T.C.

MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

LAHYAT ANABLM DALI

DN PSKOLOJS BLM DALI

LHAM DLMANIN PSKANALZ ANLAYII

VE

FREUD ELETRS

Yksek Lisans Tezi

GLSM MEHDYEV

stanbul, 2009

T.C.

MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

LAHYAT ANABLM DALI

DN PSKOLOJS BLM DALI

LHAM DLMANIN PSKANALZ ANLAYII

VE

FREUD ELETRS

Yksek Lisans Tezi

GLSM MEHDYEV

Danman: Prof. Dr. AL KSE

stanbul, 2009

NDEKLER

GR 1

1. LHAM DLMAN: HAYATI, ESERLER VE GRLER 4

2. LHAM DLMANIN FREUD ELETRS 14

2.1. Psikoseksel Geliim Teorisi 18

2.1.1. Cinsellik ve ocuk 19

2.1.1.1. Oedipus Kompleksinin Evrensellii 21

2.1.2. Sevgi ve Cinsellik 24

2.2. Kiilik teorisi 26

2.2.1. Kiilik Blnmesi 28

2.2.2. Determinizm ve zgr rade 32

2.2.2.1. Kendini Bilme ve Psikanalitik Terapi 33

2.2.2.2. rade zgrl ve Ahlak Olgunluk 35

2.3. Psikanaliz ve Din 36

2.3.1. Dindarlk Bir Nevroz mudur? 37

2.3.2. Din Bir Yanlsama mdr? 40

3. LHAM DLMANIN PSKANALZ ANLAYII 44

3.1. Ben-Bilgisi ve Toplum 46

3.2. Psikanalizin Snr 49

SONU 51

BBLYOGRAFYA 53

GR

Bilimsel yntemlerle insann tabiatn aklamaya ynelik giriimleri ifade eden

psikolojinin yirminci yzyln ilk yarsndan itibaren gnmze kadar etkinliini

koruyan en nemli silahlarndan birisi psikanaliz retisidir. lk olarak Freud tarafndan

ortaya konulan psikanaliz, esasnda bir psikoterapi yntemi olmasnn yan sra zaman

ierisinde insann i dnyasyla ilgili tm etkenleri belirli bir ama dorultusunda

yorumlayan ok-ynl bir dnya grne dnmtr. yle ki, gnmzde

psikanalitik yntemin salk ve eitimden bilim, edebiyat ve sanata kadar hayatn her

alannda kullanldna tanklk etmek mmkndr. te bylesi bir gce kavumu bir

retinin eletirilerden uzak kalmas asla dnlemezdi; nitekim, bata retinin

kurucusu olan Freudun grleri olmak zere genel anlamda psikanaliz ve almlar

zerine birbirinden farkl ve zt deerlendirmeler ortaya kmtr. Kimileri psikanalizi

psikolojinin zirvesi olarak grmekte iken, kimileri de tarihsel bir yanlg olarak telakki

etmektedir.

Bu ar yarglarn nedenlerinden birisi, belirli bir grn olumlu veya

olumsuz eletirilere ak olmasnn sz konusu grn tm bileenlerinin de aslnda bu

eletirilerin muhatab olduu ve dolaysyla da bir btn olarak benimsenmesi veya

reddedilmesi gerektii gibi genel bir kabulden kaynaklanmaktadr. Fakat Freud, bir

taraftan insanlk tarihi, kltrel birikim, toplumsal dzenle ilgili sert ve olumsuz slup

kullanrken, dier taraftan da insan tabiatn anlamay kolaylatrmaya ynelik

psikoterapi teknikleri gelitirmitir. O halde, psikanaliz retisini doru anlayabilmek

iin tarafsz ve ll bir yaklamn zorunlu olduunu kabul etmek durumundayz.

2

Psikanaliz felsefesi alannda bir uzman olan lham Dilman (1930-2003),

psikanalize ilikin tarafsz ve ll yaklamn en saygn savunucularndan birisi

olarak kabul edilmektedir. Berent En (1938-2003) ve Arda Denkelin (1949-2000) yan

sra snrlarmzn tesindeki akademik evrelerde en ok tannm ve benimsenmi

ada Trk felsefecisinden birisi olan Dilman, psikanaliz retisine ilikin ar ve

parac sylemlerin yanl olduunu ileri srm ve bu noktadaki nyargsz felsef

eletirilerin aslnda sz konusu retinin tam olarak anlalmasna hizmet etmesi

gerektiini savunmutur. Dilmann bu yaklamnn son derece kapsaml ve tutarl bir

grnm arz etmesi ve psikoloji aratrmalarnda yeni almlara yol am olmas

hasebiyle, onun bu noktadaki grleri zerinde ayrca durulmas gerektii

kanaatindeyiz. O yzden bu almamzda, Dilmann Freud eletirisi ve genel anlamda

psikanaliz anlay zerinde durmay uygun grdk.

lham Dilmann Psikanaliz Anlay ve Freud Eletirisi adl bu almamz,

ana blmden olumaktadr: lham Dilman: Hayat, Eserleri ve Grleri, lham

Dilmann Freud Eletirisi ve lham Dilmann Psikanaliz Anlay. Bu blmlerden

birincisinde Dilmann entelektel biyografisi ve eserlerinin genel bir tasnifi zerinde

duracak, ikincisinde Freudun grleri balamnda psikanaliz retisinin temel

bileenlerine ilikin Dilmann eletirilerini ayrntl bir ekilde ele alacak, ncsnde

ise bu eletirilerden hareketle Dilmann psikanaliz anlayn belirlemeye alacaz.

