İktisada Giriş unite05

8/4/2019 ktisada Giri unite05

1/26

113

BLACK320 C

Dnyada her yl yaklaflk 30 milyar dolar, devletlerin yasadfl uyuflturucu piyasa-

larna mdahale etmesi iin harcanmaktadr. Kokain, eroin, marijuana gibi sat-

fl ve kullanm yasadfl olan uyuflturucularla mcadele etmek amacyla harca-

nan bu parann ok byk bir ksm, sz edilen uyuflturucularn arzn snrlan-

drmak amacyla kullanlmaktadr. Birok iktisat bu yaklaflm elefltirerek, uyufl-turucu karflt abalarn piyasann arz cephesinden talep cephesine kaydrlmas-

n nermekte ve bunun toplumsal adan daha olumlu sonular douracan id-

dia etmektedirler. Sizce bu iktisatlarn gerekeleri ne olabilir?

113

Arz-TalepUygulamalar 5


2/26

Bafllarken

Ekonomistler arz-talep modelini kullanarak hem fiyatlar hakknda gemiflteki gz-

lemleri aklarlar hem de farkl koflullar altnda bu fiyatlardaki deiflmeleri tah-

min ederler. Farkl koflullarn oluflumunda hkmet politikalar nemli rol oyna-

yarak, serbest piyasa koflullar altnda belirlenen denge durumundan sapmalarn

ortaya kmasna yol aarlar. Bu blmde arz-talep aralar erevesinde eflitli

trlerdeki hkmet politikalar (fiyat, miktar kontrolleri ve vergileme) analiz edi-

lecektir. Tketicilerin ve reticilerin refahn olumlu ynde etkilemek iin hkme-

tin uygulad politikalar zaman zaman ngrlenin aksi ynde sonular da or-

taya karabilmektedir. Arz-talep modeli erevesinde oluflan denge fiyatnda ge-

rek kaymalardan dolay ortaya kan deifliklikler, gerekse hkmet politikalar

sonucu oluflan farkllklar, retici ve tketici refahnda deifliklie yol aacaktr.

Anahtar Kavramlar Fiyat kontrolleri Taban fiyat Tavan fiyat Kota Spesifik vergi Ad valorem vergi Vergi yansmas Tketici rant retici rant

Amalarmz

Bu niteyi tamamladnzda

1. Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla kulland fiyat kontrol yntem-

lerini ve bu trden mdahalelerin piyasada oluflan fiyat ve ifllem hacmi zerin-

deki olas etkilerini,

2. Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla kulland miktar kontrol yn-

temlerini ve bu trden mdahalelerin piyasada oluflan fiyat ve ifllem hacmi

zerindeki olas etkilerini,3. Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla vergileme yetkisinden kaynakla-

nan gcn nasl kullanacan ve ekonomik birimlerin vergiler karflsnda

gsterecei tepkinin piyasa dengesinin oluflumuna etkilerini,

4. Tketici ve retici rant kavramlarn ve piyasa dengesinde meydana gelen de-

iflmelerin refah zerindeki etkilerini,

... aklayabilmek iin gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

114 Arz-Talep Uygulamalar


3/26

DEVLETN FYATLARA MDAHALES VE DENGEOLUfiUMUNA ETKLER

Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla kulland fiyat kont-

rol yntemlerini ve bu trden mdahalelerin piyasada oluflan fi-

yat ve ifllem hacmi zerindeki olas etkilerini aklayabilmek

Devlet, kimi zaman vatandafllarnn refahn ve mutluluklarn artrmak iin piyasa-da oluflan denge koflullarn yetersiz bularak, sosyal adaleti salama ynnde birtakm politikalar uygular. Bu politikalarn bafllcalar fiyat (asgari cret, kira kont-rolleri ve tarmsal destekleme fiyatlar gibi) ve miktar (kotalar gibi) kontrolleri ilevergi uygulamalardr.

Bu mdahale trlerinden ilki olan fiyat kontrollerinde devlet yasa ya da d-zenlemelerle (ynetmelik, tebli gibi) belirli bir mal ya da hizmetin fiyatn tespit

etmekte veya snrlama getirmektedir. Uygulamada belli bafll fiyat mdahalesiyntemleri, taban ve tavan fiyat uygulamas, asgari cret uygulamas, tarmsal des-tekleme uygulamalar ve kira kontrolleridir. Devletin sralanan bu mdahale yn-temlerini afladaki blmlerde ayr ayr inceleyeceiz.

Taban ve Tavan Fiyat UygulamalarDevletin piyasaya mdahale ederek fiyat kontrollerine ynelmesi hemen her lke-de karflmza kmaktadr. Emek piyasasnda, bir takm tarmsal rnlere iliflkin pi-yasalarda, kira szleflmelerinde bu tr mdahaleler sk sk rastladmz uygulama-lardr. Bu uygulamalar sonucu bir mal ve hizmet iin asgari ya da taban fiyat belir-lenmektedir. Bu fiyat dzeyinin altndaki bir fiyattan piyasada ifllem gerekleflmez.

Taban fiyatuygulamasnda ama, mal ve hizmet arz edenleri korumaktr. rne-in, asgari cret demesi ile dflk gelirliler korunurken, destekleme almlarylaiftilerin korunmas amalanmaktadr. Taban fiyat uygulamasna rnek olarakdevletin ttn piyasasna mdahalesini ele alalm. Aflada yer alan fiekil 5.1e g-re, ttn piyasasnda devlet mdahalesi sz konusu olmad zaman fiyat P1 dze-yinde oluflacaktr. Dikkat edilirse P1 fiyatnda arz-talep eflitlii saland iin bu fi-yat denge fiyat olarak nitelendirmemiz gerekmektedir. Eer devlet bu fiyat d-flk bulup, bunun zerinde P2 gibi bir fiyat dzeyinde bir taban fiyat belirlerse, or-taya arz fazlal kmaktadr. Bu fazlal devletin satn alp, stoklamas gerekmek-tedir. Gerek denge fiyat zerindeki fiyat, gerekse stoklama maliyetleri tketicileriolumsuz ynde etkilemektedir. Bu yzden ttn dahil, baz tarmsal rnler iindevletler alternatif politikalarla arz snrlandrma yollar aramaktadrlar. fiekil 5.1deyaplan izimde, eer taban fiyat P1 dzeyinde veya altnda belirlenmiflse hibirbalayc yan olmamaktadr. Ancak, P1in zerindeki fiyat arz fazlas oluflumunaneden olmaktadr.

115Devletin Fiyatlara Mdahalesi ve Denge Oluflumuna Etki ler i

Fiyat kontrolleri: Devletinyasa ya da dzenlemelerle

(ynetmelik, tebli gibi)belirli bir mal ya da hizmetinfiyatn tespit etmesi veyasnrlama getirmesidir.

Taban fiyat: Devletin mal vehizmet arz edenleri korumakiin, piyasada ifllemgrlecek asgari fiyatbelirlemesidir.

A M A

1


4/26

Tavan fiyatuygulamasyla ise, devlet uygulanacak en yksek fiyat belirler.Ama, denge fiyatn yksek bulan tketicileri desteklemektir. Eer, tavan fiyatdenge fiyatnn zerinde belirlenmiflse, balayc hibir zellii yoktur. Eer uygu-lanmas gereken maksimum fiyat, denge fiyatnn altnda belirlenmiflse bir takmsorunlarla karfllafllr. Bu sorunlardan ilki firmalarn fiyat dflk bulmalarndan do-lay retimi ksmalar ve bu mala iliflkin ktlk veya talep fazlas yaflanmasdr. fie-kil 5.2de gsterildii gibi, P2 maksimum fiyat olarak belirlenmiflse, denge fiyatnnaltnda olduu iin QS-QD kadarlk talep fazlas oluflacaktr.

Balayc bir tavan fiyat uygulamasyla ortaya kan ktlk, taynlama sorununugndeme getirecektir. Taynlama, paylaflm sorununun piyasa mekanizmasnndevreden karlarak idari kararlarla zmlenmesidir. rnein, karne uygulama-sna geilecek ve sonuta her tketici belirli miktarda mal satn alabilecek, dahafazlasn satn alamayacaktr. Yaflanan tecrbeler bunun uzun kuyruklarn olufl-masna yol aarak, tketicilerde zaman kaybna neden olacan gstermektedir.te yandan, paylaflm sorununun zmnde fiyat mekanizmasnn devreden -karlmas sonucunda ahlaki olmayan paylaflm yntemleri de devreye girebilir.rnein, satclar kendi mflterilerine, yaknlarna ncelik vererek, karmaflaya yol

aabilirler.

116 Devletin Fiyatlara Mdahalesi ve Denge Oluflumuna Etki ler i

fiekil 5.1

0

P

Q

PA

D

P1

P2

S

Taban Fiyat

Arz Fazlas

QD

Q1 QS

Taban Fiyat Uygulamas

Ttn piyasasnda devletmdahalesi sz konusu olmadzaman fiyat P1 dzeyindeoluflacaktr. Eer devlet bu fiyatdflk bulup, bunun zerinde P2gibi bir fiyat dzeyinde bir taban

fiyat belirlerse, ortaya arz fazlalkmaktadr. Bu fazlal devletinsatn alp, stoklamas gerekmektedir.Ancak, P1in zerindeki her fiyatarz fazlas oluflumuna nedenolmaktadr.

Tavan fiyat: Devletintketicileri korumak iinpiyasada ifllem grlecek enyksek fiyat belirlemesidir.

fiekil 5.2

0

P

Q

PK

D

S

P1

P2

S

Q Q1 Q

Tavan Fiyat

Ktlk

D

Tavan Fiyat UygulamasTavan fiyat uygulamasyla devletuygulanacak en yksek fiyat belirler. Ama,denge fiyatn yksek bulan tketicileridesteklemektir. Eer uygulanmas gerekenmaksimum fiyat, denge fiyatnn altndabelirlenmiflse bir takm sorunlarlakarfllafllr. Bu sorunlardan ilki firmalarn

fiyat dflk bulmalarndan dolay retimiksmalar ve bu mala iliflkin ktlk veya talep

fazlas yaflanmasdr. rnein, P2maksi-mum fiyat olarak belirlenmiflse, denge

fiyatnn altnda olduu iin QS-QDkadarlktalep fazlas oluflacaktr.

Taynlama: Paylaflmsorununun piyasamekanizmasnn devredenkarlarak idari kararlarlazmlenmesidir.


5/26

Tavan fiyat uygulamasnn neden olduu bir dier sorun, zellikle geliflmekteolan lkelerde karaborsa fiyatnn oluflmasn gndeme getirmesidir. Bylece in-sanlar devletin kontrol dflnda oluflan karaborsa fiyatyla (PK) uygulanan tavan fi-yat (P2) arasnda, anlaflmaya gre belirlenen bir fiyat kabullenmek durumunda ka-lrlar. Bu durum da mallarn gizli-sakl satflna neden olacaktr.

