël të plazheve disponon Liqeni i Dojranit vetëm me 11, 50 ha, në koj në të cilin mund të qëndrojnë 6900 larës.

Plazh më të gjatë në liqenet e Maqedonisë ka Liqeni i Prespës. Ai është plazhi Kranjë – Nakolec, i cili është i gjatë 8 km dhe ka sipërfaqe prej 40 ha. Atje përnjëherë mund të rreziten dhe të lahen 24000 vizitues. Në Liqenin e Ohrit plazhi më i gjatë është në Shën Stefan 4 km, megjithatë plazh më i madh sipas kapaciteti t është plazhi “Andon Dukov”. Ai mund të pranojë 10500 larës, kurse më cilësor është plazhi afër Shën Naumit.

Numri i kapaciteteve të plazheve më të mëdha te liqenet tektonike nëRepublikën e Maqedonisë

133

Bregu i Liqenit të Dojranit

Pozita me gjatësinë e sezonit turisti k në liqene të veçanta është e ndryshme. Ajo dallohet sipas veti ve fi zike të ujit, para së gjithash të temperaturës. Shikuar nga ky aspekt për sezon më të gjatë jep Liqeni i Dojranit. Atje kohëzgjatja e turizmit të stacionuar për larje mund të zgjasë gati 160 ditë gjatë viti t kurse në Liqenin e Prespës kjo lëviz midis 90 dhe 100 ditë.

Breguverior i Liqenit të Prespës

134

Duke e parë rëndësinë e shumanshme të liqeneve natyrore në Maqedoni në viti n 1977 është sjell ligj i veçantë për mbrojtje të Liqenit të Ohrit, Prespës dhe Dojranit. Në pajti m me të, ujërat e tyre, bregu liqenor, burimet dhe rrjedhat ujore, për shkak të veçorive karakteristi ke dhe bukurive natyrore, vlerave gjeologjike, gjeomorfologjike dhe vlerave të tjera shkencore, pastaj rëndësisë kulturore-esteti ke, arsimore, edukati ve, shëndetësore, rekreati ve, turisti ke dhe rëndësisë tjetër ekonomike janë shpallur përmendore të natyrës me rëndësi të veçantë për Republikën e Maqedonisë dhe janë vënë nën mbrojtje të veçantë.

Mbrojtja është kryer me qëllim që të: ruhen liqenet në gjendje natyrale, të krijohen kushte më të larta për mirëmbajtje dhe zhvillim të botës së gjallë në liqene, të pengohen veprimet me të cilat mund të shkatërrohen bukuritë natyrore të liqeneve dhe të rregullohet raporti i njeriut ndaj liqeneve, për shkak të shfrytëzimit të tyre të përhershëm dhe racional. E tërë kjo është aspiratë, atë që natyra e ka kulti vuar më mileniume të ruhet, të kulti vohet dhe të shfrytëzohet për të mirën e gjeneratave ekzistuese dhe të ardhshme.

Temperatura mesatare e ujit në liqenettektonike të Maqedonisë

135

Të rralla janë hapësirat e rruzullit tokësor të cilat natyra ashtu begatshëm i ka dhuruar dhe në mënyrë harmonike i ka komponuar, kurse njeriu me akti viteti n e ti j, posaçërisht nëpërmjet përmendoreve të shumta kulturore-historike i ka kulti vuar siç është kjo me rasti n e Liqenit të Ohrit. Për shkak të kësaj liqeni është shënuar si përmendore e vetme natyrore në Evropë dhe nga ana e UNESKO-s është shpallur si trashëgimi natyrore botërore. Kjo për turizmin ka rëndësi të madhe, por nga aspekti i mbrojtjes parqet edhe obligim të madh. Prandaj çdo gjë që do të ndërtohet pranë liqenit duhet të bëhet me kujdes dhe profesionalistet të madh.

Liqeni i Prespës dhe Liqeni i Dojranit gjithashtu vetë në vete paraqesin raritete natyrore me vlera të mëdha natyrore. Liqeni i Dojranit, për shembull, është jashtëzakonisht i pasur me peshq. Gjuajtja vjetore e peshkut në një hektar të sipërfaqes në vite të caktuara sillej edhe deri 500000 kg. Shumë është atrakti ve edhe vetë gjuajtja e peshkut me ndihmën e shpendëve, kurse mënyra e ti llë konsiderohet se është ruajtur vetëm në disa liqene në Kinë. Këtë e bën ky liqen që është tërheqës edhe për turistët e vendit edhe për turistët e huaj.

PYETJE DHE DETYRA:

Cilat liqene paraqiten si të pavarura, cilat si resurse turisti ke komplementare?

Sa është sipërfaqja e përgjithshme ujore, e sa është gjatësi e përgjithshme e vijës bregore të liqeneve tona të mëdha?

Me çfarë sipërfaqe të plazheve disponon Liqeni i Ohrit, Prespës dhe Dojranit dhe sa larës mund të pranojnë?

HULUMTO:

Në rolin e udhërrëfyesit turisti k bëj plan për udhëti m shtatëditësh në vendet turisti ke të liqeneve tona të mëdha.

136

2. Rëndësia e resurseve të tjera hidrogjeografi ke turisti ke

Nga resurset e tjera hidrologjike me të cilat disponon Republika e Maqedonisë, por të cilat sipas rëndësisë së tyre vinë menjëherë pas liqeneve janë burimet termominerale. Ato si objekte të veçanta hidrografi ke janë mjaft të shpërndara. Gjithsej në Republikën e Maqedonisë paraqiten më tepër se 65 burime termominerale. Vlerat turisti ke të këtyre burimeve janë të lidhura për karakteristi kat e tyre dhe për funksionimin e tyre shëndetësor-rekreati v. Në zhvillimin e turizmit posaçërisht në masivizimin e turizmit të vendit ky lloj i burimeve luan rol të rëndësishëm.

Deri tash si vende të pavarura të banjave janë formuar këto tetë banja: Banja e Katllanovës, Banja e Banishtës, Banja e Kosovrasti t, Banja e Negorcit, Banja e Strumicës, Banja Kezhovica, Banja e Kumanovës dhe Banja e Koçanit. Megjithatë, nëpërmjet shpimit ujërat termominerale janë zbuluar në shumë vende të Republikës së Maqedonisë si në fshati n Podlog afër Koçanit, f. Isinjana afër Vinicës, f. Smokvicë në Luginën e Gjevgjelisë etj. Uji i këtyre burimeve kryesisht shfrytëzohet për ngrohje të oranzherive dhe si i ti llë në të gjitha lokalitetet ai mund të shfrytëzohet për qëllime shëndetësore-rekreati ve, respekti visht të ndërtohen objekte banjash. Uji termominerale nga banjat minerale dallon sipas përbërjes kimike, temperaturës së ujit dhe minarilizimit. Burimet paraqiten në territore të ndryshme klimati ke të Republikës së Maqedonisë dhe në lartësi të ndryshme mbidetare.

Veçoritë fi zike-kimike të ujit të disaburimeve termominerale

Emri Vendi Lartësia

mbidetare sasia e ujit

l/sek. Temperatura

në oCPërbërja kimike

Banja eKatllanovës

Fushëgropa e Shkupit

230 15 50 sulfurore-alkale

Banja e Banishtës

Fushëgropa e Dibrës

870 91 38 sulfurore-karbonike

Banja e Kosovrasti t

Fushëgropa e Dibrës

590 120 48 sulfurore-karbonike

137

Banja e Negorcit

Fushëgropa e Gjevgjelisë

60 5 36 natriume-sulf.

Banja Bansko Fushëgropa e Strumicës

275 54 72 natriume-sulf.

Banja Kezhovica

Shti p 263 20 57 sulfurore-radioakti ve

Banja e Kumanovës

Fushëgropa e Kumanovës

305 6 30 magnez. - hidrokarb.

Banja e Koçanit

Fushëgropa e Koçanti t

350 30 54 magnez. - hidrokarb.

Banja Bansko, Hoteli “Car Samoil”

Banjat në Maqedoni, sipas një varg veçorish, mjaft dallohen midis tyre. Kështu, në lartësinë më të vogël mbidetare gjenden banjat e Maqedoni Banja e Negorcit - 60 m, kurse në lartësinë më të madhe mbidetare banjat Banishte afër Dibrës (në 870 metra lartësi mbidetare). Pastaj, sipas sasisë së ujit me të cilën disponojnë burimet e tyre, me sasi të vogël disponojnë Banja e Kumanovës - 6 l/sek., kurse me sasi më të madhe Banja e Kosovrasti t - 120 l/sek. Uji nga Banja e Kumanovës karakterizohet edhe me temperaturë më të ulët se 30 oC,

138

kurse temperatura më të lartë ka uji i Banjës Banjsko deri 72 oC. Në aspekti n e përbërjes fi zike uji te një pjesë e madhe të banjave tona është sulfurore, respekti visht sulfurore-alkale, - Banja e Katllanovës, pastaj sulfurore-karbonate - Banja e Banishtës dhe Banja e Kosovrasti t ose sulfurnoradioakti ve - Banja Kezhovica afër Shti pit. Dy banjat kanë ujë natriumskosulfurke: Banja e Negorcit dhe Banja Banjsko, edhe të dyja banjat kanë ujë magneziumhidrokarbonant: Banja e Kumanovës dhe Banja e Koçanit.

Përveç këtyre elementeve që i japin veçoritë kryesore të ujit, ai në banjat tona përmban edhe shumë elemente të rralla si: liti um, cezium, berilium, rubidium etj. dhe ato gjithashtu ndikojnë ndaj rritjes së veçoritë shëruese të ujit. Uji i disa banjave përmban sasi të madhe të gazeve të tretura. Në këtë aspekt posaçërisht veçohet Banja e Kosovrasti t e cila sipas përmbajtjes së sulfur hidrogjenit 31 mg/l. zë vendin e tertë midis banjave në Evropë. Uji i kësaj banje karakterizohet edhe me përfaqësim të dukshëm të botës bimore. Këto janë bakteret dhe algat sulfurike. Ato në disa banja në Evropë posaçërisht në Francë shfrytëzohen për shërim të sëmundjeve të ndryshme të lëkurës. Uji nga Banja e Kezhevicës konsiderohet si ujë më reakti vitet të madh, kurse në Banjën e Negorcit, përveç ujit për shërim, shfrytëzohet edhe balta termale për terapi peloide. E tërë kjo tregon se banjat tona japin mundësi të gjera për zhvillimin e turizmit të banjave.

Banja e Katllanovës në bregun e lumit Pçinjë

139

Përveç burimeve termominerale në Maqedoni paraqiten edhe vetëm burime minerale. Numri i tyre është mjaft i rëndësishëm, paraqiten në shumë lokalitete të Maqedonisë dhe kanë rëndësi të caktuar për zhvillimin e turizmit. Burime të ti lla ka në Fushëgropën e Shkupit, midis të cilave më të njohura janë burimet minerale të Katllanovës dhe burimet minerale afër Vollkovës, pastaj në Pellagoni - burimet minerale afër Manasti rit, në Malin Kozhuf - burimi mineral afër f. Konjskë etj. Uji te disa këto burime, për shembull, në burimet afër Manasti rit, përdoret për prodhimtari industriale të ujit të thartë, ajo është e njohura “Pelisterka”, kurse nga të tjerat, si për shembull nga burimi Kozhuf i cili është edhe si “Smrdliva Voda”, shfrytëzohet për qëllime shëndetësore-rekreati ve. Rreth burimit ka të ndërtuara objekte për vendosje dhe shërbim të vizituesve, ashtu që gjatë viti t, e posaçërisht në periudhën verore këtu qëndrojnë një numër i madh i vizituesve.

Midis objekteve të tjera hidrografi ke posaçërisht janë atrakti ve dhe kanë rëndësi për zhvillimin e turizmit, gurrat dhe një numri i caktuar i lumenjve të Republikës së Maqedonisë. Si një nga gurrat më të forta dhe më kryesore konsiderohet gurra Rashçe e cila gjendet në dalje të Vardarit nga Gryka e Dervenit nga e cila Shkupi furnizohet me ujë, pastaj gurra Ostrovë afër manasti rit Shën Naum. Nga disa gurra rrjedhin edhe lumenjtë tanë të njohur, siç është Vardari, gurra e të cilit qëndron në fshti n Vrutok, lumi Treska, gurra e të cilit është në fshti n Izvor, pastaj gurra në Babuna, në lumin Kadinë etj. Në brigjet e Liqenit të Ohrit, jo larg Ohrit, janë të njohura Burimet e Biljanës, kurse jo larg Strugës është mjaft interesante gurra Shum, e cila me liqenin e vet të vogël shërben edhe si shumëzore të troft ës.

Lumenjtë në Maqedoni paraqesin pasuri të madhe natyrore. Përveç rëndësisë së tyre të shumëfi shtë, ata janë të rëndësishëm edhe për zhvillimin e turizmit. Si liqenet edhe lumenjtë sipas rëndësisë turisti ke ndahen në resurse të pavarura dhe komplementare turisti ke. Si resurse të pavarura turisti ke paraqiten ata lumenj të cilët veçohen me veti të veçanta rekreati ve. Të ti lla janë te ne Radika, Treska, Vardar

140

e tjera. Në to më tepër është zhvilluar peshkimi rekreati v. Rrjedhat e tyre posaçërisht janë atrakti ve nga pjesët e ngushti cave, kurse më tepër në kanjonet. I ti llë është kanjoni në Radikë, në Treskë etj.

Демиркаписка Клисура, природна атракција во долината на реката Вардар Gryka e Demir Kapisë, atraksion natyror në luginën e lumit Vardar

Lumi Radikë

141

Shumë më tepër janë përfaqësuar lumenjtë si resurse komp-lementare turisti ke. Atrakti viteti i tyre përputhet me ambienti n e peizazhit të rrethinës dhe në këtë mënyrë e rriti n atrakti viteti n e hapësirës më të gjerë. Të ti lla janë gati të gjithë lumenjtë malorë në Maqedoni. Në disa prej tyre, si për shembull në lumenjtë e Sharrit dhe Korabit paraqiten edhe ujëvara të cilat me bukuritë e veta i japin veçori të veçantë peizazhit.

PYETJE DHE DETYRA:

Cilat janë tetë vendet e banjave në Maqedoni dhe gjeji vendet në hartë?

Në cilat vende të Maqedonisë gjenden burimet minerale?Cilat nga objektet e tjera hidrografi ke kanë rëndësi të veçantë për

zhvillimin e turizmit?

HULUMTO:

Analizoje tabelën për veçoritë fi zike-kimike të ujit dhe klasifi koji banjat sipas atyre veçorive.

3. Malet si resurse komplekse turisti ke natyrore

Republika e Maqedonisë ka strukturë relievore mjaft interesante. Është plotësuar me male, lugina, ultësira, ngushti ca, gryka dhe format të tjera relievore. Vetëm struktura e ti llë i ngjan mozaikut relievor, respekti visht tabelës së shahut. Megjithatë, Maqedonia kryesisht është vend malor kurse malet japin mundësi mjaft të volitshme për zhvillimin e turizmit. Gjithsej në Republikën e Maqedonisë ekzistojnë 34 male me lartësi të mesme dhe të larta. Midis tyre kushte më të madha për zhvillimin e turizmit kanë malet e larta. Të ati lla ka 14 male dhe hasen në tërë Republikën e Maqedonisë. Ato janë këto male: Korab (Korabi i Madh - 2764 m.l.m.), Mali Sharr (Maja e Titos - 2747

142

m.l.m.), Baba (Pelister - 2601 m.l.m.), Jakupica (Maja e Selanikut - 2539 m.l.m.), Nixhe (Kajmakçalan - 2520 m.l.m.), Deshad (Velivar - 2373 m.l.m.), Stogova (Bik Doruk - 2268 m.l.m.), Galiçica (2265 m.l.m.), Jablanica (Cërn Kamen - 2257 m.l.m.), Osogovë (Ruen - 2252 m.l.m.), Bistra (Medenica - 2163 m.l.m.), Kozhuf (Dudica - 2132 m.l.m.), Mali i Thatë (Dobra Voda - 2062 m.l.m.) dhe Bellasica (2029 m.l.m.).

Karakteristi ke kryesore turisti ke të maleve tona të larta është se të gjitha ato disponojnë me ekspozicion të gjatë dhe lakime të buta, ashtu që japin mundësi të shkëlqyeshme si për zhvillimin e turizmit veror malor, ashtu edhe për zhvillimin e rurizmit dimëror-sporti v.

Sot në malet tona ekzistojnë 6 qendra dimërore-sporti ve edhe atë: Kodra e Diellit në Malin Sharr, Mavrova në Bistra, Krusheva në malin Bushevë, Nizhe Pole në Pelister, qendra dimërore Galiçicë dhe Ponikva në Osogovë.

Ponikva, qendër dimërorë-sporti ve në malin Osogovë

Me studime detale në terrenet për sporte dimërore është vërtetuar se në malet e larta në Maqedoni mund të formohen gjithsej 30 qendra dimërore-sporti ve me denivelizim të përgjithshëm (ndryshim në lartësi) në shti gjet për rrëshqitje prej 115 km.

143

Më tepër qendra për rrëshqitje mund të formohen në Malin Sharr edhe atë 8. Ky mal disponon edhe me gjatësinë më të madhe të shti gjeve për rrëshqitje – 48 km, më saktë ai me kushtet për trasim të shti gjeve të rrëshqitje afrohet kah mundësitë e përgjithshme të të gjitha maleve në Republikën e Sllovenisë. Në vendin e dytë pas Malit Sharr është Pelisteri. Atje mund të ndërtohen 5 qendra dimërore-sporti ve me gjatësi të përgjithshme të shti gjeve për rrëshqitje deri 22 km. Këto dy male marrin pjesë me mbi 60% nga denivelizimi përgjithshëm të shti gjeve për rrëshqitje në Maqedoni. Me zbati min e normave ndërkombëtare në shfrytëzimin e shti gjeve për rrëshqitje, vihet në përfundim se kapaciteti maksimal në qendrat tona dimërore-sporti ve është rreth 115000 rrëshqitës të cilët mund të rrëshqasin në të njëjtën kohë.

Pelisteri - mal për piknik të popullsisë nga Manasti ri

Lloji i dytë i maleve, malet me lartësi të mesme, lartësia e të cilave lëviz midis 1000 dhe 2000 m.l.m., gjithashtu jep mundësi të gjera për zhvillimin e turizmit dhe ato paraqiten nëpër tërë territorin e Republikës së Maqedonisë, kurs numri i tyre i përgjithshëm i maleve të larta është 14. Midis tyre, më të rëndësishme janë: Mali

144

Bushevë (1158 m.l.m.), Babuna (1499 m.l.m.), Mali i Plakenit (1999 m.l.m.), Ograzhden (1639 m.l.m.), Malet e Maleshevës (1744 m.l.m.), Pllaçkovica (1754 m.l.m.), Mali i Zi i Shkupit (1651 m.l.m.) etj. Kur i vështrojmë këto male nga aspekti i mundësive për zhvillimin e turizmit mund të konstatojmë se ato ofrojnë kushte për zhvillimin e turizmit të stacionuar veror malor. Hulumti met e bëra në këtë drejti m tregojnë se në malet tona mund të formohen 75 lokalitete turisti ke. Sot në to kryesisht është zhvilluar turizmi fëminor-rinor dhe pushimore të ti lla ekzistojnë në Malin Bushevë afër Krushevës, në Pllaçkovicë, në Golak afër Dellçevës, në Malin e Zi të Shkupit, Vodno etj.

Në pikëpamjen bioklimati ke malet karakterizohen sipas asaj se me rritjen e lartësisë bie shtypja ajrore, zvogëlohet sasia e oksigjenit, por zvogëlohet procesi i pluhurit dhe numri i mikrobeve në ajër. Mbi 1000 m.l.m. pluhuri dhe mikrobet gati zhduken. Për klimën malore në tërësi mund të thuhet në organizmin e njeriut ndikon në mënyrë sti mulati ve dhe e rrit rezistencën e tyre. Kjo ndikon ndaj rritjes së rruazave të kuqe të gjakut, por në masë më të vogël dhe ndaj rritjes së hemoglobinës. Klima malore ndikon volitshëm në psikën, kurse nëpërmjet rritjes së insolancës edhe në pigmentt acion. Prandaj theksohet se në mal dhe nën hije mund të nxihet.