Dolaysyla, bu almann amac, Dilmann Freud eletirisini ortaya koymak ve

buradan hareketle onun psikanaliz anlayn belirlemektir. Bu ama dorultusunda,

Freudun din psikolojisi asndan zel nemi haiz psikoseksel geliim ve kiilik

teorilerinin yan sra dinin kkeni ve mahiyetine ilikin grlerine de zaman zaman yer

vermek suretiyle Dilmann ilgili eletirilerinin daha anlalr bir ekilde ortaya koymay

deneyeceiz.

almamz boyunca, hem Freud hem de Dilmann grlerini mmkn

olduu kadar kendi eserleriyle snrl tutmaya alacak ve ikincil kaynaklara,yalnzca

konuya aklk getireceini dndmz durumlarda mracaat edeceiz. Dier

taraftan, Dilmann Freud eletirisi ve ancak bu eletiriler sonucunda tam olarak

anlalabilecek psikanaliz anlayn ortaya koyabilmek iin yukarda szn ettiimiz

3

ar ve genel eletirilerin ayrntlar zerinde durmayacaz. almann amacna

ulamas durumunda, Freudun psikanaliz retisinin ne mutlak anlamda insan tabiatn

aklamay baarm bir teori ne de tamamen tarihsel bir yanlgdan oluan aslsz

grler olduunun ortaya kacan ve bylece, Dilman dncesinin temelinde yer

ald zere daha ziyade insan tabiatn anlamaya ynelik yardmc bir teknik olarak

grlecei kanaatindeyiz.

4

1. LHAM DLMAN: HAYATI, ESERLER VE GRLER

lham Dilman, 1930 ylnda stanbulda dodu. Robert Kolejinden mezun olduktan

sonra (1950) felsefe alannda yksek eitim grmek zere Cambridge niversitesine

gitti ve 1953de lisans, 1955de de yksek lisans eitimini tamamlad. Ardndan nl

ngiliz filozof John Wisdomun ynetiminde doktora eitimine balad. 1958 ylnda

psikanaliz felsefesi zerine doktora almasn tamamlayarak Cambridge

niversitesinden doktora derecesini ald. Daha sonra Trkiye dnmesine karn 1961

ylnda ald niversite retmenlii teklifi zerine tekrar Byk Britanyaya dnerek

Gallerdeki Wales niversitesinde (Swansea) okutman olarak greve balamtr.

Swanseade geirdii alt yln ardndan 1965-1971 yllar arasnda srasyla

Amerikadaki Santa Barbara ve Oregon niversiteleri ve ngilteredeki Hull

niversitesinde dersler verdi. Daha sonra kendisine kiisel bir krs tahsis edilen Wales

niversitesine dnerek emekli oluncaya kadar (1997) bu niversitede almalarn

srdrd. 2000 ylnda yakaland kanser hastalna ancak yl dayanabilen Profesr

Dilman, 17 Ocak 2003de yetmi yanda iken stanbuldaki evinde vefat etti.1

Londradaki Kraliyet Felsefe Enstits yeliine seilmi ve Bat dncesi

problemlerine bir Batl dnr kadar vkf olabilmi ender yabanc dnrler

arasnda yer alan lham Dilman, ada felsefe ve disiplinler aras almalar alannda

en retken felsefecilerden birisi olarak kabul edilmektedir. Felsefenin eitli

1 Dilmann hayat ve kiilii ile ilgili geni bilgi iin rencisi Chryssi Sidiropoulounun u

yazsna bkz.: lham Dilman, Felsefe Tartmalar, 30. kitap, (stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi,

2003), s. 1-4.

5

konularnda yazarn yaynlanm yirmi kitab ve yz civarnda makalesinin bulunmas

ite bu retkenliinin bir gstergesidir. Dilman, sz konusu almalarnda bir taraftan

dnce tarihi, ahlak felsefesi, bilgi felsefesi, psikoloji ve edebiyat kuramlar alanndaki

tartmalara katlrken, dier taraftan da szgelimi Schopenhauer (1788-1860),

Dostoyevski (1821-1881), Freud (1856-1939), Wittgenstein (1889-1951) ve Wisdom

(1904-1993) gibi dnrlerin grlerinin daha iyi anlalmasnda nemli bir aba

gstermitir.

Wales niversitesinde greve baladnda, Dilmann iinde bulunduu

akademik evre zerinde Wittgenstein dncesinin ak bir etkisi sz konusuydu. Kimi

zaman Swansea Wittgenstein Okulu olarak da adlandrlan bu akmn Dilmann

dncesi zerinde de belirleyici bir rol olmutur. Rush Rhees, Peter Winch, D. Z.

Phillips ve H. O. Mounce gibi Wittgensteinc meslektalaryla yapt tartma ve ortak

almalar sonucunda Wittgenstein dncesine olan ilgisi akademik bir hviyet

kazanmtr. Nitekim, Wittgensteinn grleri zerine yazd Induction and

Deduction: A Study in Wittgenstein (1973), Studies in Language and Reason (1981),

Language and Reality: Modern Perspectives on Wittgenstein (1998) ve Wittgensteins

Copernican Revolution (2002) adl eserler bu akademik ilginin birer tezahrnden

ibarettir. Dilmann bu eserlerinde Wittgensteindan tevars ettii en nemli husus,

felsef problemlerin dilimizin kendine zg olaan kullanm ierisinde mtalaa

edilmesi gerektii ilkesidir. Bu ilke, psikanaliz eletirisinde din inanlarn anlamnn

sz konusu inanlara sahip insanlar dnda tartlmasnn anlamsz olduunu iddia

edecek kadar gl bir yer edinmi durumdadr. Wittgenstein zerine yazd son

kitabnda da, dilin olaan kullanmnn dna kmamas gerektii ve standart dil

anlaynda yeni bir Kopernik devriminin kanlmaz olduunu iddia etmitir. Fakat,

gerek Wittgenstein, gerekse de kendisiyle Sense and Delusion (1971) adl ortak bir

esere imza att D. Z. Phillips gibi meslektalarndan farkl olarak Dilman, dilin

gereklii ncelemesi gibi bir iddiadan ziyade bu iki kavram ya da olgunun birbirinden

ayrlamaz durumda olduunu ileri srmtr.