Bir baflka sorun da bu fiyat dzeyinde satlan maln kalitesini gelifltirmeye y-nelik aba gsterilmemesi, maliyeti dflrmek iin firmalarn dflk kaliteye ynel-meleridir. Bu sorunlar dikkate alndnda, tketicileri korumaya ynelik bu politi-ka daha ok zarar verebilecektir. rnein kira kontrolleri ile reticiler daha az ki-ralk ev retecekler, arz daralmfl olacak ve kalite dflecektir.

Asgari cret PolitikasDevlet mdahalesinin olmad durumda, emek piyasasnda denge istihdam ve c-ret dzeyi arz-talep koflullarna gre belirlenir. Emek piyasasnda emek arz eden-

ler hanehalk iken, emek talep edenler firmalardr. Aflada yer alan fiekil 5.3 ince-lendiinde, arz ve talep kanununa gre emek piyasasnda bafllangta denge, emekarz erisi (SL) ile emek talep erisinin (DL) kesifltii E1 noktasnda oluflacaktr. Buekonomide asgari ihtiyalar karfllayabilmek iin gerekli cretin 400 bin lira oldu-unu kabul edelim.

Denge durumunda gerekleflen cret dzeyinin asgari ihtiyalar karfllayacakdzeyin altnda gerekleflmesi sosyal adaletsizlie neden olurken, piyasa mekaniz-masnn bunu salamada baflarsz olduu grlmektedir. Bu durum karflsndadevlet hanehalknn asgari geim standartlar erevesinde almas gereken saat ba-

fl (ya da gnlk) en dflk cret dzeyini tespit eder. Eer devlet tarafndan belir-


fiekil 5.3

0 400

cret(binTL)

Emek Miktar

100

200

DL

80 135 190 245

300

400

500

600

E1

SLflsizlik

Asgari cret Dzeyi

Asgari cret Uygulamas ve flsizlikArz ve talep kanununa gre emek piyasasnda bafllangta denge, emek arz erisi (SL) ile emek talep erisinin(DL ) kesifltii E1 noktasnda oluflacaktr. Bu ekonomide asgari ihtiyalar karfllayabilmek iingerekli cretin 400 bin lira olduunu kabul edersek, emek piyasasnn 300 bin TL cret dzeyi ve 135 milyonsaatlik emek miktarnda dengeye geldii grlmektedir. Bu cret dzeyinin yetersiz olduuna inanan devlet,en dflk cret dzeyini 400 bin TL olarak aklayacak olursa, talep edilen emek miktar 80 milyon emeksaatine gerilerken, arz edilen emek miktar asgari cret dzeyinde 190 milyon emek saatine ykselecektir. Arzedilen ve talep edilen emek miktarlar arasndaki (190-80=) 110 milyon emek saati artk olacaktr. Emek

piyasasndaki bu artk iflsizlik olarak tanmlanr.


6/26

lenecek olan bu cret dzeyi denge noktasnn zerinde gerekleflecek olursa, pi-yasada arz edilen emek miktar artarken, talep edilen emek miktarnda bir azalmameydana gelecektir.

rnekte, emek piyasasnn 300 bin TL cret dzeyi ve 135 milyon saatlik emekmiktarnda dengeye geldii grlmektedir. Bu cret dzeyinin yetersiz olduunainanan devlet, en dflk cret dzeyini 400 bin TL olarak aklayacak olursa, talepedilen emek miktar 80 milyon emek saatine gerilerken, arz edilen emek miktarasgari cret dzeyinde 190 milyon emek saatine ykselecektir. Arz edilen ve talepedilen emek miktarlar arasndaki (190-80=) 110 milyon emek saati artk olacaktr.Emek piyasasndaki bu artk iflsizlik olarak tanmlanr.

Asgari cret politikasyla ilgili olarak iki temel sonu ortaya kmaktadr: Bu po-litikalar sonucu cretlerin ykseltilmesi, halihazrda alflan cretli kesimin refahseviyesini arttrrken, yksek cretler nedeniyle ifl bulamayanlarn ya da iflini kay-bedenlerin refah seviyesini dflrr.

Tarmsal Destekleme FiyatlarDnyann pek ok lkesinde tarm kesimini kalkndrmak amacyla tarmsal des-tekleme politikalar uygulanr. Tarmsal destekleme politikalar ierisinde en skkarfllafllan devletin kritik grd baz tarmsal rnler iin destekleme alm fi-yat belirlemesidir. Bu trden alm fiyatlarnn daha ok lke ekonomisi iin kritikrn nitelii taflyan ay, ttn, pamuk, buday gibi rnler iin uyguland g-rlmektedir. Tarmsal destekleme fiyat da aynen asgari cret dzeyi politikasndaolduu gibi bir taban fiyat uygulamasdr. Bu uygulama, devlete belirlenen bir fi-yat dzeyinin altnda piyasada ifllem yaplmasn engellemektedir.

Tarmsal destekleme fiyatn ay piyasas yardmyla rneklendirmeye alflalm.ncelikli olarak devletin piyasaya mdahale etmedii ve piyasa mekanizmas ko-flullarnn alflt bir ay piyasas dflnelim. Bu varsaymlar altnda, arz ve talepkanunlar erevesinde elde edilecek ay arz erisi (ST) ve ay talep erisi (DT)yardmyla denge ay miktarn ve fiyatn piyasa koflullar belirleyecektir. fiekil 5.4incelendiinde, ay arz ve talep erilerinin kesifltii E1 noktasnda dengenin olufl-tuu grlmektedir. Bu denge noktasna karfl gelen denge fiyat kilogram baflna300 TL iken, denge ay miktar 135 ton olarak gerekleflmektedir. Ancak, devletinbu fiyat dzeyinde reticilerin tarmsal yatrm kararlarnn olumsuz etkileneceinidflndn varsayalm. Bu dflncenin temeli, oluflacak ay fiyatnn, ay re-tim maliyetlerinin altnda olmasndan kaynaklansn. Maliyet ve fiyat arasndaki bufark tarm kesiminde alflan kiflilerin bu rn retmekten vazgemesine nedenolacaktr. flte devlet reticilerin bu kararn etkilemek iin piyasaya mdahale eder

ve oluflan piyasa fiyatnn zerinde bir fiyat destekleme almlarnda uygulanacakfiyat olarak belirler. Belirlenen taban fiyat, rnn piyasa fiyatnn artmasna ne-den olacaktr. Fiyatta meydana gelen bu deiflme hem ay talep erisi hem de ayarz erisi boyunca hareketlenmelere neden olacaktr.



7/26

rneimizi bu aklamalara gre geniflletelim. Varsayalm ki, devlet ayn ki-logram baflna taban fiyatn 400 TL olarak aklasn. Bu yeni fiyat dzeyi, denge fi-yatnn 100 TL zerindedir. Fiyat artfl talep edilen ay miktarn 80 tona geriletir-ken, arz edilen miktarn 190 tona ykselmesine neden olacaktr. Arz edilen ve ta-lep edilen ay miktarlar karfllafltrlacak olursa, (190-80=) 110 ton ay fazlal olu-flacaktr. Yani ekonomide bir artk durumu sz konusudur. Ancak devlet reticile-re bu fiyat dzeyinde satlamayan rnlerini satn alma sz verdii iin flekildekiartk blgesini yok edecek flekilde bir talep yaratarak piyasa temizlenmesini ger-eklefltirecektir. Yani devlet QT kadarlk ksmnn alcs olarak piyasaya girecektir.Bu potansiyel alclarn saysnda bir artfl anlamna geleceinden talep erisi saakayacaktr. Bylece taban fiyat dzeyinde denge meydana gelecektir. Devletin pi-yasaya mdahale etmedii ortamla karfllafltrldnda hem fiyat dzeyi hem deekonomide retilen ay miktar artacaktr.

Kira KontrolleriEkonomide mlkiyet hakknn serbest olmas herkesin konut sahibi olaca anla-

mna gelmez. Bu sebeple kiralk konutlarn kiraya verildii ve kiraland bir piya-sa vardr. Bu piyasay kiralk konut piyasas olarak tanmlayacak olursak, kiralkkonut talep edenler kirac olurlarken, kiralk konut arz edenler konut sahipleri ol-maktadr. Kiralk konut talep edenler bunlar ev, iflyeri gibi deiflik amala kulla-nabilirler. Kendi ihtiyacndan fazla konuta sahip olanlar bunlar kiraya verirler. Ki-raya verdikleri mlkleri zerinden de kira geliri elde ederler. Ancak, kiralk konutpiyasasnda konut miktar yetersizse, konut arz edenler bu durumdan yararlanmakve gelirlerini daha ok artrmak isteyeceklerdir. Byle bir davranfl ekonomik vesosyal balamda bir takm sorunlarn yaflanmasna zemin hazrlayabilecektir.

Nitekim Trkiyede de kiralk konutlarn kira artfl oranlar 2000 yl bafllarndayllk %25 ile snrlandrlmfl ve bu dzenleme yaklaflk bir yl srmfltr. Byle bir

uygulama, kiralk konut piyasasnda konut kiralarnn denge dzeyinin altnda be-


fiekil 5.4

0 400

aynKilogram

Fiyat(TL)

ay Miktar (bin kg)

100200

80 135 190 245

300

400

500

600

E2

ST

Artk700

800

E1QT

Taban Fiyat

DT

1D

T

Tarmsal Destekleme Fiyat ve Arz FazlasDevlet ayn kilogram baflna taban fiyatn 400 TL olarak aklamfltr. Bu yeni fiyat dzeyi, denge fiyatnn

100 TL zerindedir. Fiyat artfl, talep edilen ay miktarn 80 tona geriletirken, arz edilen miktarn 190 tonaykselmesine neden olacaktr. Ortaya kan arz fazlasn devlet satn alma sz verdii iin flekildeki artkblgesini yok edecek flekilde bir talep yaratarak piyasa temizlenmesini gereklefltirecektir. Yani devlet QTkadarlk ksmnn alcs olarak piyasaya girecektir. Bu potansiyel alclarn saysnda bir artfl anlamnageleceinden talep erisi saa kayacaktr. Bylece taban fiyat dzeyinde denge meydana gelecektir.