Kodra e Diellit

145

Ekspertët e mjekësisë vendet malore varësisht nga klima që mbisundon në to, i ndajnë në vende malore me: klimë alpike (1200 do 2000 m.l.m.), subtropikale (600 do 1200 m.l.m.) dhe submalore (seri 600 m.l.m.).

Nga aspekti i pastër turisti k malet mund të klasifi kohen në tri grupe: male pikniqe-rekreati ve, sporti ve-manifestuese dhe male me rëndësi të kombinuar. Malet piknike-rekreati ve karakterizohen sipas pozitës së tyre, respekti visht gjenden në afërsi të lagjeve të qyteteve. Të ti lla janë Vodno afër Shkupit, Babuna afër Prilepit, Pllaçkovica afër Shti pit, Radovish, Vinica dhe Berova dhe male të tjera.

Grupin e dytë e përbëjnë malet për turizëm sporti v-manifestues. Në ato ekzistojnë mundësi për zhvillimin e sporteve dimërore dhe ato tërheqin jo vetëm sporti stë, por edhe mjaft turistë. Posaçërisht numri i turistëve është më i madh kur mbahen gara të ndryshme, kampionate etj. Të ti lla janë për shembull: Mali Sharr, Bistra, Pelister, Galiçica, Osogovë e tjera.

Grupi i tretë janë malet me rëndësi të kombinuar. Në ato është përfshirë edhe turizmi piknik-rekreati v dhe sporti v-manifestues. Të ti lla janë për shembull Mali Sharr për Tetovën. Kodra e Diellit është qendër dimërore-sporti ve me rëndësi evropiane. Pastaj Pelister për Manasti rin. Nizhe Pole ofron kushte edhe për mbajtjen e të gjitha manifesti meve dimërore-sporti ve, si dhe male të tjera.

Për malet është karakteristi ke se paraqesin hapësirë në të cilën normalisht funksionojnë të dy sezonet turisti ke në vit. A do të dominojë sezoni dimëror ose veror varet nga shumë faktorë me çka masat organizati ve dhe propaganda luajnë rol të rëndësishëm.

Për atrakti viteti n e maleve tona me rëndësi të veçantë janë klima dhe pasuria me pyje. Këta janë dy faktorë të rëndësishëm të cilët i përcaktojnë veçoritë e tyre rekreati ve. Në aspekti n klimati k, posaçërisht në malet e larta dallohen dy sti në vjetore – sti na e verës dhe dimrit të cilat veçmas shprehen në lëvizjet turisti ke. Verat në

146

malet tona janë të freskëta dhe të këndshme për dallim të vendeve të nxehta dhe të mundimshme në lugina. Në malet e larta deri 1000 metra të lartësisë mbidetare temperatura mesatare e ajrit në korrik sillet deri më 18 oC, kurse në lugina ajo është 25 oC.

Për turizmin dimëror të maleve me rëndësi të veçantë kohëzgjatja dhe trashësia e mbulesë së borës, si dhe gjatësia e zgjatjes së shkëlqimit të diellit, si dhe pastërti a e madhe e ajrit për dallim nga ndotja e madhe në lugina.

Në relievin e Maqedonisë, përveç maleve si forma të mëdha relievore, ka edhe forma të tjera të relievit të cilat mund të shfrytëzohen nga aspekti turisti k. Të ti lla janë për shembull shpellat, kantonet, ngushti cat dhe disa forma të tjera të cilat më rrallë hasen në reliev.

Zbukurim i shpellës nga shpella Bukuroshja, ana e Gosti varit

Si vend në të cilin është përfshirë mjaft karste në atë janë zhvilluar edhe format karsti ke, edhe atë si format sipërfaqësore: viret, uvalet, fushat e vogla karsti ke etj., ashtu edhe format nëntokësore: humnerat dhe shpellat. Midis të gjitha atyre shpellat janë më atrakti ve, Megjithatë

147

Maqedonia nuk është aq shumë e pasur me shpella, por edhe ato që janë të vogla dhe nuk janë aq të pasura me zbukurime të shpellave. Gjithsej në Republikën e Maqedonisë deri tash janë studiuar dhe janë regjistruar 105 shpella dhe 12 humnera. Më interesante dhe më të njohura janë shpellat “Gjonoica” ose “Bukuroshja” në malin Bukoviq, në rrugën e vjetër midis Gosti varit dhe Kërçovës, pastaj shpella Bela Voda në Ngushti cëne Demir Kapisë, shpella Ponor në ngushti cën Peshta në lumin Babuna, shpella Dona Duka në malin Zheden, Zmejovica në Poreçje, Samoska Dupka në Galiçicë, Alilica dhe Kalina Dupka në Bistra etj. Prej humnerave të zbuluara janë të njohura: Bieshi i Poshtëm dhe i Sipërm në malin Dauti cë, Humnera akullnajore nën Majën e Selanikut në Dauti ca, Çavkarnik në malin Bistra etj.

Ujëvara rrëshinore në malin Bellasicë

Përgjatë luginave lumore në Republikën e Maqedonisë paraqiten shumë gryka të cilat i japin edhe një shenjë në relievin edhe ashtu të përbërë. Grykat si lidhje natyrore, por shpesh herë edhe lidhje e vetme midis luginave të caktuara ndikojnë mjaft ndaj aft ësisë komunikati ve të hapësirës, por sipas atrakti viteti t të tyre janë të rëndësishme edhe për zhvillimin e turizmit. Gjithsej në Maqedoni paraqiten rreth 14 gryka të mëdha dhe të gjitha veçohen me bukuri specifi ke. Midis tyre me më gjatë dhe më atrakti ve është gryka në lumin Radikë e cila është

148

e gjatë 42, 5 km, kurse në hapësirën quajtur Bariç ajo paraqet kanjon, shpati nat e të cilit janë gati verti kale dhe të larta rreth 15 m. Në lumin Vardar midis tri grykave të mëdha: gryka e Dervenit, Taorit dhe Demir Kapisë, më atrakti ve është gryka e Demir Kapisë. Vlerën e saj turisti ke e rrit edhe fakti se nëpër të kalon edhe rruga bashkëkohore si dhe vija hekurudhore. Pastaj në vetë hyrje në grykë është edhe shpella e njohur Bella Voda, e cila nëse rregullohet mund të paraqesë atraksion të veçantë turisti k. Shumë tërheqëse është edhe gryka e Skiçivirit në lumin Cëran Reka dhe gryka në lumin Treskë. Në grykën e lumit Treskë është edhe kanjoni i vazhduar Matka, por gjenden edhe dhjetëra shpella atrakti ve. Të gjitha këto atrakti viteti dhe afërsia në qyteti n Shkupit kanë mundësuar që ajo të bëhet njëra nga pushimoret kryesore të popullsisë të këti j qyteti .

Sulfurorja Duvallë afër fshati t Kosle, ana e Ohrit

Midis formave të tjera të relievit, mjaft atrakti ve dhe vëmendjen e turistëve e tërheqin kupat vullkanike në rrethinën e Kratovës, derdhjet e shkëmbinjve vullkanikë afër fshati t Mllado Nagoriçane afër Kumanovës dhe veçanërisht paraqitja pasvullkanike – sulfurorja Divallo në fshati n Kosel afër Ohrit. Për të gjitha ato është karakteristi ke se ende nuk e kanë gjetur vendin e drejtë në turizëm në Republikën e

149

Maqedonisë. Propagimi i tyre shumë më volitshëm mund të shprehet në qarkullimin e përgjithshëm turisti k, kurse këtë e ndihmon rrjeti cilësor i rrugëve që çojnë kah grykat.

PYETJE DHE DETYRA:

Sa masive malore ekzistojnë në Maqedoni dhe si janë ndarë ato?Sa gjithsej qendra dimërore-sporti ve mund të formohen në malet e

larta dhe cilat male janë më të përshtatshme për këtë lloj turizmi?Si ndikon në aspekti n bioklimati k klima malore?Si i ndajmë malet nga aspekti turisti k?

4. Veçoritë turisti ke atrakti ve të botës bimoredhe shtazore

Flora dhe fauna në Maqedoni kanë vlera të rëndësishme turisti ke dhe japin mundësi të gjera për shfrytëzim në qëllimet turisti ke. Bota bimore dhe shtazore veçohen me pasuri dhe shumëllojshmëri në llojet dhe përhapjen e tyre dhe janë në lidhje të ngushtë me kushtet natyrore. Karakterizohen me ligjshmëri edhe at si në pozitën verti kale ashtu edhe në pozitën horizontale.

Midis botës bimore, prej llojeve fi ziologjike, pyjet janë më të rëndësishme për turizmin. Sot në Republikën e Maqedonisë pyjet dhe toka pyjore zënë një sipërfaqe prej 950 000 ha, ose 37 % nga territori i tyre i përgjithshëm. Prej tyre pyjet në parqet nacionale mbulojnë sipërfaqe prej 43589 ha, kurse pyjet në vendet e piknikëve 1103 ha. Mjaft është e madhe sipërfaqja e pyjeve të mbrojtura të cilat janë jashtë parqeve anacionale - 17617 ha, si edhe të pyjeve me dedikim të veçantë - 8997 ha, të cilat gjithashtu janë të rëndësishme për zhvillimin e turizmit.

150

Parqet nacionale dhe rezervatet posaçërisht e vërtetojnë rolin e botës bimore dhe shtazore me kompensim të peizazhit si hapësira të veçanta atrakti ve turisti ke. Në aspekti n biografi k parqet nacionale mund të ekzistojnë si hapësira të pavarura turisti ke, por të ti lla mund të jenë edhe komplekset e pyjeve në afërsi të qendrave më zëmëdha qytetare dhe industriale. Parqet nacionale në të vërtet e mbrojnë shumëllojshmërinë ti pike, rariteti n e llojeve ose kurioziteti n historik të hapësirave. Në aspekti n e fl orës dhe faunës në to janë përfshirë shumë lloje endemike relikte bimore dhe shtazore. Flora gjithashtu karakterizohet me kontraste të jashtëzakonshme, duke bartur në rajone të caktuara veçori ti pike mediterane, kurse në malet e larta – elemente të vegjetacionit alpik.

Njeriu i zhveshur, dru endemik në malin Kozhuf

Në territorin e Republikës së Maqedonisë ekzistojnë tri parqe nacionale dhe një rezervat. Parqe nacionale janë: Pelister, Mavrovë dhe Galiçicë, kurse rezervat është Jasen në malin Jakupicë.

151

Parqet nacionale dhe rezervatet në Republikën e Maqedonisë

Parqet nacionale KomunaSipërfaqja

në ha Lartësia mbidetare

Pelister (1948) Manasti r 10400 600 - 2600Mavrovë (1949) Gosti var 73088 400 - 2200Galiçicë (1958) Ohër - Resnjë 23000 700 - 2255Jasen (rezervat) Shkup - Kisella Vodë 10000 376 - 2180

Pelisteri është parku më i vjetër nacional në Maqedoni. Si park nacional është shpallur që në viti n 1948. Zë sipërfaqe të përgjithshme prej 10400 ha në ndryshimin e lartësisë prej 600 deri 2600 m. Nën pyje gjenden 5377 ha, pastaj nën kullota malore dhe forma gjeomorfologjike 2393 ha dhe nën kullota në male të larta 2530 ha. Pylli nga Molika (lloj i pishës endemike dhe relike për herë të parë është zbuluar nga ana e Grizebahut në viti n 1892) është vlerë e veçantë e parkut. Shtrihet në sipërfaqe pre 1300 ha (përbërës të pastër) dhe paraqet rezervat. Në park janë përfshirë shumë lloje të drunjve, ashtu që në dendofl orën e vet paraqiten 29% nga dendofl ora e përgjithshme në Maqedoni.

Parku karakterizohet edhe me atë se në një territor relati visht të vogël janë përqendruar shumë raritete specifi ke natyrore. Pelisteri si mal i lartë gjatë kohës së pleistocenit ishte nën akull dhe prej atëherë kanë mbetur cirqet, valët dhe morenat si forma specifi ke glaciale në reliev. Në dy cirqe janë ruajtur liqenet akullnajore – Liqeni i Madh i cili gjendet në 2218 metra të lartësisë mbidetare dhe zë një sipërfaqe prej 4, 2 ha dhe Liqeni i Vogël i cili është në një lartësi mbidetare prej 2180 metra. Pastaj në park hasen lumenjtë gurorë si forma specifi ke morfologjike dhe fenomen i rrallë natyror. Parku nacional Pelister është ndarë në tri zona: zona e mbrojtur rreptësisht me sipërfaqe prej 1600 ha, zona rekreati ve me shumë objekte turisti ke dhe sporti ve dhe zona ekonomike.

Parku nacional i Mavrovës është shpallur me ligj në viti n 1949, ku rse zë një sipërfaqe prej 73088 ha, dhe është parku më i madh nacional në Maqedoni. Në ligjin me të cilin është shpallur si

152

park nacional thuhet: “Për shkak të veçorive, bukurive natyrore dhe rëndësisë shkencore, pyjet dhe viset pyjore rreth fushës së Mavrovës shpallen për park nacional”. Përveç Mavrovës dhe pyjeve përreth, parku përfshin edhe një pjesë nga lugina e lumit Radikë, si dhe pjesë nga malet Bistra, Korab dhe Mali Sharr. Në park gjenden 52 maja më të larta se 2000 metra të lartësisë mbidetare dhe maja më e lartë në vendin tonë Korabi me 2764 metra lartësi mbidetare. Këto vise paraqesin bukuri të rrallë natyrore me të gjitha format karakteristi ke natyrore të fl orës dhe faunës në Maqedoni. Nën pyll në park gjenden 28252 ha, nën kullota pyjore 6039 ha, kullota më maleve të larta 29338 ha dhe nën vende të zhveshura në gurishte jo pjellore 9460 ha.

Panorama nga parku nacional i Mavrovës

Mali Galiçicë i cili gjendet midis Liqenit të Ohrit dhe të Prespës si park nacional është shpallur në viti n 1958. Moti vet kryesore për shkak të të cilave ky mal është shpallur si park nacional janë: pozita specifi ke gjeografi ke që Galiçica e merr midis dy liqeneve dhe me to krijon tërësi të vetme natyrore, pastaj pasuria me lloje bimore dhe

153

shtazore – në park hasen rreth 130 lloje të ndryshme të drunjve, si dhe relievi i zhvilluar jashtëzakonisht me imazhe mbresëse dhe të shkëlqyeshme.

Parku nacional Galiçicë zë një sipërfaqe prej 23000 ha, prej të cilave pyjet mbulojnë 12790 ha, kurse sipërfaqja tjetër paraqet kullota malore, tokë të punueshme dhe vendbanime.

Sipërfaqja e përgjithshme e parqeve nacionale dhe rezervati Jasen sillet 116488 ha dhe në raport të sipërfaqes së tërë Republikës së Maqedonisë paraqet hapësirë relati visht zëmadhe. Posaçërisht duhet të theksohet se këto hapësira janë të pasura me të ashtuquajtur shtazë të egra me qime si: ariu, kaprolli, dhia e egër, derri i egër, ujku, dhelpra, kuna dhe shumë përfaqësues të shpendëve.

Përveç parqeve nacionale, në Maqedoni ekzistojnë edhe hapësira të tjera të mbrojtura si: rezervate të ashpra natyrore – rezervati zoologjik botanik në ishullin Golem Grad në Liqenin e Prespës, rezervati orintologjik-ohidrologjik Banja e Katllanovës, rezervati i shpendëve këndues afër fshati t Trubarevë - Ana e Shkupit etj. Pastaj rezervati shkencor-hulumtues natyror si rezervat ornitologjik në Bregun e Liqenit të Dojranit, rezervati pyjor Jelak në Malin Sharr, rezervati i vegjetacionit stepik Orlovë Brdo afër Krivollakut etj. Në kategorinë përmendore të natyrës bëjnë pjesë: Liqeni i Ohrit, Liqeni i Prespës dhe Liqeni i Dojranit, kanjonet në lumenjtë Treska, Radika dhe Cërna Reka, Markovi Kuli afër Prilepit, burimet në lumin Vardar, në lumin Treska, në Drinin e Zi afër Shën Naumit, burimet termominerale në Banjën e Katllanovës, Banishte dhe Banja e Kosovrasti t, Gryka e Demir Kapisë, Kupat Bazalte afër Kumanovës, vendzbulimi Paleontologjik afër Velesit etj.

Me ligj janë mbrojtur edh 53 lloje të bimëve dhe 48 lloje të shpendëve në Republikën e Maqedonisë të cilat gjenden jashtë rezervateve natyrore. Ato janë ose endemike ose mbijetesa e tyre rrezikuar, kurse janë me rëndësi të veçantë për shkencën.

154

Kaproj, pasuri gjahtarësh në malet tona

Nga bota shtazore në Maqedoni vlerë të veçantë turisti ke ka gjuajtja e kafshëve të egra. Gjahu shpesh paraqet moti v të pavarur të tërheqjen e turistëve dhe ato hapësira të cilat disponojnë me gjuajtje të kafshëve të egra, paraqesin territore të rëndësishme potenciale për zhvillimin e turizmit. Zona të ti lla për gjueti ekzistojnë gati në të gjitha komunat e Republikës së Maqedonisë. Sipërfaqja e tyre e përgjithshme sillet rreth 3 milionë hektarë.

Si zona për gjueti në Republikën e Maqedonisë konsiderohen: Dojrani – për derra të egër, Bogoslovec – për thëllëza, Katllanova - për fazanë, Mazdraça në Malin Sharr – për derra dhe dhi të egra, Brzovec në Bistra – për dhi të egra etj.

Rezervatet e gjueti së gjithashtu janë hapësira të rëndësishme turisti ke. Bota e pasur dhe e llojllojshme bimore dhe kushtet e tjera natyrore kanë kushtëzuar që në ato të zhvillohet edhe bota e pasur shtazore. Në vlerën turisti ke të botës sonë shtazore ka ndikuar mungesa e saj në Evropën perëndimore dhe të Mesme, si zonë më

155

të mëdha amë në turizmin ndërkombëtar të gjueti së. Megjithatë, turizmi i gjueti së në vendin tonë ende nuk ka traditë të zhvilluar.

Peshkatari lumor

I. Kafshë të imëta për gjueti

1 Lepuri 700000 Në të gjitha luginat dhe viset kodrinore

II. Kafshë të trasha për gjueti

1 Derri i egër 470000 Dojran, Demir Kapi, Kozhuf, Sharr, Korab, Bistër, Jablanicë, Dauti cë etj.

2 Kaprolli 586000 Të gjitha malet në Republikën e Maqedonisë

3 Dhia e egër 78000 Korab, Bistra, Mali Sharr, Stogova, Karaxhica etj.

4 Dreri 10000 Kozhuf, (Doshnica).

Lloji i kafshëve të egra, sipërfaqja në të cilën jeton në ha dhe viset me përfshirje më të madhe në Republikën e Maqedonisë

156

Peshkimi në liqenet tona si dhe ai në lumenj, gjithashtu paraqet atraksion turisti k të llojit të vet. Për këtë atrakti viteti turisti k-rekreati v ekzistojnë mundësi të gjera në të gjitha liqenet natyrore dhe arti fi ciale, pastaj në lumenjtë e mëdhenj si dhe në përrenjtë e maleve. Sipërfaqja e përgjithshme e përshtatshme për peshkim në Republikën e Maqedonisë sillet rreth 55000 ha. Nga ajo pjesa më e madhe gjendet në liqenet natyrore - 46400 ha, pastaj vinë akumulacionet arti fi ciale - 5670 ha, rrjedhat lumore - 2200 ha, dhe basenet e peshqve rreth 860 ha.