Wittgensteinc dncenin etkisiyle de olsa gerek ki Dilman, realizm,

rasyonalizm, pozitivizm gibi genel teorilere kar pheci bir tutum sergilemesinin yan

6

sra zorunluluk, nedensellik, bilimsellik ve benzeri problemleri temellendirme

abalarndan ziyade sevgi, ahlak, maneviyat, kiilik, su, pimanlk, isel atma ve

kayg gibi gndelik hayatn temel duygulanmlarnn felsef zmlemelerine ynelmi

ve bu tarzda pek ok yaz kaleme almtr. Meslekta D. Z. Phillips ile birlikte

yaynlad Sense and Delusion adl ilk eserinde Tolstoyun kahramanlarnn i

dnyalarn konu edinerek, bu ynde edeb rneklerin kendisi iin felsef metinlerden

ok daha anlaml ve gereki olduunu ortaya koymutur. Daha sonralar, edeb tema ve

karakterleri youn olarak kulland Love and Human Separateness (1987), Love: Its

Forms, Dimensions and Paradoxes (1998) ve Raskolnikovs Rebirth: Psychology and

Understanding of Good and Evil (2000) adl eserlerinde Dilman, Dostoyevski, Proust ve

Tolstoy gibi varoluu yazarlarn tasvirlerinden hareketle belirli bir insann psikolojik

tecrbesini herhangi bir genel teori erevesinde snrlandrma ve mekanikletirme

giriiminin insan tabiatn anlamamaktan kaynaklandn ya da insan tabiatn anlamay

imkansz hale getirdiini savunmutur. Nitekim, yaamnn son yllarnda kaleme ald

Raskolnikovs Rebirth adl eserinde Dilman, gnmz psikoloji retilerinin insan

tabiatn aklama noktasnda son derece yetersiz olduunu ortaya koyarak belirli bir

psikolojik tecrbe ya da dnmn yalnzca kiinin kendi isel dinamikleri -ki

Raskolnikovun yeniden douu tam da budur- ierisinde deerlendirmesi gerektiini

ifade eder.

Dilmann eserlerinde edeb rneklere bu kadar geni yer vermi olmas,

bazlar tarafndan felsef yntemin ihlali olarak grlmtr. Szgelimi Bocock,

Dilmann kulland kaynaklar eletirerek zellikle romanlardan yapt alntlarn bir

ltnn olmadn dile getirmektedir.2 Benzer ve hatta daha sert eletirilere

Hursthouseun bir yazsnda da rastlamak mmkndr. Dilmann neredeyse tm

eserlerinde romanclara ve zellikle de Dostoyevskiye youn bir gndermede

bulunmas, Hursthousea gre, felsef estetizmin kt rneklerinden birisini

oluturmaktadr; yle ki, insann tabiat zerine yazlm bilimsel bir eserde tamamen

kurgusal olan edeb bir rnekten hareketle belirli iddialarda bulunmak ya da bu rnekten

destek aramak, sz konusu eserin bilimsel deeri asndan bir eksiklik olarak 2 Robert Bocock, Freud and Human Nature, The British Journal of of Sociology, cilt 36, say 1,

(Mart 1985), s. 139-140.

7

deerlendirilmelidir.3 Ne var ki Dilmann felsef ynelim ve araylarn gz nnde

bulundurduumuzda, bu tr eletirilerin tamamen geersiz olduunu aka grebiliriz;

nk Dilmann sz konusu edeb rneklere ynelmesinin esas nedeni, zaten

Hursthouseun ifade ettii anlamda insan tabiat zerine yazlm bilimsel bir eserin

yetersizlii dncesinden kaynaklanmaktadr. Dahas Dilman, insan tabiatnn ancak

kendi karmakl ierisinde anlaml ve anlalabilir olduunu savunmaktadr ki

varoluu edeb eserler de bu karmakln en gzel rneklerini oluturmaktadr.

Sidiropoulounun daha uygun deyiiyle, (edeb konularn arlkl olarak ilendii

eserlerinde) Dilman, edeb bir anlaty, bir insann varln yaama biiminin ve ahlak

baknn radikal deiimi olarak felsef adan yeniden kurar; bylece, iyi ve kt

zerine bir felsef soruturma rnei, bir kiinin iyilik ve ktlk karsndaki tavrnn

zamanla deiimi zerinden sunulur.4

Dilmann Platonun eserlerini tekrar gndeme tam olmasn da insan

tabiatnn gnmzn belirli bilimsel kalplarna smayacak kadar karmak bir olgu

olmas perspektifinden deerlendirmek gerekir. Morality and Inner Life: A Study in

Platos Gorgias (1979) ve Philosophy and the Philosophic Life: A Study in Platos

Phaedo (1992) adl eserlerinde Dilman, Platonun diyaloglarnda zellikle Sokratese

referansla ortaya konulan felsef yaam biiminin imkann ele almakta ve bu

balamda, bilgi ve deer, deer ve mutluluk, ahlak ve zgrlk, inan ve doruluk gibi

kavramlar tartmaya aarak ahlak dnme biiminin isel yaamn nemli bir boyutu

olduunu ve bu boyutun psikoloji aratrmalarnda asla ihmal edilmemesi gerektiini

ileri srmektedir. Fakat bu, bilimsel ya da rasyonel dnce biiminin gereksiz ya da

yanl olduu anlamna gelmez; nitekim, Dilmann kendi deyimiyle, ileriye doru adm

atmak iin bir ayamz kaldrdmzda, br ayamz zorunlu olarak yere basmak

durumundadr; aksi takdirde asla ilerleyemeyiz.5 Bu benzetmede, ayaklardan birisi

insan ileri gtren ahlak dnce biimini, dieri ise tutarl ve salkl bir zemine

dayanmasn salayan bilimsel dnce biimini temsil etmektedir.

3 Rosalind Hursthouse, Truth and Representation, ed. Oswald Hanfling, Philosophical

Aesthetics, (New York: Wiley-Blackwell, 1992) s. 287-295. 4 Chryssi Sidiropoulou, lham Dilman, s. 2. 5 lham Dilman, Morality and Inner Life, (London: Macmillan, 1979), s. 190.