8/26

lirlenmesi fleklinde gerekleflmektedir. Yani devlet, konut kiralar iin bir tavan fi-yat belirlemektedir. Piyasa iin bu kira dzeyinin zerinde bir kira belirlemekmmkn deildir. Dolaysyla byle bir uygulama talep edilen kiralk konut mik-tarn arttrmasna karfln, arz edilen konut miktarnn azalmasna neden olacaktr.Dier bir ifadeyle, arz ve talep kanunlarna uygun olarak, dflen fiyatlar arz ve ta-lep erileri boyunca hareketlenmeye neden olacak ve denge bozulacaktr.

fiekil 5.5de ncelikli olarak, devletin mdahale etmedii durumda, serbest birpiyasada kiralk konutlarn kira dzeyinin ve denge kiralk konut miktarlarnn pi-yasa mekanizmas iinde nasl belirlendii gsterilmektedir. Kiralk konut talep e-risinin (DR) ve arz erisinin (SR) ile gsterildii grafikte, ilk durumda denge E1noktasnda oluflmaktadr. Denge durumunda kira creti 300 milyon TL iken kira-lk ev miktar 150 adettir. Ancak yerel ynetimin konut kiralar iin kira kontrolyoluyla 200 milyon TLlik kira tavan belirlediini dflnrsek, bu durum piyasadakonut kiralarnda bir dflfl olarak alglanacandan arz edilen ve talep edilen mik-

tarlar deiflecektir.

Kiralk konut piyasasnda talep edilen kiralk konut miktar 200e karken, arzedilen konut miktar 100 adete dflmektedir. Sonuta, devlet mdahalesi ile den-genin altnda belirlenen kira bedeli piyasada bir ktlk sorununa neden olacaktr.

lkemizde hekim hizmetlerine olan talebin fiyat esneklii yaklaflk 0.60, arzn fiyat esnek-lii ise yaklaflk 1.5 olarak tahmin edilmektedir. Gnmzde tbbi tedavinin maliyetininartt da bir gerektir. Devletin bu durumu kontrol altna alabilmek iin piyasaya mda-hale etmek amacyla hazrlklar yaptn kabul edelim. Hazrlanan ynetmelikte, bu ama-ca dnk olarak zel hastanelerde uygulanan bugnk denge fiyatlarnn %20 oranndadflrlmesi ve bu fiyat dzeyinin maksimum fiyat olarak belirlenmesi (yani tavan fiyat uy-gulamasna geifl) nerilmektedir. Medyadan bu nerileri takip eden bir iktisat olarak,a) Salk hizmetleri arznn yzde ka azalacan hesaplaynz.b) Salk hizmetleri talebinin yzde ka artacan hesaplaynz.c) Piyasada meydana gelecek deiflmeyi grafik yardm ile aklaynz.d) Tavan fiyat uygulamas sonucu piyasada ne tr olumsuzluklarn ortaya kabileceini

aklaynz.e) Salk kurumlar getirilen maksimum fiyat uygulamasn delecek yntemler bulabilirler mi?


fiekil 5.5

0 500

AylkKira(MilyonTL)

Kiralk Ev Miktar (Aylk)

100

200

150

300

400

500

600

E1

DR

100 200 250 300

KITLIK

SR

Kira Kontrolleri ve KtlkKiralk konut talep erisinin (DR) ve arzerisinin (SR) ile gsterildii grafikte,devletin piyasaya mdahale etmediiortamda denge E1 noktasndaoluflmaktadr. Denge durumunda kira creti300 milyon TL iken kiralk ev miktar 150adettir. Ancak yerel ynetimin konut kiralariin kira kontrol yoluyla 200 milyon TLlikkira tavan belirlediini dflnrsek, budurum piyasada konut kiralarnda birdflfl olarak alglandndan, kiralk konut

piyasasnda talep edilen miktar 200ekarken, arz edilen miktar 100 adetedflmektedir. Sonuta, devlet mdahalesi iledengenin altnda belirlenen kira bedeli

piyasada bir ktlk sorununa nedenolacaktr.

SIRA S ZDE1


9/26

MKTAR KONTROLLER VE DENGE OLUfiUMUNAETKS

Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla kulland miktar

kontrol yntemlerini ve bu trden mdahalelerin piyasada olu-

flan fiyat ve ifllem hacmi zerindeki olas etkilerini aklayabilmek

Taban fiyat ve tavan fiyat politikalarna ek olarak, devletin piyasalarda oluflan den-ge fiyat ve miktarn deifltirmek iin kullanabilecei dier bir ara da kotalardr.Kota, en sk, uluslararas ticarette ve retimde uygulanan miktar snrlamalarnaverilen genel addr. ktisada girifl dersi kapsamnda mevcut kota uygulamalarndanikisini, retime ve ithalata getirilen miktar snrlamalarn ele alacaz.

retim Kotalarretim kotas, devletin arz edilen mal veya hizmet miktarn snrlayarak, tam re-kabet koflullarnda oluflmufl olan piyasa fiyatn reticilerin lehine arttrmas ynn-deki bir politikay tanmlamaktadr. Bu uygulamann fiyat kontrollerinden fark,burada devletin miktar kontrollerine ynelmesidir.

Devlet retim miktarna snrlama getirerek, piyasadaki mal ve hizmet miktar-n piyasa koflullarnda oluflacak denge miktarnn altnda belirlerse doal olarak pi-yasada bir daralma sz konusu olacaktr. Bunun doal sonucu da fiyatn artmasfleklinde gerekleflir. Denge miktarndaki kstlamaya karfln denge fiyatndaki artflbir yandan reticilerin gelirinde artfl yaratrken, dier yandan piyasaya yeni reti-cilerin girmesini engellemifl olur.

Bir rnekle retim kotalarn ve etkilerini aklamaya alflalm. Bilindii gibi af-yon hem ila yapmnda hammadde olarak kullanlmakta hem de uyuflturucu ola-rak kullanlabilmektedir. Uyuflturucu ile mcadele program yrten devletin, af-yonun uyuflturucu yapmnda kullanmna engel olmak amacyla ekim alanlarn s-nrladn ve dolaysyla retime miktar snrlamas getirdiini kabul edelim. fiekil

5.6y incelediimizde, kota uygulamasnn olmamas durumunda piyasann E1

121Miktar Kontrol ler i ve Denge Oluflumuna Etkisi

Kota: Genellikle, retimde veithalatta uygulanan miktarsnrlamalardr.

retim kotas: Arz edilenmal veya hizmet miktarnsnrlayarak, rekabetkoflullarnda oluflmufl piyasafiyatn reticilerin lehinearttrmaya dnk devletpolitikasdr.

fiekil 5.6

0 500

AfyonFiyat(Kg/TL)

Afyon Miktar (bin ton)

100

200

150

300

400

500

600

E1

D

100 200 250 300

S1E2

S2

retim Kotas ve Arz FonksiyonuDevlet mdahalesinin sz konusu olmamasdurumunda piyasa E1 noktasnda dengeyegelmekte ve bu denge dzeyinde piyasada 300bin TL/kg fiyatndan 150 bin ton afyon alnpsatlmaktadr. Ancak devlet afyon retimini100 bin ton ile snrlandrrsa, denge miktarazalacaktr. Denge miktarndaki bu kstla-maya karfln denge fiyatndaki artfl retici-lerin kazanlarn arttracak ve piyasayadier reticilerin girmesini engelleyecektir. Budurumda arz erisi 100 bin ton dzeyindedirsek yapar. Dirsein meydana geldii nok-

tadan itibaren afyonun kg fiyat ne kadarartarsa artsn arz edilen miktar artrlamaya-caktr. Uygulanan bu retim kotas dengenoktasnn solunda olufltuundan denge fiyatda kg baflna 400 bin TLye ykselecektir.

A M A

2


10/26

noktasnda dengeye geleceini ve bu denge dzeyinde piyasada 300 bin TL/kg fi-yatndan 150 bin ton afyon alnp satldn gryoruz. Ancak devlet belli bir mik-tar retim yaplaca konusunda afyon retimine bir snrlama getirirse, dengemiktar azalacaktr. Denge miktarndaki bu kstlamaya karfln denge fiyatndaki ar-tfl reticilerin bir yandan kazanlarnn artmasna olanak salarken, dier yandanpiyasaya dier reticilerin girmesini engellemifl olacaktr.Eer devlet afyon retimi-ni ylda 100 bin ton ile snrlandracak olursa, arz erisi 100 bin ton dzeyinde dir-sek yapacaktr. Dirsein meydana geldii noktadan itibaren afyonun kg fiyat nekadar artarsa artsn arz edilen miktar artrlamayacaktr. Uygulanan bu retim ko-tas denge noktasnn solunda olufltuundan denge fiyat da kg baflna 400 binTLye ykselecektir

thalat Kotalarthalat kotalar, yani ithal mallara getirilen snrlama, ulusal endstrileri korumak

iin oluflturulur. thalat kotas, belli bir dnem boyunca, ithal edilecek rn mik-tar veya deeri zerine bir tavan koyulmasdr. thal kotalarnn ilk amac ulusalendstrileri dier uluslarn reticilerinin rekabetinden korumak ve demeler den-gesindeki aklar azaltmaktr.

Grafik 5.7de, otomobil endstrisine iliflkin kota uygulanmasnn etkisi gsteril-mektedir. Grafikte iki adet arz erisinin bulunduu grlmektedir. Bunlardan bi-rincisi yurtii otomobil reticilerine ait arz erisi, dier de dnya otomobil arz e-risidir. Eer dfl ticaret zerinde, kota tr bir snrlama olmazsa, otomobilin yurti-i fiyat, dnya piyasa fiyat olan 20 milyar TLye eflittir. Dnya fiyat yatay ekseneparalel olarak izilen bir doru ile gsterilmektedir. Bu koflullar altnda, Trkiyede120 bin adet otomobil satlacaktr. Bu fiyat dzeyinde yurtii reticiler 40 bin adetotomobil arz edecektir. (120-40=) 80 bin adet otomobil yabanc lkelerden ithaledilecektir.

122 Miktar Kontrol ler i ve Denge Oluflumuna Etkisi

thalat kotas: Belli birdnem boyunca ithaledilecek rn miktar vedeeri zerine bir tavankoyulmasdr.

fiekil 5.7

0 200O

tomobilFiyat(MilyarTL)

Otomobil Adedi (Bin)

10 D

40

E1

S (yurtii)thalat Kotas

60 80 100 120 140

20

30

40

50

60

70

80

Kota ncesi thalat Miktar

S (kota sonras)

P (dnya)

thalat KotalarEer dfl ticaret zerinde, kota tr bir snrlama olmazsa, otomobilin yurtii fiyat, dnya piyasa fiyat olan20 milyar TLye eflittir. Dnya fiyat yatay eksene paralel olarak izilen bir doru ile gsterilmektedir. Bukoflullar altnda, Trkiyede 120 bin adet otomobil satlacaktr. Bu fiyat dzeyinde yurtii reticiler 40 binadet otomobil arz edecektir. (120-40=) 80 bin adet otomobil yabanc lkelerden ithal edilecektir. thalat ylda40 bin adetle snrlandrlrsa, ithal otomobil arz azalaca iin, kota konulan rnn fiyat 30 milyar TLye

ykselir. Daha yksek fiyat dzeyinde, tketiciler artk 120 bin adet deil 100 bin adet rn talepetmektedirler. Bu miktarn 60 bin adedi ulusal otomobil reticileri tarafndan arz edilecektir. Grld gibi,tketiciler hem daha az miktarda otomobil satn alabilmekte hem de bunun iin daha yksek bir fiyat demekzorunda kalmaktadrlar.