Liqeni i Dojranit, mënyra më e vjetër e gjuajtjes së peshqve

III. shpendët e egra1 Thëllëza e

fushës700000 të gjitha territoret bujqësore në Republikën e

Maqedonisë2 Thëllëza e

malit400000 Bogoslovec, Stracin, Demir Kapi, Mavrovë, Mali i

Thatë, Zheden etj.3 Fazani 100000 Fushëgropa e Shkupit, Pologut, Fushëgropa e

Koçanti t, Fushëgropa e Gjevgjelisë etj.

157

Shtazët endemike, si dhe bimët endemike janë ato të cilat i kanë mbijetuar ndryshimet e mëdha klimati ke në epokën e akullit. Sot më tepër lloje endemike të shtazëve paraqiten në liqenet tona. Kuriozitet të veçantë i faunës sonë paraqesin reliktet nga fauna terciare. Kështu, gati gjysma e llojeve të shtazëve në Liqenin e Ohrit ekzistojnë që në epokën e para akullnajave. Prandaj ky liqen është quajtur muze e shtazëve të vjetra dhe paraqet liqenin më të pasur me endeme fantasti ke në Evropë. Në liqenet tona glaciale të maleve të larta është ruajtur tritoni endemik. Liqeni i Dojranit nga ana tjetër bën pjesë midis liqeneve më të pasura me peshq në Evropë, kurse për turistët posaçërisht është interesant mënyra specifi ke e gjuajtjes së peshkut, me ndihmën e shpendëve, i cili sistem i gjuajtjes sot nuk zbatohet në asnjë vend tjetër në Evropë.

PYETJE DHE DETYRA:

Sa sipërfaqe mbulojnë pyjet në Maqedoni dhe sa prej tyre janë në përbërje të parqeve nacionale?

Numëroji parqet nacionale dhe gjeji në hartë?Cilat janë hapësirat e tjera në Maqedoni dhe cilat prej tyre bëjnë

pjesë në kategorinë përmendore të natyrës?

HULUMTO:

Cila kafshë e egër jeton në zonat e rregulluara për gjueti në Republikën e Maqedonisë

TË MBAJMË MEND:

Liqenet paraqesin resurse më atrakti ve turisti ke në vendin tonë. Numri i tyre në Republikën e Maqedonisë sillet rreth 160. Prej tyre 3 janë liqene të mëdha tektonike, 15 janë akumulacione më të mëdha arti fi ciale, 25 janë liqene më të rëndësishme glaciale, të tjerat janë liqene të vogla natyrore dhe arti fi ciale. Gjithsej në Republikën e Maqedonisë ka më tepër se 65 burime termo minerale. Si vende të pavarura të banjave janë formuar 8

158

vende të banjave. Në malet tona ekzistojnë 6 qendra dimërore-sporti ve edhe atë: Kodra e Diellit në Malin Sharr, Mavrova në Bistra, Krusheva në Mali Bushevë, Nizhe Pole në Pelister, Ponikva në Osogovë dhe Galiçica në malin Galiçicë. Flora dhe fauna në Maqedoni kanë vlera të rëndësishme turisti ke dhe ofrojnë mundësi të gjera për shfrytëzim në qëllime turisti ke. Si hapësira tëpavarura turisti ke veçohen parqet nacionale - Pelisteri, Mavrova dhe Galiçica.

TEMA PËR DISKUTIM:Si ndikojnë kushtet natyrore në liqenet dhe malet tona (për shembull temperatura e ujit dhe kohëzgjatja e mbulesës së borës), ndaj gjatësisë së sezonit turisti k.

5. Resurset antropogjene turisti ke

Republika e Maqedonisë karakterizohet me shumë veprime antropogjene të cilat janë mjaft atrakti ve dhe paraqesin kushte të rëndësishme për zhvillimin e turizmit. Zhvillimi dinamik historik i Maqedonisë gjatë kohës së maqedonasve anti kë e deri te periudha më e re kanë lënë një varg gjurmësh në kulturën materiale dhe shpirtërore të popullit maqedonas dhe të nacionaliteteve që jetojnë në të. Atrakti viteti dhe vlera turisti ke të resurseve turisti ke antropogjene janë përcaktuar nga specifi ka territoriale dhe nga veçoria nacionale. Numri i madhi nacionaliteteve me veçori etnike specifi ke, si pasojë në zhvillimin e bujshëm dhe të ndërlikuar historik, tregojnë në atrakti viteti dhe tërheqshmërinë e këtyre grupeve turistësh.

Ndaj vlerës së këtyre resurseve ndikojnë shumë faktorë të valorizimit turisti k. Midis tyre pozita, më saktë raporti ndaj drejti meve kryesore të lëvizjeve turisti ke dhe afërsia e madhësisë së despersiveve turisti ke janë më të rëndësishme. Megjithatë, vlera e tyre më tepër

159

varet nga akti viteti vetanak, pastaj nga përfaqësimi i shumtë dhe nga përhapja si dhe nga prania e resurseve natyrore turisti ke.

Resurset antropogjene turisti ke te ne kryesisht mund të kategorizohen në tri grupe edhe atë: Përmendoret kulturore-historike, vlerat dhe manifesti met etnografi ke si tërheqshmëri turisti ke.

Përmendoret kulturore-historike për shkak të përfshirjes së madhe kanë rëndësi të madhe për zhvillimin e turizmit. Ato në territorin e Republikës së Maqedonisë gjithsej janë rreth 700, prej të cilave rreth 20 janë nga koha e parahistorisë, 40 nga koha anti ke, 70 nga periudha e mesjetës, 100 nga koha e periudhës së LNÇ dhe 300 nga fusha e arkitekturës popullore. Kjo pasuri kulturore haset në tërë territorin e Maqedonisë. Megjithatë numri më i madh i përmendoreve paraqiten rreth Liqenit të Ohrit, më tepër se 180, pastaj vijon territori i Shkupit - 120, Gosti varit - 70, Krushevës - me Manasti rin - 50 etj.

Nga aspekti i turizmit rëndësi të veçantë kanë lokalitetet arkeologjike. Prej tyre, të shumtat kanë ruajtur gjurmët e civilizimit romak, sepse qytetet e tyre ishin lidhur kryesisht për rrugët e mëdha si Via Ignacia, ose ajo që ka çuar përgjatë lumit Vardar. Përmendore më të mirë ta ruajtura nga ajo periudhë janë amfi teatrot në Stobi, Skupi, Heraklea dhe Lihnidos. Edhe pse këto përmendore konsiderohen si moti v i veçantë për qarkullim masiv turisti k, megjithatë me rëndësinë e tyre e rriti n vlerën në lokalitetet në të cilat gjenden.

Ardhja e sllavëve në shekujt VI dhe VII paraqet ngjarje të rëndësishme në historinë e Maqedonisë. Atëherë, para së gjithash, prej themeli është ndryshuar struktura etnike e këti j territori. Pastaj maqedonasit sllavë gradualisht kanë dhënë edhe përshtypje të fi zionomisë së popullsisë. Periudha e hershme feudale në Maqedoni ka zgjatur prej shekullit VII deri në shekullin XII dhe atëherë është themeluar edhe shteti i parë maqedonas – Perandoria e Samoilit, dhe është vendosur ndikimi kishtar Kryepeshkopata e Ohrit. Më të shumta dhe më atrakti ve janë përmendoret nga shekujt XII-XV, atëherë kanë

160

fi lluar të themelohen vendbanimet qytetare dhe janë ngritur shumë manasti re dhe ndërtesa të tjera në tërë territorin e Maqedonisë. Nga ajo kohë janë ruajtur shumë kisha dhe manasti re si: Shën Sofi a në Ohër, Shën Naum i Shën Jovan Kaneo në bregun e Liqenit të Ohrit, Shën Jovan Bigorski në luginën e lumit Radika, Shën Arhangel - Mihajlo në fshati n Lesnovë afër Probishti pit, Shën Joakim Osogovski afër Kriva Pallankës, Shën Bogorodica në fshati n Velusa afër Strumicës, Shën Pantelejmon në fshati n Nerez - Shkup edhe shumë të tjera. Në Maqedoni ekzistojnë shumë kështjella të cilat nuk janë studiuar mjaft . Përmendore të këti lla gjenden në Ohër, Prilep, Shkup, Shti p, Strumicë, Vallandovë, Demir Kapi (qyteti legjendar i Strezit në Prosek) dhe në vende të tjera.

Lokaliteti arkeologjik Heraklea afër Manasti rit

Vend të veçantë midis vlerave kulturore-historike zënë edhe përmendoret në territorin e Ohrit. Atje në të kaluarën theksohet se ka pasur aq shumë kisha dhe manasti re sa ka ditë në vit, respekti visht ka pasur 256 objekte të ti lla. Pjesa më e madhe e tyre sot janë rrënuar, por disa si kisha Shën Sofi a, kompleksi i manasti reve Shën Naumi

161

ose Shën Jovan Kaneo janë ruajtur dhe me arkitekturën dhe freskë-pikturën e tyre kanë jo vetëm rëndësi të paçmuar shkencore, por edhe rëndësi të madhe turisti ke.

Shën Joakim i Osogovës, njëra nga përmendoret më të njohura kulturore-historike në Republikën e Maqedonisë

Edhe nga koha e sundimit turk kanë mbetur shumë përmendore në kulturën materiale të Maqedonisë. Ato përmendore nuk janë prezanti m vetëm me xhami, por edhe me elemente arkitektonike në vendbanime, ashtu që kanë element të veçantë atrakti v dhe kanë vlerë të llojit të vet. Të ti lla janë: xhamia e Sulltan Murati t në Shkup, e cila është mbeturinë e vetme e Sulltanit turk në Maqedoni e ndërtuar nga ana e Sulltan Murati t II në viti n 1436, pastaj xhamia e Isak Begout, xhamia e Mustafa Pashës gjithashtu në Shkup, në Manasti r xhamia e Ajdar kadiut dhe xhamia e Isakut dhe Jeni xhamia, xhamia e larme në Tetovë etj.

Jo më pak kujdes të turistët zgjojnë edhe objektet nga arkitektura popullore. Ato janë përqendruar në qytetet: Ohër, Krushevë, Strugë, Veles, Kratovë dhe në qytete të tjera të Republikës së Maqedonisë. Edhe qytetet në Maqedoni me arkitekturën e tyre impresionojnë në

162

shumë vise – lugina e Radikës, Malashevi, Drimkoll dhe në vende të tjera. Ato përveç ndërti mit origjinal të shtëpive, fi zionomisë inter-esante të mëhallëve, atrakti ve janë edhe sipas përputhshmërisë në ambienti n natyror.

Përmendoret nga koha e rilindjes dhe luft ës nacionalçlirimtare gjithashtu hasen nëpër tërë territorin e Republikës së Maqedonisë. Midis tyre posaçërisht theksohet përmendorja “Maqedonia” në Krushevë, pastaj përmendorja e vareve në Prilep dhe Kërçovë dhe shumë përmendore në Shkup, Ohër, Gosti var dhe në qytete të tjera të Maqedonisë. Të gjitha ato e shënojnë të kaluarën e bujshme të drejtpërdrejtë të popullit në Maqedoni, kurse evokimi i përmendoreve që ata i shënojnë zgjon interes të veçantë te vizituesit.

Përmendorja Ilinden, Krushevë

Specifi kat etnografi ke me të cilat Maqedonia karakterizohet, paraqesin faktor të rëndësishëm tërheqës dhe element kryesor për

163

zhvillimin e turizmit. Ato kanë të bëjnë me mënyrën e jetesës së popullit në maqedonas dhe nacionaliteteve që jetojnë në Maqedoni, pastaj në kulturën e tyre materiale dhe shpirtërore, në folklor, ushqim, veshje, më saktë të tërë atë që e përbën jetën e kësaj popullsi.

Pasuria jonë folklorike: traditat, lojërat, këngët, veshjet e tjera, karakterizohen si për nga atrakti viteti i tyre, ashtu edhe për nga subti liteti dhe përmbajtja e tyre. Krijimtarinë dhe talenti n e vet populli ynë e ka futur në të gjitha gjërat që i shfrytëzon në përdorimin e përditshëm. Me atë një mënyrë origjinale dhe ruti nore është bashkuar e bukura me prakti kën. Megjithatë, në pikëpamje të atrakti viteti t dhe tërheqshmërisë turisti ke në vendin e parë qëndrojnë folklori muzikor dhe veshja jonë.

Vallet popullore paraqesin pasuri të jashtëzakonshme në çdo territor të Maqedonisë veç e veç. Ato janë mjaft atrakti ve dhe me përmbajtje nga Mali i Zi i Shkupit, Mariova, viset Mijake, Gosti vari, Tetova dhe nga veset malore në Maqedonisë. Shpesh emrat e valleve shumë fl asin për prejardhjen e tyre dhe karakteristi kat specifi ke. Për shembull nëpërmjet valles “Teshkoto” tregohet jeta e rëndë e popullit dhe luft a e ti j për liri. Kjo më fuqishëm shprehet te shikuesit kur e vallëzojnë Miakët. Jo më pak atrakti ve se ajo është edhe vallja e “Hajdutëve”, “Komiteve”, “Shota”, etj. Me përmbajtjen tradicionale theksohen vallet e rusalinjve nga rrethina e Gjevgjelisë. Ato realizohen me shpata dhe sëpata dhe paraqesin atraksion tërheqës turisti k.

Kënga e popullit tonë është shoqërues i rregullt i të gjitha punëve në fushë, dasmave dhe tubimeve. Shumë tërheqëse në Maqedoni janë fj alët e këngëve e kortarëve, pastaj nuk ka festë për të cilën nuk këndohet ndonjë këngë, por pa këngë nuk bëhet asnjë fejesë ose dasmë. Melosi popullor është mjaft tërheqës për ç’arsye me sukses përputhet në ofertën turisti ke.

164

Veshje femrash nga ana e Mijakut

Edhe veshjet popullore në Maqedoni shumë dallohen njëra nga tjetra. Në vend të parë, më ndryshe vishen maqedonasit nga nacionalitetet e tjera në Maqedoni. Kështu, te popullsia në fshatrat në dredhje të lumit Radikë paraqitet veshja e njohur e Rekës, ku burrat vishen me “çevre” të bardha, kurse në pjesën e sipërme të trupit “kepe” të rëndë. Te femrat posaçërisht është këmisha e stolisur në pe të kuq, kurse “jeleku” me pulla dhe serm të artë fi ligran. Në viset veriperëndimore të territorit të Ohrit-Strugës shqiptarët dhe vllahët kanë veshjen e stolisur “Toska”. Te mariovasit është veshja prej shajakut të bardhë, me çka veshja mariovase veçohet me pasuri të madhe të zbukurimeve, , ku posaçërisht theksohen “saget” me shirita të kuq dhe “netohet” e nuseve në kokë. Në rrethinën e Gjevgjelisë paraqitet veshja origjinale rusaline, në të cilën femrat kokën patjetër

165

e stolisin me lule. Në rrethin e Shkupit, veçanërisht në Malin e Zi të Shkupit, burrat mbajnë pantallona të bardhë, mbi të cilat kanë këmishë të bardhë të cilën e stolisin me rrip të gjerë të kuq. Vllahët nga Maqedonia Lindore nga ana tjetër mbajnë veshje të zezë me skaj të përthyer në krahë, kurse femrat fustan të mbledhur të gjerë me konstrukt të madh. Më tepër e tërheq vëmendjen veshja e tyre në kokë, në formë të kapelës së rëndë të hedhur dhe kryq të tetovar në ballë midis vetullave.

Një pjesë e mirë e pasurisë folklorike është e rëndësishme dhe ruhet në rreth 50 muze të cilat gjenden gati në të gjitha qytetet e mëdha të Maqedonisë. Në këtë aspekt posaçërisht theksohen muzetë e Maqedonisë në Shkup, ekspozitat e të cilave janë më të vizituara nga ana e turistëve.

Folklori në Maqedoni gjithmonë është tërheqës për turistët

Kompletet ose pjesët e veshjes maqedonase si dhe veshjes së nacionaliteteve vlerësohen lart si suvenirë, kurse valltarët dhe ansamblet në veshje kombëtare paraqesin atraksion të madh për çdo turist. Mënyrë e përshtatshme për prezanti m të këngëve dhe valleve popullore janë edhe mbajtjet e manifesti meve të ndryshme folklorike si Dasma e Galiçnikut, Këngët e vjetra qytetare etj.

166

Rëndësi jo të vogël për tërheqjen e klientelës së caktuar turisti ke janë edhe manifesti met ekonomike, posaçërisht ekspozitat si dhe manifesti met sporti ve posaçërisht nëse janë të nivelit të lartë. Ato me tërheqshmërinë e tyre dhe kushtet që i japin për vizitë të klientelës masive turisti ke e përbëjnë grupin e tretë të resurseve turisti ke që kanë gjithashtu rëndësi të madhe për zhvillimin e turizmit.

Në të vërtetë, të gjitha këto manifesti me, të cilat mbahen në Republikën e Maqedonisë, e pasurojnë ofertën e vet turisti ke. Midis tyre posaçërisht dallohen: “Vera e Ohrit”, “Festi vali folklorik ballkanik” në Ohër, “ Mbrëmjet strugave të poezisë” në Strugë, “Mbrëmjet operisti ke të majit”, “Seminari i gjuhës maqedonase””, në Shkup, Kolonia arti sti ke në Strumicë, Kolonia e vorbëtarisë në Resnjë, Mbrëmjet e Racinit në Veles, Dojranski rakuvanja Takimet e Dojtanit në Dojran, “Dhjetë ditë të Republikës së Krushevës” në Krushevë, “Ditët e Ilindenit” dhe “Alfabeti i gjuhës shqipe” në Manasti r, manifesti me të cilat i organizon Panairi i Shkupit dhe manifesti me të tjera të ngjashme të cilat organizohen në Republikën e Maqedonisë.

PYETJE DHE DETYRA:

Prej çka varet vlera turisti ke dhe shfrytëzimi turisti k i resurseve antropogjene?

Si janë klasifi kuar resurset antropogjene turisti ke në Maqedoni dhe cilat janë përfaqësuesit e tyre?

Çka nga pasuria folklorike është posaçërisht e rëndësishme për turizmin dhe si prezantohet ajo?

Në rolin e udhërrëfyesit turisti k bëj plan për 10 ditë të vizitës së manifesti meve tona të rëndësishme.

HULUMTO:

Vizito ndonjë përmendore të rëndësishme kulturore-turisti ke në rrethinën e vendit tënd të jetesës dhe përshkruaje rëndësinë e saj turisti ke.

167

TË MBAJMË MEND:

Resurset antropogjene turisti ke për shkak të përfshirjes së shumtë në Republikën e Maqedonisë dhe përfaqësimi i tyre i theksuar, kanë rëndësi të veçantë për zhvillimin e turizmit. Janë katego rizuar në tri gupe: përmendoret kulturore-historike, numri i të cilave sillet rreth 700, vlerat etnografi ke dhe manifesti met si tërheqshmëri turisti ke. Specifi kat etnografi ke e përbëjnë kulturën materiale dhe shpirtërore të popullsisë në Maqedoni si folklori, ushqimi, veshjet etj. Edhe manifesti met e çdo lloji e pasurojnë ofertën turisti ke në vendet në të cilat mbahen.

3. HOTELERIA SI FAKTOR PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT

Njëri nga elementet më të rëndësishme në recepti vën turisti ke dhe faktorët kryesorë në ofertën turisti ke në një territor të caktuar turisti k është hoteleria. Kapacitetet e vendosjes dhe ushqimit i përcaktojnë dimensionet e qarkullimit turisti k dhe ndikojnë drejtpërdrejtë ndaj vëllimit të tyre.

Numërimi i turizmit në veprimtaritë me interes të veçantë shoqëror për Republikën e Maqedonisë, ka mundësuar që ekonomia turisti ke të pasurohet me bazë solide materiale. Karakteristi ka kryesore e ofertës së përgjithshme turisti ke në kapacitetet e vendosjes është që vëllimi i saj në tërë periudhën pasluft ës është në rritje të vazhdueshme. Paralelisht me këtë është rritur edhe numri i të punësuarve në hoteleri.