8

Yirminci yzylda psikolojik anlamda insan tabiatn anlama ya da aklamaya

ynelik en nemli ve kapsaml giriim, phesiz Sigmund Freudun gelitirdii

psikanaliz retisidir. Psikanaliz, Freudun yaamnn sonlarna doru ve lmnden

ksa bir sre sonra neredeyse yaamn btn alanlarna nfuz edecek kadar geni bir

ekilde yaygnlamay baarm ve hatta, Kernbergin deyimiyle, bir dnya gr

(weltanschauung) olma tehlike blgesine girmi bulunan6 ender retilerden birisidir.

Bu reti, tabi ve birincil olarak insann isel yaamn birtakm mekanistik ve genel

ilkelere gre aklamay hedeflemitir. Byle bir hedefi bulunan ve yirminci yzyl

dncesinin dier alanlaryla paralellik arz etmesi dolaysyla muazzam bir yaygnlk

gsteren bir reti karsnda Dilmann sessiz kalmas dnlemezdi; nitekim daha ilk

yazlarndan itibaren dnya gr anlamnda psikanalizin Sokratesi felsef yaam

biimi asndan byk bir tehdit unsuru olduunu ve dolaysyla da bu akmn

yrngesinin doru bir ekilde belirlenmesi gerektiini vurgulamtr. Daha sonralar,

dorudan Freudun grleri zerinde younlamak suretiyle mehur lsn kaleme

alm ve bylece, entelektel adan bir anlamda psikanaliz retisiyle hesaplatn

belgelemeye almtr.

Dilmann Freudun iddialar zerinden psikanalizi eletirel bir ekilde

deerlendirdii ls, Freud and Human Nature (1983), Freud and the Mind (1984)

ve Freud: Insight and Change (1988) adl eserlerden olumaktadr. Bu eserlerden

ilkinde, psikanaliz retisinin temel bileenlerinden olan psikoseksel geliim,

ikincisinde zellikle kiilik blnmesi ve bu blnmenin yol at problemler

balamnda kiilik teorisi, ncsnde ise bir psikoterapi yntemi olarak psikanalizin

deeri tartlmaktadr. Bu l dnda Dilman, tm yazlarnda dolayl veya dolaysz

ekilde zelde Freudun grleri, genelde psikanaliz retisini konu edinmi

bulunmaktadr. Bu almann amac dorultusunda Dilmann Freud eletirisi ve onun

bu eletiri zerine ina ettii psikanaliz anlay zerinde durmakta yarar vardr.

Freudun grlerine ynelik olumlu veya olumsuz eletiriler, onun felsef ve

bilimsel mirasnn bir btn olarak benimsenmesi veya reddedilmesi gibi birtakm kesin

6 Otto F. Kernberg, Din Tecrbe zerine Psikanalitik Perspektifler, ev. Ali Ulvi Mehmedolu,

Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, (Ankara: 2006), cilt 46, say 1, s. 179.

9

ve genel yarglara yol amtr. Bu yarglar Dilman, popler ve ortodoks Freud

okumalar olarak nitelendirmekte ve kendi gelitirdii okuma tarznn popler

okumalardan tamamen farkl olduunu ileri srmektedir.7 Buna gre, yukardaki ar

yarglarn nedeni, Freud dncesinin yalnzca grnen veya yzeysel yapsndan

kaynaklanmaktadr; kald ki bireysel davranlarn karmakln hakkyla ortaya

koyabilen hibir felsefi sistem sz konusu deildir. Dahas, Freudun sylemek

istedikleri sylediklerinden ok daha nemlidir. Szgelimi, hazc cinsellik anlay

Freudun grlerinin grnen ksmn olutururken, cinselliin isel atmalardaki

rolnn belirlenmesine ynelik bilimsel abalar ise grnmeyen, daha dorusu

sylemek istedii gerei temsil etmektedir. Peki, Freud sylemek istediklerini

dorudan syleyemez miydi? Dilmana gre bu, nceden tasarlanm bir strateji

deildir; yle ki dneminin felsef kabulleri ve bilimsellik kaygsnn Freudun

sylemleri zerinde ak bir belirleyicilii bulunmaktadr ve ayrca, onun bu

sylemlerine inanm olmas bile sylemek istediklerinin deerini drmez.

Dilmann Freud yorumu, eletirmenler tarafndan ou zaman birbirinden

farkl ekillerde deerlendirilmitir; szgelimi, R. Bocock, Dilmann argmanlarn

epistemolojik adan ikna edici bulmazken,8 M. Midgley, sz konusu argmanlarn

Freudun doru anlalmas noktasnda nemli bir hizmet olarak grlmesi gerektiini

belirtmektedir.9 Dier taraftan, Dilmann Freud yorumunun aslnda psikanaliz

retisini bir hsnkuruntuya dntrd dahi iddia edilmektedir. Bu iddiay dile

getiren Craib, Freud determinizminin nevroz teorisi asndan bir zorunluluk olduunu,

yani zgr irade asndan deerlendirildiinde nevrotik semptomlarn

belirlenemeyeceini ve dolaysyla da herhangi bir terapi ynteminden sz

edilemeyeceini gstermek suretiyle, Dilmann determinizme ynelik felsef

itirazlarnn anlamsz olduunu ileri srmektedir.10 Benzer eletirileri, Dilmann ahlak-

psikoloji ayrm grne de uygulamak mmkndr. yle ki Freudun ahlaka ynelik

7 lham Dilman, Freud and the Mind, (Oxford: Basil Blackwell, 1984), s. 3. 8 Robert Bocock, Freud and Human Nature, s. 139-140. 9 Mary Midgley, Freud and Human Nature & Freud and the Mind, Philosophy, cilt 60, say 234,

(Ekim 1985), s. 241-243. 10 Ian Craib, Experiencing identity, (London: SAGE, 1998), s. 145.