11/26

Otomobil ithalat, kota uygulamas sonucu 40 bin adetle snrlandrldnda neolacaktr? Kota uygulamas, ithal otomobil arzn azaltt iin, kota konulan r-nn fiyat 30 milyar TLye ykselir. Daha yksek fiyat dzeyinde, tketiciler artk120 bin adet deil 100 bin adet rn talep etmektedirler. Bu miktarn 60 bin adediulusal otomobil reticileri tarafndan arz edilecektir. Grld gibi, tketicilerhem daha az miktarda otomobil satn alabilmekte hem de bunun iin daha yksekbir fiyat demek zorunda kalmaktadrlar.

Kk bir Anadolu kentinde erkeklere sa kesme hizmeti sunan 20 adet berber faaliyetgstermektedir. Bu piyasada gnde 200 kifli sa kestirmekte ve her biri 3 milyon TL de-mektedir. Bir berberin gnde en fazla 10 kifliyi trafl edebildiini varsayarsak, her berbergnde 10 mflteriye hizmet sunabilecektir.

Bu kentteki yerel ynetim, berberlerin bundan sonra ancak lisans almalar durumunda fa-aliyet gsterebileceklerini ngren ve lisans saysn 15 ile snrlandran bir ynetmelik

kartmfltr. Bu ynetmeliin sa kesim hizmeti piyasasnda yarataca etkiyi deerlendi-rebilir misiniz?

VERG UYGULAMALARI

Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla vergileme yetkisin-

den kaynaklanan gcn nasl kullanacan ve ekonomik birimle-

rin vergiler karflsnda gsterecei tepkinin piyasa dengesinin

oluflumuna etkilerini aklayabilmek

Devletler hem kamusal amalar gereklefltirmek iin gerekli olan geliri salamak,

hem de piyasada oluflan sonular etkilemek amacyla, lkede gereklefltirilenekonomik faaliyetleri vergilendirirler. Vergiler bazen belli bir miktar, bazen bellibir oran fleklinde olabilir. Baz durumlarda ise vergi sabit bir miktar olarak da kar-flmza kar. Sabit miktarl bu vergiler bafl vergileri olarak nitelendirilir ve ekono-mik faaliyetlerden tmyle bamszdr. Belli bir maddi l zerinden (arlk,uzunluk, adet, hacim gibi) alnan vergiler ise spesifik vergilerolarak tanmlanr.rnein benzinin her litresi iin denecek 500 bin TLlik bir vergi bu tr bir vergi-dir. Trk vergi sisteminde yer alan motorlu tafltlar vergisi de belli arlk ve yafl te-mel alnarak hesapland iin spesifik bir vergidir. Belirli bir parasal deerin yz-desi fleklinde hesaplanan vergiler ise ad valorem vergilerolarak isimlendirilir.Kiflisel gelir vergileri ve kurumlar vergileri bu tr iinde yer alr. Spesifik vergilermiktar, ad valorem vergiler ise deer vergiler olarak da tanmlanr.

Uygulamada yer alan verginin tr ne olursa olsun, bu verginin tketici ve re-ticinin davranfllarn etkileyecei bir gerektir. Ancak burada tm vergi trlerininetkilerini anlatmak hem zamanlama hem de hacim bakmndan uygun olmadn-dan, konuyu sadece belirli bir birim zerinden alnan satfl vergileri yoluyla akla-maya alflacaz. Satfl vergilerine iliflkin aklamalarmz yaparken, konuyu kolay-lafltrmas asndan bu vergilerin reticiler tarafndan dendiini varsayacaz.

Burada ama vergileme tekniklerinin tartfllmas deildir. Amacmz, uygulamada karfl-mza kabilecek bir verginin temel ekonomik etkilerini flu ana kadar grdmz arz-ta-lep analizi yardmyla ortaya koyabilmektir. Eitim programnzn ilerleyen yllarnda buamala kullanlabilecek baflka analiz yntemleri olduunu da greceksiniz.

123Vergi Uygulamalar

Spesifik vergiler: Belirli birmaddi l zerinden alnanvergilerdir.

Ad valorem vergiler: Belirlibir parasal deerin yzdesifleklinde alnan vergilerdir.

D K K A T

SIRA S ZDE

2

A M A

3


12/26

Vergi Uygulamalar

Bu varsaymlar flnda, retici firma, birim zerinden satfl vergisini deyeceiiin, bunu bir maliyet fleklinde alglayacaktr. nite 3te grdmz gibi, retimmaliyetlerindeki artfl arz erisinin sola ve yukarya kaymasna neden olacaktr. Budurum, vergilerin denge zerindeki etkisini aklamasna karfln, vergi ykndenkimin ne kadar pay alacan kestirmek mmkn olmayacaktr. Vergi yknn t-ketici ve retici arasnda hangi miktarlarda paylafllacann yant ise arz ve taleperilerinin eimine bal olacaktr.

fiekil 5.8de benzin piyasas zerinde uygulanacak olan bir satfl vergisinin arzve talep erileri balamnda sonular analiz edilmektedir. Satfl vergisi uygulama-ya konmadan nce benzin piyasasnda dengenin E1 noktasnda gereklefltiini g-ryoruz. Bu durumda denge fiyat 300 bin TL ve denge benzin miktar 135 bin lit-redir. Uygulanacak satfl vergisi, her birim zerinden alnaca iin arz erisi bir b-tn halinde sola-yukarya doru kayacaktr.

Vergi uygulamas arz erisinin sola-yukarya kaymasna neden olurken, artan

fiyatlar da talep edilen mal ve hizmet miktarnn azalmasna neden olur. Yeni den-ge noktas E2ye kayarken, denge benzin miktar 80 bin litreye gerileyecek ve ye-ni denge fiyat 400 bin TLye ykselecektir. Arz erisindeki kayma 200 bin TLlikvergi kadar olacaktr.

Uygulanacak bir satfl vergisinin denge zerindeki etkisini grmenin yannda,asl merak edilen verginin kimin zerinde, ne kadar kalaca hususudur. Yukardada belirttiimiz gibi, bunu belirleyecek olan arz ve talep esneklikleridir. Yukarda-ki rnek iin arz ve talep esnekliklerinin ayn olduunu varsayacak olursak, flekil-den de grlecei zere verginin yarsn tketici, yarsn retici deyecektir. Arzedenlerin vergi yklerinin bir ksmndan kurtulduu bu durumvergi yansmasolarak tanmlanmaktadr. Yani verginin deyicisi olan retici 200 TLlik birim satfl

vergisinin 100 TLlik ksmn tketiciye yanstmfltr.

124

fiekil 5.8

0

0

BenzinFiyat(Litre/binTL)

Benzin Miktar (Bin litre/ay)

100 D

40

E1

80 135 190 245

700

800

Tketici der

200

300

400

500

600

E2 T=200 binS

ST

retici der

Satfl Vergisinin denmesiSatfl vergisi uygulamaya konmadan nce benzin piyasasnda dengenin E1 noktasnda gereklefltiinigryoruz. Bu durumda denge fiyat 300 bin TL ve denge benzin miktar 135 bin litredir. Uygulanacak satflvergisi, her birim zerinden alnaca iin arz erisi bir btn halinde sola-yukarya doru kayacaktr. Vergiuygulamas arz erisinin sola-yukarya kaymasna neden olurken, artan fiyatlar da talep edilen mal vehizmet miktarnn azalmasna neden olur. Yeni denge noktas E2ye kayarken, denge benzin miktar 80 binlitreye gerileyecek ve yeni denge fiyat 400 bin TLye ykselecektir. Arz erisindeki kayma 200 bin TLlik vergi

kadar olacaktr.

Vergi yansmas: Vergiyideyen mkellefin, bununbir ksmn veya tamamnfiyat mekanizmas araclile dier kiflilere

aktarmasdr.


13/26

Uygulanan satfl vergisinin retici ve tketici tarafndan hangi miktarda ykle-nileceini arz ve talep erilerinin esneklikleri belirler. fiimdi esneklikleri farkl olantalep ve arz erileri iin satfl vergilerinin kimin zerinde kalacan, ne kadarlk birksmnn yanstlabileceini aklamaya devam edelim.

lk olarak talebin fiyat esnekliinin arzn fiyat esnekliinden kk olduunudflnelim. Bu durumda, yapacamz izimde arz erisine gre daha dik talep e-risi kullanmamz gerekmektedir. Aflada yer alan fiekil 5.9 bu amala kullanabile-ceimiz bir grafiktir.

Talep esnekliinin arz esnekliinden kk olmas durumunda uygulanacak200 bin TLlik verginin ne kadarn, kim deyecektir? Esneklik konusunu iflledii-miz nite 4te rendiklerimizden hareketle:

Talep esnekliinin arz esnekliinden daha kk olmas durumunda, vergi-nin daha byk ksm retici tarafndan tketiciye yanstlabilecek,

Talep esnekliinin arz esnekliinden daha byk olmas durumunda ise bi-rim satfl vergisinin daha byk ksmn retici yklenecektir.

Nitekim fiekil 5.9u incelediimizde, piyasada vergi ncesi 450 bin TLlik dengefiyat oluflmuflken, 200 bin TLlik vergi sonras denge fiyat 600 bin TL olmaktadr.Bir dier ifadeyle 200 bin TLlik verginin fiyatta meydana getirdii artfl P=150 binTLdir. Bu, 200 bin TLlik verginin (600 bin 450 bin =) 150 bin TLlik ksmnn t-

ketici tarafndan denecei anlamna gelmektedir. Geri kalan (200 bin 150 bin =)50 bin TLlik ksm ise retici deyecektir.