Nëse analizohet zhvillimi i hotelerisë do të vërehet se para luft ës në Maqedoni ka pasur vetëm 910 shtretër, në vitet e luft ës ai gradualisht zgjerohej, më saktë në çdo dhjetë vjet rritet gati për dy herë. Në viti n 1960 Republika e Maqedonisë ka disponuar 10626 shtretër, në viti n 1980 ka pasur 52400 kurse në viti n 1990 ai numër është rritur në 82400 shtretër. Në vitet e ardhshme numri i shtretërve

168

është në stagnim dhe bie. Kështu, në viti n 2000 ai numër zvogëlohet në 73 000 shtretër. Rritje më të madhe në ndërti min e objekteve të reja hotelerike është realizuar në periudhën viteve 1970-1985, kur kushtet për ndërti m ishin edhe më të volitshme (afati i pagesës së kredive mbi 20 vjet, shkallë të ulëta të interesit deri 3%, pa sigurimin e pjesëmarrjes vetanake të investuesve dhe me lejim nga ana e bankave në interesin plotësues anti cipues). Në këtë periudhë prej 15 viteve janë ndërtuar rreth 50 000 shtretër, ose çdo vjet hoteleria është zgjeruar për 3300 shtretër. Atëherë janë ndërtuar pjesa më e madhe e kapaciteteve të vendosjeve hotelerike: “Metropol” dhe “Desaret” në Ohër, “Drim” në Strugë, “Konti nental” dhe “Fshati olimpik” në Shkup, si dhe hotelet në Manasti r, Krushevë, Shti p, Kërçovë, Sveti Nikollë, Berovë, Radovish dhe në qytete të tjera.

Zhvillimi i hotelerisë në Republikën e Maqedonisë për periudhënprej viti t 1940 deri në viti n 2000

Në pikëpamje të shpërndarjes hapësinore të kapaciteteve hotelerike, është karakteristi ke se mbi 80% nga numri i përgjithshëm i shtretërve në Republikën e Maqedonisë gjenden në vendet turisti ke të liqeneve, në vendin e dytë është Shkupi me pjesëmarrje prej 5%, në vendin e tretë janë vendet turisti ke malore me pjesëmarrje prej 4% dhe në fund janë vendet turisti ke të banjave me pjesëmarrje vetëm 2%.

910 419110626

20127

52400

8240073760

3800 699512645 13633 10400

0100002000030000400005000060000700008000090000

1940 1955 1960 1970 1980 1990 2000

br.na legla br.na vrab.nr. i shtret nr. i punëe

169

Hoteli “Konti nental” - Shkup

Paralelisht me zhvillimin e kapaciteteve për vendosje janë përhapur edhe kapacitetet për ushqim dhe për pije. Vëllimi i tyre i shprehur sipas numrit të karrigeve tregon se në viti n 2000 sillet në 130 000 karrige, që tregon se edhe ato paraqesin bazë mjaft të zhvilluar recepti ve të turizmit. Sot numri më i madh i shtretërve gjendet në familjet (dhomat private) – 16 000 shtretër, hotelet me 14 000 shtretër janë në vendin e dytë, kurse kampet me 12 000 shtretër e zënë vendin e tretë.

Hoteli "Konti nental"-Shkup

170

Përfshirja e shtretërve sipas llojeve të objekteve

Lloji i objekti t 1970 % 1990 % 2000 %

Hotele gjithsej 3300 16, 4 13000 15, 8 14468 19, 6

A kategoria 838 3654 - - -

B kategoria 500 8320 - - -

C kategoria 1560 423 - - -

D kategoria 400 592 - - -

Pansionet 148 1, 0 22 - 46 -

Fjetjet 200 1, 2 89 - 159 0, 2

motelet 590 3, 0 549 0, 7 1018 1, 4

vendb. turisti ke 901 4, 5 852 1, 1 456 0, 6

kampet 2437 12, 0 18295 22, 2 12608 17, 2

Shërim. e banj. 1438 7, 2 1743 2, 1 1225 1, 7

Shtëpitë malore 401 2, 0 110 0, 1 204 0, 3

Pushimoret 3034 15, 3 8358 10, 5 7561 10, 2

Pushimo. rinore 2780 14, 3 7945 9, 5 7976 10, 8

Vendos. priv. 292 1, 6 1564 2, 0 1900 2, 6

Dhomat private 4337 21, 15 29895 36, 0 26138 35, 4

Gjithsej 20127 100% 82400 100% 73759 100%

Prej pasqyrës shihet se në njëzet vitet e fundit janë bërë ndryshime të dukshme në zvogëlimin e numrit të shtretërve sipas llojeve të objekteve. Është vërejtur rritja e pjesëmarrjes së shtretërve në dhomat private edhe atë prej 21, 5 % në viti n 1970 në 36, 0 %

171

në viti n 1990. E ngjashme është gjendja edhe me pjesëmarrjen e shtretërve në kampet, kurse është zvogëluar pjesëmarrja në numrin e shtretërve në pushimoret e banjave prej 7, 2% në viti n 1970 në 2, 1% në viti n 1990, pastaj pjesëmarrja e shtretërve në pushimoret, pushimoret e fëmijëve dhe të rinisë, lagjeve turisti ke etj. Në disa objekte është e pranishme rënia e dukshme në numrin e shtretërve, edhe pse në tërësi numri i përgjithshëm të shtretërve është zvogëluar për katër herë. Zvogëlim të ti llë më të madh vërehet nëpër hotelet e kategorisë C edhe atë prej 1560 shtretër në viti n 1970 në 423 shtretër në viti n 1990, që mund të karakterizohet si tendencë poziti ve, sepse bëhet fj alë për shtretër në objekte me cilësi të keqe.

Hoteli “Biser” - Strugë

Zhvillimi i deritashëm i hotelerisë na çon në konkluzion se nëse ajo dëshiron t’i kënaqë nevojat e turizmit, në mënyrë permanente patjetër duhet të zgjerohet dhe të aft ësohet kah kërkesat bashkëkohore të mysafi rëve. Në tregun turisti k gati rregullisht është i pranishëm mospajti mi midis kërkesës, posaçërisht në objektet bashkëkohore hotelerike të cilat në vendet tona turisti ke nuk janë aq prezente.

172

4. FAKTORËT KOMUNIKATIVË PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT

Lidhja komunikati ve e shteti t tonë me shtetet e tjera në Gadishullin Ballkanik dhe më gjerë si dhe gjendja rrugëve në vetë Republikën e Maqedonisë kanë rëndësi të madhe për zhvillimin e turizmit. Veçanërisht nëse merret parasysh se ajo është larguar mjaft nga burimet e kërkesës së huaj turisti ke, atëherë vetëm lidhja e mirë me rrugët mund ta zbutë gjendjen e ti llë.

Në Republikën e Maqedonisë sot janë përfshirë komunikacioni rrugor, hekurudhor, ajror, ujor, PTT-së, i qyteti t dhe teleferikëve si degë bashkëkohore komunikati ve. Pastaj në viset kodrinore-malore ende gjenden disa lloje tradicionale të komunikacionit rrugor si i qerreve, ngarkesës si dhe i udhëti mit dhe bartjes.

Për zhvillimin e turizmit llojet e caktuara të komunikacionit kanë kontribut dhe rëndësi të ndryshme. Numri më i madh i turistëve të cilët qëndrojnë në Republikën e Maqedonisë e shfrytëzojnë komunikacionin rrugor, kurse pjesëmarrja e hekurudhës nuk është aq e theksuar. Teleferikët, nga ana tjetër, si mjete të pastra komunikati ve turisti ke në vitet fundit gjithnjë e më tepër ndërtohen, veçanërisht në qendrat malore turisti ke.

Komunikacioni rrugor në Maqedoni në bartjen e turistëve luan rol shumë të rëndësishëm. Ai është më lloji më kryesor i komunikacionit në Republikën e Maqedonisë. Të gjitha vendet janë të lidhura me rrugë të asfaltuara, kurse rrugë të ti lla janë ndërtuar edhe te të gjitha qendrat turisti ke dhe lokalitetet turisti ke. Gjatësia e përgjithshme e rrjeti t rrugor në viti n 2004 sillet 13 100 km. Pjesa më e madhe e ti j ose 64, 5% janë rrugë me rëndësi lokale, pastaj 26, 6 % janë rrugë rajonale dhe 8, 9 % janë rrugë magjistrale. Sipas llojit të aksit ato rrugë janë aksi bashkëkohor, asfalti , dhe kubëzat prej guri, pastaj rrugët me kalldrëm dhe rrugët me dhe. Gjatësia e rrugëve me aks bashkëkohor sillet 5100 km, pastaj vijojnë rrugët prej dheut dhe në fund rrugët me kaldërm.

Dendësia mesatare e rrjeti t rrugor të Republikës së Maqedonisë sillet 41 km në 100 m2 sipërfaqe, që është e vogël dhe ende nuk

173

është harmonizuar me nevojat e përgjithshme të vendit tonë dhe është shumë më e vogël nga dendësia, për shembull, e rrjeti t rrugor të Republikës së Sllovenisë..

Sipas cilësisë, rëndësisë ekonomike ose turisti ke drejti m më kryesor dhe njëkohësisht ndërkombëtar në Republikën e Maqedonisë është rruga E - 75. Ajo niset nga Ostende në bregun e Deti t të Veriut në Belgjikë dhe çon nëpër: Bruksel - Nirnberg - Vjenë - Budapest - Beograd - Shkup - Selanik për Athinë në Greqi respekti visht në Ankara në Turqi. Në Maqedoni, përveç si E-75 quhet edhe M-1, fi llon nga kufi ri me Serbinë dhe nëpër Kumanovë, Petrovec, veles, Negoti në, Gjevgjeli çon deri te kalimi kufi tar Bogorodicë në kufi rin maqedonas-grek. Gjatësia e saj e përgjithshme është 201 km. Është ndërtuar si pjesë e autostradës “Vëllazërim-bashkimi” në Jugosllavinë e mëparshme në periudhën e viteve 1959-1964. Nga viti 1977 e këndej është fi lluar modernizimi i saj dhe deri tash ajo është kryer në pjesën Kumanovë - Petrovec - Veles - Demi Kapi dhe Gjevgjeli - Bogorodicë. Është modernizuar gjithashtu edhe pjesa Petrovec – Shkup, ashtu që në këto pjesë ekziston ëshët shiriti i dytë i aksit. Rruga M-1 është arteria kryesore e rrjeti t rrugor të Republikës së Maqedonisë. Ajo kalon nëpër pjesën qendrore të shteti t dhe në atë ndërlidhen të gjitha drejti met e rëndësishme magjistrale. Të ti lla janë rruga magjistrale M-2. Kumanovë - Kriva Pallankë - kufi ri me Bullgarinë, pastaj M-3. Shkup - Bllacë, M-4. Shkup - Tetovë - Gosti var - Kërçovë - Strugë - kufi ri me Shqipërinë, M-5. Ohër - Manasti r - Prilep - Veles - Shti p - Koçani - Dellçevë - kufi ri me Bullgarinë dhe M-6. Shti p - Radovish - Strumicë - Novë Sellë - kufi ri me Bullgarinë.

Drejti met rrugore magjistrale midis tyre janë të lidhura me rrugët rajonale. Midis tyre janë të lidhura drejti met: Kërçovë - M. Brod - Prilep, Kërçovë - Demir Hisar - Manasti r; Kumanovë - Sveti Nikollë - Kadrifakovë; Krupishte – Probishti p - Kratovë - Stracin; Krivollak - Kriva Lakovicë etj.

Sot në Republikën e Maqedonisë qarkullojnë më tepër se 300 000 automobila udhëtarësh dhe 2500 autobusë.

174

Në vitet e fundit komunikacioni rrugor ka pjesëmarrje dominuese në bartjen e udhëtarëve. Kjo sillet rreth 90% nga gjithsej udhëtarët e paraparë në të gjitha degët e komunikacionit, që është rezultat i ndikimit të shumë faktorëve, si dhe në përparësitë e shumta që ika ai në raport me degët e tjera të komunikacionit.

Numri më i madh i vizituesve të vendeve tona turisti ke deri tek ato arrijnë me autobus ose me automobil. Ky lloj i bartjes është treguar si më i përshtatshëm, sepse automjeti shfrytëzohet si për udhëti m të tërë familjes deri te vendi i zgjedhur turisti k, me ndalesa në rrugë sipas dëshirave të tyre (që nuk është rast me mjetet e tjera të bartjes), si dhe për piknikë ose shkuarje deri te plazhet, si dhe për nevoja të tjera gjatë udhëti mit në vendet turisti ke.

Bartja e udhëtarëve me hekurudhë në Maqedoni ka rëndësi gjithnjë e më të vogël. Kjo është edhe pasojë e fakti t se territoret tona të rëndësishme turisti ke si dhe vendet si territoret e Ohrit, Prespës, Dojranit dhe Mavrovës nuk janë të lidhura me vija hekurudhore. Gjithashtu nga stacionet hekurudhore mjaft janë të larguara vendet dimërore dhe ato të tjera turisti ke, të cilat që paraqesin moti v të veçantë turisti k.

Gjatësia e rrjeti t hekurudhor sot në Republikën e Maqedonisë është 925 km dhe përbëhet nga binarët me aks normal. Këtu ekzistojnë 120 stacione hekurudhore nëpërmjet të cilave zhvillohen të gjitha veprimtaritë të lidhura me zhvillimin normal të komunikacionit hekurudhor. Dendësia mesatare e rrjeti t hekurudhor sillet 2, 7 km hekurudhë në 100 km2 sipërfaqe që është dendësi krejtësisht normale. Në bartjen e përgjithshme të udhëtarëve në Republikën e Maqedonisë hekurudha përfshin rreth 10, 5% që në krahasim me komunikacionin rrugor është mjaft e vogël.

Komunikacioni ujor në Republikën e Maqedonisë është përfshirë në Liqenin e Ohrit dhe të Prespës. Komunikacioni ujor në ato është me karakter sezonal dhe ka të shprehur veçorinë piknike-turisti ke. Drejti met kryesore në të cilat transportohen turistët janë: Ohër - Shën

175

Naum dhe Ohër - Strugë në liqenin e Ohrit dhe drejti mi Oteshevë - Pretor në Liqenin e Prespës. Për bartje të udhëtarëve komunikacioni ujor ka në disponim katër anije të vogla liqenore me 360 vende të udhëtarëve. Për qëllime të piknikëve në masë të madhe shfrytëzohen edhe barkat e vogla të cilat janë të pranishme në të gjitha liqenet, por më tepër në Liqenin e Ohrit ku vetëm në Ohër janë të regjistruara rreth 2200 barka me motorë. Sot komunikacioni ujor transporton rreth 7000 udhëtarë në vjet dhe ka pjesëmarrje simbolike në bartjen e përgjithshme të udhëtarëve.

Komunikacioni ajror si degë më e re e komunikacionit në Republikën e Maqedonisë luan një rol të rëndësishëm në bartjen e udhëtarëve dhe të mallrave, posaçërisht në kohën pas pavarësisë së saj. Ai zhvillohet nëpërmjet aeroporteve në Shkup dhe Ohër. Aeroporti “Petrovec” afër Shkupit gjendet 16 km nga qyteti dhe disponon në shtegun për ngritje dhe aterrim të gjatë 2450 metra dhe të gjerë 45 metra, në të mund të fl uturojnë dhe të aterojnë aeroplanë më të rëndë. Në këtë lokacion të aeroporti t ekziston nga viti 1963, kurse aeroporti i vjetër i cili gjendej në afërsi të drejtpërdrejtë të Shkupit ishte ndërtuar që në viti n 1928.

Me anije në Liqenin e Ohrit

176

Aeroporti “Ohër” gjendet në 10 km larg qyteti t të Ohrit. Është ndërtuar në viti n 1952 kur ishte shfrytëzuar vetëm gjatë kushteve të volitshme klimati ke. Në viti n 1970 është modernizuar dhe aft ësuar për qarkullim të komunikacionit gjatë natës. Ai luan një rol të rëndësishëm në zhvillimin e turizmit të huaj në rajonin e Ohrit.

Sot komunikacioni ajror kryesisht bëhet me aeroplanë tëharrë me qira nga aviokompani të tjera.

Në viti n 1990 në komunikacionin ajror janë transportuar 521000 udhëtarë, kurse në viti n 2000 ai numër rritet në rreth milion udhëtarë. Me këtë rast rritje shumë të madhe të udhëtarëve realizohet nëpërmjet aeroporti t “Petrovec”, por qarkullimi turisti k dukshëm është zvogëluar në aeroporti n “Ohër”.

Përveç degëve të përmendura të komunikacionit për zhvi-ll imin e turizmit rëndësi zëmadhe kanë edhe PTT komunikacioni, komunikacioni i qyteti t dhe posaçërisht teleferikët. PTT komunikacioni veçohet me zhvillim relati visht të mirë. Gjithsej në Republikën e Maqedonisë ekzistojnë 295 posta. Të gjitha vendet turisti ke janë të lidhura me këtë lloj komunikacioni.

Komunikacion të organizuar të qyteti t në Republikën e Maqedonisë ka në Shkup, Manasti r, Prilep, Ohër, Kërçovë, Tetovë. Veles, Shti p, Kumanovë, Strumicë dhe Koçan.

Ai bëhet me rreth 800 autobusë të cilat disponojnë me më te-për se 100 000 karrige. Ato mbulojnë 150 vija hekurudhore, por për turizmin vend të rëndësishëm kanë ato të cilat çojnë deri te vendet e piknikëve të lagjeve të qyteti t.

Në qendrat dimërore-rekreati ve të Maqedonisë për qëllime komunikati ve shfrytëzohen edhe teleferikët, ski-ashensorët etj. Tato janë përfaqësuar në Kodrën e Diellit, Mavrovë, Krushevë, Pelister, Galiçicë dhe në Ponikva në Osogovë.

Shfrytëzimi i tyre si dhe rritja në numër është në lidhje të drejtpërdrejtë me zhvillimin e mëtejshëm të turizmit në këto vise malore.

177

PYETJE DHE DETYRA:

Cili lloj i komunikacionit më tepër shfrytëzohet nga ana e turistëve dhe pse?

Kush është drejti mi më kryesor në Maqedoni, me çfarë shenje është shënuar dhe nëpër cilat qytete të Evropës kalon?

Numëroji drejti met e tjera rrugore magjistrale në Maqedoni?Pse themi se komunikacioni hekurudhor ka rëndësi më të vogël për

zhvillimin e turizmit?Cilat janë llojet e tjera të komunikacionit në Republikën e

Maqedonisë dhe çfarë është rëndësia e tyre për turizmin?

TË MBAJMË MEND:

Kapacitetet për vendosje dhe ushqimi ndikojnë drejtpërdrejt ndaj vëllimit të qarkullimit turisti k. Republika e Maqedonisë në viti n 2000 ka disponuar 70 000 shtretër. Prej tyre 80% gjenden në vendet turisti ke të liqeneve, kurse në raport me llojet e objekteve më të përfshirë janë shtretërit në falimjet private - 26 000.

Në transporti n e turistëve, komunikacioni rrugor në Maqedoni luan një rol të rëndësishëm. Në këtë aspekt është poziti ve që të gjitha vendet tona turisti ke janë të lidhura me rrugë të asfaltuara. Rrjeti n rrugor të magjistraleve e përbëjnë 6 drejti me rrugore të magjistraleve:

M-1. Kumanovë - Shkup - Veles - Gjevgjeli (E - 75), (K-10)

M-2. Kumanovë - Kriva Pallankë (K-8)

M-3. Shkup - Bllacë

M-4. Shkup - Tetovë - Gosti var - Strugë (K-8)

M-5. Ohër - Manasti r - Prilep - Veles - Shti p - Dellçevë

M-6. Shti p - Radovish - Strumicë - Novë Sellë.

