İktisada Giriş unite15

8/4/2019 ktisada Giri unite15

1/26

331

BLACK320 C

Gen Trkiye Cumhuriyetinin 1923 ylnda yapt btenin bykl yaklaflk

112 milyon lirayd. Bte ilk kez 1943 ylnda milyar TL, 1980 ylnda trilyon TL

ve 1995 ylnda da katrilyon TL ile tanflt. Trkiye, milyon TLden katrilyon TLye

uzanan bu srete bafln srekli olarak artan en byk soruna bir trl zm

bulamad: Bte aklar. yle ki, Trkiyede son 28 yldan bu yana devlet bte-

si srekli ak veriyor. Son eyrek yzylda ortaya kan bu aklar, hayatmz et-kileyen btn ekonomik sorunlarn bafl sorumlusu olarak gsteriliyor. Btenin ve

bte uygulamasnn bu neminin nereden kaynaklandn, devletin iki yakas-

n bir araya getirememesi olarak adlandrlan bte aklarnn nedenlerinin ve

sonularnn neler olabileceini hi dflndnz m?

331

Maliye Politikas veToplam Harcamalar15


2/26

Bafllarken

Makro iktisatta veya mikro iktisatta, devletin ekonomideki rolnden daha fazlatartflmaya konu olan baflka bir husus yoktur. Mikro iktisatta devletin, rekabeti d-

zenlemede, yol yapmnda, eitim hizmetlerini salamada ve gelirin yeniden da-lmnda aktif olarak yer almas, kendi haline braklmas halinde serbest piyasa-nn ifllemeyeceine inananlar tarafndan desteklenmektedir. Devletin piyasalaramdahalesine karfl kanlar ise kt bir performans sergileyenin piyasalar deil,devlet olduunu ne srmektedirler. Makro iktisatta ise devletin yapabilecekleri ve

yapmas gerekenlerle ilgili tartflmalarda, konular biraz farkl olsa da, ana temamikro iktisattakilerle benzeflmektedir. Bu tartflmalarn bir ucunda Keynesyen ikti-satlar yer almakta ve kendi haline braklmas halinde makro ekonominin b-

yk dalgalanmalarla karfl karflya kalabileceini; devletin konjonktr dalgalan-malarn yumuflatmas gerektiini savunmaktadrlar. Bu grfller, ekonomik dur-gunluk dnemlerinde ortaya kan talep yetersizliini gidermek ve toplam retimiarttrmak iin devletin vergileme ve harcama yapma gcn kullanabileceini sa-vunan Keynesin Genel Teori isimli kitabndan kaynaklanmaktadr. Tartflmala-rn dier ucunda ise kamu harcamalar ve vergiler aracl ile ekonominin istik-rara kavuflturulamayacan, aksine bu tr politikalarn istikrar bozucu, zararletkilerinin olabileceini savunanlar bulunmaktadr.

Herkesin zerinde uzlaflt bir husus, hofllanalm ya da hofllanmayalm, dev-letin btn ekonomilerde nemli bir aktr olduudur. Sadece bu bile devletin mak-ro ekonominin iflleyiflini etkileme yntemini incelememizi gerekli klmaktadr.

Mikro iktisattan makro iktisada geifl yaptmz 11nci nitede ele aldmzgibi, devlet ekonomiyi iki tr politika ile etkileyebilmektedir: Maliye politikalar ve

para politikalar. Bizim bu nitede zerinde duracamz maliye politikas, devle-tin harcama yapma ve vergileme konusundaki kararlarn, bir dier deyiflle bte

politikasn yanstmaktadr. Bu nedenle maliye politikas genellikle iki temel kate-goride ele alnmaktadr:

Devletin mal ve hizmet almlar ile ilgili politikalar Devletin vergi alma ile ilgili politikalarDevletin makro ekonomiyi etkileme aralarndan dierini, yani para politika-

larn ise 16 ve 17nci nitelerde ele alacaz.

Anahtar Kavramlar

Otonom vergi Vergi arpan Denk bte arpan Genifllemeci maliye politikas Daraltc maliye politikas Devlet btesi Bte a

Otomatik istikrar salayclar

Amalarmz

Bu niteyi tamamladnzda...1. Devletin en nemli gelir kayna olan vergilerin makro ekonomik modele dahil

edilmesi durumunda meydana gelecek deifliklikleri,2. Devletin harcama yapma ve vergileme kararlarnn denge gelir dzeyi zerin-

deki etkisini,3. Ekonomik durgunluk ve enflasyon ortamlarnda istikrar salayabilmek iin

maliye politikasnn nasl kullanlmas gerektiini,4. zlenen maliye politikalarnn ekonominin iinde bulunduu koflullardan na-

sl etkilenebileceini

... aklayabilmek iin gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

332 Maliye Pol i t ikas ve Toplam


3/26

EKONOMDE DEVLET

Devletin en nemli gelir kayna olan vergilerin makro ekonomikmodele dahil edilmesi durumunda meydana gelecek deifliklikleri

aklayabilmek

Gerek yerel ynetim baznda, gerekse merkezi ynetim baznda devletin byklde direkt olarak kontrol altnda bulunan faktrler sz konusu olduu gibi,devletin direkt olarak kontrol dflnda kalan baz faktrler sz konusudur. Bu ne-denle, devletin direkt olarak kontrol altnda bulunan deiflkenlerle, ekonomininiinde bulunduu duruma gre belirlenen ve dolaysyla direkt olarak devletinkontrol edemedii deiflkenleri birbirinden ayrmak gerekmektedir. rnein, uy-gulanacak vergi oranlar direkt olarak devlet tarafndan belirlenmektedir. Biroklkede, anayasa gerei kimlerin, hangi oranda vergi deyecei yasalarla belirlen-

mek zorundadr. Yasa yapma gc de lkedeki yasama organnn (rnein, lke-mizde Trkiye Byk Millet Meclisi) elinde bulunduuna gre, kimin hangi oran-da vergi deyecei lkedeki yasama organ tarafndan belirlenmektedir. Alnacakvergi oran devlet tarafndan belirlenmesine karfln, elde edilecek vergi geliri direktolarak devletin kontrol altnda deildir. rnein gelir vergisinden devletin eldeedecei haslat, hem gelir vergisi oranna, hem de hanehalklarnn elde ettii geli-rin byklne baldr. Bu faktrlerden gelir vergisi oranlar direkt olarak dev-let tarafndan belirlenmekte iken, elde edilen gelirin bykl hanehalklarnnkendi karar ve tercihleri sonucu (rnein alflp alflmama konusunda yaplan ter-cih gibi) belirlenmekte ve devletin direkt olarak kontrol dflnda kalmaktadr.Benzer flekilde, devletin flirketlerin kr zerinden ald kurumlar vergisihasla-

t da kurumlar vergisi oranna ve flirketlerin elde ettii krn byklne balolarak belirlenmektedir. Burada da devlet direkt olarak kurumlar vergisi orannbelirlerken, flirketlerin elde edecei kr ok sayda farkl faktr tarafndan belirlen-mekte ve devletin flirketlerin elde ettii kr zerinde dorudan bir belirleyiciliibulunmamaktadr.

fiu ana kadar ele aldmz modelde, yukarda ortaya koymaya alfltmz ge-rekeler nedeniyle vergileri gz ard etmifltik. Ancak grld gibi gerek kamuharcamalar gerekse vergiler, sahip olduklar bu zellikler gz nne alnarak mo-dele dahil edilmelidir.

Kamu Harcamalar, Vergiler ve Kullanlabilir GelirDaha nceki nitelerimizde kamu harcamalarn modele dahil ettiimiz halde, ver-gileri sfr kabul ederek kapsam dflnda tutmufltuk. Oysa, harcama yapan ancakgeliri olmayan bir ekonomik birim dflnlemeyeceine gre, daha gereki birmodele ulaflabilmek iin devletin gelirlerini de ierecek flekilde modelimizi genifl-letmemiz gerekmektedir.

Hatrlayacanz gibi, hanehalklarnn tketim harcamalarn incelerken tketi-mi belirleyen temel faktrn vergi sonras gelir veya kullanlabilir gelir olduunuifade etmifl, ancak vergileri sfr kabul ettiimiz iin elde edilen gelirin tketim vetasarruf fleklinde kullanldn grmfltk. Eer vergileri de gz nne alyorsak,hanehalklarnn elde ettii gelirin bir ksmnn vergi fleklinde devlete aktarlmas ol-gusunu devresel akma dahil etmemiz gerekmektedir. Aflada yer alan devreselakm diyagramnn gsterdii gibi, vergiler toplam gelirden bir sznt nitelii tafl-

333Ekonomide Devlet

A M A 1

Gelir vergisi: Devletingerek kiflilerin elde ettiigelir zerinden aldvergidir.

Kurumlar vergisi: Devletintzel kiflilerin kr zerindenald vergidir.

Otonom vergi: Vergileringelirden bamsz olan

ksmdr.


4/26

makta ve hanehalklarnn elde ettii gelirin yaratlan gelirden daha dflk olmas-n gerektirmektedir. Modelde basitlik salamak asndan,vergilerin otonomol-duu, yani gelirden bamsz olarak belirlendii varsaym altnda, izilen devreselakm diyagramna gre, kullanlabilir gelir flekilde kullanlmaktadr: Tketim(C), tasarruf (S) ve ithalat (IM). Daha nce olduu gibi kullanlabilir geliri Yd ilegsterirsek afladaki eflitlii yazabiliriz:

Bu eflitlikte yer alan kullanlabilir gelirin Yd = Y T fleklindeki tanmn yerinekoyarsak

eflitliini elde ederiz. Elde edilen son eflitlik lkede yaratlan toplam gelirin drt bi-imde kullanldn gstermektedir. Elde edilen gelirin bir ksm devlete vergi ola-rak aktarlmakta (T), bir ksm yurtiinde retilen mal ve hizmetlerin satn alnma-s iin kullanlmakta, yani tketilmekte (C), bir ksm ithal edilen mal ve hizmetle-re harcanmakta (IM) ve bir ksm da tasarruf (S) edilmektedir.