Arz ve talep erilerinin esneklikleri 0 veya olduundan acaba vergiyi kimdeyecektir? Veya retici verginin ne kadarlk ksmn yanstabilecektir? Bu sorula-r yantlarken nce, arz erisinin normal eime sahip olduunu varsayalm. Bunakarfln talep esnekliinin 0, yani talep erisinin yatay eksene dik olduu durumuinceleyelim.


fiekil 5.9

450

100

600

135

Benzin Miktar(bin litre)

BenzinFiya

t

(litre/binTL)

D

E2

ST

T= 200S1

E1

Talep Esnekliinin ArzEsnekliinden Kk OlmasDurumunda Verginin YansmasPiyasada vergi ncesi 450 binTLlik denge fiyat oluflmuflken,200 bin TLlik vergi sonras denge

fiyat 600 bin TL olmaktadr. Birdier ifadeyle 200 bin TLlikverginin fiyatta meydana getirdiiartfl P=150 bin TLdir. Bu, 200bin TLlik verginin (600 bin 450bin =) 150 bin TLlik ksmnntketici tarafndan deneceianlamna gelmektedir. Geri kalan(200 bin 150 bin =) 50 binTLlik ksm ise retici deyecektir.


14/26

Talebin fiyat esneklii sfr olduundan fiyatta meydana gelecek deiflme talepmiktarn etkilememektedir. fiekil 5.10da talep esneklii sfr olan dik talep erisive 0 ile arasnda esneklie sahip bir arz erisi gsterilmektedir. Satfl vergisi uy-gulanmadan nce denge S1ve D erilerinin kesifltii E1 noktasnda oluflmaktadr.Bu durumda benzin iin denge fiyat litre baflna 450 bin TL ve denge miktar 135bin litredir. Ancak her litre baflna uygulanacak olan 200 bin TLlik bir vergi, arz e-risini sola yukarya kaydrarak S

Tkonumuna getirecek ve yeni denge E

2noktasn-

da oluflacaktr. Yeni denge noktasnda denge miktar deiflmezken, fiyat satfl ver-gisi kadar artarak 450 bin TLden 650 bin TLye ykselmektedir. Bu verginin tm-nn tketici tarafndan dendii anlamna gelmektedir. Yani retici demekle y-kml olduu verginin tmn tketiciye yanstmfltr.

Talebin fiyat esneklii sonsuz olduunda ise, durum tamamen tersine dnmek-tedir. fiekil 5.11de talep erisi yatay eksene paralel bir doru fleklinde izilerek ta-lebin fiyat esnekliinin sonsuz olduu ifade edilmektedir. te yandan daha nceolduu gibi, arz erisi 0 ile arasnda bir fiyat esnekliine sahip bir doru fleklin-de izilmifltir. Vergi konulmadan nce denge E1 noktasnda gerekleflmekte ve bunoktann ifade ettii benzin denge fiyatnn 450 bin TL, denge miktarnn ise 135bin litre olduu anlafllmaktadr. Daha nce olduu gibi devletin litre baflna 200

bin TL satfl vergisi getirmesi durumunda, bu vergi retici tarafndan denecei iinarz erisi sola kayacaktr. Dier bir ifadeyle E1 noktasnda oluflan denge E2 nokta-sna kayacaktr. Yeni denge noktasna gre denge miktar 135 bin litreden 25 binlitreye dflmektedir. Buna karfln en kk fiyat deiflimine aflr hassas olan taleperisi nedeniyle, denge fiyatnda hibir deiflme meydana gelmemektedir Birim sa-tfl vergisi uygulanmadan nce 450 bin TL olan denge fiyat, vergi sonrasnda da450 bin TLdir. Yani, uygulanan bir satfl vergisi tmyle retici tarafndan ykle-nilmektedir. Talep erisinin esnek olduu durumda retici verginin hibir ksm-n tketiciye yanstamamaktadr.

126 Vergi Uygulamalar

fiekil 5.10

450

650

135


BenzinFiyat

(litre/binTL)

D

E2 ST

T= 200S1

E1

Talep Esnekliinin 0 Olmas DurumundaVerginin YansmasSatfl vergisi uygulanmadan nce denge S1ve D erilerinin kesifltii E1 noktasndaoluflmaktadr. Bu durumda benzin iindenge fiyat litre baflna 450 bin TL vedenge miktar 135 bin litredir. Ancak herlitre baflna uygulanacak olan 200 binTLlik bir vergi, arz erisini sola yukaryakaydrarak STkonumuna getirecek ve yenidenge E2noktasnda oluflacaktr. Yenidenge noktasnda denge miktardeiflmezken, fiyat satfl vergisi kadarartarak 450 bin TLden 650 bin TLye

ykselmektedir. Bu verginin tmnntketici tarafndan dendii anlamna

gelmektedir. Yani retici demekle ykmlolduu verginin tmn tketiciyeyanstmfltr.


15/26

Talep erisinin sahip olduu esneklik dzeylerini veri alarak yaptmz akla-malarn ardndan flimdi de arz erisinin esnekliine bal olarak konuyu aklama-ya alflalm. ncelikli olarak arz erisinin sonsuz esnek olduu varsaymndan ha-reket edelim. Arz erisine iliflkin aklamalarmz yaparken, talep erisinin eimi-nin 0 ile arasnda olduunu kabul edelim. Yani negatif eime sahip gelenekselbir talep erisi yardmyla aklamalarmz yapalm. Aflada yer alan fiekil 5.12 buamala izilmifltir.


fiekil 5.11

450

135Benzin Miktar

(bin litre)

BenzinFiyat

(litre/binTL)

DE2

ST

T= 200S1

E1

25

Talep Esnekliinin Olmas Durumunda

Verginin YansmasVergi konulmadan nce denge E1noktasnda gerekleflmekte ve bu noktannifade ettii benzin denge fiyat 450 bin TL,denge miktar ise 135 bin litredir. Devletinlitre baflna 200 bin TL satfl vergisigetirmesi durumunda, bu vergi reticitarafndan denecei iin arz erisi solakayacaktr. Dier bir ifadeyle E1noktasnda oluflan denge E2noktasnakayacaktr. Yeni denge noktasna gredenge miktar 135 bin litreden 25 binlitreye dflmektedir. Buna karfln en kk

fiyat deiflimine aflr hassas olan taleperisi nedeniyle, denge fiyatnda hibir

deiflme meydana gelmemektedir Birimsatfl vergisi uygulanmadan nce 450 binTL olan denge fiyat, vergi sonrasnda da450 bin TLdir. Yani, uygulanan bir satflvergisi tmyle retici tarafndan

yklenilmektedir.

fiekil 5.12

450

135


Benzin

Fiyat

(litre/binTL)

D

T= 200 bin TL

85

650E2

E1S1

ST

Arz Erisinin Olmas Durumunda VergininYansmasSatfl vergisi olmadan nce denge E1deoluflmakta, denge miktar 135 bin litre,denge fiyat 450 bin TL olarak belirlenmek-tedir. Uygulamaya konan 200 bin TLliksatfl vergisi arz erisinin ayn miktarda

yukar kaymasna neden olur ve denge E2

noktasna kayar, denge fiyat 650 bin TLolur. Ancak, unutulmamas gereken noktareticinin eline geecek fiyatn yine 450 binTL olmasdr. Zira fiyata eklenen 200 bin TLdevlete aktarlacak miktar ifade etmektedir.Bu nedenle, piyasada bu yeni fiyatdzeyinde oluflan denge miktar 85 binlitreye dflmektedir. Arz erisininesnekliinin sonsuz olmas nedeniyle, tmvergi piyasa fiyatlarna yanstlmakta veverginin tm yklenicisi tketici olmaktadr.


16/26

Bu flartlar altnda, satfl vergisi olmadan nce denge E1de oluflacaktr. Bu nok-taya karfl gelen denge miktar 135 bin litre iken, denge fiyat 450 bin TL olarakoluflmaktadr. Uygulamaya konan 200 bin TLlik satfl vergisi arz erisinin ayn mik-tarda yukar kaymasna neden olacaktr. Bu durumda denge E2 noktasna kayacakve denge fiyat 650 bin TL olacaktr. Ancak, unutulmamas gereken nokta retici-nin eline geecek fiyatn yine 450 bin TL olmasdr. Zira fiyata eklenen 200 bin TLdevlete aktarlacak miktar ifade etmektedir. Bu nedenle, piyasada bu yeni fiyatdzeyinde oluflan denge miktar 85 bin litreye dflmektedir. Arz erisinin esnekli-inin sonsuz olmas nedeniyle, tm vergi piyasa fiyatlarna yanstlmakta ve vergi-nin tm yklenicisi tketici olmaktadr.

fiimdiye kadar yaptmz analizlerin tmnde vergi mkellefinin (vergiyi kamuotoritesine demek zorunda olan) tarafn retici olduunu kabul ettik. Oysa kimizaman tketici de verginin mkellefi olabilir. Acaba verginin retici deil de, tke-tici tarafndan denmesi durumunda aklamalarda bir deiflme olur mu? Bu soru-

ya verilecek cevap hayr olacaktr. Dolaysyla vergiyi ister retici isterse tketicidesin fiyattaki artfl ve vergi ykleri dalm deiflmeyecektir.

Bir yerel ynetim, il snrlar iinde bulunan doal su kaynandan elde edilen suyu dama-canalara doldurarak satmakta ve flehrin ime suyu ihtiyac karfllanmaktadr. Yerel yne-tim mevcut teknolojik olanaklar erevesinde kaynaktan kan suyu arttrma veya azaltmaolanana sahip deildir. Bu nedenle gnlk fliflelenen su miktar 100 bin damacanada sa-bittir. Yerel ynetim damacana baflna 500 bin TL fiyat uygulayarak retimini satmaktadr.

Salksz su retiminin nne gemeyi hedefleyen Salk Bakanl, ime suyunun kalitesi-ni korumak ve denetlemek amacyla damacanalara bandrol uygulamas getirmeyi planla-makta ve damacana baflna 100 bin TL bondrol creti denmesini nermektedir. Yukarda-

ki veri ve varsaymlar gz nnde tutarak ve bu nitede rendiimiz analiz tekniklerinikullanarak, getirilecek bandrol uygulamasndan kaynaklanacak maliyeti kimin deyecei-ni analiz edebilir misiniz?

TKETC VE RETC RANTI

Tketici ve retici rant kavramlarn ve piyasa dengesinde meyda-

na gelen deiflmelerin refah zerindeki etkilerini aklayabilmek

Serbest bir piyasada arz ve talep dengesi alc ve satclarn elde ettikleri toplamfayday maksimize etmektedir. Elde edilen bu toplam fayday deerlendirme yn-temlerinden biri, piyasaya katlm sonucu tketicilerin ve reticilerin elde ettikleritoplam rantn hesaplanmasdr. Bir piyasa iin toplam rant, maln alclar asn-dan toplam deeri (alclarn demeyi arzuladklar deer) ile bu mallar retenreticilerin toplam maliyetleri arasndaki farktr. Ksaca piyasadaki arz ve talep e-rileri arasndaki alandr. Bu rantn bir ksm tketicilere, bir ksm da reticilere aitolduu iin bunlar ayr ayr incelemek konuyu daha iyi anlamamza olanak tanr.