10

olumsuz tutumunun nedeni, esasnda onu dsal bir bask unsuru olarak grmesi iken,

Dilman, iselletirilmi bir ahlak grn ortaya atarak Freudun argmann daha

karmak hale getirmekte, yahut da daha doru bir ifadeyle, amacndan

uzaklatrmaktadr. Craibin yukarda ifade ettii gibi, determinizm psikanalizin zorunlu

bir zelliidir; bu zelliin gz ard edilmesi durumunda herhangi bir psikanalitik reti

veya argmandan bahsedemeyiz. Bu anlamda Dilmann psikanaliz anlaynn

Freudun retisine yaknlnn tartmaya ak olduu grlmektedir.

Dilmann psikanaliz retisindeki katlmad ynlerin Freudun felsef

kabulleri ve bilimsellik kaygsndan kaynakland ynndeki eletirilerine gelince,

bunun nedeni aslnda Dilmann kendi felsef duruundan kaynaklanmaktadr. Bu felsef

duruun arkasnda, yukarda ifade ettiimiz gibi, olaand tm felsef nermelerin

olaan dilin ilevlerine dayandn iddia eden Wittgenstein ve onun ngilteredeki en

nemli savunucularndan olan Wisdom gibi isimler bulunmaktadr. zellikle Freudun

dinin bir yanlsama olduu iddias zerine Dilmann yorumuna baktmzda, dilin

dnce zerindeki belirleyicilii grnn etkisini aka grebiliriz.

Dilmana gre din inanlar bir yanlsama olamaz, nk Tanr bir nesne

deildir, yani belirli bir mekan ve zaman ierisinde telakki edilebilecek gerek (real) bir

varlk deildir.11 Tanrnn belirli bir mekan ve zaman kategorisi erevesinde ele alnp

alnamayaca esasnda teolojik bir tartma olduundan, burada daha ok din

inanlarn nesnel bir ierii olup olmad sorusu ne kmaktadr. Dilmann alma

arkada ve ayn zamanda din felsefesindeki anti-realist akmn kurucularndan olan D.

Z. Phillipsin bu noktadaki tutumu ok daha aktr; ona gre, Tanr szc, bir

eyin ad deildir.12 Bu demektir ki din inanlar, insan hayatna anlam katan dilsel

ilevselliinin yan sra esasnda belirli bir nesnel ierikten yoksun olaand

iddialardan te bir ey deildir. Dilman, din eitlilie ilikin sylemlerinde de ayn

iddiasn srdrerek, Tanrnn gerekliinin sadece belirli bir dinin mntesipleri iin

11 lham Dilman, Psychology and Human Behaviour: Is There a Limit to Psychological

Explanation?, Philosophy, cilt 75, say 292, (Nisan 2000), s. 199. 12 D. Z. Phillips, Religious Beliefs and Language-Games, The Philosophy of Religion, ed. Basil

Mitchell, (Oxford: Oxford University Press, 1989), s. 127.

11

geerli olabileceini ve fakat bunun bir yanlsama olmadn ileri srmektedir.13 te

Dilmann Tanrnn gerekliinin greceli olduu ynndeki iddiasn, Wittgensteinc

anti-realist dnce gelenei ierisinde deerlendirmek durumundayz.

Dolaysyla, Dilmann psikanaliz anlaynn temelinde Wittgenstein

dncesinin byk bir etkisinin bulunduunu dikkate almak gerekir. Fakat bu, onun

psikanalize ynelttii eletirilerin tutarsz olduu ya da btnyle Wittgensteinc arka

plana sahip olduu anlamna gelmemelidir. Dilmannn psikanaliz eletirisi, insanln

tarihsel ve psikolojik tecrbesini belirli bir teori erevesinde snrlandrma ve

mekanikletirme giriimine kar gelitirilmi ok daha kapsaml ve kuatc bir

grnme sahiptir. Nitekim, Dilmann belirli bir kategori ierisinde mtalaa edilmesi

zor olup Antikadan gnmze kadar gerek dnrler gerekse de dncelere dayal

olarak ele ald epistemolojik, psikolojik, ahlak vs. ynleriyle insan problemini ieren

dier yazlar bunun ak bir gstergesidir.

Szgelimi, Matter and Mind, Two Essays in Epistemology (1975), Philosophy

and Life: Essays on John Wisdom (1984), Quine on Ontology, Necessity and Experience

(1984), Mind, Brain and Behaviour: Discussions of Skinner and Searle (1988),

Existentialist Critique of Cartesianism (1993), Free Will: an Historical and

Philosophical Introduction (1999) ve lmnden sonra yaynlanan The Self, the Soul

and the Psychology of Good and Evil: Studies in Ethics and Moral Theory (2005) gibi eserleri ve daha pek ok benzer makalelerinin temel sylemi, insan tabiat ve zihinsel

srelerinin dinamik ve deiken bir yap arz eden ve dolaysyla da belirli bir ilke

tarafndan ngrlemez bir olgu olduudur. Bu yazlar arasnda bir anlamda felsef

duruunun bir zeti olma zelliini tayan Existentialist Critique of Cartesianism adl

eserinin sonunda, insann kendi gemiinin bir rn olduu eklindeki yaygn

deterministik gre meydan okuyarak yle der: deiim gc bireyin kendi elindedir

13 lham Dilman, Psychoanalysis as Ultimate Explanation of Religion, s. 127; Dilmann bu

iddiasyla Wittgensteinn birisinin inand bir eye benim inanmamamn bir eliki dourmayaca

iddias arasnda da apak bir eitliin bulunduunu belirtmekte yarar vardr (bkz: Ludwig Wittgenstein,

Estetik, Ruhbilim, Dinsel nan zerine Dersler ve Syleiler, ev. A. Baki Gl, (Ankara: Bilim ve

Sanat Yaynlar, 1997), s. 91.