Metin ierisinde analizi basit tutabilmek iin vergilerin gelirden bamsz, yani otonom ol-duunu kabul ediyoruz. Vergilerin gelire bal olarak belirlenmesi durumunda modeldemeydana gelecek deiflmeler, nitenin sonunda yer alan ekte verilmektedir. Vergilerin ge-lire bal olarak belirlenmesi durumunda modelin iflleyifli deiflmemekte, sadece devreselakm diyagram biraz daha karmaflk hale gelmektedir.

334 Ekonomide Devlet

Dier lkeler

Net (X)hracat

thalat (IM)

Tketim (C)

FinansalPiyasalar

Tasarruflar(S)

Hanehalklar

KullanlabilirGelir (Y = Y - T)

Vergiler (T)

ToplamGelir (Y)

Firmalar

Devlet

Toplamretim

(Y)

PlanlananYatrm

(I)

Planlanmfl ToplamHarcamalar

[AE = C + I + G + X]

Kamu Harcamalar(G)

d

fiekil 15.1

Vergilerin Devresel AkmaDahil Edilmesi: Dahance izdiimiz devreselakma vergilerin dahiledilmesi ile oluflturulanakfl diyagram, karmaflkgibi grnmesine karflnalflma mant oldukabasit ve dierleri ileayndr. Bir kesimin

yapt harcama bir dierkesimin gelirinioluflturur. Bu devreselakmda devlet, yaratlangelirin bir ksmn vergifleklinde gelir-harcamaakmndan ekmekte;ancak kamu harca-malar aracl ile bu

akma enjeksiyongereklefltirmektedir.

D K K A T

Yd = C + S + IM

Y T = C + S + IM

Y = C + S + T + IM


5/26

te yandan, daha nceki nitelerden hatrlayacanz gibi lkede gereklefltiri-len harcamalar toplamnn da gelire eflit olmas gerekmektedir. Buna gre, tketimharcamalar (C), yatrm harcamalar (I), kamu harcamalar (G) ve yabanclarn yur-

tiinde retilen mallar iin yaptklar harcamalarn, yani ihracat (EX) toplamnn ge-lire eflit olduundan sz etmifl ve

eflitliini yazmfltk. Y=C+S+T+IM ve Y=C+I+G+EX eflitliklerini birlikte dflnrsek,her iki eflitliin sol tarafnda da Y yer ald iin,

yazabiliriz. Tketim harcamalar yukardaki eflitliin hem sa tarafnda, hem de soltarafnda yer ald iin birbirini gtrecek ve,

elde edilecektir. Bu eflitlik, bir nceki nitede denge flart olarak elde ettiimiz, s-zntlar toplamnn harcamalar toplamna eflit olmas gerektiini gsteren eflitliktir.

Burada dikkat edilmesi gereken nokta, vergilerin modele otonom olarak dahiledilmesi durumunda, toplam harcamalarn otonom bilefleninde bir azalma ortayakmasdr. Bir dier deyiflle, vergilerin modele dahil edilmesi veya vergilerin arttrl-mas durumunda kullanlabilir gelir azalmaktadr. Aflada yer alan fiekil 15.2, bir n-ceki nitede vergileri modelin dflnda bulundurmamz halinde elde ettiimiz dengegelir dzeyini tekrar vermekte ve vergilerin otonom olarak modele dahil edilmesidurumunda denge gelirinin ne ynde deifleceini gstermektedir. Nitekim, her ge-

lir dzeyinde 33 trilyon lira olarak belirlenen vergiler, daha nce elde edilen AE top-lam harcama fonksiyonunu paralel olarak aflaya doru kaydrarak AE1 konumunagetirmekte ve denge gelir dzeyi 500 trilyon liradan 450 trilyon liraya dflmektedir.

17 Austos 1999 tarihinde yaflanan deprem felaketi sonras, kamu harcamalarnda gr-len ani artfln finanse edilebilmesi iin yaklaflk 1.5 katrilyon liralk ek vergi getirilmifltir.Size gre, yaflanan bu felaketin neden olduu kamu harcamalar artflnn finansman ama-cyla getirilen ek vergilerin ekonomik etkileri neler olabilir?

335Ekonomide Devlet

Y = C + I + G + EX

C + S + T + IM = C + I + G + EX

S + T + IM = I + G + EX

SIRA S ZDE

1


6/26

Kullanlabilir gelir kavramnn tanm gerei, vergiler gelirden kartld iineksi iflaret taflmakta ve denge gelir dzeyini azaltc ynde etki yaratmaktadr.

MALYE POLTKASI TEORS

Devletin harcama yapma ve vergileme kararlarnn denge gelirdzeyi zerindeki etkisini aklayabilmek

Bu niteye kadar gereklefltirdiimiz analizde devletin nispeten pasif bir rol st-lendiini biliyoruz. Aslnda devlet yapt harcamalar ve gereklefltirdii transferdemeleri ile bir yandan geliri arttrc ynde etkide bulunurken, bir yandan datoplad vergilerle geliri azaltc ynde etkili olmaktadr. te yandan, devletin ge-lir-harcama akmna yapt enjeksiyonlarla (kamu harcamalar), bu akmdan ger-eklefltirdii szntlar (vergiler) arasndaki denge de byk nem taflmaktadr. Bubalamda, devletin istihdam, gelir, fiyatlar gibi makro ekonomik deiflkenleri etki-leyebilmek iin kamu harcamalarn ve vergileri kullanmas maliye politikas ola-rak adlandrlmaktadr. Yaptmz varsaym gerei fiyatlar sabit kabul ettiimiz

336 Maliye Pol i t ikas Teoris i

A M A

2

fiekil 15.2

GSMH VERGLER KULLANILABLR TKETM YATIRIM KAMU NET TOPLAM(Y) (T) GELR (Yd) (C) (I) HARCAMALAR HARACAT HARCAMALAR

(G) (X) (AE)

0 33 -33 7 50 70 53 180

100 33 67 77 50 70 43 240

200 33 167 147 50 70 33 300

300 33 267 217 50 70 23 360

400 33 367 287 50 70 13 420

450 33 417 322 50 70 8 450

500 33 467 357 50 70 3 480600 33 567 427 50 70 -7 540

700 33 667 497 50 70 -17 600

Vergiler ve Denge Gelir Dzeyi: Vergilerin

modele dahil edilmesi durumundakullanlabilir gelir azalmaktadr. Vergilerimodelin dflnda tuttuumuz nceki nitedeelde ettiimiz denge gelir dzeyi 500 trilyonlira idi. her gelir dzeyinde 33 trilyon liraolarak belirlenen vergiler modele dahiledildiinde, 500 trilyon liralk denge gelirdzeyini elde etmemize olanak tanyan AEdorusu, 20 trilyon lira aflaya dorukayarak AE1 konumuna gelmektedir. Yenitoplam harcama fonksiyonuna gre dengegelir dzeyi 50 trilyon lira azalarak 450trilyon lira olarak belirlenmektedir.

Harcamalar

200

180

450 500

GSMH

45

45

AE

AE1


7/26

iin bu afladaki blmlerde maliye politikas deiflikliklerinin gelir zerinde ya-rataca etkiyi inceleyeceiz.

Kamu Harcamalarndaki DeiflmeKamu harcamalarndaki bir artfln, arpan kavram aracl ile gelire katlanarak

yansdndan daha nce sz etmifltik. Ksaca hatrlarsak, harcama arpann

olarak elde etmifltik. Buna gre, rnein, kamu harcamalarnda meydana gelecek

bir deiflikliin gelir zerinde yarataca etkiyi de

forml yardmyla hesaplayabiliyorduk. Bu eflitliklerdeki simgeleri ksaca hatrlar-sak, Y geliri, G kamu harcamalarn, MPS marjinal tasarruf eilimini, MPI marjinalithal eilimini gstermekte ve Yunan alfabesindeki (delta) harfi de deiflmeyi ifa-de etmekte idi. Bir nceki nitede verdiimiz rnei hatrlarsak, marjinal tasarrufeilimi 0.30, marjinal ithal eilimi 0.10 olduunda, kamu harcamalarnda meyda-na gelecek 40 trilyon liralk artfln, eer devlet vergileri arttrmazsa, gelirde yarata-ca artfl,

olarak belirlemifltik.

Ayn mekanizmann tersine de iflleyebileceini gzden uzak tutmaynz. Yani, devletin ka-mu harcamalarn azaltmas durumunda, gelirin kamu harcamalarndaki azalmadan dahayksek bir miktarda azalaca ortadadr. Yukardaki rneimize gre dflnrsek, devletkamu harcamalarn 40 trilyon lira azaltt zaman, G=-40 trilyon lira olaca iin gelir-deki deiflme de eksi iflaret taflyacak ve Y=-100 trilyon lira olacaktr.

Kamu harcamalarndaki artfln geliri arttrc etkisinden sz ederken, bir ncekiniteden farkl olarak kullandmz ifadeye dikkatinizi ekmek isteriz. Buna gre,

yukardaki miktarn elde edilebilmesi iin devletin vergileri arttrmamasgerek-mektedir. Artk vergileri modele dahil ettiimiz iin bu olasln ortaya kmas du-rumunda ne olacan ele almak zorundayz.

Vergilerdeki DeiflmeVergilerin geliri azaltc etkisinden daha nce sz etmifltik. Dolaysyla vergilerdemeydana gelecek bir artfl gelir zerinde azaltc bir etki yaratrken, tersine vergi-lerde meydana gelecek bir azalma da geliri arttrc bir etki yaratacaktr. Ancak bu-rada sorun, vergilerde meydana gelecek artfl veya azalfln gelire hangi miktardayansyaca hususudur.

337Maliye Pol i t ikas Teoris i

D K K A T

arpan = 1MPS + MPI

DY = 1MPS + MPI

DG

DY = 10.30 + 0.10

40

DY = 100


8/26

Otonom olarak modele dahil ettiimiz vergilerde meydana gelecek deifliklik,tketim harcamalarn belirleyen temel faktr konumundaki kullanlabilir gelirzerinde etkili olmaktadr. Kullanlabilir gelirde ortaya kan deiflme de tketimharcamalarnn deiflmesine neden olmaktadr. Ancak, toplam harcamalar inceler-ken tespit ettiimiz gibi gelirde meydana gelen deiflme ayn miktarda tketim har-camalarna yansmamaktadr. Zira gelir-harcama akmndan szntlar sz konusu-dur. ncelikle, gelirde meydana gelen artfln bir ksm tketime giderken, bir ks-m da tasarrufa ayrlmaktadr. Bir dier deyiflle gelirde meydana gelen deiflmemarjinal tketim eilimine bal olarak tketim harcamalarna yansmaktadr. teyandan, gelirde meydana gelen deiflmenin bir ksm da yurtdflnda retilen malve hizmetlere ayrlmaktadr. Gelirdeki artfln ithalata yansyan ksm ise marjinal it-hal eilimi tarafndan belirlenmektedir.