Tketici RantTketici rant, tketicinin bir mal iin demeye hazr olduu fiyat ile gerektededii fiyat arasndaki farktr. Aslnda tketici rant, piyasaya katlm sonucu t-keticilerin salad fayday lmeye yarar. Tketici rant talep erisi ile yakndan

iliflkilidir. nk talep erisi, tketicilerin her bir miktar iin deme arzularn gs-

128 Tketici ve retic i Rant

Toplam rant: Bir malnalclar asndan toplamdeeri ile bu mallar retenreticilerin toplammaliyetleri arasndakifarktr.

Tketici rant: Tketicininbir mal iin demeye hazrolduu fiyat ile gerektededii fiyat arasndaki

farktr.

SIRA S ZDE

3

A M A

4


17/26

termektedir. Piyasada oluflan fiyat dzeyi ise bu mal iin gerekte dedikleri tutar-dr. Bu iki tutar arasndaki fark tketici rantn gsterir. Yani talep erisi altnda vedenge fiyat zerindeki alan tketici rantdr. Buna gre, aflada yer alan fiekil5.13teki herhangi bir X mal iin piyasa dengesi koflullarnda AE1 P1 taral alan t-ketici rantn ifade etmektedir.

Denge fiyatnn azalmas tketici rantn bytecektir. nk bir taraftan mev-cut miktar iin tketiciler daha az derken, dier taraftan bu dflk fiyattan yenitketiciler piyasaya girecektir. Sz konusu rantn ncekine gre daha byk olma-s ekonomide refah dzeyinin arttn yanstr. Bu nitede ele aldmz bafllklar-dan hatrlayacanz gibi devletin piyasaya mdahalesi piyasa fiyatn etkilemekte-dir. Bu da bize bu tr politikalarn tketici refahn da deifltireceini gsterir. fltedenge fiyatndaki deiflmeye bal olarak ortaya kan tketici rantndaki deiflmeile tketicilerin refahndaki kayp ve kazanlar hesaplanabilir.

rnein, daha nce inceldiimiz fiekil 5.13teki mal iin, arzda meydana gelenartfl sonucu denge fiyatnn P1 dzeyinden P2 dzeyine dfltn kabul edelimve fleklimizi yeniden oluflturalm. fiekil 5.14e gre, ulafllan bu yeni denge fiyatn-da tketici rant, daha nce AE1P1 alan ile ifade edilirken, yeni durumda AE2P2alan ile ifade edilmektedir ve bu alan bafllangtakine gre daha byktr. Bu da

bize tketici rantndaki artfl gsterir. nk mevcut tketiciler bafllangtaki du-

129Tketici ve retic i Rant

fiekil 5.13

Miktar

Fiyat

D

SA

E1P1

Tketici RantTalep erisi, tketicilerin her bir miktariin deme arzularn gstermektedir.Piyasada oluflan fiyat dzeyi ise bu maliin gerekte dedikleri tutardr. Bu ikitutar arasndaki fark tketici rantngsterir. Yani talep erisi altnda ve denge

fiyat zerindeki alan tketici rantdr.Buna gre, herhangi bir X mal iin piyasa

dengesi koflullarnda AE1 P1 taral alantketici rantn ifade etmektedir.

fiekil 5.14

Miktar

Fiyat

D

SA

E1

S1

P1P2

Tketici Rantnn DeiflmesiDenge fiyatnn azalmas tketici rantnbytecektir. nk bir taraftan mevcutmiktar iin tketiciler daha az derken,dier taraftan bu dflk fiyattan yenitketiciler piyasaya girecektir. Sz konusurantn ncekine gre daha byk olmasekonomide refah dzeyinin arttn

yanstr. Devletin piyasaya mdahalesipiyasa fiyatn etkiledii iin, bu trpolitikalarn tketici refahn dadeifltireceini syleyebiliriz.


18/26

ruma gre daha az demede bulunurken, dflk fiyattan yeni tketiciler de piya-saya girmifltir.

retici Rantretici rant, reticinin rettii mal satmaya hazr olduu fiyat ile gerekte satflyapt fiyat arasndaki farktr. Aslnda retici rant, piyasaya katlm sonucu reti-cilerin salad fayday lmeye yarar ve arz erisi ile yakndan iliflkilidir. nkarz erisi reticilerin her bir fiyat dzeyinde ne kadarlk mal satmak istediklerinigsterir. Piyasada oluflan fiyat dzeyi ise bu mal iin gerekte satfl yapacaklar tu-tardr. Bu iki tutar arasndaki fark retici rantn gsterir. Yani arz erisi altnda vedenge fiyatnn altndaki alan retici rantdr. Buna gre, aflada yer alan fiekil5.15teki herhangi bir X mal iin piyasa dengesi koflullarnda BE1 P1 taral alanretici rantn ifade etmektedir.

Denge fiyatnn ykselmesi retici rantn bytecektir. nk bir taraftan mev-cut miktar iin piyasadaki reticiler daha yksek bir fiyat elde ederken, dier taraf-tan bu yksek fiyattan yeni reticiler piyasaya girecektir. Sz konusu rantn nceki-ne gre daha byk olmas ekonomide krlln arttn gsterir. Bu nitede ele al-dmz bafllklardan hatrlayacanz gibi, devletin piyasaya mdahalesi piyasa fiya-tn etkilemektedir. Bu da bize bu tr politikalarn reticilerin krlln da deifltire-ceini gsterir. flte denge fiyatndaki deiflmeye bal olarak ortaya kan reticirantndaki deiflme ile reticilerin krllndaki kayp ve kazanlar hesaplanabilir.


retici rant: reticininrettii mal satmaya razolduu fiyat ile gerektesatfl yapt fiyat arasndakifarktr.

fiekil 5.15

Miktar

Fiyat

D

S

B

E1P1

retici RantArz erisi reticilerin her bir fiyat dzeyindene kadarlk mal satmak istediklerini gsterir.Piyasada oluflan fiyat dzeyi ise bu mal iingerekte satfl yapacaklar tutardr. Bu ikitutar arasndaki fark retici rantn gsterir.Yani arz erisi altnda ve denge fiyatnnaltndaki alan retici rantdr. Buna gre,herhangi bir X mal iin piyasa dengesikoflullarnda BE1 P1 taral alan reticirantn ifade etmektedir.

fiekil 5.16

Miktar

Fiyat

D

S

B

E2

E1 D1

P2P1

retici Rantndaki DeiflmeDenge fiyatnn ykselmesi retici rantnbytecektir. nk bir taraftan mevcutmiktar iin piyasadaki reticiler daha

yksek bir fiyat elde ederken, diertaraftan bu yksek fiyattan yeni reticiler

piyasaya girecektir. Sz konusu rantnncekine gre daha byk olmasekonomide krlln arttn gsterir.Devletin piyasaya mdahalesi piyasa

fiyatn etkilediine gre, bu tr poli-tikalarn reticilerin krlln dadeifltireceini syleyebiliriz.


19/26

rnein, daha nce incelediimiz fiekil 5.15teki mal iin, talepte meydana ge-len artfl sonucu denge fiyatnn P1 dzeyinden P2 dzeyine ykseldiini kabuledelim ve fleklimizi yeniden oluflturalm. fiekil 5.16ya gre, ulafllan bu yeni den-ge fiyatnda retici rant daha nce BE1P1 alan ile ifade edilirken, yeni durumdaBE2P2 alan ile ifade edilmektedir ve bu alan bafllangtakine gre daha byktr.Bu da bize retici rantndaki artfl gsterir. nk mevcut reticiler, bafllangtakiduruma gre daha yksek fiyattan mal satma olanan yakalamflken, yeni oluflanyksek fiyattan yeni reticiler de piyasaya girmifltir.

Tketici ve retici Rantndaki DeiflmelerDaha nce akland gibi, tketici rant piyasa denge fiyat ile talep erisi arasn-daki alan ile, retici rant ise denge fiyat ile arz erisi arasndaki alan ile ifade edil-mektedir. Bu ikisinin toplam ise toplam rant vermektedir. Serbest bir piyasadasz konusu toplam rant maksimuma ulaflmaktadr. nk piyasa koflullarnda olu-

flacak denge miktarnn altnda oluflacak herhangi bir ifllem hacminde (alfl-satflmiktar) daha az mal retilip satlmakta ve hem tketiciler hem de reticiler refahkaybna uramaktadrlar. Dolaysyla piyasada gerekleflecek ifllem hacmini, yanidenge miktarn arttrmak toplam rantn bymesine neden olacaktr. Bu ise refa-hn artmas demektir.

Bu nitenin daha nceki blmlerinde, devletin piyasaya eflitli biimlerde m-dahale etmesi durumunda piyasada oluflan denge fiyat ve denge miktarnn bun-dan etkilendiini belirlemifltik. Hemen karsama yapabileceiniz gibi, bu durum-da tketicilerin ve reticilerin elde edecei rant da deiflecektir. rnein birim ba-flna vergi konulduunda, vergiyi kimin dediine baklmakszn piyasada alflve-rifl hacmi daralmakta ve denge miktar piyasa koflullarnda oluflacak denge mikta-rnn altnda kalmaktayd. fiekil 5.17de bu verginin refah nasl etkiledii zerindedurulmaktadr. Hatrlarsanz, bu tr bir vergiyi reticiler derse arz erisi, tketici-ler derse talep erisi azalmay ifade etmek zere sola doru kaymakta, ancak heriki durumda da piyasadaki denge miktar bafllang denge miktarna gre azalmak-tayd. izimde basitlik salama amacyla arz veya talep erisindeki bu kayma ayr-ca gsterilmemifl, sadece sonu olarak denge miktarnn Q* dan Q1e dflmesi elealnmfltr.

131Tketici ve retic i Rant

fiekil 5.17

P*

Miktar

Fiyat Z

T

B

E

A

Q1 Q*

X

Y

W

D

PT

P0

S

retici ve Tketici Rantnda DeiflmeVergi ncesinde tketici art AEP*geninin alanna, retici art ise P*EB

geninin alanna eflittir. Birim baflnavergi uygulamas sonucu tketici artY+Z kadar azalmfltr. retici artnda iseW+T kadarlk azalma olmufltur. HkmetY+W kadarlk vergi haslat salamasnaramen, daha az retimden dolay Z+Talan kadar refah kayb domufltur.Dolaysyla getirilen vergi sonucunda hemreticilerin hem de tketicilerin refah kaybortaya kmfltr.


20/26

Vergi ncesinde tketici art AEP* geninin alanna, retici art ise P*EBgeninin alanna eflittir. Birim baflna vergi uygulamas sonucu tketici art Y+Zkadar azalmfltr. retici artnda ise W+T kadarlk azalma olmufltur. HkmetY+W kadarlk vergi haslat salamasna ramen, daha az retimden dolay Z+Talan kadar refah kayb domufltur. Dolaysyla getirilen vergi sonucunda hem re-ticilerin hem de tketicilerin refah kayb ortaya kmfltr.