178

ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TURIZMIT NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË

ZHVILLIMI I TURIZMIT NË LUFTËN E DYTË BOTËRORE

Zhvillimi i turizmit në Republikën e Maqedonisë është lidhur ngushtë me zhvillimin e Jugosllavisë së mëparshme. Zhvillimi i ngadalshëm i ekonomisë në këtë pjesë të Jugosllavisë së atëhershme ka pasur ndikim edhe ndaj paraqitjes dhe zhvillimit të turizmit. Kështu në Maqedoni, edhe pse ekzistojnë shumë atrakti viteti turisti ke, megjithatë turizmi në atë paraqitet mjaft vonë. Nëse lëmë mënjanë disa vizita individuale të hulumtuesve të ndryshëm ose piknikë të vogla grupore nga e kaluara e afërt vërehet se veprimtaria e parë e organizuar turisti ke këtu paraqitet në viti n 1927, kur në Shkup është formuar edhe shoqata e parë turisti ke “Jug”. Në fi llim akti viteti i saj nuk ka qenë i madh, jo vetëm për atë shkak se atëherë dobët ishin zhvilluar shprehitë e njerëzve për udhëti m, por edhe për shkak të gjendjes së keqe të rrugëve dhe të bazës së dobët materiale, respekti visht mosekzisti mit të kapaciteteve për vendosje.

Në viti n 1930 ishte themeluar këshilli këshillëdhënës për zhvi-llimin e turizmit, kurse në atë kanë hyrë përfaqësues të insti tu-cioneve ekonomike dhe shkencore. Që ta përmirësojë pozitën vet ateriale shoqata “Jug” në viti n e njëjtë u bë aksionar i “Putnikut” të atëhershëm, duke blerë 25 aksione në një shumë prej 25 000 denarë. Në këtë mënyrë kjo shoqata e ka fi tuar të drejtën që të hapë në Shkup fi lialë të “Putnikut” dhe biletore, pastaj ka kryer propagandë turisti ke, ka pranuar turistë e tjera.

Më vonë, duke e zhvilluar veprimtarinë e vet për formimit të shoqatave turisti ke në shumë qytetet të Maqedonisë, kjo organizatë

179

u rrit në Lidhjen e shoqatave turisti ke dhe u bë anëtare e Shoqatës malore në Jugosllavi. Me zgjerimin e akti viteti t turisti k në brendinë e Maqedonisë ishin formuar edhe shumë shoqatat turisti ke. Kështu, për shembull, në Tetovë ishte formuar shoqatat “Sharri i vogël”, në Ohër shoqata “Biljana”, në manasti r shoqatat “Liqenet jugore” dhe shoqata malore “Pelister”, në Krushevë “Korija”, në Shti p “Bregallnica”, kurse seksione më të vogla ishin formuar në Kumanovë, Koçan, Prilep dhe Veles.

Në disa male kjo Shoqatë ka organizuar ndërti min e shtëpive malore. Shtëpi e ti llë e parë ishte ndërtuar në Luboten në viti n 1930 me 15 shtretër, pastaj në viti n e ardhshëm 1931 shtëpi e ti llë ishte ndërtuar në Kalmakçallan me 20 shtretër, kurse shtëpia e tretë në “Kodrën e Diellit” gjithashtu me 20 shtretër. Në viti n 1937 në Mavrovë me mjetet që i ka lejuar banovina ishte ndërtuar për atë kohë një shtëpi relati visht e madhe turisti ke me 70 shtretër. Një vit më vonë, respekti visht në viti n 1938 në Pelister ishin ndërtuar dy shtëpi malore, një afër vendit Çezma e Beut, tjetra në Kompanket. Edhe të dyja dispononin me nga 10 shtretër.

Është interesant të përmendet se në malet tona, përveç shtëpive malore, janë ndërtuar edhe pushimore për fëmijë. Ato ishin ndërtuar edhe më herët se sa shtëpitë malore. Pushimore të ti lla për fëmijë në Maqedoni ishin ndërtuar në viti n 1926 edhe atë në dy vende turisti ke. Njëra ishte ndërtuar në Pelister dhe ishte e njohur nën emrin të ndërtuesit të saj – pushimorja për fëmijë “Shtamarevc”, kurse e dyta në Krushevë e cila ekziston edhe sot nën emrin “Shula Mina”. Pushimorja në Pelister përbëhen prej katër ndërtesave dhe ka disponuar 200 shtretër, kurse pushimorja në Krushevë ka pasur 6 pavijone në të cilat ishin vendosur gjithashtu 200 shtretër. Pushimoret me rrymë janë furnizuar nga agregatet e veta, kurse ajo në Pelister ka pasur edhe një basen të vogël për noti m. Mjetet për ndërti min e ti j i ka dhënë banovina e atëhershme e Vardarit.

180

Nga kjo mund të thuhet se akti vitetet e para të organizuara në Maqedoni kanë fi lluar të zhvillohen rreth viteve të tridhjeta të shekullit të kaluar dhe kryesisht ishin drejtuar kah malet tona. Njëkohësisht, akti vitetet turisti ke janë zhvilluar edhe në vendet tona të liqeneve dhe banjave. Në këtë aspekt posaçërisht ishte dalluar Ohri në të cilin ishin ndërtuar hotelet: “Serbia e madhe” dhe “Mbreti Serb”, në Liqenin e Dojranit një numër i caktuar i vilave, kurse në Banjën e Katllanovës në viti n 1934 hoteli “Pçinja” me 64 dhoma dhe 156 shtretër.

Akti vitet të gjerë Lidhja e shoqatave të turistëve e ka zhvilluar edhe përhapjen e propagandës. Kështu, për shembull, në redaksinë e saj ishin shtypur disa udhërrëfyes turisti k si: “Shkupi dhe rrethina e ti j” pastaj “Ohri”, udhërrëfyesi Turizmi në banovinën e Vardarit” dhe “Banjat në banovinën e Vardarit”. Shoqatat “Putnik” nga ana e vet ka botuar “Udhërrëfyesin turisti k për Maqedoninë” kurse edhe shtëpitë malore kanë botuar materiale të tyre propaganduese. Në këtë aspekt duhet të shënohen edhe ekspozitat të cilat kanë pasur efekt të fuqishëm propagandues. Kështu një ekspozitë e dukshme e fotografi ve për bukuritë e Maqedonisë ishte organizuar në Shkup në viti n 1933.

Deri në viti n 1940 në të gjitha vendet turisti ke të Maqedonisë ka pasur gjithsej rreth 910 shtretër. Qarkullim më të madh turisti k është vërejtur në viti n 1938 kur në Maqedoni kanë qëndruar 67060 turistë të vendit të cilët kanë realizuar 165 178 fj etje. Prej tyre 61632 ishin turistë të vendit, kurse 5428 turistë të huaj. Turistët e vendit kanë realizuar 152042 fj etje, kurse ata të huaj 13136 fj etje. Midis vendeve të liqeneve më shumë turistë kanë qëndruar në Ohër dhe në Strugë, në vendet malore në Krushevë, kurse në vendete banjave në Banjën e Katllanovës.

181

ZHVILLIMI I TURIZMIT PAS LUFTËS SË DYTË BOTËRORE

Zhvillimi i turizmit në periudhën pasluft ës në vendin tonë është në varshmëri të drejtpërdrejtë nga zhvillimi i ekonomisë së përgjithshme. Me këtë rast, duhet pasur parasysh se menjëherë pas Luft ës së Dytë Botërore ishte trashëguar baza e vogël materiale sipas vëllimit dhe e dobët sipas cilësisë për zhvillimin e turizmit. Në periudhën e rindërti mit të ekonomisë maqedonase e cila ishte pjesë e ekonomisë jugosllave, përpjekjet e tërësishme ishin orientuar kah ato degë të ekonomisë të cilat mund të siguronin akumulim më të madh të nevojshëm për realizimin e planit qëparë pesëvjeçar. Për këtë shkak turizmit nuk i kushtohej vëmendje e madhe. Në të vërtetë sfera e veprimtarive shërbyese në politi kën ekonomike, një kohë të gjatë nuk bënte pjesë në të a.q. degë prioritare të zhvillimit ekonomik të vendit. Kjo ishte shprehur edhe ndaj zhvillimit të turizmit si pjesë e veprimtarive të shërbimit,

Pas periudhës së mëvonshme të turizmit nga ana e shteti t ka fi lluar t’i kushtojë vëmendje më të madhe, e me atë përshpejtohet edhe zhvillimi i ti j. Megjithatë, analiza globale e qarkullimit turisti k ka treguar se zhvillimi i vet nuk ka qenë homogjen dhe shkalla e rritjes së qarkullimit ka qenë e ndryshme sipas periudhave të caktuara kohore. Si lëviz qarkullimi turisti k sipas viteve e tregon grafi koni në vijim:

Lëvizja e qarkullimit turisti k në periudhën e viteve 1950-2000 (në 000)

Zhvillimi i tërësishëm i turizmit mund të ndahet në tri periudha edhe atë:

311495 302868

4651282 970

3081

974

3099

632

2434

0

1000

2000

3000

4000

1950 1960 1970 1980 1990 2000

ПОСЕТИТЕЛИНОЌЕВАЊАVIZITUESFJETJE

182

1. periudha administrati ve,

2. periudha e vetëqeverisjes punëtore i

3. periudha e ekonomizimit të tregut.

Në periudhën e parë, e cila është e njohur si periudhë e vetëqeverisjes administrati ve dhe e cila ka zgjatur ne periudhën viteve 1945-1952, kryesisht është zhvilluar turizmi i vendit. Përpjekja e bashkësisë ka qenë orientuar kah theksimi i funksionit shëndetësor-rekreati v dhe kulturor-edukati v të turizmit. Efektet ekonomike nga turizmi ishin të zvogëluara.

Në periudhën e dytë, e cila zgjat në periudhën e viteve 1953-1990, dhe është e njohur si periudha vetëqeverisëse socialiste, turizmi i vendit gradualisht vendoset në bazën ekonomike, por i kushtohet edhe vëmendje e madhe ndaj zhvillimit të turizmit të huaj. Në këtë periudhë posaçërisht është i rëndësishëm zhvillimi i turizmit në periudhën e viteve 1956-1980. Në atë kohë ka fi lluar reforma ekonomike me të cilën turizmi fi ton rol të theksuar. Vëmendje të veçantë i kushtohet zhvillimit të turizmit të huaj, sepse nëpërmjet ti j ekonomia në mënyrë mjaft efi kase përfshihet në ndarjen ndërkombëtare të punës dhe nëpërmjet ti j sigurohen mjetet të mëdha devizore. Prej viti t në vit në turizëm investohen mjetet gjithnjë më të mëdha fi nanciare, me çka përgjithmonë përmirësohet baza e vet materiale. Si rezultat i kësaj edhe qarkullimi turisti k shënon rritje. Kështu, në viti n 1990 midis viteve të analizuara është vërejtur numri më i madh i turistëve – 974 mijë dhe ata kanë realizuar numër më të madh të fj etjeve - 3 099 000.

Periudha vijuese dhjetëvjeçare karakterizohet me stagnim të caktuar edhe te vizituesit edhe te fj etjet e realizuara, sepse në viti n 1990 është realizuar qarkullimi i njëjtë si edhe në viti n 1980. Kjo është pasojë si e krizës së naft ës, e cila papasur ndikim të fuqishëm në udhëti met turisti ke, por edhe në stagnimin ekonomik që e ka përfshirë ekonominë tonë. Në këtë periudhë stagnon edhe qëndrimi mesatar që është stabilizuar në 3, 2 ditë.

183

Periudha e tretë prej viti t 1991 e këndej është specifi ke nga ajo se Maqedonia bëhet shtet i pavarur dhe sovran dhe turizmi fi llon të zhvillohet në kushte të ekonomisë së tregut. Agjencitë turisti ke shoqërore, posaçërisht atu të cilat ishin me përmasa jugosllave, janë transformuar në ndërmarrje të pavarura, por formohen edhe shumë agjenci private, të cilat karakterizohen me një numër të vogël të të punësuarve.

PYETJE DHE DETYRA:

Në sa periudha e ndajmë zhvillimin e turizmit në Republikën e Maqedonisë dhe cilat janë ato periudha?

Cilat janë karakteristi kat e periudhave të caktuara?Pse bie turizmi në periudhën prej viti t 1990 e këndej?

HULUMTO:

Sa është numri i agjencive turisti ke në qyteti n tënd dhe sa të punësuar kë në ato.

1. ZHVİLLİMİ DHE KARAKTERİSTİKATE TURİZMİT TË VENDİT

Turizmi i vendit përfshin qarkullimin turisti k që e realizojnë turistët e vend it në Republikën e Maqedonisë.

Nëse analizohet zhvillimi i qarkullimit të brendshëm turisti k do të vërehet se ai në tërë periudhën e pasluft ës është në rritje të vazhdueshme, por me oscilime të caktuara, kurse në vite të caktuara është në stagnim.

Kështu, në vitet e para të pasluft ës, në periudhën administrati ve, turizmi shënon zhvillim intensiv. Atëherë bashkësia shoqërore ka ndërmarrë një varg masash për nxitjen dhe zhvillimin e turizmit. Midis tjerash, për shembull formoheshin pushimore të punëtoreve,

184

rinisë dhe të fëmijëve në hotelerinë komerciale jepen zbritje në një lartësi prej 15% në çmimet e pansioneve, kurse është lejuar edhe 5-% zbritje në shërbimet komunikati ve gjatë udhëti mit në pushim vjetor.

Në viti n 1952, paralelisht me futjen e sistemit të ri ekonomik, është ndërprerë mundësia për formimin e pushimoreve. Pastaj kalohej edhe në formimin e çmimeve të reja në hoteleri të cilat ishin mjaft të larta nga çmimet e viteve të mëparshme që në mënyrë të ndjeshme ka ndikuar ndaj zvogëlimit të qarkullimit turisti k të vendit,

Zhvillimi i turizmit të vendit(në 000)

Prej viti t 1952 deri në viti n 1964 turizmi i vendit është zhvilluar në kufi jtë që i kanë mundësuar rrogat reale të popullsisë në Maqedoni. Megjithatë, shteti si kompensim për pushimoret e ndërprera fut lirim të veçantë në hotelerinë komerciale (40% në sezonin dhe 60% jashtë sezonit veror). Më vonë edhe kjo zbritje është ndërprerë, kurse shteti jep shtesa direkte organizatave masive (të rinisë, ferialiste etj.), të cilat me akti viteti n e vet e kanë zhvilluar turizmin.

Në viti n 1957 sërish u lejua që ndërmarrjet të formojnë pushimore, por ato tanimë nuk ishin te ti pit të mbyllur dhe kanë punuar me llogarinë e tyre. Paralelisht me këtë është nxitur edhe zhvillimi i kapaciteteve për vendosje në familjet private.

Periudha e viteve 1965-1990, në zhvillimin e turizmit të vendit është mjaft e rëndësishme. Në të vërtetë, që në viti n 1965 janë ndërpre

164541

194

716392

1879

412

1928

408

1941

0

500

1000

1500

2000

1960 1970 1980 1990 2000

ПОСЕТИТЕЛИНОЌЕВАЊАVIZITUESFJETJE

185

të gjitha masat të cilat bashkësia më e gjerë i ka dhënë për përparimin dhe zhvillimin e turizmit të vendit. Kështu, është ndërprerë karta (k-15) që jepej si lirim gjatë udhëti mit në pushim vjetor, pastaj entet për sigurim social ndalojnë të japin të siguruarve të vet për shërim në banja, por prezantohen edhe masa të tjera që kanë pasur shprehje të madhe ndaj vëllimit të turizmit të vendit. Megjithatë, si rezultat të rritjes së standardit shoqëror dhe personal jetësor, si dhe në ekzistencën e përmirësimit të bazës materiale të turizmit, në vitet e tetëdhjeta në Maqedoni është realizuar vëllimi më i madh i turizmit të vendit. Gjithsej në Republikën e Maqedonisë në viti n 1980 kanë qëndruar 760 000 turistë të vendit të cilët kanë lënë edhe numrin më të madh prej 2684000 fj etjeve. Pastaj në vitet që kanë vijuar bëhet stagnimi i caktuar, kurse pas viti t 1990 bëhet zvogëlimi i turizmit të vendit në Republikën e Maqedonisë.

Turizmi i vendit në Republikën e Maqedonisë veçohet me shumë karakteristi ka. Midis tyre, më kryesore janë: mosekuilibrimi hapësinor dhe përqendrimi i theksuar sezonal.

Maqedonia ka vizitë mjaft specifi ke të turistëve sipas llojeve të vendeve turisti ke. Kështu, turistët nga Maqedonia më tepër i vizitojnë vendet turisti ke të liqeneve, pastaj vjen Shkupi si kryeqytet i shteti t, kurse qarkullimi në venet e tjera turisti ke thuaja është barazuar.

Vizitues dhe fj etjet e turistëve të vendit sipas llojeve të vendeve në viti n 2000 (në 000)

28 38 20149

53 134256

1536

50 83

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

СКОПЈЕ БАЊ.М ПЛАН.М ЕЗЕР.М НЕТУР.М

ПОСЕТИТЕЛИНОЌЕВАЊАVIZITUESFJETJE

SHKUPI BANJAT MALET LIQENET JOTUR

186

Përveç vendeve liqenore pjesëmarrje të rëndësishme në fj etjet kanë edhe vendete banjave që është rezultat i qëndrimit më të gjatë që realizohet në ato. Vendet e planifi kuara, edhe pse relati visht janë të vizituara mjaft , realizojnë më pak fj etje, që është rezultat i qëndrimit të shkurtë të turistëve në ato.

Me rritjen e vëllimit të qarkullimit turisti k të vendit gjithnjë e më tepër vjen në shprehje koncentrimi i ti j sezonal, respekti visht pjesa më e madhe e qarkullimit zhvillohet në gjysmën verore të viti t edhe atë nga muaji maj deri në muajin shtator. Në këta pesë muaj në viti n 2000 janë realizuar mbi 70% nga numri i përgjithshëm i fj etjeve në Maqedoni, kurse vetëm muajt korrik dhe gusht kanë realizuar më tepër se gjysmën nga fj etjet në vendin tonë. Gjithashtu, mund të nxirret konkludimi se qarkullimi është rritur edhe në muajt e dimrit posaçërisht në janar, që shpjegohet me prezencën e masivizuar të lëvizjeve rekreati ve dimërore. Kryeqyteti i Republikës së Maqedonisë, Shkupi, karakterizohet me qarkullim relati v të barazuar turisti k. Ky është rezultat i fakti t se atë e vizitojnë edhe persona të cilët nuk janë turistë, por qëndrojnë për shkak të nevojave zyrtare.

Karakteristi ka tjetër e qarkullimit turisti k të vendit është mobiliteti i vet, ose qëndrimi i shkurtë në vendet turisti ke. Në këtë shumë ndikojnë veçanërisht në Shkup edhe udhëti met për nevoja turisti ke që në të vërtetë janë të shkurta.

Dhe në fund kur fl asim për turizmin e vendit, gjithsesi duhet t’i përmendim edhe udhëti met e turistëve tanë në vende të tjera. Për këto udhëti me është karakteristi ke se janë nga viti 1965 vëllimi i tyre është i vogël. Atëherë me ndërprerjen e vizave midis vendit tonë dhe shumë shteteve të tjera, u paraqit rritje e dukshme e numrit të udhëti meve në botën e jashtme. Karakteristi ke për këto udhëti me është se paralelisht me rritjen e numrit të udhëti meve rritet edhe qarkullimi i devizave në atë bazë, e kjo negati visht ndikon ndaj bilancit turisti k të Republikës së Maqedonisë.

187

PYETJE DHE DETYRA:

Pse në periudhën administrati ve turizmi i vendit shënoj zhvillim intensiv?

Nga cili vit ka fi lluar ndërti mi i pushimoreve të ti pit të hapur?Sa është vëllimi i qarkullimit turisti k të vendit në viti n 1980 dhe me

çfarë tendence ai është zhvilluar në vitet e mëvonshme?Cilat janë karakteristi kat më kryesore të qarkullimit turisti k të

vendit?

ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT NË TURIZMINME BOTËN E JASHTME

Qarkullimi turisti k në botën e jashtme ka rëndësi të veçantë për Republikën e Maqedonisë. Turizmi me botën e jashtme në të vërtetë nxit dhe mundëson qarkullim të konsumit prej një vendi në tjetrin. Për pagesën e këti j konsumi nevojiten mjete të caktuara fi nanciare të cilat turistët i sjellin nga të gjitha vendet. Në këtë mënyrë nëpërmjet turizmit të huaj realizohen deviza për të cilat më parë nuk është eksportuat malli. Prandaj për qarkullimin devizor të realizuar nga turizmi i jashtëm, shpesh përdoret termi “eksporti i padukshëm”, kurse turizmi i huaj emërtohet edhe si “eksport”. Ai në Republikën e Maqedonisë si vend recepti v i sjell deviza me çka as malli as shërbimet nuk paguajnë kufi rin shtetëror, por konsumatorët, respekti visht turistët e huaj, vinë dhe i konsumojnë në vendin e duhur. Me të drejtë asgjë efekti ve nuk eksportohet, por realizohen të ardhura devizore.

Njëra nga karakteristi kat kryesore të këti j lloji eksporti është që nëpërmjet turizmit të huaj në shkëmbimin ndërkombëtar përfshihen edhe veprimtari të ti lla ekonomike dhe joekonomike të cila pa turizmin do të mbeten të pashfrytëzuara. Kështu, për shembull, nëpërmjet turizmit “eksportohet” edhe malli, në rend tëlara malli ushqimor i cili përndryshe nuk do të mund të eksportohet. Pastaj me “eksporti n”

188

nëpërmjet turizmit duke pasur parasysh se zhvillohet në vendin e duhur, nuk ka konkurrencë të madh, kurse çmimet me të drejtë janë mjaft më të larta nga ato të cilat arrihen me eksporti n e mallrave (pemëve, perimeve etj.) në tregun e huaj.

Turizmi i huaj sot është bërë burim i rëndësishëm i të ardhurave devizore. Prandaj gati nuk ka vend në botë, pavarësisht nga shkalla e zhvillimit, madhësia dhe pasuria e akumuluar nacionale i cili nuk e nxit zhvillimin e vet.

Në atë drejti m edhe Republika e Maqedonisë bën përpjekje të rëndësishme dhe ka arritur rezultate të caktuara. Në periudhën e kaluar asaj i është kushtuar vëmendje e veçantë dhe si rezultat i asaj ajo shënon rritje të përhershme.

Të hyrat dhe të dalat devizore (në milionë SHBA dollarë) në bazë të turizmit në Republikën e Maqedonisë

Zhvillimi i turizmit të huaj

(në 000)

Viti Të hyrat Të dalat Neto

1995200020052006

19,4537,9483,90129,17

27,2534,2859,6570,72

-7,803,6624,2558,45

138

327 271

566 578

1202

562

1170

224

493

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1960 1970 1980 1990 2000

ПОСЕТИТЕЛИНОЌЕВАЊАVIZITUESFJETJE

189

Vitet e para periodike, prej viti t 1945 deri në viti n 1952, karakterizohen me zhvillim të ngadalësuar të qarkullimit të huaj turisti k. Atëherë marrëdhëniet janë mjaft të mira, madje në vitet e para të pasluft ës, me vendet lindore evropiane dhe si rezultat i kësaj qarkullimi i turistëve prej tyre është mjaft i madh. Megjithatë, me sjelljen e rezolutës së Informbyrosë në viti n 1948 bëhet stagnimi i qarkullimit të huaj turisti k. Ky stagnim zgjat deri në viti n 1952.

Në vitet prej 1953 e këndej, zhvillimi i turizmit të huaj karakterizohet me ndërmarrjen e shumë masave nga ana e shteti t për përparimin e vet. Midis tjerash përmirësohet baza materiale, më saktë ndërtohen objekte bashkëkohore për vendosje të turistëve të huaj si: “Palas”, “Desaret” dhe “Metropol” në Ohër, “Grand hotel” dhe “Konti nental” në Shkup, “Montana” në Krushevë, “Shkupi” në Kodrën e Diellit etj. Pastaj hapen “përfaqësitë turisti ke në botën e jashtme dhe veçohen shumë mjete për propagandën turisti ke nëpërmjet të cilës në kuadër të Jugosllavisë prezantohen në tregun e hua turisti k dhe mundësitë turisti ke të Maqedonisë. Rol të rëndësishëm në këtë aspekt ka luajtur edhe zvogëlimi i formaliteteve të pasaportave dhe të doganave. Në këtë mënyrë janë krijuar kushtet për zhvillim tregtar të turizmit të huaj, ashtu që në viti n 1980 është realizuar maksimumi prej 578 000 vizituesve të huaj të cilët kanë realizuar 1 202 000 fj etje.

Qarkullimi u huaj turisti k në Maqedoni karakterizohet me pjesëmarrje të lartë të turistëve nga Gjermania në vëllimin e përgjithshëm të qarkullimit, pastaj me sezonaliteti mjaft të madh dhe me renditje të pa barazuar të hapësirës.

Në strukturën e qarkullimit të huaj turisti k një varg vitesh vërehet se turistët nga Gjermania, Holanda, Greqia dhe Italia janë më të shumtë, derisa pjesëmarrja e turistëve nga vende të tjera është më e vogël.

Në Maqedoni më tepër turistë janë nga Serbia dhe Mali i Zi. Në vitet e fundit nga këto vende në Republikën e Maqedonisë qëndrojnë nga rreth 35 000 turistë ose ata marrin pjesë me rreth 15% të numrit të përgjithshëm të turistëve. Pas tyre vinë turistët nga

190

Bullgaria, pjesëmarrja e të cilëve lëviz me rreth 12%, pastaj turistët nga Shqipëria, Greqia, etj.

Në numrin e fj etjeve të realizuara gjendja është e ngjashme. Në të vërtetë në vend të parë janë turistët nga Serbia dhe Mali i Zi, në vendin e dytë nga Shqipëria, në vendin e tretë nga Bullgaria etj.

Nëse analizohet qëndrimi mesatar i turistëve të huaj do të vërehet se ai është mjaft i vogël dhe mesatarisht sillet rre 2 ditë. Kjo tregon se qarkullimi i huaj turisti k në Republikën e Maqedonisë në pjesën më të madhe ka veçori transiti ve.

Karakteristi ka vijuese e qarkullimit të huaj turisti k në Maqedoni është përqendrimi i ti j i theksuar sezonal. Turistët e huaj më tepër qëndrojnë në dy muajt e verës, korrik dhe gusht, kurse në muajt e tjerë pjesëmarrja e tyre është e vogël. Kjo është karakteristi kë negati ve që sjell në shfrytëzim jo të barabartë të kapaciteteve për vendosje, shfrytëzim joracional të forcës së punës dhe në përgjithësi të punës me rentabilitet të ulët.

Distribuimi i pabarabartë hapësinor gjithashtu është karakte risti kë e rëndësishme të turizmit të huaj në Maqedoni. Në këtë aspekt nu mri më i madh i turistëve dhe i fj etjeve realizohen në Ohër dhe Shkup.

Vizituesit dhe fj etjet e realizuara nga turistët e huaj sipas llojeve të vendeve turisti ke në viti n 2000

(në 000)

89

158

3 12 7 19

80

233

4471

0

50

100

150

200

250

СКОПЈЕ БАЊСКИ Т. ПЛАНИН. Т. ЕЗЕРСКИ Т. НЕТУР. Т.

ПОСЕТИТЕЛИНОЌЕВАЊАVIZITUESFJETJE

SHKUP V.BANJASH V.MALORE V.LIQENESH V.NEUTRALE

191

Nga grafi koni shihet se Shkupi absorbon pjesën më të madhe të qarkullimit të huaj turisti k në Maqedoni. Në viti n 2000 në Shkup kanë qëndruar mbi 40% nga numri i përgjithshëm i turistëve në Republikën e Maqedonisë. Afër numrit të fj etjeve këtë përparësi e mbajnë vendet në liqene. Në Shkup ata mesatarisht kanë qëndruar 1, 8 ditë, kurse në Ohër 4, 1 ditë, që tregon se Shkupi në fushën e turizmit ka funksion të shprehur transit, kurse Ohri ka funksion stacionar.

Pjesëmarrja e vendeve turisti ke të banjave dhe maleve në realizimin e qarkullimit të huat turisti k është më e theksuar. Sipas të dhënave të Bankës popullore të Maqedonisë, nga turizmi i huaj në Maqedoni realizohen rreth 30 miliardë dollarë në vjet. Megjithatë, fakt është se qarkullimi devizor nga turizmi mund të jetë edhe më i madh. Tash ende plasmani i kapaciteteve tona turisti ke në tregun e huaj turisti k nuk është adekuat me mundësitë me të cilat disponon Republika e Maqedonisë.

PYETJE DHE DETYRA:

Pse për qarkullimin e huaj turisti k përdoret edhe nocioni “eksporti i padukshëm”?

Cilat masa ndërmerren pas viti t 1953 për zhvillimin e turizmit të huaj?

Cilat janë karakteristi kat kryesore të turizmit të huaj në Maqedoni?Nga cili shtet më shumë turistë qëndrojnë në Republikën e Maqe-

donisë, e nga cili shtet realizohet numri më i madh i fj etjeve?

TË MBAJMË MEND:

Veprimtaria e parë e organizuar turisti ke në Maqedoni paraqitet në viti n 1927. Atëherë është formuar shoqata e parë turisti ke “Jug” në Shkup. Zhvillimi i deritashëm i turizmit mund të ndahet në katër periudha edhe atë:

1. Periudha midis dy luft ërave botërore, 2. Periudha administrati ve, 3. Periudha e vetëqeverisjes punëtore, 4. Periudha e ekonomisëë së tregut.

192

Zhvillim më të madh turizmi shënon në periudhën e tretë e cila ka zgjatur në periudhën e viteve 1953-1990. Në periudhën e ekonomisë së tregut paraqitet stagnimi dhe rënia e qarkullimit turisti k. Turistët e vendi më tepër i vizitojnë vendet turisti ke të liqeneve, kurse turistët e huaj më tepër e vizitojnë Shkupin.

TEMA PËR DISKUTIM:

Gjendja e politi ke dhe e sigurisë në Ballkan dhe zhvillimi i turizmit në Republikën e Maqedonisë.

KARAKTERISTIKAT E LËVIZJEVE TRANSITE TURISTIKE

Turizmi transit për Republikën e Maqedonisë paraqet potencial të rëndësishëm. Pozita e volitshme gjeografi ke e Maqedonisë dhe transiti i theksuar i turistëve nëpër të, tregojnë se mundësitë për fi ti min e efekteve më të mira ekonomike të këti j lloji turizmi te ne ende nuk janë shfrytëzuar sa duhet.

Në vitet e fundit, për shkak të ndryshimeve të ndodhura shoqërore-politi ke, vëllimi i këti j lloji qarkullimi turisti k në Maqedoni është zvogëluar dukshëm. Megjithatë, në vitet e kaluara, veçanërisht në periudhën e viteve të shtatëdhjeta deri të tetëdhjeta, kalimi transit nëpër Republikën e Maqedonisë ka qenë shumë i madh. Kështu, vetëm në kalimin kufi tar Bogorodicë kah Greqia, atëherë në vjet kanë kaluar më shumë se 5 milionë turistë. Prej tyre rreth 80% kanë qenë turistë të huaj. Kjo tregon se me stabilizimin e marrëdhënieve politi ke me fqinjët, posaçërisht me Greqinë, ai qarkullim turisti k mund të realizohet përsëri, por gjithsesi edhe të tejkalohet.

Ky lloj i turistëve gjatë udhëti mit nëpër vendin tonë, më tepër shfrytëzon automobilin ose autobusin. Përparësitë e automobilit për lëvizjet transite turisti ke dalin nga mundësitë që ai ua jep udhëtarëve,

193

veçanërisht që udhëti min e tyre mund ta përshtati n sipas kohës dhe drejti mit të udhëti mit. Pastaj, udhëti mi me automobil mund të jetë edhe i lirë se sa udhëti mi me mjete të tjera udhëti mi, posaçërisht kur udhëtohet familjarisht.

Udhëti mi transit përbëhet nga qëllimi i caktuar të udhëti mit, e kjo është të arrihet deri te desti nacioni i caktuar turisti k. Në atë qëllim janë caktuar edhe ndalimet në rrugë të cilat zakonisht janë të shkurta dhe bëhen në vendet transite. Me të drejtë ajo ndalesë varet nga gjatësia e udhëti mit, akti viteti i vendit ose hapësirës nëpër të cilën udhëtohet, specifi kës së ofertës turisti ke dhe posaçërisht nevojave të turistëve. Sipas kësaj, koha e ndalimit në disa vente transite mund të bëhet vetëm në pushim të shkurtë dhe freskim, por edhe e zgjatur një deri dy ditë nëse bëhet fj alë për qendër të madhe qytetare siç është për shembull Shkupi, ose për shumë hapësira atrakti ve si Gryka e Demir Kapisë, lugina e Radikës, parku nacional “Mavrovë” etj.

Për shkak mobiliteti t dhe masivizimit, lloji transit i udhëti meve turisti ke imponojnë edhe kërkesa specifi ke në organizimin ofertës turisti ke si ndërti m të llojit të veçantë të kapaciteteve për vendosje – motele, pompa benzine, servise për riparimin i automjeteve, shitore për autopjesë dhe mall tjetër tregtar të cilin autoturistët e kërkojnë gjatë udhëti mit.

Për shkak të pozitës frekuente-komunikati ve gjeografi ke, Maqe-donia është prerë me shumë drejti me frekuentuese transite turisti ke. Midis tyre sipas vëllimit të transiti t posaçërisht theksohet drejti mi Shkup – Gjevgjeli, respekti visht kalimi kufi tar Bogorodicë dhe Shkup – Ohër nëpër Kërçovë. Relacioni i parë çon nëpër luginën e Vardarit dhe kalon në pjesën e mesme të Republikës së Maqedonisë, kurse i dyti në pjesën perëndimore të Maqedonisë, më saktë njëri zhvillohet nëpër rrugën ndërkombëtare E-75, kurse tjetri nëpër rrugën magjistrale M-4. Në raport me këto dy drejti meve longitudionale janë orientuar shumë drejti met transite. Nëpër to, për dallim nga më të pashmet, mbisundojnë ose dominojnë lëvizjet transite turisti ke nga vendi.

194

Drejti met transite turisti ke në shteti n tonë ende nuk janë pajisur mirë. Nuk ka kapacitete të mjaft ueshme për vendosje, pompa benzine, punëtori të serviseve, shitore për suvenirë etj. Kjo posaçërisht ndjehet në sezonin turisti k vetor. Edhe më dobët është organizuar oferta turisti ke për turistët të cilët nëpër vendin tonë kalojnë me hekurudhë.

Përveç turizmit transit, në Maqedoni janë të pranishme edhe udhëti met e huaja turisti ke dhe vizitat e vogla kufi tare. Ato janë të pranishme nga të gjitha shtetet fqinje, respekti visht zhvillohen në të gjitha 14 kalimet kufi tare. Megjithatë, qarkullimi më i madh transit, piknik dhe vizita të vogla kufi tare zhvillohet nëpërmjet kalimit kufi tar Bogorodicë në kufi rin ndaj Greqisë, Tabanoc në kufi rin ndaj Serbisë, Deve Bair në kufi rin ndaj Bullgarisë dhe Qafa e Thanës në kufi rin ndaj Shqipërisë. Qarkullim intensiv piknik posaçërisht zhvillohet në ditët e shtuna dhe të diela, si dhe gjatë kohës së festave fetare.

Lidhur me efektet ekonomike nga këto lëvizje, ato edhe pse janë intensive dhe të vëllimshme, nuk janë të kënaqshme. Për përmirësimin e kësaj gjendjeje është i domosdoshëm informimi i plotë i infrastrukturës si në kalimet tona kufi tare ashtu edhe në drejti met transite.

PYETJE DHE DETYRA:

Në çka bazohet prezenca e turizmit transit në Maqedoni?Cilat janë karakteristi kat kryesore të qarkullimit transit turisti k?Cilat janë drejti met më efekti ve transite turisti ke në Republikën e

Maqedonisë?Cilat lloje të tjera të udhëti meve turisti ke, përveç atyre transite,

zhvillohen nëpër kufi jtë tanë?

195

TURIZMI LIQENOR

Liqenet në Maqedoni paraqesin tërësi të veçanta ambientale, posaçërisht liqenet e mëdha tektonike, vlera akti ve e të cilave e bëjnë kompleksin hidroklimati k, përmendoret e shumta kulturore-historike dhe peizazhi specifi k. Në të gjitha vendet turisti ke këtu e kanë të përbashkët në qiellin e liqeneve dhe plazhet e mira. Megjithatë, çdo vend turisti k liqenor karakterizohet edhe me karakteristi ka specifi ke.

Nëpërmjet studimit të mundësive hapësinore të liqeneve, është vërtetuar se në të gjitha liqenet e Republikës së Maqedonisë mund të formohen 38 vende turisti ke. Prej tyre 26 gjenden në të tri liqenet më të mëdha natyrore: Liqeni i Ohrit, Prespës dhe Dojranit, kurse të tjerat 12 janë vendosur në liqenet e tjera në Maqedoni. Në Liqenin e Ohrit janë formuar dhe janë zhvilluar lokalitetet e shumta turisti ke edhe atë: në bregun lindor Ohër, Gorica, Shën Stefan, Eleshec, Lagadin, Peshtani, Gradishte, Trpejca, Lubanishta dhe Shën Naumi; në bregun verior: Andon Dukov, Struga, dhe në bregun perëndimor: Kalishta dhe Radozhda. Në bregun e Liqenit të Prespës ka shumë lokalitete: Carina, Otesheva, Pretori, Asamati , Kranji etj., kurse në Liqenin e Dojranit vetëm tri edhe atë: Dojrani i Ri, Dojrani i Vjetër dhe Açiku.

Lidhja komunikati ve, si një nga faktorët e rëndësishëm të ba-zës materiale të turizmit midis vendeve liqenore dhe qyteteve të Republikës së Maqedonisë, si qendra emiti ve të turistëve relati visht është e mirë. Kështu, të gjitha vendet liqenore janë të lidhura me rrugë automobilisti ke, kurse si mungesë paraqitet ajo se asnjë prej tyre nuk ka lidhje hekurudhore. Me ndërti min e aeroporti t modern në Ohër është krijuar mundësia për ardhjen e turistëve nga të gjitha pjesët e Evropës dhe botës. Sot duke iu falënderuar aeroporti t është rritur mjaft numri i turistëve të huaj të cilët qëndrojnë në shumë vende në bregun e Liqenit të Ohrit.

Në vitet e kaluara në vendet turisti ke liqenore janë investuar mjaft mjete fi nanciare me të cilat janë ndërtuar mjaft kapacitete për

196

vendosje dhe objekte të infrastrukturës. Kështu, sot vendet turisti ke liqenore disponojnë me bazë solide materiale dhe në ato realizohet pjesa më e madhe e qarkullimit turisti k në Maqedoni. Në viti n 2000 afër 80% të kapaciteteve të vendosjes në Maqedoni gjendeshin në vendet turisti ke liqenore, më saktë në to kanë ekzistuar 59 000 shtretër. Megjithatë, këtu menjëherë duhet të theksojmë se relati visht i vogël është numri i shtretërve në hotele, respekti visht në kapacitetet kryesore, kurse më tepër është në kapacitetet e tjera komplementare edhe atë në pushimoret, kamp-terrenet dhe në familjet private.