Yukardaki aklamalarmza gre, vergilerdeki deiflmenin tketim harcamala-r zerindeki etkisi marjinal tketim eiliminden (MPC) marjinal ithal eiliminin

(MPI) karlmas ile belirlenmektedir. Yani, ilave gelirin fiilen yurtiinde harcananksm marjinal tketim eilimi ile marjinal ithal eilimi arasndaki farka gre belir-lenmektedir. Sz edilen bu farka gre belirlenen tketim harcamas artfl da da-ha nce rendiimiz arpan etkisini yaratmaktadr. Dolaysyla, vergilerde mey-dana gelecek deiflikliin yarataca arpan etkisi vergi arpanolarakadlandrlrsa,

fleklinde yazlabilir. fiekil 15.2de verilen tablo esas alnrsa, MPC = 0.70 ve MPI= 0.10 olduu iin vergi arpan,

olarak bulunur. Dikkat edilirse, vergi arpan negatif iflarete sahiptir. Bu da vergideiflikliklerinin gelire ters ynde yansyacan, yani vergilerdeki artfln geliriazaltacan, vergilerdeki azalmann geliri arttracan ifade etmektedir. Yukarda-ki arpan deerini bildikten sonra, vergi deiflikliklerinin gelir zerinde yaratacaetkiyi hesaplayabilmek olduka kolaydr. rnein, fiekil 15.2deki tabloda yer alan33 trilyon liralk otonom vergi miktarnn 10 trilyon lira arttrlarak 43 trilyon lirayakarldn kabul edersek 450 trilyon lira olarak hesapladmz denge gelir dze-yinin bundan hangi miktarda etkileneceini bulmaya alflalm.

ncelikle, gelirde meydana gelecek deifliklii afladaki biimde hesaplayabiliriz:

Vergi arpan = - (0.70 - 0.10) 10.30 + 0.10

= - (0.60) 2.5= -1.5


Vergi arpan: Vergilerdemeydana gelecekdeiflikliin gelir zerindekietkisini belirleyen katsaydr.

Vergi arpan = -(MPC -MPI) 1MPS + MPI

Y = - (MPC -MPI) 1MPS + MPI

T

Y = - (0.70 - 0.10) 1

0.30 + 0.10(10 trilyon)

Y = - (0.60)(2.5)(10)

Y = -1.5


9/26

Bu sonuca gre, otonom vergilerde meydana gelecek 10 trilyon liralk bir artfl,denge gelir dzeyini 15 trilyon lira azaltacaktr. Bafllangtaki denge gelir dzeyi450 trilyon lira olduuna gre, hesaplanan bu azalfl sonrasnda yeni denge 435trilyon liralk gelir dzeyinde oluflacaktr.

Vergilerde meydan gelen bu otonom artfln geliri azaltabilmesi iin toplam harcama fonk-siyonunun aflaya doru paralel olarak kaymas gerektiine dikkat ediniz. Vergilerde birazalma sz konusu olduunda ise toplam harcama fonksiyonunun yukarya doru kayaca- aktr.

Kamu Harcamalar ve Vergilerin Birlikte Deiflmesifiu ana kadar vergilerde bir deiflme olmakszn kamu harcamalarndaki deiflmele-rin ve kamu harcamalarnda bir deiflme olmakszn vergilerdeki deiflmelerin etki-lerini ele aldk. Bu noktada cevap bulmamz gereken bir soru akta kalmaktadr:

Devlet kamu harcamalarn ve vergileri birlikte deifltirirse ne olur? rnein, devletkamu harcamalarn arttrr ve harcamalardaki artfl vergileri arttrarak finanse eder-se, bu deiflikliklerin net etkisi ne olacaktr? Daha nce verdiimiz rnekleri gznnde tutarak bu sorunun cevabn kolayca verebiliriz. Hatrlarsanz, yukarda ver-diimiz rneklerde, nce devletin kamu harcamalarn 40 trilyon lira arttrmas du-rumunda gelirin 100 trilyon lira artacan hesaplamfltk. Yukarda vergilere iliflkinrneimizde olduu gibi, devlet 40 trilyon liralk kamu harcamas artflnn 10 tril-yon liralk ksmn vergileri arttrarak karfllad zaman da vergilerdeki 10 trilyon li-ralk artfl geliri 15 trilyon lira azaltmaktadr. Eer bu iki deifliklii toplarsak, kamuharcamalarndaki artfln bir ksmnn vergilerle finanse edilmesi durumunda, gelir-de meydana gelecek net deifliklii kolayca buluruz. rneimize gre kamu harca-malar ve vergilerde ortaya kan deiflmelerin gelir zerinde yarataca net etki

100+(-15) = 85 trilyon liralk artfl olarak bulunacaktr.Bu hesaplamann ortaya koyduu iki nemli noktay vurgulamak gerekir. lk

olarak, kamu harcamalarnda ve vergilerde meydana gelen deiflikliklerin gelirzerindeki etkisi birbirinin zdd yndedir. kinci olarak, mutlak deer anlamnda,kamu harcamalar arpan vergi arpanndan byktr. Bunun nedeni, kamu har-camalarndaki deiflmenin toplam harcamalar direkt olarak etkilemesi, vergilerde-ki deiflmenin ise kullanlabilir gelir aracl ile tketim harcamalarn ve dolaysy-la toplam harcamalar dolayl olarak etkilemesidir.

Yukarda verdiimiz rnekte devlet kamu harcamalarn 40 trilyon lira arttrr-ken, vergileri 10 trilyon lira arttrmakta, bir dier deyiflle bte a vermekteydi.Eer devlet, btesinin ak vermesini istemez ve kamu harcamalarnda meydana

gelen artfl tamamen vergilerle finanse etmeye karar verirse ilgin bir durum orta-ya kmaktadr. rneimize dnersek, bte ana neden olmamak iin devlet,kamu harcamalarndaki 40 trilyon liralk artfln tamamn vergileri arttrarak finan-se ederse gelirdeki deiflmenin ne olacan arafltrmamz gerekmektedir. lk bakfl-ta, kamu harcamalar ve vergiler ayn miktarda artt ve bunlarn gelir zerindekietkisi zt ynde olduu iin gelirin deiflmeyeceini dflnebilirsiniz. Ancak durumhi de byle deildir. Durumu grebilmek iin her iki deiflikliin arpan etkisinitoplamamz gerektiinden daha nce sz etmifltik. Buna gre kamu harcamalar vevergilerdeki deiflimin gelir zerindeki net etkisi,

Y = 1MPS + MPI

G +- (MPC -MPI)

MPS + MPIT

339Maliye Pol i t ikas Teoris i

D K K A T


10/26

iflleminin yaplmas ile hesaplanabilir. rneimizdeki deerleri yerine koyarsak,

olarak buluruz. Grld gibi, kamu harcamalarndaki artfl tamamen vergilerlefinanse edildii zaman, gelir dzeyi kamu harcamalarndaki artfla eflit miktardaartmaktadr. Dikkat ederseniz yukardaki hesaplamalarda kfleli parantez iindeki[2.5 - 1.5] net arpan deeri 1e eflittir. Kamu harcamalar ve vergilerin ayn miktar-da deiflmesi durumunda net arpann ald saysal deerin 1'e eflit olmas denkbte arpan olarak adlandrlmaktadr.

Denk bte arpan forml olarak da elde edilebilir:

eflitliinde G = T olduu srece,

yazlabilir. Yukardaki eflitlikte { } iindeki ifade sadelefltirilirse,

elde edilir. Marjinal tketim eilimi ve marjinal tasarruf eiliminin toplam 1e eflit olaca-ndan, 1-MPC = MPS iliflkisi yukarda yerine konursa,

bulunur. Buna gre kfleli parantez ierisindeki deer 1e eflit olaca iin, G = T oldu-u srece Y = G olmaktadr. Kfleli parantez ierisindeki deer arpan etkisini yanst-

tna gre denk bte arpan,

olarak elde edilir.

Denk Bte arpan = MPS + MPIMPS + MPI

Denk Bte arpan = 1

Y = 1MPS + MPI

G +- (MPC -MPI)

MPS + MPIT

Y = 2.5 40 + -1.5 40

Y = 2.5 - 1.5 40

Y = 40


Denk bte arpan: Kamuharcamalar ve vergilerinayn miktarda deiflmesidurumunda saysal deeri1e eflit olan net arpandr.

D K K A T

Y = 1MPS + MPI

+- (MPC -MPI)

MPS + MPIT

Y = 1 - MPC + MPIMPS + MPI

G

Y = MPS + MPIMPS + MPI

G


11/26

X lkesinde devletin kltlmesi yolundaki abalar sonucu devlet, kamu harcamalarnksmaktadr. te yandan, azalan harcamalar karflsnda ortaya kmas muhtemel btefazlasn ortadan kaldrmak iin, harcamalara eflit miktarda vergi indirimlerine gidilmek-tedir. izeceiniz bir grafik zerinde bu deiflikliklerin X lkesinin denge gelir dzeyizerinde yarataca net etkiyi deerlendiriniz.Bu politika deiflikliinden lkedeki denge gelir dzeyinin etkilenmemesi iin iktisat po-litikas kararlarn alanlara ne nerirsiniz?