12

ve yalnzca hatalarna ilikin gemi kaytlarna bakarak niha anlamda onun bu gcn

grmezden gelmek son derece yanltr.14 Burada Dilmann sylemek istedii ey

udur: yardmc psikoterapi teknikleri veya kendini bilme yoluyla salkl bir bireyin

kendi gemiinde normal olmayan durumlar -adna gerek Freudcu anlamda Oedipus

kompleksi, gerekse de genel anlamda bilind ya da bilintesi travma denilsin-

kefetmi olmas, onun gelecei zerinde belirleyici bir etki brakmaktan ziyade

gemiteki kendi kendisine yabanc durumu veya eksik ynn grmesine ve

dolaysyla da bununla hesaplamasna yol amaktadr; bu hesaplama sonucunda birey,

o durumundan ben durumuna geerek Platondan Sartrea kadar pek ok dnrn

ana temas olan felsef yaam biimini, yani kendisi olmay (ben-bilgisi)

gerekletirmi olmaktadr.

Yukardaki bilgi ve mtalaalardan hareketle, lham Dilmann, ada Bat

dncesi ierisinde insan problemini determinist felsefe veya bilim savunucularnn

inhisarndan kurtarmaya alan sekin bir dnr olduunu syleyebiliriz. Bu

giriimin balatcs tabii ki Dilman deildir; bu ynde ncelik, phesiz ki ada Bat

edeb gelenei ierisinde zel bir konumu haiz varoluu akma aittir. Dostoyevski,

Tolstoy, Proust, Unamuno ve Sartre gibi daha pek ok ismin ban ektii varoluu

yazarlar, bilimsel anlamda insan tabiatna ynelik her trl aklamann aslnda onun

kendi kendisine yabanclamasna yol amaktan baka bir ie yaramadn deiik dil

ve tarzlarda ortaya koymulardr. Dilmann bu yazarlardan fark, grlerinin edeb bir

tarzda deil, sz konusu yazarlarn tasvirlerini de gz nnde bulundurmak suretiyle

dorudan felsef veya bilimsel bir ynteme dayanm olmasdr. Bu anlamda Dilman,

zellikle de Free Will adl eserinde ada felsefedeki mutlak determinizm ve mutlak

zgrlk tezadna kar karak, bir taraftan insan probleminin yalnzca determinist bir

anlayn inhisarnda olmadn gsterirken, dier taraftan insann znn zgrlk

olduunu savunan Sartrec anlamda mutlak zgrln de mutlak determinizm gibi

ar ve gerekd bir tutum olduunu ifade edecek kadar ll bir dnrdr. Sonu

olarak, Dilman, son derece verimli geen entelektel yaam boyunca kaleme ald

14 lham Dilman, Existentialist Critiques of Cartesianism, (London: Barnes & Noble Books, 1993),

s. 172.

13

yazlarnda temel olarak insan problemiyle ilgilenmi ve bu problemin doru

anlalmasn engelleyen dnsel taknlklar ile mcadele etmitir.

14

2. LHAM DLMANIN FREUD ELETRS

nsan davranlar ve bunlarn zihinsel veya ruhsal bozukluklarla ilikisini anlama ve

anlamlandrmaya ynelik abalarn izlerini tarihin her dneminde ve bu dnemlerde

ortaya kan neredeyse her kltrde gzlemlemek mmkndr. Deiik kltr havzalar

ierisinde yetimi ve kendi mitolojik, din veya geleneksel dnya grnn

belirleyicilii altnda bulunan felsefeci, tabip, bilim ve hatta din adamlarnn bu hususta

mutlaka syleyecek bir sz olmutur. Fakat yenia sonras organik veya inorganik

anlamda varl bir btn olarak geleneksel dnce formlarndan arndrma giriimiyle

birlikte, zihinsel bozukluklarn da yalnzca ve yalnzca zihnin kendi ileyiinden

kaynakland eklindeki mekanistik bir gr yaygnlk kazanmaya balamtr. lk

olarak Sigmund Freud tarafndan sistematize edilen ve daha sonralar klinik aratrmalar

sonucunda psikanaliz olarak adlandrlacak olan bu gr, kimi yazarlarca eski

Yunandaki felsef dncesinin yeniden canlanmas,15 kimilerince de tamamen Freud

ve devamclar tarafndan ortaya konulmu kendine zg bir reti16 olarak takdim

edilmektedir. Fakat, bu iki u yaklama bakarak, eski Yunan dncesiyle ada

psikanaliz retisi arasnda zihinsel bozukluklarn tehisi ve tedavisine ynelik hibir

adm atlmad iddiasnda bulunmak da gereki deildir. En azndan, dier pek ok

kltr havzasnn yan sra zellikle Douda, zihinsel bozukluklarn tam bir tasnifini

sunmu olan bn-i Zekeriya er-Rz (865-925), kitaplar tp dnyasnda kutsal olarak

15 John Forrester, The Seductions of Psychoanalysis: Freud, Lacan and Derrida, (Cambridge:

Cambridge University Press, 1994), s. 2. 16 F. Alexander, S. Eisenstein, M. Grotjahn, Psychoanalytic Pioneers, (New Jersey: Transaction

Publishers, 1995), s. xxvi.

15

kabul edilen bn-i Sn (980-1037) ve melankoliyi ilk kez kuruntu, manik depresyon ve

psikozlarla aklayan bn Cezle (. 1100), Batda ise siyasal erkin basksndan dolay

biraz gecikmeli de olsa zihinsel zelliklerin mitolojik yorumunu reddederek doal

olgularla ilikilendiren Johan Weyer (1515-1588) gibi nc tabiplerin almalarn gz

ard etmemek durumundayz.17

Ne var ki, ada psikanalizin kurucusu olarak kabul edilen Freudun

grlerinin geleneksel dnce tarzndan ziyade Aydnlanma sonras Kant (1724-1804)

ve Hume (1711-1776) gibi filozoflar tarafndan felsefe ve teoloji, Laplace (1749-1827)

ve Darwin (1808-1882) gibi dnrler tarafndan da bilim alannda uygulanan

aklletirme srecinin psikoloji alanndaki bir uzants olduu yadsnamaz. Bu srete

yer alan dnrler arasnda Freudun en ok etkilendii isim, phesiz ki Darwindir.