Panorama e Strugës

Midis vendeve turisti ke liqenore, edhe pse të gjitha disponojnë me pajisje të caktuar të infrastrukturës, ekziston dallimi në fi zionomi dhe funksion. Kështu, disa vende turisti ke ose lokalitete funksionojnë si lagje posaçërisht sezonale turisti ke me larjen si funksion primar, për shembull “Gradishte”, “Radozhda”, “Pretori”, “Açiku” e të tjera në të cilat përveç në periudhën e verës, turizmi është i pranishëm edhe në periudhat e tjera, për shembull “Otesheva”, “Gorica”, “Dojrani i

197

Vjetër”, “Mavrova” dhe të tretat në të cilat përveç turizmit është zhvi-lluar edhe industria, si Ohri dhe Struga.

Te turizmi liqenor, qarkullimi turisti k i vendit dhe i huaj ka karakteristi ka të caktuara.

Zhvillimi i turizmit liqenor

(në 000)

1980 1990 2005 turistë vizit. buajt. qëndr. vizit. buajt. qëndr. vizit. buajt. qëndr.

vendas 278 1620 5, 8 307 1882 6, 1 201 1231 6, 0

të huaj 50 150 3, 0 55 226 5, 9 70 185 2, 6

Gjithsej 328 1770 5, 4 362 2108 5, 8 271 1416 5, 2

Nga analiza e bërë vërehet se turizmi liqenor te ne është në stagnim. Kështu, në viti n 1990 në vendet turisti ke liqenore kanë qëndruar 362000 turistë të cilët kanë realizuar 2108000 fj etje, në viti n 2005 numri i tyre është zvogëluar në 271000 turistë të cilët kanë realizuar 1416000 fj etje.

Paralelisht me numrin e turistëve stagnon edhe qëndrimi i tyre. Ai në viti n 1990 sillet 5, 8 ditë, kurse në viti n 2005 5, 2 ditë.

Karakteristi ka vijuese e turizmit liqenor është pjesëmarrja e ti j e rëndësishme në qarkullimin e përgjithshëm turisti k të Republikës së Maqedonisë. Në të vërtetë, ai sot është lloji më i përfshirë i qarkullimit turisti k në Maqedoni. Kështu, në viti n 2005 në numrin përgjithshëm të vizituesve të Maqedonisë turizmi liqenor merr pjesë me 53%, kurse në numrin e përgjithshëm të fj etjeve me 74 %.

Si karakteristi kë e veçantë në turizmin liqenor paraqitet sezoniteti i vet i theksuar. Kështu, pjesën më të madhe ky lloj i turizmit e realizon në dy muajt e verës – korrik dhe gusht. Pastaj ende është e madhe pjesëmarrja e turizmit të vendit. Turistët e huaj marrin pjesë më pak.

198

PYETJE DHE DETYRA:

Si është baza materiale në vendet turisti ke liqenore dhe në viti n 2000 me çfarë numër të shtretërve disponojnë?

Në hartën turisti ke gjeji vendet turisti ke të liqeneve të mëdha.Cilat janë karakteristi kat kryesore të turizmit liqenor në Republikën

e Maqedonisë?Shikoje tabelën për zhvillimin e turizmit liqenor; çka mund të

përfundosh nga ajo veçanërisht në raport të gjatësisë së qëndrimit.

TURIZMI MALOR

Malet në Maqedoni, numri i të cilave është 35, disponojnë me akti vitete të shumta natyrore për zhvillimin e turizmit. Në këtë aspekt posaçërisht theksohen karakteristi kat relievore, pastaj ato klimati ke, hidrografi ke dhe biogjeografi ke.

Midis karakteristi kave relievore, posaçërisht ato turisti ke janë të rëndësishme: majat për alpinizëm, shpatet për turizëm dimëror-sporti v dhe terrenet e rrafshuara për turizmin e stacionuar veror, si dhe ndërti mi i kapaciteteve për vendosje dhe objektet shoqëruese- terrenet sporti ve, ato tregtare, zejtare etj.

Veçanërisht duhet të theksohet se malet tona, respekti visht rrëzat e tyre, disponojnë me potencial të madh për turizmin dimëror-sporti v. Në bazë të studimeve të deritashme është vërtetuar se në malet e Maqedonisë mund të formohen 30 qendra të cilat disponojnë me 115000 metra denivelizim, respekti visht kapacitet të mundshëm në terrenin për skijim. Konstatohet se në 1 metër denivelizim mund të rrëshqasë 1 skitar. Kjo do të thotë se Maqedonia ka kapacitet prej 115000 skitarë, kurse prakti ka vërteton se në qendrat dimërore në çdo skitar vjen edhe një jo skitar, që nga ana tjetër tregon se në qendrat tona dimërore-sporti ve mund të qëndrojnë nga 230000 turistë.

199

Klima malore me verat e veta të freskëta, ajrin e pastër të pasur me oksigjen, insolimin intensiv të pasur me rreze ultravjollce, e këndell organizmin, e rrit apeti ti n dhe njeriun e bën më të qëndrueshëm ndaj sëmundjeve. Nga kjo shihet se vlera e madhe turisti ke e kimës malore, e cila përmban mundësi të maleve tona të zhvillohet jo vetëm turizmi i stacionuar veror, por edhe nëpërmjet shërimit klimati k dhe turizmit shëndetësor. Hulumti met e kryera në këtë drejti m tregojnë se në malet e Maqedonisë është i mundshëm formimi në gjithsej 75 lokalitete turisti ke. Të gjitha ato disponojnë me vlera të rëndësishme atrakti ve-rekreati ve dhe japin shërbime cilësore për zhvillimin e turizmit malor.

Vlerat biogjeografi ke turisti ke gjithashtu janë të llojllojshme dhe karakterizohen me botë të pasur bimore dhe shtazore, që përveç për rekreacion, përmbajnë mundësi për zhvillimin e turizmit gjahtar dhe peshkimit. Pyjet tona kanë vlera të veçanta peizazhiste, kurse kullotat e maleve të larta, nga ana tjetër, përveç për blegtorinë, janë të rëndësishme për piknikë dhe për shëti tje dhe posaçërisht për turizmin dimëror-sporti v sepse janë të qëlluara shkëlqyeshëm në shti gjet për rrëshqitje.

Zhvillimi i turizmit malor në Maqedoni ka traditë relati visht të gjatë. Nga zhvillimi historik të turizmit është e njohur se gjatë viteve të tridhjeta të shekullit të kaluar ka fi lluar ndërti mi i kapaciteteve për vendosje – shtëpi malore në malet tona. Megjithatë, formimi i vendeve turisti ke malore dhe zhvillimi i turizmit malor deri më sot është zhvilluar me temp të madh zbavitës.

Kështu, nga potencialet 75 lokalitete turisti ke, në malet në Maqedoni qarkullimi turisti k zhvillohet në 26 lokaliteti , respekti visht janë akti vizuar 35% nga mundësitë potenciale. Në viti n 2005 në ato kanë qëndruar 43000 turistë të cilët kanë realizuar 122000 fj etje.

200

Zhvillimi i turizmit malor

(në 000)

1980 1990 2005 Turistë vizit. buajt. qëndr. vizit. buajt. qëndr. vizit. buajt. qëndr.Të vendit 51 214 4, 2 43 150 3, 5 35 98 2, 8Të huaj 2 5 2, 5 4 9 2, 2 8 24 3, 0Gjithsej: 53 219 4, 1 47 159 3, 4 43 122 2, 8

Turizmi malor në Maqedoni në vitet e fundit gjendet në stagnim. Kështu, në viti n 1990 në vendet turisti ke malore të Maqedonisë kanë qëndruar 47000 turistë të cilët kanë realizuar 159000 fj etje, në viti n 2005, numri i vizituesve sillet 43000 të cilët kanë realizuar 122000 fj etje. Në viti n 1990 turizmi malor në qarkullimin e përgjithshëm turisti k në Maqedoni në numrin e fj etjeve ka marrë pjesë me 7%, kurse në viti n 2005 kjo pjesëmarrje zvogëlohet në 6%. Me pjesëmarrjen e këti llë vendet turisti ke malore e zënë vendin e tretë, respekti visht pas Shkupit dhe vendeve liqenore.

Një nga karakteristi kat e turizmit malor në Maqedoni është qëndrimi i shkurtë i turistëve. Kjo tregon se turizmi malor ende nuk ka të theksuar karakter të stacionuar.

Krusheva - dimrit

201

Karakteristi ka e dytë e qarkullimit turisti k malor është dyse-zonaliteti i ti j. Vendet tona turisti ke malore, si pasojë e kushteve relievore klimati ke japin mundësi edhe të ekzisti mit edhe në sezonin veror edhe në atë dimëror. Janari si përfaqësues i sezonit dimëror dhe gushti si përfaqësues i sezonit veror turisti k janë muajt më të vizituar.

Karakteristi ka e tretë e turizmit malor në Maqedoni është pjesëmarrja e madhe e turizmit të vendit. Në viti n 2005 në numrin e përgjithshëm të turistëve ata kanë marrë pjesë me 81%, por po aq është pjesëmarrja edhe në numrin e fj etjeve. Kjo qartë tregon se vendet turisti ke malore ende nuk janë afi rmuar jashtë kufi jve të vendit tonë. Kjo është pasojë, midis tjerash, edhe nga numri i vogël i kapaciteteve cilësore komerciale, pajisjes së dobët me teleferikë dhe ski-ashensorë, si dhe propaganda joadekuate.

Midis vendeve malore më e vizituar është Kodra e Diellit, pas saj vjen Mavrova, në vendin e tretë është Krusheva dhe në vendin e katërt Pelisteri. Këto katër vende janë bartësit kryesorë në turizmi malor të Republikës së Maqedonisë. Vendet e tjera malore si Ponikva në Osogovë, Gollak afër Dellçevës, Turtel në Pllaçkovicë, Luboten në Malin Sharr etj. janë të vizituara shumë dobët.

PYETJE DHE DETYRA:

Përveç turizmit dimëror-sporti v cilat lloje të tjera të turizmit mund të zhvillohen në malet tona?

Sa vendet turisti ke malore mund të formohen në malet tona dhe sa prej tyre sot janë akti vizuar?

Cilat janë karakteristi kat kryesore të turizmi malor në Maqedoni?

202

TURIZMI I BANJAVE

Mundësitë potenciale për zhvillimin e turizmit në Maqedoni janë të theksuara mjaft . Kështu, në territorin e Republikës së Maqedonisë paraqiten rreth 65 burime termominerale midis të cilave tetë janë akti vizuar si shkrimore natyrore në të cilat është përfaqësuar turizmi i stacionuar dhe është mjaft i theksuar turizmi piknik. Banjat me turizëm të zhvilluar janë: Banja e Katllanovës afër Shkupit, Banishte dhe Banja e Kosovrasti t afër Dibrës, Banja e Proecit afër Kumanovës, Kezhovica afër Shti pit, Banja afër Koçanit, Bansko afër Strumicës dhe Banja e Negorcit afër Gjevgjelisë.

Banja Bansko - Mbeturina nga banja romake

Turizmi i banjave është i lidhur me karakteristi kat e ujit në burimet termominerale dhe karakteristi kave ambientale-peizazhiste të rrethinës. Banjat tona disponojnë me shumë elemente rekreati ve të cilat në bazë e përbëjnë ofertën e tyre turisti ke. Midis tyre elementi i rëndësishëm dhe kryesor është uji termominerale me veti të e veta shëruese. Uji i banjave

203

tona shpesh ka përbërje të ndërlikuar kimike, më saktë përmban në vete elemente të ndryshme, gaze të cilat së bashku me temperaturën mundësojnë shërim të shumë sëmundjeve. Kështu, për shembull, në Banjën e Katllanovës me sukses shërohen këto sëmundje:

1. sëmundjet reumati ke,

2. sëmundjet e lukthit dhe zorrëve,

3. sëmundjet e organeve gjinore,

4 sëmundjet e nervave,

5. sëmundjet e veshkave dhe rrugëve të urinës,

6. sëmundjet e enëve të gjakut,

7 sëmundjet e lëkurës,

8 sëmundjet e metabolizmit,

9. sëmundjet e rrugëve për frymëmarrje,

10. sëmundjet kardio vaskulare etj.

Me veçori të ngjashme të shërimit disponojnë edhe banjat e tjera të Republikës së Maqedonisë.

Lokalitetet e banjave si hapësira specifi ke kanë vlera të veçanta peizazhiste. Kjo specifi kë është si rezultat i vetë faktorëve gjeografi k-gjeologjik, por edhe të funksionit që e kanë banjat. Peizazhin e banjave, para së gjithash, e përbëjnë vegjetacioni natyror, drunjtë dhe gjelbërimi. Ato me shpërndarjen, përmbajtjen, kompleksiviteti n dhe lidhshmërinë e tyre reciproke e përbëjnë hapësirën mjaft atrakti v dhe tërheqës. E jo vetëm kjo, peizazhi me funksionet e veta të shumëfi shta si: ai sanitar, higjienik, mbrojtës, dekorati v e tjera, kanë rëndësi të madhe për vizituesit. Banja e Strumicës dhe Negorcit si dhe Banja e Banishtës afër Dibrës.

Në viti n 2000 vendet e banjave në Maqedoni kanë disponuar me 1900 shtretër ose vetëm 2, 6% nga numri i përgjithshëm i shtretërve në Republikën e Maqedonisë. Kjo tregon se banjat kanë numrin më të vogël

204

të kapaciteteve të vendosjes midis vendeve turisti ke në vendin tonë. Edhe pse sot në çdo banjë ekziston së paku nga një objekt hotelerik, megjithatë kjo nuk mjaft on për zhvillim më masiv të turizmit të banjave. Me diçka më tepër më cilësore kapacitetet për vendosje disponojnë Banjat e Dibrës, Banja e Katllanovës dhe Strumicës por edhe ato janë ndërtuar para shumë viteve, ashtu që tanimë nevojitet modernizim i ri.

Shfrytëzimi i banjave tona për qëllime shëndetësore-rekreati ve ka traditë të gjatë. Për shembull, për Banjën e Katllanovës dhe të Strumicës dihet se akti visht janë shfrytëzuar që në kohën e romakëve. Këtë e vërtetojnë zbulimet arkeologjike, nëpërmjet të cilave zbulohen objektet e banjave nga ajo kohë. Këto banja më vonë akti visht ishin shfrytëzuar edhe gjatë kohës së sundimit turk. Mbeturina nga banjat turke sot hasen gati në të gjitha banjat tona, që fl et se në këtë periudhë ato kanë qenë të rregulluara në mënyrë të veçantë dhe ishin shfrytëzuar në mënyrë shumë masive. Megjithatë, për turizmin e banjave mund të thuhet se ato në mënyrë të shpejtuar kanë fi lluar të zhvillohen madje edhe në vitet pas çlirimit. Si sillej zhvillimi i turizmit të banjave është treguar në tabelën që vijon:

Zhvillimi i turizmit të banjave

(në 000)

1980 1990 2005 Turistë vizit. buajt. qëndr. vizit. buajt. qëndr. vizit. buajt. qëndr.Të vendit 28 242 8, 6 25 128 5, 1 18 111 6, 1Të huaj 1 4 4, 0 5 8 1, 6 3 13 4, 3Gjithsej: 29 246 8, 4 30 136 4, 5 21 124 5, 5

Në 25 vitet e fundit vizita e banjave tona mbahet midis 21 dhe 30 mijë turistë, kurse numri i fj etjeve prej 124 feri 250 mijë turistë. Me këtë qarkullim, vendete banjave në krahasim me vendet e tjera turisti ke gjendet në vendin e fundit.

Midis vendeve të banjave, sipas qarkullimit të realizuar turisti k, në vendin e parë janë Banjat e Dibrës - Banishte dhe Banja e Kosovrasti t, pastaj vjen Banja e Katllanovës dhe e Strumicës etj.

205

Turizmi i banjave në Maqedoni karakterizohet me përfaqësim të barabartë relati v të qarkullimit turisti k në të gjithë muajt e viti t, respekti visht diçka më dobët në theksimin sezonal në krahasim me llojet e tjera të rurizmit, pastaj zvogëlimi i qëndrimit mesatar dhe pjesëmarrja e vogël e turistëve të huaj në qarkullimin e përgjithshëm turisti k. Zvogëlimi i qëndrimit mesatar në banjat tona është mjaft i vërejtur, sepse në viti n 1980 ai sillej 8, 4 ditë, kurse në viti n 2005 bie në 5, 5 ditë.

Përveç në vendete përmendura turisti ke në Maqedoni qarkullim i rëndësishëm turisti k realizohet edhe në Shkup, kurse mesatare e caktuar paraqitet edhe në vendet jo turisti ke. Kështu, në Shkup në viti n 2005 kanë qëndruar 108 000 turistë të cilët kanë realizuar 191000 fj etje, respekti visht në qarkullimin e përgjithshëm të Maqedonisë, Shkupi merr pjesë në numrin e turistëve me 21% dhe në numrin e fj etjeve me 9%. Kjo qartë tregon se turizmi në kryeqyteti n tonë ka të theksuar karakterin transit. Megjithatë, për turizmin në Shkup specifi kë e veçantë është se paraqitet pjesëmarrja e lartë e turizmit të huaj. Kështu, për shembull, në viti n 2005 turistët e huaj në qarkullimin e përgjithshëm turisti k të qyteti t marrin pjesë me gati 7%. Me atë Shkupi paraqitet si qendër më kryesore të turizmit të huaj në Republikën e Maqedonisë.

PYETJE DHE DETYRA:

Çfarë kushte ekzistojnë për turizmin e banjave në Maqedoni?Numëroji vendet atrakti ve të banjave.Cilat janë karakteristi kat kryesore të turizmit të banjave?Si është roli i Shkupit në zhvillimin e turizmit në Maqedoni?

206

RAJONET TURISTIKE NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË

Në bazë të prioriteteve dhe veçorive të tjera si pozita turisti ke-gjeografi ke, shpërndarja dhe atrakti viteti i resurseve turisti ke, gjendja e bazës materiale, vëllimi dhe struktura e qarkullimit turisti k në Maqedoni qartë veçohen tri tërësi të mëdha hapësinore turisti ke, më saktë rajone turisti ke edhe atë: rajoni lindor, perëndimor dhe qendror turisti k. Pastaj rajonet ndahen në territore turisti ke, territoret në zona turisti ke, kurse zonat në vende turisti ke, respekti visht lokalitete.

Vendi turisti k përfshin shumë lloje të resurseve dhe objekteve turisti ke me format e akti viteteve turisti ke të cilat zhvillohen në ato. Sipas stati sti kës sonë si vend turisti k konsiderohet çdo vend i cili i plotëson kushtet që vijojnë: 1. bukuritë atrakti ve (natyrore), burimet shëruese, botën e shumëllojshme bimore dhe shtazore, përmendoret kulturore-historike e tjera, 2. komunikati ve (qasjen, lidhjet komunikati ve etj.) dhe recepti ve (objektet hotelerike, tregtare dhe zejtare, PTT, parqet, plazhet etj.). Në të vërtetë, vendi turisti k paraqet kompleksin hapësinor në të cilin zhvillohet fenomeni turisti k.

Në aspekti n e akti viteteve turisti ke vendet turisti ke mund të jenë me një ose më tepër funksione. Ashtu sikurse objektet turisti ke, në bazë të shfrytëzimit të të cilave bazohet ekonomia turisti ke, dallohen nga vendet industriale, xehetare, agrare dhe nga kategori të tjera të objekteve ekonomike, ashtu edhe vendet turisti ke janë specifi ke sipas fi zionomisë dhe funksioneve. Me këtë rast komponenti esteti k në fi zionominë dhe ndërlikueshmërinë e funksioneve, paraqesin karakteristi kë kryesore të vendeve turisti ke.

Zona turisti ke paraqet tërësi hapësinore që bashkon shumë vende turisti ke, shumë zona formojnë territore turisti ke kurse shumë territore formojnë rajone turisti ke.