MALYE POLTKASININ YAPISI

Ekonomik durgunluk ve enflasyon ortamlarnda istikrar sala-

yabilmek iin maliye politikasnn nasl kullanlmas gerektiini

aklayabilmek

fiu ana kadar yaptmz aklamalar modern maliye politikasnn temelinde yatandflnceleri anlamamz kolaylafltrmaktadr. Bir dier deyiflle kamu harcamalarn-da ve vergilerde meydana gelecek deiflikliklerin gelir veya retim zerinde yara-taca etkiyi tespit edebildiimize gre, ekonomide bir harcama yetersizlii veyaharcama fazlallnn bulunmasna gre maliye politikasnn ynnn ne olmasgerektiini kolayca analiz edebiliriz.

rnein, ekonominin arzulanmayan oranda yksek bir iflsizlik sorunu ile karflkarflya olduunu varsayalm. Bu sorunla mcadele etmek isteyen devletin maliyepolitikasn ne ynde deifltirmesi gerektiini inceleyerek maliye politikasnn y-n kavramndan ne kastettiimizi ortaya koymaya alflalm. ncelikle bu ekono-

mide cari iflsizlik oran arzulanandan yksek olduuna gre gerekleflen retimdzeyi tam istihdam salamaktan uzaktr ve bu nedenle ekonominin daha yksekbir harcama dzeyine ihtiyac vardr. fiekil 15.3e gre tam istihdam retim dzeyiYF dzeyinde gerekleflirken, ekonomi fiilen Y retim dzeyini gereklefltirebil-mektedir. lgili flekle gre Y gelir dzeyi, tam istihdam gelir dzeyini ifade eden YFgelir dzeyinin altnda kalmaktadr. Hatrlarsanz ekonominin iinde bulunduuharcama yetersizliini daha nce deflasyonist ak olarak adlandrmfltk. Ekonomi-de mevcut harcama ann ortadan kaldrlarak, YF retim dzeyine ulaflabilmekiin, bir dier deyiflle deflasyonist an kapatlabilmesi iin toplam harcama fonk-siyonunun yukarya doru kaydrlarak kesikli izgilerle gsterilen AE1 konumunagetirilmesi gerekmektedir. Toplam harcamalarn AE1 konumuna gelmesi retimdzeyini arttrarak istihdam dzeyini ykseltecektir.

341Maliye Pol i t ikasnn Yaps

A M A

3

fiekil 15.3

Genifllemeci Maliye Politikas: Ekonomidefiilen gereklefltirilen retim Y ilegsterilmektedir. Ekonominin tam istihdamduvar ise YFretim dzeyinde izilen dzizgi ile gsterilmektedir. Buna greekonomide noksan istihdam dengesi szkonusudur. Ekonominin tam istihdamretim dzeyi olan YFgelir dzeyineekilebilmesi iin, mevcut AE toplamharcama fonksiyonunun yukaryaekilerek, kesikli izgilerle gsterilen AE1konumuna getirilmesi gerekmektedir.

Harcamalar

Y YFGSMH

45

AE

AE1

45

YF

SIRA S ZDE

2


12/26

Maliye Pol i t ikasnn Yaps

Devletin toplam harcama fonksiyonunu yukarya doru kaydrarak ekonomiyiYF retim dzeyine ekebilmesi iin flu ana kadar rendiklerimiz erevesinde, yol sz konusu olabilmektedir: lk olarak, devlet tketim fonksiyonunu yukar-ya doru kaydrarak gelir dzeyinin artmasna neden olacak bir vergi indirimi (ver-gi orannn dflrlmesi) gereklefltirilebilir. kinci olarak, kamu harcamalar artt-rlarak toplam harcama fonksiyonunun yukarya doru kaymas salanabilir. n-c olarak, yatrmlarn daha krl hale gelmesi iin, devlet yatrmlara vergi indiri-mi salayarak flirketleri daha ok yatrm yapmaya teflvik edebilir. Bilindii gibiplanlanan yatrmlardaki artfl da toplam harcama fonksiyonunu yukarya kaydr-maktadr. Devletin maliye politikasn toplam harcamalar arttrmaya dnk olarakdzenlemesi genifllemeci maliye politikasolarak adlandrlmaktadr.

Yukarda rnek olarak ele aldmz durumun aksine, bir ekonomi kimi zamantoplam harcamalarn fazla olmasndan tr de istikrarszlk yaflayabilir. Nasl kibir maldan satn alnmak istenen miktar satlmak istenen miktar aflt zaman, o

maln fiyat artmaya bafllyorsa, toplam harcamalarn gerekleflen retimin deeri-ni aflmas durumunda da makro ekonomik anlamda fiyatlar genel dzeyi yksel-meye bafllayacaktr. Hatrlarsanz bu tr bir ekonomik ortam daha nce enflasyo-nist akolarak adlandrmfltk. Aflada yer alan fiekil 15.4de ekonomide gerek-leflen cari retim dzeyi Y ile, tam istihdam retim dzeyi ise YF ile gsterilmek-tedir. Dikkat edilirse planlanan toplam harcamalar gerekleflen retimin deerin-den daha fazla olduu iin toplam harcamalarn dflrlmesi gerekmektedir. Bu-nun iin de AE ile gsterilen toplam harcama fonksiyonunun aflaya doru eki-lerek kesikli izgilerle gsterilen AE1 konumuna getirilmesi gerekir. Toplam harca-malarn AE1 konumuna ekilmesi durumunda planlanan toplam harcamalar ger-eklefltirilen retimin deerine eflit olaca iin fiyatlardaki artma eilimi de orta-dan kalkacaktr.

Devletin toplam harcama fonksiyonunu aflaya doru kaydrarak ekonomiyiYF retim dzeyine geri ekebilmesi iin flu ana kadar rendiklerimiz erevesin-de yol sz konusu olabilmektedir: lk olarak, devlet vergileri arttrabilir. Dahance grdmz gibi, vergilerin arttrlmas tketim harcamalarn azaltarak top-lam harcama fonksiyonunu aflaya doru ekecek ve dolaysyla denge gelir d-zeyi YF tam istihdam dzeyine doru dflecektir. kinci olarak devlet, kamu harca-

342

Genifllemeci maliyepolitikas: Kamuharcamalarn arttrarakve/veya vergi indirimlerisalayarak toplamharcamalar arttrmaya

ynelik olarak izlenen maliyepolitikasdr.

fiekil 15.4

Daraltc Maliye Politikas: Ekonomidefiilen gerekleflen retim dzeyi Y iken,tam istihdam retim dzeyi YFdir.fiekle gre fiilen gerekleflen retim,tam istihdam retim dzeyinden

yksektir. Buna gre ekonomide aflristihdam sz konusudur. Ekonomiyitam istihdam gelir dzeyi olan YFgelir dzeyine geri ekebilmek ve

fiyatlardaki artma eilimini sonaerdirebilmek iin, bafllangtaki AEtoplam harcama fonksiyonununaflaya doru ekilerek, kesikliizgilerle gsterilen AE1 konumunagetirilmesi gerekmektedir.

Harcamalar

YYF

GSMH

45

AE

AE1

45

YF


13/26

malarnda ksntya gidebilir. Bu da toplam harcama fonksiyonunu ve denge gelirdzeyini aflaya doru ekecektir. nc olarak devlet, vergi kanunlarn deifl-tirerek firmalarn yatrm yapmasn zorlafltrabilir. Planlanan yatrmlardaki azalmada toplam harcama fonksiyonunu ve dolaysyla denge retim dzeyini aflayadoru ekecektir. Devletin maliye politikasn toplam harcamalar azaltmaya d-nk olarak dzenlemesi daraltc maliye politikasolarak adlandrlmaktadr.

Ekonominin iinde bulunduu duruma gre maliye politikasnn daraltc myoksa genifllemeci mi olaca konusunda yukarda ortaya koymaya alfltmz ifl-leyifl, anlafllmas pek de zor olmayan bir analizdir. Eer ekonomide yksek oran-da iflsizlik varsa, devlet dolayl ya da dolaysz yollardan zel ve/veya kamu kesimiharcamalarnn arttrlmasn teflvik etmeli, yani genifllemeci maliye politikas izle-melidir. Bu tr bir maliye politikas, retimin artmas ve yeni ifl olanaklarnn yara-tlmas ile sonulanmaktadr. te yandan, ekonomide yksek enflasyon yaflanyor-sa devlet dolayl ya da dolaysz yollardan zel ve/veya kamu kesimi harcamalar-

n azaltc ynde, yani daraltc maliye politikas izlemelidir. Bu tr bir maliye po-litikas fiyatlar zerindeki artma basksn hafifletecektir.

Yukardaki tabloda zetlenen verilere sahip bir ekonomide denge gelir dzeyini hesapla-ynz. Bu ekonomide tam istihdam gelir dzeyinin 650 trilyon lira olarak kabul edildiinigz nne alarak,a) Bu ekonominin iinde bulunduu durumu deerlendiriniz.b) Tam istihdam gelir dzeyine ulaflabilmek iin, dier flartlar sabitken, kamu harcamala-

rndaki gerekli deiflim miktarn hesaplaynz.c) Tam istihdam gelir dzeyine ulaflabilmek iin, dier flartlar sabitken, vergilerde ger-

eklefltirilmesi gereken deiflim miktarn hesaplaynz.

DEVLET BTE AIKLARI VE BORLANMA

zlenen maliye politikalarnn ekonominin iinde bulunduu ko-

flullardan nasl etkilenebileceini aklayabilmek

Bte A ve FinansmanMaliye politikas devletin btesinde yer alan kalemlerdeki deiflmelerle ilgili ol-duu iin devlet btesinin makro iktisadi adan nem taflyan baz zellikleri-ne deinmemiz gerekmektedir. Genifl anlam ile devlet btesi, devlete ait har-camalarn yaplmasna, gelirlerin toplanmasna yetki veren ve bunlar arasndagerekli dengenin nasl salandn gsteren belgedir. Bu bakmdan dar anlam-da devlet btesine bir mali planlama olarak bakmak mmkndr. Devlet bt-

343Devlet Bte Aklar ve Borlanma

Daraltc maliye politikas:Kamu harcamalarnazaltarak ve/veya vergileriarttrarak toplamharcamalar azaltmayaynelik olarak izlenen maliyepolitikasdr.

Y C I G EX IM T

550 370 100 150 50 80 150

650 450 100 150 50 80 150

750 530 100 150 50 80 150

850 610 100 150 50 80 150

950 690 100 150 50 80 150

A M A

4

Devlet btesi: Devlete aitharcamalarn yaplmasna,gelirlerin toplanmasnayetki veren ve bunlararasnda dengenin naslsalandn gsteren

belgedir.