Trkiyede uzun yllardan bu yana tarm sektr destekleme almlar ve taban fiyat uygu-lamalar ile desteklenmektedir. zellikle buday, fleker pancar, pamuk ve fndk gibi stra-tejik kabul edilen rnlerde verilen bu destein, uzun ylardan beri bte ann temelnedenlerinden biri olduu ve yaflanan makro ekonomik istikrarszlklarda da paynn ol-duu ne srlmektedir. Trk tarmnda uygulanan taban fiyat ve destekleme alm poli-tikalarnn tarmsal rnler piyasasnda ne tr olumsuzluklara neden olacan ve bunla-rn ortadan kaldrlabilmesi iin destek mekanizmasnn nasl alflmas gerektiini ak-

layabilir misiniz?


SIRA S ZDE

4


21/26

zetDevletin piyasaya mdahale etmek amacyla kul-

land fiyat kontrol yntemlerini ve bu trden

mdahalelerin piyasada oluflan fiyat ve ifllem hac-

mi zerindeki olas etkilerini aklayabilmek

Devlet yasa ya da dzenlemelerle (ynetmelik, teb-

li gibi) belirli bir mal ya da hizmetin fiyatn tespit

eder veya snrlama getirirse fiyat kontrollerinden

sz edilir. Uygulamada belli bafll fiyat mdahalesi

yntemleri taban ve tavan fiyat uygulamas, asgari

cret uygulamas, tarmsal destekleme uygulamala-

r ve kira kontrolleridir.

Mal ve hizmet arz edenleri korumak amacyla, dev-

letin bir mal veya hizmete iliflkin minimum fiyat

belirlemesi taban fiyat olarak bilinirken, mal ve hiz-met talep edenleri korumak amacyla bir mala ilifl-

kin maksimum fiyat belirlemesi tavan fiyat uygula-

mas olarak adlandrlr.

Bu balamda asgari cret uygulamas, tarmsal des-

tekleme politikalar, kira kontrolleri gibi politikalar

devletin ok sk kulland fiyat kontrol politikalar

arasnda yer alr.

Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla kul-

land miktar kontrol yntemlerini ve bu trden

mdahalelerin piyasada oluflan fiyat ve ifllem hac-mi zerindeki olas etkilerini aklayabilmek

Devletin kota ad altnda arz edilen mal miktarna

snrlama getirmesidir. En ok bilinen kota uygula-

malar retim kotalar ve ithalat kotalardr.

retim kotas, arz edilen mal veya hizmet miktarn

snrlayarak, rekabet koflullarnda oluflmufl piyasa

fiyatn reticilerin lehine arttrmaya dnk devlet

politikasdr.

thalat kotas, belli bir dnem boyunca ithal edile-

cek rn miktar zerine bir tavan koyulmasdr.

Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla vergi-

leme yetkisinden kaynaklanan gcn nasl kulla-nacan ve ekonomik birimlerin vergiler karflsn-

da gsterecei tepkinin piyasa dengesinin oluflu-

muna etkilerini aklayabilmek

Belli bir maddi l zerinden (arlk, uzunluk,

adet, hacim gibi) alnan vergiler spesifik vergiler

olarak tanmlanrken, belirli bir parasal deerin yz-

desi fleklinde hesaplanan vergiler ise ad valorem

vergiler olarak isimlendirilir.

Uygulanacak bir satfl vergisinin denge zerindeki

etkisi fiyatn artmas ve miktarn azalmas fleklinde-

dir. Verginin ne kadarnn kimin zerinde kalaca-

n belirleyen faktr ise arz ve talep esneklikleridir.rnein, arz ve talep esnekliklerinin ayn olduu-

nu varsayacak olursak, verginin yarsn tketici ya-

rsn retici deyecektir.

Vergiyi deyen mkellefin bunun bir ksmn veya

tamamn fiyat mekanizmas aracl ile dier kifli-

lere aktarmas vergi yansmas olarak adlandrlr.

Tketici ve retici rant kavramlarn ve piyasa den-

gesinde meydana gelen deiflmelerin refah zerin-

deki etkilerini aklayabilmek

Bir maln alclar asndan toplam deeri ile bumallar reten reticilerin toplam maliyetleri arasn-

daki fark toplam rant olarak bilinirken, tketicinin

bir mal iin demeye hazr olduu fiyat ile gerek-

te dedii fiyat arasndaki fark tketici rant, reti-

cinin rettii mal satmaya raz olduu fiyat ile ger-

ekte satfl yapt fiyat arasndaki fark retici rant

olarak adlandrlr.

zet 133

A M A

1

A M A

2

A M A

3

A M A

4


22/26

Kendimizi Snayalm1. Devletin baz tarm rnleri iin belirledii taban fiyat-lar, piyasada oluflan denge fiyatnn zerinde ise aflada-

ki durumlardan hangisi ortaya kar?

a. Ktlk

b. Artk

c. retici dengesi

d. Tketici dengesi

e. Karaborsa

2. Bir ekonomide asgari cret piyasa koflullarnda oluflandenge cret dzeyinin zerinde belirlenirse, afladaki du-

rumlardan hangisi ortaya kar?

a. Karaborsa

b. Aflr istihdamc. flsizlik

d. Ktlk

e. Refah artfl

3. Eer talep erisi yatay eksene paralelse verginin taraf-lar arasndaki dalm nasl olur?

a. Tketiciler birim satfl vergisinin bir ksmn derler

b. Tketiciler birim satfl vergisinin tamamn derler

c. Hkmet hibir vergi toplayamaz

d. reticiler birim satfl vergisinin tamamn derler

e. Vergiyi eflit paylaflrlar

4. Tketicinin bir mal iin demeyi arzu ettii fiyat ilegerekte dedii fiyat arasndaki fark afladakilerden han-

gisi ile adlandrlr?

a. Refah

b. Marjinal fayda

c. Tketici stnl

d. Tketici rant

e. retici hakimiyeti

5. Afladakilerden hangisi taban fiyat uygulamasna

rnektir?

a. Asgari cret

b. Kira kontrolleri

c. retim kotalar

d. thalat kotalar

e. Vergiler

6. Tarmsal destekleme fiyatlarnn piyasada oluflandenge fiyat ve miktar zerindeki etkisi afladakilerden

hangisidir?

a. Denge fiyat artar, denge miktar azalr

b. Denge fiyat dfler, denge miktar artar

c. Denge fiyat ve miktar artar

d. Denge fiyat ve miktar azalr

e. Denge fiyat artar, denge miktar deiflmez

7. Piyasa denge fiyat ile arz erisi arasnda kalan alanafladakilerden hangisi ile adlandrlr?

a. Refah

b. Toplam fayda

c. Tketici hakimiyeti

d. Tketici stnle. retici rant

8. Balayc bir tavan fiyat uygulamas sonucu afladaki-lerden hangisi ortaya kmaz?

a. Karaborsa

b. Talep fazlas

c. Arz fazlas

d. Dflk kaliteye ynelme

e. Uzun kuyruklar ve kargafla

9. Miktar zerinden alnan vergi, tketicinin demesi ilereticinin demesi sonular asndan karfllafltrldnda

afladakilerden hangisi dorudur?

a. Tketicilerin vergi yk artar

b. Tketicilerin vergi yk azalr

c. reticilerin vergi yk artar

d. reticilerin vergi yk azalr

e. Vergi yklerinde bir deifliklik olmaz

10.Vergiyi demesi gereken kiflinin piyasa mekanizma-sndan yararlanarak bunu bir baflka kifli ya da kuruma ak-

tarmas afladakilerden hangisi ile ifade edilir?

a. Vergiden kanmab. Verginin yansmas

c. Vergi mkellefiyeti

d. Vergi kaydrma

e. Vergi karma

Kendimizi Snayal m134


23/26

Yaflamn inden

Uygulanan Kavramlar:

Talebin fiyat esneklii, miktar kontrolleri.

Bu sorunun cevab talebin fiyat esneklii kavramnda yat-

maktadr. Neden bu nerinin yapldn kavrayabilmek

iin devlet mdahalesi olmamas durumunda piyasay in-

celeyelim. Buna gre uyuflturucu piyasasnda denge, afla-

da yer alan fleklin a blmne gre, A noktasnda sa-

lanmakta ve denge fiyat P1, denge miktar ise Q1 olarak

belirlenmektedir. Denge koflullar altnda piyasada ger-

ekleflen ifllem hacmi, yani uyuflturucu iin tketicilerinyapt toplam harcama P1 x Q1 kadar olacaktr. Bu harca-

ma miktar grafikteki taral alan ile gsterilmektedir. fiek-

lin b blmnde eflitli yntemlerin kullanlmas ile arzn

snrlandrlmasnn yarataca etkiler gsterilmektedir. r-

nein, gmrklerdeki kontrollerin younlafltrlmas, uyufl-

turucu tacirlerine verilen cezalarn arttrlmas ve retimin

gereklefltirildii lkelerde retimin snrlandrlmas iin

diplomatik abalarn arttrlmas gibi nlemlerle arzn azal-

dn kabul edelim. Bu durum flekilde S1 erisinin S2 ko-

numuna gelmesi ile gsterilmektedir. Ortaya kan yeni

dengede denge fiyat P2ye ykselmekte, denge miktar

ise Q2ye dflmektedir. Dikkat ederseniz arza getirilen k-

stlamalar, piyasada alnp satlan uyuflturucu miktarn

azaltma konusunda baflarl olursa, bu denge fiyatnn ar-

taca anlamna gelmektedir. fiimdi olayn bir baflka boyu-

tuna bakalm: Uyuflturucu bamllk yaratan bir alflkanlk

olduu iin talebin fiyat esneklii serttir, yani inelastik ta-

lep sz konusudur. Bilindii gibi, bu durumda fiyattaki ar-

tfl toplam harcamay arttrr. Nitekim flekilde daha koyu

renk alanla gsterilen P2 x Q2 miktar bafllangtakine g-

re daha byktr. Uyuflturucuya yaplan toplam harcama-

lardaki bu artfl toplum asndan ok ciddi sonular dou-

racaktr. Zira uyuflturucu bamllarnn ok byk bir ks-m, bu alflkanlklarnn getirdii harcamay su iflleyerek

finanse etmektedirler. Buna gre ifllenen sularda artfl or-

taya kmas yksek bir olaslktr. te yandan bu durum

uyuflturucu tacirlerinin toplam gelirini de arttraca iin

daha organize su flebekelerinin domasna yol aar.