Psikanaliz retisi balamnda, zellikle dinin kkenine ilikin grlerinde Darwinin

etkisinde kalan Freud, Totem ve Tabu adl eserinde yle der: Psikanalitik totem

gryle Darwinin insan topluluunun ilk durumuna ilikin teorilerini birletirecek

olursak, imdiye kadar birbirinden kopuk olan olgular arasnda ak bir iliki kurmasn

salayacak bir varsaym belirmektedir.18

Fakat tabii ki Freud, ayn zamanda iinde bulunduu dnemin bilim adam ve

tp uzmanlarndan da -ki bazlaryla dorudan grme imkan bulmu ya da

deneylerine katlmtr- nemli bir bilgi birikimi tevars etmitir. On dokuzuncu

yzylda anatomi, fizyoloji, nroloji ve biyokimya alannda yaanan gelimeler, zihinsel

bozukluklarn beyin ilevindeki aksamalardan kaynaklanabilecei ynndeki yeni

yaklamlar destekler nitelikte olsa da, Freudun psikanaliz retisini sistematik hale

getirmesinde bir taraftan klinik gzlemden hareketle deneysel aratrma yntemleri

17 Budizmden slamiyete kadar pek ok farkl kltr ve din havzalarnda insan davranlarnn

psikolojik izahna ilikin tutumlarla ilgili geni ve tatmin edici bilgi iin bkz.: James K. Boehnlein (ed.),

Psychiatry and Religion: The Convergence of Mind and Spirit, (Washington, D. C.: American Psychiatric

Press, 2000); bu balamda Trke bir kaynak iin R. Adasaln Ruh Hastalklar (Ankara: Ankara

Universitesi Basmevi, 1975) adl kitabnn Psikiyatrinin Ksa Tarihi adl ksmna baklabilir (s. 571-

579). 18 Sigmund Freud, Totem and Taboo, (The Penguin Freud Library iinde; bundan byle PFL),

(London: Penguin Books, 1991), cilt 13, s. 202.

16

gelitiren Brcke, Mynert ve Charcot gibi hocalarnn, dier taraftan da zellikle histeri

olgusu zerine eilerek daha sonralar serbest arm tekniini gelitirmesine yol aan

Libeault ve Bernheim gibi hipnotistlerin belirleyici bir etkisi sz konusudur.19

Dolaysyla, giri mahiyetindeki bu genel bilgilerden hareketle, zihinsel bozukluklarn

zihnin (veya beynin) kendi ileyiinden kaynakland grnn ve ynde ortaya atlan

tedavi tekniklerinin insanln ok eski dnemlerinden beri bilinen ve tartlan bir ey

olduunu teslim etmekle birlikte, ilerleyen ksmlarda ayrntl bir ekilde zerinde

duracamz zihinsel sreleri psikolojik kurallara dayal olarak aklamaya alan ve

insan davranlarnn yan sra btn bir tarih, kltr, din, sanat ve ahlak yorumunu

libido eksenli zmleyici bir ynteme irca eden psikanaliz retisinin Freudla

baladn syleyebiliriz.

Freudun psikanaliz retisi, kendisinden sonra olumlu ve olumsuz anlamda

pek ok tartmaya yol aan ve zerine saysz yazlar kaleme alnm olan retilerden

birisi olarak kabul edilmektedir. Kimileri Freudu amzn en ilerici bilim adam ve

filozofu ilan ederken, kimileri de onu bir kltr kart ve son derece yzeysel bir

dnce sahibi olarak nitelemektedir. Szgelimi, Weinert, Freudu bilim tarihinin

byk devrimcisinden birisi olarak takdim ederken, Thornton, onun grlerini kokain

etkisi altnda yazdn ileri srer.20 Yahut da, E. Jones btn hayatn Freudun

grlerinin doruluunu ortaya koymaya adarken, Popper, deneysel olarak

yanllanamad iin psikanaliz teorisinin sahte bilim kategorisi iinde mtalaa

edilmesi gerektiini iddia eder.21

19 William W. Meissner, Freud and Psychoanalysis, (Notre Dame: University of Notre Dame

Press, 2000), s. 8. 20 Friedel Weinert, Copernicus, Darwin, Freud: Revolutions in the History and Philosophy of

Science, (New York: John Wiley & Sons, 2008); E. M. Thornton, The Freudian Fallacy, (New York:

Blond & Briggs, 1984). 21 Karl Popper, Science: Conjectures and Refutations, Philosophy of Science and the Occult

iinde, ed. Patrick Grim, (Albany: State University of New York Press, 1990), s. 104-110.

17

Bu ar ve u deerlendirmeleri bir tarafa brakarak psikanaliz retisinin

psikoloji aratrmalarnda nemli bir yeri haiz olduunu teslim etmek durumundayz.22

Fakat, psikanaliz retisiyle ilgili tartmalar salkl bir zeminde ele alabilmek iin sz

konusu retinin temel bileenlerini belirlemenin ve bu bileenlere ynelik

deerlendirmeler nda birtakm sonulara ulamann ok daha isabetli ve tutarl bir

tutum olacan syleyebiliriz. Ayrca, psikanalizin teorik boyutuyla pratik boyutunu da

birbirinden ayrmak gerekir; lham Dilmann ifade ettii gibi, psikanaliz, aralarnda

organik bir balln bulunmasnn yan sra esasnda insan anlama ve psikolojik

rahatszlklar tedavi etme gibi iki farkl unsurdan olumaktadr.23 Dilmann psikanaliz