SIRA S ZDE

3


14/26

esi binlerce sayfadan oluflan, son derece karmaflk bir belge nitelii taflmakta-dr. Bte, bir sonraki yl boyunca devletin yapmay planlad btn harcamala-r en ince ayrntsna kadar listelemekte ve hangi kaynaklardan ne kadar gelir el-de edilmesinin planlandn btn ayrntlar ile vermektedir. Bu nedenle btesosyal, politik ve ekonomik faktrlerin rol oynad son derece karmaflk bir s-re olarak deerlendirilmelidir.

rnein, Trkiyede 2002 yl iin gerekleflen bteye iliflkin, olduka zethale getirilmifl bte byklklerini aflada yer alan Tablo 15.1den izlemekmmkndr.

Devletin harcamalar ile gelirleri arasndaki farkbte aolarak adlandrlr.Eer devletin harcamalar gelirlerinden fazla ise bte andan; tersine, gelirleriharcamalarndan fazla ise bte fazlasndan, gelirleri harcamalarna eflit ise btedengesinden sz edilir. rnein, Trkiyede 1980-2002 dnemine ait bte akla-

rnn GSMHya orann aflada yer alan fiekil 15.5den izlemek mmkndr.

344 Devlet Bte Aklar ve Borlanma

Tablo 15.1

2002 BteGerekleflmesi(katrilyon TL)

nceki2002 Yla Gre

% Artfl

Giderler 115.5 43.6Personel 23.2 52.6

Dier Cari Harcamalar 7.9 51.9

Yatrm Harcamalar 6.9 68.3

Faiz demeleri 51.9 26.3

Sosyal Gvenlik Transferleri 2.1 19.6

Dier Transferler 23.5 73.8

Gelirler 76.4 47.5

Vergi Gelirleri 59.6 49.7

Vergi Dfl Gelirler 15.3 34.2

zel Gelir ve Fonlar 0.4 -15.0

Katma Bte 1.1 266.6

Bte Dengesi -39.1 36.7

Faiz Dfl Denge 12.8 2.4

Bte a: Devletbtesinde kamuharcamalarnn kamugelirlerinden fazla olmasdurumudur.


15/26

Devlet btesi ak verdii zaman, bu an kapatlmas iin borlanmak zo-rundadr. Bte ann kapatlabilmesi iin borlanma ise piyasaya menkul ky-metsatfl ile gereklefltirilmektedir. Burada sz edilen tahvil ve bono gibi men-kul kymetler, belirli bir vade sonunda belirli bir miktar faizi ile birlikte demeyitaahht eden katlardr. Devletin bte aklarn finanse etmek iin borlanmas,toplam kamu bor stokunda,yani devletin demesi gereken toplam bor mikta-rnda bir artfl yaratacaktr.

Amerika Birleflik Devletleri, Almanya gibi geliflmifl ekonomilerde bte an kapatabil-mek amacyla tek borlanma kayna piyasalara menkul kymet satfldr. Oysa, Trkiye dedahil olmak zere, birok geliflmekte olan lkede devlet bte an kapatrken lkede-ki merkez bankas kaynaklarna da mracaat edebilmektedir. lkemizde uzun yllar bteaklar bu yolla kapatlmfltr. Ancak 2002 ylnda yaplan dzenleme ile MerkezBankasnn Hazineye kredi amas yasaklanmfltr.

Bte aklarnn hzla artt bir ortamda kamu kesimi bor stokunda bir artflolmas da doaldr. Yksek dzeydeki bir bor stokunun ortaya kard sonu,bu bor iin gereklefltirilen faiz demelerindeki artfltr. Devletin ald bor kar-fllnda dedii faiz, lkede vergi deyen gruptan, devletin karmfl olduu men-kul kymetleri elinde bulunduranlara gelir transfer etmesi anlamna gelmektedir.

Ekonomik Durumun Bte A zerindeki Etkisi

Devletin makro ekonomide yer alrken direkt olarak kontrol edebildii ve direktolarak kontrol dflnda bulunan deiflkenlerin varlndan sz etmifltik. Sorunabtenin gelir cephesinden bakldnda, rnein, devlet gelir vergisi oranlarndorudan kendisi belirlemekte, ancak elde edilecek vergi geliri kiflilerin gelirinebal olarak belirlenecei iin devletin direkt olarak kontrol dflnda kalmaktayd.Ekonominin geniflleme dnemlerinde ortalama gelir artt iin devletin gelir ver-gisi tahsilatnda bir artfl ortaya kacak, bu da maliye politikasnda bir deifliklikolmasa bile bte an azaltc ynde bir etki yaratacaktr. Harcama cephesindede benzer bir durumdan sz etmek mmkndr. rnein, fiyatlarn artt enflas-yonist bir ortamda, devlet planladndan daha fazla harcama yapmak zorunda ka-labilir. Beklenenden daha fazla artan fiyatlar karflsnda, devlet ayn miktarda malve hizmeti satn alrsa, maliye politikasnda bir deifliklik olmasa bile, bu durumbte an arttrc ynde etki yaratacaktr.


0

24

6

8

10

12

1416

18

1980

1981

1982

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

%fiekil 15.5

Bte Aklarnn GSMHya Oran: Trkiyeekonomisinde enflasyonun temel

nedenlerinden birisi olarak grlenbte aklar yllar ierisinde dalgal birseyir izlemektedir. zellikle 1990l

yllarn baflndan itibaren btea/GSMH orannda grlen artfldikkat ekmektedir. Bu yllar Trkiyedeenflasyon orannda artt yllardr.Uygulanan daraltc maliye politikalarsonucu 2000 yl sonunda btea/GSMH oran nemli bir dflflgstermifltir.

Menkul kymet: Belirli birvade sonunda, belirli birmiktar faizi ile birliktedemeyi taahht edenkatlardr.

Kamu bor stoku: Devletindemesi gereken toplambor miktardr.

D K K A T


16/26

Otomatik stikrar SalayclarYukarda sz edilen ekonomik geliflmeler, bir dier adan bakldnda, iktisat

politikas kararlarn alanlara yardmc olabilecek nemli bir kavram da gndemegetirmektedir. Otomatik istikrar salayclar veya otomatik stabilizatrler ad veri-len bu kavrama gre, devlet btesinin gerek harcama cephesinde, gerekse gelircephesinde yer alan baz kalemler, konjonktr dalgalanmalarn hafifletici yndeotomatik olarak deiflirler ve istikrarn salanmasna yardmc olurlar. Otomatikistikrar salayclar, ekonomik istikrar salamada tek bafllarna yeterli olmasalarda bu konuda ok byk destek salayabilirler. Ekonomi durgunlua girdii ve ifl-sizlik trmanmaya bafllad zaman sz konusu aralar, otomatik olarak devreye gi-rerek GSMHdaki daralma eilimini giderici etkiler yaratacaktr. te yandan, eko-nomi aflr derecede canland ve enflasyon basks kendini gsterdii zaman, buaralar sz konusu basklar gidermeye yardmc olurlar.

Birka tane otomatik istikrar salaycdan sz etmek mmkndr. lk olarak,

ekonominin iinde bulunduu duruma gre vergi haslatnda otomatik deiflmelersz konusu olmaktadr. Birok lkede vergi sisteminin temelinde gelir zerindenalnan vergiler yer almaktadr. Ekonomide retim, yani gelir dzeyi arttka topla-nan gelir vergisi miktar da artmakta, retim dzeyinin dflt, yani gelirin azal-d dnemlerde de toplanan gelir vergisi miktar dflmektedir. Bunun da tesin-de adafl bir gelir vergisi, gelir dilimi ykseldike vergi orannn da ykseldii, ya-ni artan oranlbirvergiuygulamasdr. Gelir vergisi artan oranl olduu zaman,gelir dzeyi ykseldike ortalama vergi oran ykselmekte, gelir dzeyi dfltkeortalama vergi oran azalmaktadr. Bu durum daha nce maliye politikasnn yn-n incelerken ortaya koymaya alfltmz yapnn otomatik olarak salanacangstermektedir. lkede retim dflmeye ve iflsizlik artmaya bafllad zaman, top-

lanan vergi miktar da dflmekte ve kullanlabilir gelirdeki azalma, retimdeki, ya-ni gelirdeki azalmadan daha kk olmaktadr. Bu da tketimdeki azalmann da-ha az olmas ve GSMHdaki dflfln duraklamas anlamna gelmektedir. retiminok hzl artt ve enflasyon basksnn ortaya kt bir ortamda ise vergi haslatda buna paralel olarak artacaktr. Bu da kullanlabilir gelirdeki artfln GSMHdakiartfln gerisinde kalmas ve gelirdeki artfln duraklamas anlamna gelmektedir.

Yukarda sz edilen gelir vergisi dflnda, iflsizlik sigortas primleri ve sigortademeleri, flirketlerin kr pay demeleri ve hanehalklarnn tasarruflar da otoma-tik istikrar salayc olarak ifllev grebilir.

Artan oranl gelir vergisinin bir otomatik istikrar salayc olarak alflma mekanizmasgz nne alndnda, yukarda sralanan dier otomatik istikrar salayclarn bu fonk-siyonlarn yerine getirme mekanizmasn aklayabilir misiniz?

Otomatik istikrar salayclara iliflkin yukardaki aklamalarmza karfln, bunla-rn ekonomik istikrar tek baflna salayamayacaklarn da belirtmek zorundayz.Otomatik istikrar salayclarn hepsi iflsizlik ve enflasyon eilimlerini yavafllatmakta,ancak tamamn ortadan kaldramamaktadr. Ekonominin iinde bulunduu durumauygun programlarla otomatik istikrar salayclarn desteklenmesi gerekmektedir.

Alternatif Bte PolitikalarMaliye politikasnn ynn izlerken ortaya koyduumuz gibi ekonomide bir har-cama yetersizliinin bulunmas durumunda ortaya kan deflasyonist an gideri-


Otomatik istikrarsalayclar: Ekonomideistikrar salamaya ynelikbiimde otomatik olarakdeiflen ve devletbtesinde yer alan gelir veharcama kalemleridir.

Artan oranl gelir vergisi:Dahil olunan gelir dilimiarttka, uygulanan vergiorannn da artt gelirvergisidir.