Uyuflturucu talebinin inelastik olmas, iktisatlar arz kst-

layan politikalar yerine talebi azaltan politikalar nermeye

yneltmektedir. Bu nlemler arasnda kullanclara uygu-

lanan cezalarn arttrlmas, uyuflturucu karflt kampanya-

larn younlafltrlmas ve bamllar iin tedavi merkezleri-

nin saysnn arttrlmas gibi nlemler sralanabilir. Bu po-

litikalarn baflarl olmas durumunda sonucun ne olaca

fleklin c blmnde grlmektedir. Talep erisi sola do-

ru kayarak D1 konumundan D2 konumuna gelecei iin

denge fiyat P1den P3e dflmekte ve denge miktar Q1den

Q3e gerilemektedir. Buna paralel olarak flekilde daha ko-

yu renk alanla gsterilen toplam harcama miktar bafllan-

gtakine gre daha kk olmaktadr. Bu da daha nce

sz edilen olumsuzluklarn azalmas anlamna gelir.

Yaflamn inden 135

Miktar

Fiyat

A

(a)

0 Miktar

Fiyat

A

D1

(b)

0

B

Miktar

Fiyat

A

(c)

0

C

D1

S1

P1

Q1

S1

D1D2

Q1Q3

P1

P3

P2

P1

S1

S2

Q1Q2


24/26

Baflvurabileceimiz KaynaklarLipsey, R.G. ve d. (1999). ktisat, Cilt I. (ev.A.akmak

ve d.), stanbul: Bilim ve Teknik, s.94-125.

Dinler, Z. (1999). Mikro Ekonomi. Bursa: Ezgi, s.207-

228.

Trkay, O.(2000). Mikro ktisat Teorisi.Ankara: maj,

s.139-148.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. b Ayrntl bilgi iin Taban ve Tavan Fiyat Uygula-

malar konusuna baknz.

2. c Ayrntl bilgi iin Asgari cret Politikas konu-

suna baknz.

3. d Ayrntl bilgi iin Vergi Uygulamalar konusunabaknz.

4. d Ayrntl bilgi iin Tketici Rant konusuna

baknz.

5. a Ayrntl bilgi iin Taban ve Tavan Fiyat Uygula-


6. c Ayrntl bilgi iin Tarmsal Destekleme Fiyatlar

konusuna baknz.

7. e Ayrnt l bi lgi iin retici Rant konusuna

baknz.

8. c Ayrntl bilgi iin Taban ve Tavan Fiyat Uygula-


9. e Ayrntl bilgi iin Vergi Uygulamalar konusuna

baknz.

10. b Ayrntl bilgi iin Vergi Uygulamalar konusuna

baknz.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

a. Daha nceki nitede rendiimiz arz esneklii form-

lnden yararlanarak,

elde edilir. Yani, zel hastaneler tarafndan sunulan

salk hizmetleri arz %30 orannda azalacaktr.

b. Daha nceki nitede rendiimiz talep esneklii for-

mlnden yararlanarak,

elde edilir. Yani, zel hastaneler tarafndan sunulan

salk hizmetlerine olan talep %12 orannda artacaktr.

c. Aflada yer alan flekilde bafllangtaki (devlet mdaha-

lesinden nceki) denge noktas A ile gsterilmektedir.

Bu noktann ifade ettii hasta baflna muayene creti

(fiyat) 50 milyon TLdir ve hastane bu fiyattan haftada1000 hastaya hizmet sunmaktadr. Devletin piyasaya

mdahale etmesi ile mevcut 50 milyon TLlik denge

muayene creti %20 orannda dflrlerek 40 milyon

TLye indirilmekte ve bu fiyat maksimum muayene c-

reti olarak uygulanmaktadr. Yukarda hesapladmz

deerlerden yola karsak, bu tavan fiyat dzeyinde

hastanenin muayene edecei hasta says haftada 1000

adetten %30 orannda azalarak 700 hastaya, bu hasta-

nede muayene olmak isteyen hastalarn says %12 ar-

tarak 1120 hastaya kar.

d. Tavan fiyat uygulamas bu hastane iin bir arz a (ya

da talep fazlas) sorununu dourmufltur. Bu durum zel

hastanelerde pek grmeye alflmadmz grntler ya-

ratacaktr: Kuyruklar. Tpk gnmzde kamu hastanele-

rinde olduu gibi, sabahn erken saatlerinden itibaren

kuyruklara giren insanlar ilk 100 kifli arasnda olmak iin

abalayacaklardr (haftada 700 kiflinin muayene ediliyor-

sa bu gnde 100 hasta anlamna gelmektedir).

e. Bu durumda hastane sunduu yan hizmetlerin fiyatn

arttrmay deneyebilir. rnein, rntgen cretlerinin,

tahlil cretlerinin arttrlmas gibi.

Sra Sizde 2

Bir berber gnde en fazla 10 kifliyi trafl edebiliyorsa ve 15

adet lisans verilecekse, bu kentte gnde en fazla 150 kifli

sa trafl olabilecektir. Yani, yerel ynetim lisanslama zo-

runluluu getirerek ve lisans saysn kstlayarak sa ke-

sim hizmeti zerine miktar kontrol koymufl demektir.

Bunu bir izim yardmyla aklarsak, bafllangtaki denge

A noktasnda salanmakta ve 3 milyon TLlik fiyattan gn-

de 200 kifli bu hizmetten yararlanmaktadr. Yerel ynetim

tarafndan getirilen lisans snrlamas sonucu bu hizmetten

yararlanacaklarn says 150 kifli ile snrlandrlmfltr. Mik-

tar ekseninden izilen dik doru bu snrlamay ifade eder.Sonuta daha az kifli (150), daha yksek bir bedel deye-

rek (6 milyon TL) bu hizmeti kullanmaktadr

ED=

DQ

Q

DPP

fi -0,60 =

DQ

Q

-0,20fiDQ

Q= 0,12 (%12)

Es

=

DQ

Q

DPP

fi 1.5 =

DQ

Q

-0,20 fi

DQ

Q = -0,30 (-%30)

Baflvurabi leceimiz Kaynaklar - Kendimizi Snayal m Yant Anahtar - S ra Sizde Yant Anahtar136

50

Hasta Says (haftalk)

Muayenecreti

(milyonTL) A

40

1000700 1120

S

D


25/26

Sra Sizde 3

Yerel ynetim akan su miktarn azaltma veya arttrma

olanana sahip olmad iin gnlk arz miktar 100 bindamacanada sabittir. Bir dier deyiflle, arz erisinin fiyat

esneklii sfrdr. Bu durum afladaki flekilde 100 bin da-

macana dzeyinde izilen dik doru ile gsterilmektedir.

Talep erisi de gz nne alndnda, denge A noktasn-

da salanmakta ve yerel ynetim tanesi 500 bin TLden

100 bin damacana suyun tamamn satarak gnde 50 mil-

yar TL gelir salamaktadr. Bu durumda damacana baflna

100 bin TLlik bandrol uygulanrsa (bir dier deyiflle vergi

getirilirse) arz erisi deiflmeyecektir. Zira mevcut tekno-

lojik olanaklarla fiyat dflse bile 100 bin damacana su fli-

flelenmeye devam edecektir. Ancak tketiciler bu miktarsuyu fiyat 500 bin TL iken tketmektedirler. Bu nedenle,

retilen 100 bin damacana suyun satlabilmesi iin, getiri-

len ek maliyetin tamam yerel ynetim tarafndan stleni-

lecektir. Dikkat edilirse yerel ynetimin elde ettii toplam

gelir azalmaktadr. nk su satflndan yine 50 milyar TL

gelir elde edilecek, ancak bunun 10 milyar TLsi Salk

Bakanlna aktarlacaktr. Grld gibi bandrol bedeli

tamamen yerel ynetim tarafndan stlenilmifltir.

Sra Sizde 4Taban fiyat uygulamas, Trk tketiciler iin tarmsal

rnlerin fiyatnn ykselmesi demektir. Aflada yer alanfleklin a blmnde taban fiyatnn bir arz fazlasna ne-

den olaca gsterilmektedir. Bu durumda devlet, fiyatn

srekli olarak yksek dzeyde tutulabilmesi iin sz ko-

nusu arz fazlasn satn almaldr ve doal olarak bundan

doan maliyet vergi deyenlere yansmaktadr. Oysa, ver-

gi deyenlere yklenen bu maliyetin hafifletilebilmesiiin arz fazlasnn ortadan kaldrlmas lazmdr. Devlet

bunu salayabilmek amacyla ekim yaplabilecek alanlar

snrlandrabilir. rnein, devlet uygulanacak ekim alan-

lar dzenleme program erevesinde, fiyat desteinin

srdrlebilmesi iin iftilerle anlaflarak ekim alanlarn

snrlandrabilir. Bu durumda arz fazlas ortadan kalkacak

ve devlet bte gelirden tarm kesimine kaynak aktar-

maktan kurtulacaktr. Bu trden bir politikann etkileri

afladaki fleklimizin b blmnde gsterilmektedir. re-

tilebilecek miktara getirilen Q1 kadarlk snrlama bu re-

tim dzeyinde izilen dik doru ile gsterilmektedir. re-

time konulan bu kstlama piyasada P1 gibi bir fiyat olu-flumuna yol amaktadr. Dikkat edilirse bu fiyat taban fi-

yatna eflit, ancak devlet mdahalesi olmamas durumun-

da gerekleflecek fiyattan yksektir. Vergi deyenlere

yklenen maliyet ortadan kalkmasna ramen, izlenen bu

politika da tketicilere maliyet getirmektedir. Zira, tketi-

ciler hem daha az rn tketebilmekte, hem de buna da-

ha yksek bir bedel demektedirler. Tketicilerin urad-

refah kayb taral olarak gsterilen blge kadar olmak-

tadr. Ancak tketicilerin urad refah kayb reticilerin

rantndaki artflla dengelendii iin toplumun net refahn-

da bir deiflme olmamaktadr. Eer iftiler ortalama bir

tketiciden daha zengin iseler sz edilen bu rant trans-

feri gelir dalmn daha da bozucu bir etki yaratr.

Sra Sizde Yant Anahtar 137

500

Miktar (bin damacana)

Fiyat

(binTL)

100

S

D

0

400100

6

Miktar (gnlk)

Fiyat

(milyonTL) A

3

200150

S

D

0

Minimumfiyat

Miktar

Fiyat

(A)

Talep

Dengefiyat

Minimumfiyattan talepedilen miktar

Dengemiktar

Minimumfiyattan arzedilen miktar

ArtkArz

P1

Miktar

Fiyat

(B)

Talep

Dengefiyat

Dengemiktar

Arz

Q1


26/26

Documents

İktisada Giriş unite05