Gjatë sistemati zimit të hapësirës së Republikës së Maqedonisë për nevojat e turizmit janë të pranishme këto dispozita: 1. Shfrytëzimi maksimal i potencialeve natyrore dhe të tjera të përshtatshme për

207

zhvillimin e turizmit, 2. Akti vizimi i hapësirave të reja dhe zhvillimi i territoreve të pazhvilluara, 3. Formimi i ofertës opti male nëpërmjet diferencimit të hapësirave turisti ke, 4. Krijimi i mundësive për harmonizim të ofertës turisti ke me kërkesën turisti ke, 5. Ruajtja e kërkesave për mbrojtje dhe përparim të mjedisit jetësor, 6. Zbulimi i kolizimeve prej të cilave mund të vihet midis turizmit dhe veprimtarive të tjera ekonomike, 7. Formimi i integriteti t (të brendshëm midis vetë lokaliteteve, për shembull, në komunë, dhe të jashtëm nëpërmjet zonave me territoret turisti ke, rajonet e Republikës së Maqedonisë në tërësi) e të tjera.

Në bazë të të gjithë faktorëve relevantë për zhvillimin e turizmit, kurse me zbati m të kritereve të parashtruara në Planin hapësinor të Republikës së Maqedonisë janë veçuar 172 lokalitete turisti ke, 58 zona turisti ke, 14 territore turisti ke dhe 3 rajone turisti ke.

Rajonet Territoret Zonat LokalitetetI. Lindor 1. Maleshevë 3 9 2. Ovçepole-Koçan 6 14 3. Osogovë 4 10 4. Strumicë-Radovish 3 10II. Qendror 1. Kumanovë 3 6 2. Shkup 4 10 3. Tikvesh 6 12 4. Gjevgjeli-Dojran 5 10III. Perëndimor 1. Pollog-Kërçovë 6 24 2. Mariovë 3 16 3. Ohër-Strugë 3 18 4. Prespë 2 10 5. Pellagoni 7 17 6. Mariovë 2 6Gjithsej: 14 58 172

Rajoni lindor përbëhet nga katër territore, 17 zona dhe 43 lokalitete turisti ke. Karakteristi kë e ti j themelore është se ka karakter kodrinor-malor, pastaj ka birime termominerale, ashtu që atje është përfshirë turizmi malor dhe i banjave. Ovçe Pole dhe Osogova janë të

208

pasura me kafshë të egra dhe japin mundësi për zhvillimin e turizmit të gjueti së. Nëpër këtë rajon kalojnë tri drejti me rrugore të cilat e lidhin Maqedonisë me Bullgarinë fqinje dhe njëkohësish e mundësojnë zhvillimin e turizmit transit..

Rajoni i mesëm është kryesisht transit duke fi lluar nga Kumanova, nëpërmjet Shkupit, Negoti nës dhe arrin deri në Gjevgjeli. Atë e përbëjnë katër territore turisti ke, 18 zona turisti ke dhe 38 lokalitete turisti ke. Në këtë rajon gjenden edhe tri vende të banjave (Banja e Kumanovës, Katllanovës dhe Negorcit) ashtu që është zhvilluar edhe turizmi i banjave, kurse prania e Liqenit të Dojranit jep mundësi të jashtëzakonshme për zhvillimin e turizmit liqenor.

Rajoni perëndimor turisti k paraqet hapësirë liqenore dhe malore. Këtu janë malet e njohura Mali Sharr, Bistra, Pelister etj., të cilat japin mundësi të gjera për zhvillimin e turizmit malor dhe posaçërisht ati j dimëror-sporti v. Pastaj në këtë pjesë të Maqedonisë janë edhe dy liqenet tona të madha – Liqeni i Ohrit dhe Liqeni i Prespës, të cilat paraqesin potencialin më kryesor hidrografi k turisti k në Maqedoni. Rajonin e përbëjnë 6 territore turisti ke, 23 zona turisti ke dhe 91 lokalitete turisti ke. Përveç maleve dhe liqeneve ekzistojnë tenti me për zhvillimin e turizmit transit.

Sipas atrakti viteti t të hapësirës turisti ke, zhvillimit të bazës materiale, numrit të realizuar të fj etjeve turisti ke, më i zhvilluar funksionalisht është rajoni turisti k perëndimor. Në atë, por njëkohësisht edhe në tërë Maqedoninë, kontribut më të madh në ekonominë turisti ke realizon territori i Ohër-Strugës. Rajoni qendror turisti k, gjatë realizimeve të qarkullimit turisti k dhe kontributi t në ekonominë turisti ke, diçka ngec pas rajoni perëndimor, kurse tregon rezultate më të mira nga rajoni lindor. Midis katërmbëdhjetë territoreve rajoni i Shkupit pas ati j të Ohrit-Strugës është më akti vi në Maqedoni. Rajoni lindor realizon qarkullim më të vogël turisti k dhe pjesëmarrja e ti j në zhvillimin e ekonomisë turisti ke të Republikës së Maqedonisë është mjaft e vogël.

209

PYETJE DHE DETYRA:

Cilat dispozita janë zbatuar gjatë sistemati zimit të hapësirës në Republikën e Maqedonisë?

Sa rajone, territore, zona dhe lokalitete veçohen në territorin e Republikës së Maqedonisë?

Cilat janë karakteristi kat kryesore të rajoneve turisti ke?

210

TURIZMI SI FAKTOR PËR TRANSFORMIMTË HAPËSIRAVE TURISTIKE NËREPUBLIKËN E MAQEDONISË

Për turizmin është karakteristi ke se paraqet dukuri hapësinore dhe është i lidhur me hapësirën. Kjo do të thotë se ai është renditur me disa veçori të caktuara hapësinore e ato janë: vendi prej ku nisen turistët, drejti met nëpër të cilat lëvizin dhe hapësirat në të cilat qëndrojnë turistët. Prej themelimit të vet e deri më sot, në hapësirat në të cilat zhvillohet, turizmi paraqitet si transformator i tyre i rëndësishëm. Si edhe për numrin më të madh të dëmeve ekonomike edhe turizmi në masë të madhe mbështetet ndaj natyrës, ndaj resurseve të saja, dhe kjo paraqet element primar të ofertës turisti ke. Viset malore, komplekset pyjore, terrenet me borë, brigjet e liqeneve, burimet termominerale paraqesin resurse primare turisti ke kah të cilat është orientuar pjesa më e madhe e lëvizjeve turisti ke në Maqedoni.

Me zhvillimin e turizmit, posaçërisht në viset atrakti ve turisti ke, bëhet edhe transformimi i tyre fi zionomik dhe funksional. Në ndërrimin e peizazhit gjeografi k, më pak ndikon ndërti mi i infrastrukturës turisti ke. Në këtë aspekt krejtësisht është e kuptueshme se ndryshime më të mëdha turizmi ka bërë në hapësirat bregore të liqeneve tona. Këtu janë ndërtuar shumë hotele, pastaj pushimore, kampe etj. Shumë plazhe janë të rregulluara dhe pranë tyre janë ndërtuar kampe për vendosje të turistëve. Pranë bregut të të gjitha liqeneve tona janë ndërtuar rrugë moderne si dhe shumë shti gje të kalueshme deri te ujërat e liqeneve.

211

Në viset malore, përveç kapaciteteve për vendosje, në ndry-shimin e peizazhit ndikojnë edhe kullotat pyjore, trasimi i shti gjeve për rrëshqitje, ndërti mi i teleferikut dhe ski-ashensorëve etj. Transformim të fuqishëm në vitet e fundit posaçërisht është shënuar në qendrat tona dimërore-sporti ve.

Me fi zionomi specifi k karakterizohen edhe vendet e banjave. Pranë tyre për shkak të funksionit të theksuar shëndetësor-rekreati v, higjienik-sanitar dhe esteti k, transformimi është mjaft i dukshëm. Këtu hotelet moderne në vend që ta zbukurojnë, shpesh e prishin peizazhin. I ti llë është shembulli me hotelin “Car Samol” në banjën Bansko të Strumicës, hoteli i ri në Banjën e Kosovrasti t etj. Përndryshe, vendete banjave shpesh në botë, paraqesin parqe të drejta dhe i kushtohet vëmendje të veçantë në rregullimin e tyre holti kulturor.

Transformim shumë të theksuar në hapësirë paraqitet në vikend lagjet. Ndërti mi i vikend objekteve në Maqedoni posaçërisht është intervenuar në viti n 1070. Përveç në vende të pastra turisti ke ato më tepër janë të pranishme edhe në rrethinë të qyteteve më zëmëdha si për shembull në Shkup. Këtu paraqiten si lagje të pavarura të vikendit Matka, Reka e Vogël, Oreshani etj., ose në formë të tërë zonave me vikend shtëpiza, siç është rasti me rrëzën në Malin e Zi të Shkupit.

Përveç ndikimit poziti v të turizmit në transformimin e hapësirave turisti ke, ai ka edhe ndikimin negati v. Bëhet fj alë për përqendrimin e madh të turistëve në disa vende të caktuara turisti ke, për shpeshti min e urbanizimit, për pasojat nga komunikacioni, për një sjellje karakteristi ke gjatë kohës së qëndrimit të përkohshëm të turistëve, për ç’arsye manifestohen edhe një sërë ndikimesh negati ve.

Problemi i relacionit turizmi – kapaciteti i hapësirës manifestohet nëpërmjet qarkullimit turisti k. Me këtë problem sot përballen gati të gjitha territoret turisti ke recepti ve në botë. Në Republikën e Maqedonisë vende të ti lla turisti ke nuk ka shumë, por megjithatë paraqiten, por më markant është Liqeni i Dojranit. Në periudhën

212

verore në brigjet e ti j vizita turisti ke është shumë më e madhe se sa lejojnë kushtet natyror. Këhstu, për shembull, potenciali maksimal i të gjitha plazheve të liqenit është 7200 larës, megjithatë në ato, posaçërisht gjatë kohës së vikendeve, në sezonin veror qëndrojnë edhe nga 50 000 vizitues. Në ato intervale kohore turizmi paraqitet jo vetëm si shfrytëzues, por edhe si ndotës i madh i hapësirës. Pas uljes së nivelit të liqenit me lëshimin e ujit nga ana e Greqisë, shkatërrimi i vlerave natyrore të hapësirës ende janë më të ashpra.

Ndërti mi i strukturës komunikati ve në pjesën më të madhe ka ndikim poziti v për zhvillimin e të gjitha veprimtarive por edhe të turizmit. Megjithatë, shpesh ndodh, që gjatë vetë trasimit të disa rrugëve të mos mund të qarkullohen disa raritete të vetme natyrore ose tërësi komplekse të ambienteve dhe të njëjtat bëhen ose krejtësisht të shkatërruara ose në masë të duhur të prishura. Pastaj nën masa të sigurisë autostrada është ndërtuar me tel dhe në atë mënyrë plotësisht është pamundësuar lëvizja e plotë e botës shtazore. Pastaj me ndërti min e rrugëve qarkore rreth liqeneve tona në masë zëmadhe është zvogëluar mundësia për komunikim midis ujit dhe tokës. Me atë është rrënuar ekuilibri ekologjik.

Në periudhat kur sezoni turisti k e arrin gjendjen kulmore, paraqitet ngarkimi maksimal i rrugëve me automjete dhe atëherë përgjatë rrjedhave transite turisti ke komunikacioni automobilisti k paraqitet si ndotës i madh i mjedisit. Atëherë jo vetëm ajri, por edhe toka dhe bari rreth rrugëve turisti ke maksimalisht ndoten, me çka ndjeshëm prishet ekuilibri ekologjik.

Në vitet e fundit mbulesa vegjetati ve gjithnjë e më tepër është ndotur nga zjarret. Pastaj dora me papërgjegjësi e disa individëve është rrezik edhe për vlera të tjera të mjedisit gjeografi k. Në raste të caktuara nën goditje janë edhe shumë përmendore të rëndësishme kulturore-historike, posaçërisht me vjedhje të pasurisë së atyre përmendoreve, me shkatërrimin e stolive të shpellave, shfrytëzimin e drunjve, hedhjen e mbeturinave, ndotjen e ujit, gjuajtjen e kafshëve

213

të egra jashtë ligjit, etj. Shkatërrohet mjedisi natyror dhe zvogëlohet vlera e saj turisti ke, kurse me këtë zvogëlohet shfrytëzimi i saj i plotë turisti k.

PYETJE DHE DETYRA:

Si ka ndikuar ndërti mi i infrastrukturës në transformimin e hapë-sirave turisti ke?

Vikend shtëpizat paraqesin objekte specifi ke turisti ke. Si ndikojnë në ndryshimin e pamjes së peizazhit në hapësirë?

HULUMTO:

Turizmi përveç ndikimit poziti v, ka edhe ndikimin negati v në territoret turisti ke. Përshkruaje atë ndikim në një nga liqenet e Maqedonisë.

TË MBAJMË MEND:

Në shteti n tonë janë të përfaqësuara shume lloje të qarkullimit turisti k. Midis atyre si më kryesore bëjnë pjesë: turizmi transit, liqenor, i banjave, turizmi në qytete dhe disa lloje alternati ve të turizmit. Turizmi transit është rezultat i pozitës së volitshme gjeografi ke. Në viti n 2000 turizmi liqenor ka marrë pjesë me 53% në numrin e turistëve dhe 72% në numrin e fj etjeve, turizmi malor me 9, 6 % në numrin turistëve dhe 6, 3% në numrin fj etjeve, dhe turizmi i banjave me 3, 6% në numrin e turistëve dhe 6, 5% në numrin e realizuar të fj etjeve.

TEMA PËR DISKUTIMBanjat janë vende më të vjetra turisti ke në vendin tonë, kurse në ato qëndrojnë shumë pak turistë.

214

Fjalori i fj alëve më pak të njohura

atributi turisti k - veçori e resursit turisti k e cila e përcakton rëndësinë

ose vlerën e saj;

balta termale - tokë e lagur me ujë termomineral;

bilanci turisti k - paraqitje e të gjitha të ardhurave në qarkullimin

turisti k për një periudhë të caktuar kohore;

denivelimi - ndryshim i vërtetë te shti gjet e skijimit;

ekzistenca - jetesë, të qenit;

inicion - nxit, rimëkëmbet;

konsumi turisti k - një pjesë e konsumit personal të cilën popullsia e

veçon për realizim të udhëti mit turisti k;

propaganda turisti ke - instrument i politi kës turisti ke me të cilën

realizohen qëllimet e defi nuara më parë.

qarkullimi turisti k - kategori stati sti ke me të cilën përcaktohet vëllimi

fi zik në turizëm. Tregohet nëpërmjet numrit të turistëve dhe numrit

të fj etjeve;

rekreacioni - krijim ose ripërtëritje e sërishme e aft ësive fi zike

dhe psikike të zvogëluara ose të rrezikuara gjatë punës. Realizohet

nëpërmjet pushimit dhe zbavitjes;

resursi turisti k - dukuri dhe mjet në natyrë dhe në shoqëri që ka veçori

të tërheqë turistë. Veçoritë e ti lla ia mundësojnë atributet turisti ke;

turisti - person i cili përkohësisht qëndron në ndonjë vend dhe atje e

kalon së paku një natë;

valorizimi turisti k - përcakti m i vlerës të një resursi turisti k;

215

PËRMBAJTJA

HYRJE NË GJEOGRAFINË TURISTIKE ............................................... 11. LËNDA DHE DETYRAT E MËSIMIT TËGJEOGRAFISË TURISTIKE ....................................................... 12. VENDI I GJEOGRAFISË TURISTIKENË SISTEMIN E TURIZMIT ..................................................... 4

ELEMENTI TË LËVIZJEVE TURISTIKE ............................................... 7ELEMENTET REKREATİVE TË LËVİZJEVE TURİSTİKE ............... 7ELEMENTET KULTURORE TË LËVİZJEVE TURİSTİKE ............... 11PROSTORNI ELEMENTI TË LËVIZJEVE TURISTIKE ................... 13FUNKCIONALNI ELEMENTI TË LËVIZJEVE TURISTIKE ............. 16KUSHTËZİMİ RECİPROK DHE LİDHSHMËRİAE ELEMENTEVE TË LËVİZJEVE TURİSTİKE .............................. 19

FAKTORËT PËR LËVIZJET TURISTIKE ............................................... 221. FAKTORËT INICIATIVË OSE FAKTORËT NISMËTARË ........... 232. FAKTORËT RECEPTIVË ....................................................... 26A FAKTORËT ARTAKTIVË ...................................................... 27RESURSET NATYRORE TURISTIKE .......................................... 27RESURSET ANTROPOGJENE TURISTIKE ................................. 37POZITA TURISTIKE GJEOGRAFIKE .......................................... 42B FAKTORËT KOMUNIKATIVË ............................................... 44

DREJTIMET KRYESORE TË LËVIZJEVETURISTIKE NË BOTË DHE RAJONETTURISTIKE GJEOGRAFIKE NË BOTË ................................................ 54

DREJTIMET KRYESORE TË LËVIZJEVE TURISTIKE NË BOTË .. 54RAJONET TURISTIKE GJEOGRAFIKE NË BOTË ....................... 57

RAJONET TURISTIKE NË EVROPË ...................................... 571. RAJONI TURISTIK I MESDHEUT ......................................... 57ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TURIZMIT NË SPANJË ... 62ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TURIZMIT NË FRANCË . 66

216

ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TURIZMIT NË ITALI ....... 71ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TURIZMIT NË GRAQI .... 76ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT ETURIZMIT NË BULLGARI ........................................................ 822. RAJONI TURISTIK I ALPEVE................................................ 87ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TURIZMIT NË AUSTRI ... 92ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TURIZMIT NË ZVICËR ... 97RAJONET TURISTIKE NË RUSI DHEKARAKTERISTIKAT E TYRE ..................................................... 103RAJONET TURISTIKE NË AMERIKËNVERIORE DHE TË MESME ...................................................... 109RAJONET TURISTIKE NË SHBA ............................................... 109MEKSIKA SI VEND TURISTIK .................................................. 117ZHVILIMI DHE PERSPEKTIVAT E TURIZMITNË VENDET E AMERIKËS JUGORE,AFRIKËS, AZISË DHE AUSTRALISË .......................................... 122KARAKTERISTIKAT TURISTIKE GJEOGRAFIKETË REPUBLIKËS SË MAQEDOISË ............................................ 126

1 POZITA TURISTIKE GJEOGRAFIKE E REPUBLIKËSSË MAQEDOISË .............................................................................. 126

2. BAZA ATRAKTIVE E TURIZMIT DHELËVIZJET TURISTIKE TË REPUBLIKËS SË MAQEDOISË ............ 1301. LIQENET SI POTENCIAL KRYESOR NATYROR TURISTIK ...... 1302. RËNDËSIA E RESURSEVE TË TJERAHIDROGJEOGRAFIKE TURISTIKE ............................................ 1363. MALET SI RESURSE KOMPLEKSE TURISTIKE NATYRORE .... 1414. VEÇORITË TURISTIKE ATRAKTIVE TË BOTËSBIMORE DHE SHTAZORE ....................................................... 1495. RESURSET ANTROPOGJENE TURISTIKE ............................. 1583. HOTELERIA SI FAKTOR PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT ........ 167

217

4. FAKTORËT KOMUNIKATIVË PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT . 172ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TURIZMIT NËREPUBLIKËN E MAQEDONISË ........................................................ 178

ZHVILLIMI I TURIZMIT NË LUFTËN E DYTË BOTËRORE .......... 178ZHVILLIMI I TURIZMIT PAS LUFTËS SË DYTË BOTËRORE ................ 181

ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TURIZMIT TË VENDIT ... 187ZHVILLIMI DHE KARAKTERISTIKAT NË TURIZMINME BOTËN E JASHTME ......................................................... 192KARAKTERISTIKAT E LËVIZJEVE TRANSITE TURISTIKE ........... 195TURIZMI LIQENOR ................................................................ 198TURIZMI MALOR ................................................................... 202TURIZMI I BANJAVE .............................................................. 206

RAJONET TURISTIKE NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË .................. 206TURIZMI SI FAKTOR PËR TRANSFORMIM TËHAPËSIRAVE TURISTIKE NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË ............. 210