SIRA S ZDE

4


17/26

lebilmesi iin genifllemeci maliye politikasnn izlenmesi uygun olmaktadr. teyandan ekonomide bir harcama fazlasnn bulunmas durumunda ortaya kan enf-lasyonist an giderilebilmesi iin de daraltc maliye politikas uygun politikaolarak belirlenmektedir. Dikkat ederseniz, ekonominin iinde bulunduu durumagre maliye politikasnn yn belirlenmektedir. Duruma gre maliye politika-sad verilen bu uygulama bir ok iktisat tarafndan elefltirilmekte ve alternatifbte politikalar nerilmektedir. nerilen alternatif bte politikalar ierisindezellikle grfln daha ayrntl incelenmesi yararldr.

nerilen ilk alternatif bte politikasna gre devlet btesi her yl denk olma-ldr. Bu yaklaflm Keynesyen ekonomik grfle kadar tm dnyada genel olarakkabul edilen iktisadi felsefeyi yanstmaktadr. Yaklaflm ilk bakflta olduka aklcgrnmektedir. Zira nerilen politika son derece basit bir soruya dayandrlmakta-dr: Bir aile veya flirket, gelirinden fazla harcamaya devam ederse, sonuta iflasasrklenmez mi? Devletin bu iki ekonomik birimden farkl olmas iin bir neden

yoktur. O halde devlet de tpk bir aile ya da flirket gibi her yl gelirine gre harca-ma yapmak zorundadr. Bu nedenle devlet btesi her yl denk olarak kapatlma-l, bte a veya fazlasna olanak tannmamaldr.

Ancak bir aile veya iflletmeden farkl olarak, devletin ekonomik adan sorum-luluklar, gc ve kapasitesi vardr. Bir aile veya flirket iin aklc olann her zamandevlet iin de aklc olacan kabul etmek yanlfllara ve kimi zaman makro ekono-mide ok byk zararlara neden olabilmektedir. Bte denkliinin sreklilii g-rfl kabul edilirse, devlet maliye politikasn ekonomik istikrar salayabilmekamacyla kullanamaz. Aslnda, devlet her yl btesini denklefltirmeye abalarsa,duruma gre enflasyonu ve iflsizlii iyilefltirmek yerine daha da ktlefltirilebilir.rnein, retimdeki dflfl nedeniyle byk bir iflsizliin yafland bir ekonomikortamda bulunulduunu kabul edelim. Byle bir ortamda lkedeki gelir dzeyiazald iin devletin vergi gelirleri de buna bal olarak azalacaktr. Bu durumdadevlet btesini denklefltirmeye alflrsa, harcamalarn ksmak ve/veya vergileriykseltmek zorunda kalacaktr. Bu nlemlerin her ikisi de lkede retimi arttrma-yacak, aksine azaltacaktr. te yandan, harcamalardaki hzl artfla bal olarak enf-lasyonist basklarn yafland bir ortamda ise lkedeki gelir dzeyindeki artflabal olarak devletin vergi gelirleri de artacaktr. Byle bir durumda devletin bt-esini denklefltirmek istemesi, harcamalarn arttrlmasn ve/veya vergilerin dfl-rlmesini gerektir. Bu nlemlerin her ikisi de geliri dflrmeyecek, aksine arttra-caktr. Bu da sorunun arlaflarak devam etmesi anlamna gelir.

nerilen ikinci alternatif bte politikasna gre devlet btesi bir konjonktrdnemi iinde dengede tutulmaldr. Temel makro iktisadi kavramlar inceledii-

miz 11nci nitede grdmz gibi lkedeki retim hacmi, yani GSMH dnemselolarak dalgalanmalar gstermektedir. flsizlik de retimdeki artfl ya da azalfla pa-ralel olarak devresel dalgalanmalar ierisindedir. flte retimdeki ve iflsizlikteki szkonusu devresel inifl-kfllar konjonktr dalgalanmas olarak adlandrlmaktadr.nerilen ikinci alternatif bte politikasna gre devletin, her yl btesini denk-lefltirmesi beklenemez. Ancak, devlet aflr iflsizlik, yani ekonomik durgunluk d-nemlerinde verdii bte an, aflr istihdam, yani ekonomik canlanma dnem-lerinde verecei bte fazlasyla dengelemelidir. Bu tr bir politika, ekonomik is-tikrar salamak asndan, devlete bte esneklii salayan bir politika gibi grn-mekte ve kronik bte dengesizlii korkusunu da ortadan kaldrmaktadr.

Ancak, bte politikasna iliflkin bu alternatif politikann tafld nemli bir so-

run vardr. Buna gre, ekonominin daralma dneminde ortaya kan aflr iflsizlii


Duruma gre maliyepolitikas: Ekonomininiinde bulunduu durumagre maliye politikasnnbte a ya da fazlassalayacak flekildeyrtlmesidir.


18/26

nleyecek bte ann bykl, ekonominin aflr canlanmas durumunda or-taya kacak enflasyonist basklar nleyecek bte fazlasnn byklne eflitolacaktr diye bir kural yoktur. rnein, retimin ok fazla dflerek byk bir ifl-sizliin domasna neden olduu bir ortamda bulunulduunu kabul edelim. Dahasonra ekonomi ok ksa bir sre iin tam istihdam dzeyine ulaflmfl ve daha son-ra retim tekrar dflfl aflamasna girmifl olsun. Byle bir durumda ekonomiyi ifl-sizlikten kurtarmak iin verilen bte a, ksa sren tam istihdam dzeyindekienflasyonist basklar hafifletmek iin verilen bte fazlasndan byk olacaktr.Bu yzden, konjonktr dnemi boyunca dengesiz bir bte politikas izlemeksizinekonomiyi istikrara kavuflturmak mmkn olmayacaktr.

nerilen nc alternatif bte politikasna gre, devlet btesi, sosyal adanoptimal olan iflsizlik ve enflasyon oran bileflimini srdrecek flekilde ak ya dafazla vermelidir. Bu durum btenin uzunca bir sre dengeden uzak kalmasn ge-rektirebilir. Kimi zaman fonksiyonel finansman olarak da adlandrlan bu yaklafl-

m savunanlara gre, bu tr bir bte politikas kamu kesimi bor stokunda bir ar-tfl anlamna gelse de bu borcun srekli artmasnn yarataca sorunlar, iflsizlik ve-ya enflasyonun yol aaca sosyal maliyetlerle karfllafltrldnda daha dflktr.



19/26

349

zetDevletin en nemli gelir kayna olan vergilerin

makro ekonomik modele dahil edilmesi durumun-

da meydana gelecek deifliklikleri aklayabilmek

Makro ekonomik etkileri asndan devletin direkt

olarak kontrol edebildii ve direkt olarak kontrol

edemedii baz deiflkenler sz konusudur. rne-

in, devlet gelirden alnacak vergi orann direkt

olarak belirlemekte, ancak elde edilecek gelir ver-

gisi haslatn direkt olarak kontrol edememektedir.

Kullanlabilir gelir kavramnn tanm gerei, vergi-

ler gelirden karld iin vergilerin modele dahil

edilmesinde nnde eksi iflareti yer almakta ve den-

ge gelir dzeyini azaltc etki yaratmaktadr.

Devletin harcama yapma ve vergileme kararlarnn

denge gelir dzeyi zerindeki etkisini aklayabilmek

Kamu harcamalarndaki deiflmeler, harcama ar-

pan aracl ile gelire katlanarak yansmaktadr.

Bu nedenle kamu harcamalarndaki artfl geliri art-

trrken, harcamalardaki azalma geliri azaltc nde

etki yaratmaktadr.

Vergilerde meydana gelecek deiflmeler, vergi ar-

pan aracl ile geliri ters ynde etkiler. Ancak ver-

gilerin harcamalar zerinde yarataca etki, kullan-

labilir gelir zerindeki etkisi ile dolayl olarak orta-ya kmaktadr.

Harcama arpan, mutlak deer olarak, vergi arpa-

nndan byktr. Bunun nedeni toplam harcama-

lar zerinde kamu harcamalarnn dorudan, vergi-

lerin dolayl biimde etkili olmasdr.

Devlet kamu harcamalarn arttrr ve bunun tama-

mn vergileri ykselterek finanse ederse, denge ge-lir dzeyi kamu harcamalarna eflit miktarda art-

maktadr. Byle bir durumda ortaya kan net ar-

pan etkisi 1e eflit olmakta ve denk bte arpan

olarak adlandrlmaktadr.

Ekonomik durgunluk ve enflasyon ortamlarnda

istikrar salayabilmek iin maliye politikasnn na-

sl kullanlmas gerektiini aklayabilmek

Ekonomide bir harcama yetersizlii olmas halinde,

genifllemeci maliye politikas aracl ile toplam

harcamalar arttrmak ve aflr iflsizlii ortadan kal-

drmak mmkndr.

Ekonomide bir harcama fazlas olmas halinde ise

daraltc maliye politikas aracl ile toplam harca-

malar ksmak ve enflasyonist basklar ortadan kal-

drmak mmkndr.

zlenen maliye politikalarnn ekonominin iinde

bulunduu koflullardan nas etkilenebileceini

aklayabilmek

Devlet btesi, devlete ait harcamalarn yaplmasna,

gelirlerin toplanmasna yetki veren ve bunlar arasn-

da dengenin nasl salandn gsteren belgedir.

Kamu harcamalarnn kamu gelirlerinden fazla ol-

mas durumunda ortaya kan bte a ancak

devletin piyasalara borlanmas ile kapatlabilir.

Btenin gelir ve harcama kalemleri arasnda yer

alan ve otomatik istikrar salayclar olarak adlandr-

lan baz deiflkenler, konjonktr dalgalanmalarn

hafifletici ynde otomatik olarak deiflmekte, ekono-

mik istikrarn salanmasna yardmc olmaktadrlar.

zet

A M A

1

A M A

2

A M A

3

A M A

4


20/26

350

Kendimizi Snayalm1.Afladakilerden hangisi devletin direkt olarak kontroledebilecei deiflkenler arasnda yer alr?

a. Mal ve hizmet almlar nedeniyle yaplacak toplam

harcama miktar

b. Yatrmlara uygulanacak vergi indirimi oran

c. Ekonomik adan gsz olanlara yaplacak yar-

dm miktar

d. Bte ann finansman iin borlanlmas gere-

ken miktar

e. Bte kapsamnda yaplacak tarmsal destekleme

almlar iin denecek miktar

2.Afladakilerden hangisi yaratlan gelirin kullanm bi-

imleri arasnda yer almaz?a. Tketim

b. Vergiler

c. Kamu harcamalar

d. thalat

e. Tasarruf

3.Afladaki flekillerden hangisi otonom vergilerde mey-dan gelecek bir azalmann toplam harcamalar zerindeki

etkisini gstermek amacyla kullanlabilir?

a. b.

c. d.

e.

4. Marjinal tketim eiliminin 0.80, marjinal ithal eilimi-nin 0.05 olduu bir ekonomide, denge gelir dzeyini 500

trilyon lira arttrabilmek iin, dier koflullar sabitken, ge-

rekli kamu harcamas artfl miktar ka trilyon liradr?a. 50

b. 125

c. 200

d. 300

e. 425

5. Bir nceki soruda yer alan veriler esas alndnda, dev-letin ayn miktar gelir artfln gereklefltirebilmesi iin, di-

er koflullar sabitken, yapmas gereken vergi indirimi mik-

tar ka trilyon liradr?

a. 85.5

b. 150.0c. 166.7

d. 210.3

e. 255.6

6. Denk bte arpannn 1e eflit olabilmesi iin gereklikoflul afladakilerden hangisidir?

a. Harcama deiflikliklerinin tamamen vergi deiflik-

likleri ile karfllanmas

b. Marjinal tketim ve tasarruf eilimleri toplamnn

1e eflit olmas

c. Marjinal ithal eiliminin 0dan byk olmas

d. Otonom tketim harcamalarnn otonom yatrmve kamu harcamalar toplamna eflit olmas

e. Ekonominin dfla kapal olmas

7.Afladaki flekilde Y retim dzeyini gereklefltirenbir ekonomide izlenecek maliye politikasnn yn ne

olmaldr?

a. Yansz

b. Genifllemeci

c. Daraltc

d. Ntr

e. Tam istihdam gelir dzeyini bilmeksizin karar

verilemez.

Kendimizi Snayal m

Harcamalar

GSMH

AE1

AE

Harcamalar

Harcamalar Harcamalar

Harcamalar

GSMH

GSMH

GSMH

GSMH

AE1

AE

AE

AE1

AE

AE

Harcamalar

GSMHTam istihdam

Tam istihdam

Y

45


21/26

351

8. Vergilerin otonom olarak belirlendii bir modelde,izilecek vergi fonksiyonu afladakilerden hangisidir?

a. b.

c. d.

e.

9. Uluslararas Para Fonu (IMF) tarafndan yaplan biryayndan alnan afladaki grafikte, 2001-2010 yllar ara-

snda Trkiyede kamu bor stokunun GSMHya oran-

nn beklenen seyri yer almaktadr. Buna gre ayn d-

nemde bte ann GSMHya orannda nasl bir gelifl-me beklenmelidir?

a. Azalma

b. Artma

c. Hzlanarak artma

d. Azalarak artma

e. GSMH dzeyi bilinmeksizin karar verilemez

10.Yukardaki soruda verilen grafik esas alndnda, szkonusu dnemde izlenecek maliye politikasnn yn na-

sl olmaldr?

a. Kamu harcamalar kamu gelirlerinden daha hzl

artaca iin genifllemeci

b. Kamu harcamalar GSMHdan daha hzl artaca

iin daraltc

c. Kamu gelirleri GSMHdan daha hzl artaca iin

genifllemeci

d. Kamu gelirleri kamu harcamalarndan daha hzl

artaca iin daraltc

e. Kamu gelirleri kamu harcamalarndan daha az ar-

taca iin daraltc

Kendimizi Snayal m

T0

GSMH

Vergiler

Vergiler

Vergiler

Vergiler

Vergiler

GSMH

GSMH GSMH

GSMH

T0

T0

T0

T0

24

22

20

18

16

14

12

10

2

001

2

002

2

003

2

004

2

005

2

006

2

007

2

008

2

009

2

010


22/26

352

Yaflamn inden

Uygulanan Kavramlar:

Bte a, bte ann finansman, enflasyon.

nite kapsamnda yaplan tanmyla (devlete ait harcama-

larn yaplmasna, gelirlerin toplanmasna yetki veren ve

bunlar arasnda dengenin nasl salandn gsteren bel-

ge) bte, devletin ekonomiye yn vermede kulland en

nemli aralardan biri olarak ortaya kmaktadr. Dolay-

syla btenin bykl ve temel ilkeleri ifl dnyasn,

her dzeyden vatandafl yakndan ilgilendirir. Herkes bt-

ede kendisini ilgilendiren, geimini ve kazancn etkile-yen bir ipucu mutlaka bulur. Genel olarak 1 Ocak 31

Aralk dnemini esas alan bir mali yl iin hazrlanan bt-

enin hazrlk alflmalar ok nceden bafllar. TBMMye

sunulmasndan itibaren, basnda srekli olarak bte tas-

la ile ilgili grfller, yorumlar ve geliflmeler yer alr. Bu

yorumlar ve tartflmalar arasnda ad en ok geen kav-

ram ise bte adr. Bildiiniz gibi bte a, devletin

gelirleri ile giderlerini karfllayamamas durumunda orta-

ya kan bir oluflumdur.

Srekli bte aklar 1972 ylndan sonra yaflanmaya bafl-

layan bir durumdur. Trkiye ekonomisinde devlet bte-

si en son 1972 ylnda 30 milyon 961 TL fazla ile kapan-

mfl, bu tarihten sonra devlet btesi gittike artan flekil-

de bte a vermeye bafllamfltr. rnein 1923-1972

yllarn kapsayan 49 yln 25 ylnda devlet btesi fazla

vermifltir.

Kronikleflmifl bte aklar zincirleme trafik kazas ben-

zeri etkiler yaratmaktadr. Zira bte ann finansma-

nnda iki kaynaktan borlanmaya gidilmektedir: Devlet,

Merkez Bankasndan borlanrsa lkedeki para miktar

artmakta, bu da enflasyonu krklemektedir. te yan-

dan, bte an kapatabilmek iin piyasalara (halka ve

finansal kurumlara) borlanldnda ise btedeki faiz

demeleri kalemi flifliyor. Bylece devlet her yl daha faz-

la faiz demekle ykml hale geliyor ve bu durum bt-

e aklarn bir ksr dng ierisinde srekli arttryor.

Aflada yer alan grafikte bu ksr dng net olarak g-

rlyor. Grafie gre Trkiye, yukarda sz edilen bt-

e aklar dneminin bafllangc olan 1975 ylnda top-

lam vergi gelirlerinin yzde 3.2ni faiz demelerine ay-

rrken 2002 ylnda bu orannn yaklaflk yzde 75e k-t grlmektedir.

Bu durum enflasyondan kurtulmak isteyen bir ekonomi

iin maliye politikasnn hayati neme sahip olduunu

gsteren ilgin bir tablo. Son dnemde Trkiyede de sk

sk dile getirilen bir deyim bu tespitimizi dorulayan bir

deyim olarak kullanlabilir: It is the fiscal policy! (nem-

li olan maliye politikasdr!)

Baflvurabileceimiz KaynaklarAren, S. (1992). stihdam, Para ve ktisadi Politika(10.Bask) Ankara: Savafl, s. 230-238.

Samuelson, P.A. (1982). ktisat(ev. D. Demirgil). stan-

bul: Mentefl, s. 387-411.

Tunca, Z. (1997). Makro ktisat. stanbul: Filiz, s. 119-

144.

Yaflamn inden - Baflvurabileceimiz Kaynaklar

0,00

20,00

40,00

60,00

80,00

1975

1976

1977

1978

1979

1980

1981

1982

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

%


23/26

353

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. b Ayrntl bilgi iin Ekonomide Devlet konusuna

tekrar baknz.

2. c Ayrntl bilgi iin Kamu Harcamalar, Vergiler ve

Kullanlabilir Gelir konusuna tekrar baknz.

3. a Ayrntl bilgi iin Kamu Harcamalar, Vergiler ve


4. b Ayrntl bilgi iin Kamu Harcamalarndaki Deifl-

me konusuna tekrar baknz.

5. c Ayrntl bilgi iin Vergilerdeki Deiflme konusu-

na tekrar baknz.

6. a Ayrntl bilgi iin Kamu Harcamalar ve Vergile-

rin Birlikte Deiflmesi konusuna tekrar baknz.

7. b Ayrntl bilgi iin Maliye Politikasnn Yaps ko-

nusuna tekrar baknz.8. d Ayrntl bilgi iin Kamu Harcamalar, Vergiler ve


9. a Ayrntl bilgi iin Devletin Bte Aklar ve Bor-

lanma konusuna tekrar baknz.

10. d Ayrntl bilgi iin Maliye Politikasnn Yaps

konusuna tekrar baknz.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

17 Austos 1999 tarihinde yaflanan byk deprem felake-ti sonrasnda, gerek deprem blgesinin Trkiyenin sana-

yi retiminin byk bir blmnn gereklefltirildii bir

blge olmas, gerekse ortaya kan hasarn ok byk bo-

yutlarda olmas Trkiyeye nemli maliyetler yklemifltir.

rnein, deprem sonrasnda Temmuz-Eyll 1999 aylarn

kapsayan dnemde Trkiyede GSMH yzde 7.5 orannda

gerilemifltir. Uranlan kaybn bykl karflsnda kamu

tketim harcamalarnda da nemli bir artfl gerekleflmifl

ve Eyll-Aralk 1999 tarihleri arasndaki 4 aylk srede ka-

mu kesimi tketim harcamalarnda yaklaflk yzde 15 ora-

nnda bir artfl grlmfltr. Doal olarak bu harcamalarn

finansman amacyla ek vergiler getirilmifltir. Aralk 1999

tarihinde getirilen sz konusu ek vergiler arasnda yzde

10 ek gelir vergisi, ek emlak vergisi ve ek motorlu tafltlar

vergisi yer almaktadr. te yandan cep telefonu ile iletifli-

me, faiz gelirlerine ve zel ifllemler ad altnda ek kulla-

nmndan Milli Piyango biletlerine ve Spor Toto kuponla-

rna kadar eflitli alanlarda da yeni vergiler getirilerek dev-

letin deprem vergisi ad altnda toplayaca vergi tutarnn

2 katrilyon liraya ulaflmas hedeflenmifltir.

Buna gre kamu harcamalarndaki artfl, arpan aracl

ile geliri arttrc ynde etki ederken, vergilerdeki artfl ver-

gi arpan aracl ile geliri azaltc ynde etki edecektir.

Deprem vergisine iliflkin yasal dzenlemeler kamu oyuna

aklandnda, zaten 1999 ylnda durgunluk sreci yafla-

yan ve stne deprem nedeniyle kayba urayan Trkiye

ekonomisinde getirilen vergilerin durgunluu daha da flid-

detlendirecei savunulmufltur. Oysa bizim bu nitede gr-

dmz gibi kamu harcamalar arpan mutlak deer

olarak vergi arpanndan byktr. Devlet deprem nede-

niyle yapt harcamalarla gelir yaratrken, toplad dep-

rem vergileri ile geliri azaltc etki yaratmfltr. Bu nedenle

devlet yapt harcamalara eflit miktarda vergi toplamfl ol-

sa bile, bunun net arpan etkisi pozitif olacaktr. Nitekim

2000 ylnda getirilen vergilerin ekonomik durgunluu flid-

detlendirecei ngrleri gerekleflmemifl, 1999 ylnda

yaklaflk yzde 6.4 orannda klen Trkiye ekonomisi

2000 ylnda byme srecine girmifltir.

Sra Sizde 2

Devletin kamu harcamalarnda yarataca azalma denge

gelirini azaltc ynde etki yaratacaktr. Bu nedenle bafl-

langta AE ile gsterilen toplam harcama fonksiyonu afla-

ya doru kayarak AE1 konumuna gelecektir. Ancak, dev-

let harcamalardaki ksnt sonucu bte fazlasna yol a-

mamak iin harcamalardaki azalmaya eflit miktarda vergi-

leri de azaltmaktadr. Bu da toplam harcamalar arttrc

bir etki yaratr. Ancak vergilerdeki azalmaya bal olarak

ortaya kacak harcama artfl, kullanabilir gelir aracl

ile dolayl olarak ortaya ktndan, kamu harcamalarda-

ki azalma nedeniyle toplam harcamalardaki azalmadan

kk olacaktr. zetle, AE1 toplam harcama fonksiyonu

yukarya doru kayarak AE2 konumuna gelecektir. Dik-

kat edilirse AE2 toplam harcama fonksiyonu bafllangta-

ki AE fonksiyonunun altnda yer almakta ve denge gelir

dzeyi bafllang dzeyine gre daha az olmaktadr. As-

lnda, denk bte kavramn bildiimize gre, denge ge-

lirindeki azalma miktarn da tespit etmek mmkndr.

Buna gre, denk bte arpannn ifllemesi sonucu den-

ge gelir dzeyi kamu harcamalarndaki azalmaya eflit mik-

tarda azalacaktr.

Kendimizi Snayal m Yant Anahtar - S ra Sizde Yant Anahtar

Harcamalar

45GSMH

45

AEAE2

AE1


24/26

354

Grld gibi gereklefltirilen iktisat politikas deiflikli-

i, gelirin azalmasna (yani iflsizliin artmasna) neden ola-

rak ekonomide bir durgunluk yaratmfltr. Eer lkedeki

denge gelir dzeyinin bu iktisat politikas deiflikliinden

etkilenmemesi isteniyorsa, gereklefltirilecek vergi indi-

rimlerinin kamu harcamalarndaki azalma miktarndan da-

ha byk olmas gerekmektedir. Bu durumda da devletin

bte a vermesi gerektii ortadadr.

Sra Sizde 3

Bu ekonomide denge gelir dzeyine, planlanan toplam

harcamalarn retimin deerine eflit olduu noktada ulafl-

lr. Buna gre toplam gelirin 750 trilyon lira olmas duru-

munda planlanan toplam harcamalarn (C+I+G+X) deeri

de 750 trilyon lira olmaktadr (530+100+150-30).

Cari denge gelir dzeyi 750 trilyon lira iken tam istihdam

gelir dzeyi 650 trilyon lira ise,

a. Bu ekonomi aflr istihdamda dengede bulunmakta-

dr. Bir dier deyiflle enflasyonist ak sz konusudur.

b. Tam istihdam gelir dzeyine ulaflabilmek iin denge

gelirinin 100 trilyon lira azalmas gerekmektedir. Bu

nedenle devlet daraltc maliye politikas nlemlerini

uygulamaya koymal ve bu balamda kamu harcama-

larn azaltmaldr. Buna gre kamu harcamalarnn

mekanizmasna gre azaltlmas gerekir. Verilen tab-

loda ithalat otonom olarak modele dahil edildii

iin, harcama arpan,

olacaktr. Modelde marjinal tketim eiliminin de-

eri, her bir gelir dzeyi iin,

olarak bulunacaktr. MPC+MPS=1 iliflkisi gerei

MPS=0.20 olacaktr. Bu bilgiler flnda

eflitliinde bilinenler yerine konulduunda,

bulunur. Tam istihdam gelir dzeyine dnebil-

mek veya enflasyonist a ortadan kaldrabil-

mek iin kamu harcamalarnn 20 trilyon lira azal-

tlmas gerekmektedir.

c. Devlet toplam harcamalar azaltarak tam istihdamretim dzeyine geri dnebilmek iin vergileri kul-

lanrsa, vergilerin

mekanizmasna gre deifltirilmesi gerekir. thalat

harcamalar otonom kabul edildii iin vergi arpan,

forml yardmyla,

olarak hesaplanacaktr. Buna gre gelirde arzula-

nan deiflmeyi gereklefltirebilmek iin,

elde edilir. Tam istihdam gelir dzeyine dnebil-

mek iin vergiler 25 trilyon lira arttrlmaldr.

-100 = -4 x T

T = -100-4

T = 25

Vergi arpan = -0.800.20

= -4

Vergi arpan = -MPCMPS

Y = Vergi arpan x T

-100 = 10.20

G

-100 = 5 x G

G = -20

Y = 1MPS

G

MPC =C

Y

= 80

100

= 0.80

Harcama arpan = 1MPS

Y = Harcama arpan x G

Sra Sizde Yant Anahtar


25/26

355

Sra Sizde 4

flsizlik sigortas uygulamasnda ifli alflt sre ierisinde

sigorta primi demekte, iflsiz kaldnda ise sigortadan de-

me almaktadr. fli tekrar alflmaya bafllad zaman ken-

disine yaplan iflsizlik sigortas demesine son verilmekte-

dir. Bu nedenle, lkede GSMH azalmaya bafllad, yani ifl-

sizlik trmanmaya bafllad zaman iflsizlik sigortasna ilifl-

kin prim demeleri azalmakta, iflsizlere denen sigorta art-

maktadr. te yandan, GSMH hzla artt ve ekonomi enf-

lasyonist bir bask altna girdii zaman iflsizlik sigortas

prim demeleri artmakta ve iflsizlikteki azalmaya bal ola-

rak iflsizlik sigortas demeleri de azalmaktadr. Grld

gibi otomatik olarak ortaya kan bu deifliklikler, bizim

ortaya kmasn istediimiz deiflikliklerdir. flsizlik yk-

sek olduunda harcamalar pompalanmakta, enflasyon yk-sek olduunda ise harcamalar bastrlmaktadr.

fiirketlerin kr pay demeleri ve ailelerin tasarruflar da

otomatik istikrar salayc olarak dflnlebilir. fiirketler

satfllarnn dflt bir ekonomik daralma ortamnda kr

pay demelerini srdrdkleri, satfllarn hzla artt bir

ekonomik canlanma ortamnda ise kr pay demelerini

lml lde arttrdklar iin izledikleri bu politika daral-

mann veya canlanmann olumsuz etkilerini yumuflatmak-

tadr. Bu da ekonomik istikrarn salanmasna yardmc

olur niteliktedir. Ayn flekilde, tketiciler de gelirlerindeki

artfl veya azalfllar karflsnda harcamalarn arttrmak veya

azaltmak konusunda yavafl hareket etme eilimindedirler.

Bu da ekonomik istikrarn salanmasna yardmc olabile-

cek bir husustur.

Sra Sizde Yant Anahtar


26/26

356 EK

EK

VERGLERN GELRE BALI OLARAK BELRLENMES DURUMUNDAMAKRO EKONOMK DENGEEk-IIde verilen denge gelir dzeyinin belirlenmesine iliflkin modeli cebirsel olarak zm yntemimiz burada da geer-

li olacaktr. Ancak burada vergileri de modele dahil edeceimiz iin eflitlik saymz biraz daha artacaktr. Bir nceki ni-

tede kullandmz eflitlikleri genel gsterimleriyle tekrar yazarak ksaca hatrlayalm ve bu eflitliklere gelire bal olarak

belirlenen bir vergi fonksiyonu ilave edelim:

C = C0 + cYd Tketim fonksiyonu

I = I0 Otonom yatrm harcamalar

G = G0 Otonom kamu harcamalar

EX = EX0 Otonom ihracat gelirleri

IM = IM0 + imYd thalat fonksiyonu

T = T0 + tY Vergi fonksiyonu

Yd = Y T Kullanlabilir gelir

X = EX0 IM Net ihracat fonksiyonu

Yukarda tanmlanan eflitlikler, gelir dzeyini belirlerken kullandmz tanmsal eflitlikte yerine konursa,

Y = C + I + G + X

Y = C0 + cYd + I0 + G0 + EX0 IM0 imYd

Yukarda sralanan modelde yaplan harcanabilir gelir tanm ve bu tanmda kullanlan vergi fonksiyonu yerine kon-

duunda, srasyla

Y = C0 + c(Y-T) + I0 + G0 + EX0 IM0 im(Y-T)Y = C0 + c(Y-T0-tY) + I0 + G0 + EX0 IM0 im(Y-T0-tY)

Gerekli alm ve sadelefltirmeler yaplarak, eflitlik yeniden dzenlendiinde

elde edilir. Bu eflitlikte otonom bykler toplamnn nnde yer alan ifade, vergilerin modele dahil edilmesi ve vergilerin

gelire bal olarak deiflmesi durumunda elde edilecek arpan deerini vermektedir. Buna gre vergilerin gelire bal

olarak belirlenmesi durumunda, arpan deeri

olmaktadr.

Y = 1s + im + t c-im

C0 + I0 + G0 + EX0 - IM0 - c - im T0

arpan = 1s + im + t c - im

Documents

İktisada Giriş unite15