eletirisi ite byle bir ayrtrmac ynteme dayanmaktadr. Dorudan Freudun

grlerini ele ald Freud and Human Nature (Freud ve nsan Tabiat) ve Freud and

the Mind (Freud ve Zihin) adl eserlerinde Dilman, psikanaliz retisinin temel

bileenlerini tartmaya aarak bu noktada kendi eletirilerini dile getirmekte ve

Freudun grlerinin doru bir ekilde anlalabilmesi iin onun ifade ettikleri ile ifade

etmek istediklerinin birbirinden ayrt edilmesi gerektiini ikna edici bir biimde ortaya

koymaktadr. Dier taraftan, din psikolojisi asndan zel bir nemi haiz psikanaliz ve

din evresindeki tartmalar da Dilmann youn ilgi duyduu konular arasnda yer

almaktadr. O, bu noktada Freudun din pratiklerin nevroz ve dinin kendisinin de bir

yanlsama olduu eklindeki iki temel iddiasn tartmaya aarak psikanaliz ve din

ilikisini salam bir zemin zerinde konumlandrmaya almaktadr. Buradan

hareketle, dierleriyle karlatrldnda Dilmann Freud eletirisinin ok daha yapc

bir karakter tadn syleyebiliriz.

22 Freudun grleriyle ilgili akademik nitelii haiz tutarl eletiriler de yok deildir. Szgelimi

Paul Robinson, Sulloway, Masson ve Grnbaum gibi Freud eletirmenlerinin grlerini tartmaya

aarak, kendi deyimiyle eletirmenlerin eletirisini sunmay amalamaktadr; bkz.: Freud and His

Critics, (Berkeley: University of California Press, 1993). 23 lham Dilman, Freud: Insight and Change, (Oxford: Basil Blackwell, 1988), s. 1. Teori-pratik

ayrm, psikanaliz aratrmalarnda batan beri kabul edilen bir ayrmdr; Dilmann byle bir ayrm

tekrar gndeme getirmesinin nedeni ise, ileride de greceimiz gibi, Freudun grlerinin doru

anlalmas ya da onun felsef grleriyle bilimsel bulgular arasndaki ztlklar giderme kaygsndan

kaynaklanmaktadr.

18

2.1. PSKOSEKSEL GELM TEORS

Freud, kiilik geliimi bakmndan cinselliin temel bir yaam gds olduunu ve

bunun doumdan itibaren etkin bir g olarak tezahr ettiini ileri srmtr. O,

Cinsellik Teorisi zerine Deneme (1905) adl eserinde ocuk cinsellii kavramn ilk

nce yetikinlerdeki cinsel sapmalar ve ergenlikteki deiiklikleri aklamak iin

kullanmsa da daha sonra bu kavram aslnda yaamn temel kayna olarak takdim

etmitir. Buna gre, cinsel drtnn genellikle ergenlikte ortaya kt kanaati ar bir

yanlgdan baka bir ey deildir; bu bilgisizlikten kurtulmann yolu, ocuun cinsel

gsterilerinin derinliklerine inmek ve bu drtnn geliim evrelerini tespit etmekten

geer.24 Fakat, Freudun ocuk cinsellii kavramn basit bir seksellik eklinde

alglamamak gerekir; nitekim Freudun anatomik anlamda cinsellik iddialarnda

bulunmasnn25 yan sra bu noktada herhangi bir objeye gerek duyulmakszn ocuun

kendi bedenine yneliini26 de iine alacak ekilde bir istekten sz etmi olduu

aktr. Freud, ocuun yalnzca cinsel nitelikli olmayp ayn zamanda bedensel

ilevlerden de kaynaklanan reme ncesi psikoseksel geliim evrelerini esasnda

birbirinin devam olan be ayr dnem eklinde ifade etmitir; oral, anal, fallik, latent

(gizli) ve genital dnemler. Freuda gre, psikoseksel geliimin bu be evresinin

kiiliin geliiminde ayr bir nemi haizdir ve kiinin ileri yaam ve karakteristik yaps

zerinde belirleyici bir rol vardr. Haz merkezli bir yaam enerjisi (libido)

gdmndeki sz konusu geliimin baaryla tamamlanmas, salkl bir kiilik

grnmnn temel art durumundadr. Psikoseksel geliimin belirli bir aamasnda

sz konusu geliimi engelleyen bir etkenin bulunmas (fixation) durumunda, herhangi

bir yapsal yetikinlikten sz edemeyiz. Freuda gre, her nevrozda belli bir fiksasyon

noktas vardr; rnein histerili kiinin fallik, saplantl nevrozun ise anal dnemine

kadar geriledii sylenir.27 Dolaysyla, kiinin yaratc ve retken bir birey olmas,

geliim aamalarnn her birini kusursuz bir ekilde tamamlanmasyla orantldr.

24 Sigmund Freud, Three Essays on the Theory of Sexuality, (PFL iinde), cilt 7, s. 88. 25 Ali Kse, Freud ve Din, (stanbul: z Yaynclk, 2000), s. 8-9, 3. not. 26 J. A. C. Brown, Freud and the Post-Freudians, s. 20. 27 Ender Grol, Sigmund Freud, (stanbul: z Yaynclk, 2002), s. 27.

19

Dilmana gre, psikanaliz retisinin en karmak ve sorunlu ksm, ocuk

cinselliinin ya da genel anlamda cinselliin temel bir yaam gds olduu eklindeki

ncelikli iddiasdr. Fakat gerekte insanolunun yaamn belirleyen ey yalnzca libido

mudur ya da en azndan ilk bakta birbirinden farkl olarak grnen kimi geliim

biimlerini Freudun yapt gibi yalnzca hazc cinsellik anlayna indirgemek

mmkn mdr? Dier taraftan, sevgi, ilgi, ballk, tutku gibi temel insan

duygulanmlar grmezden gelmek ya da bunlar bireye dardan empoze edilen

etkenler (sperego) nda deerlendirmek ne derecede tutarldr? Dilmann cinsellie

dayal psikanalitik geliim teorisine ynelik eletirilerinin esas amac ite bu sorulara

cevap aramaktr.

2.1.1. Cinsellik ve ocuk

Freud, cinsel drtnn genellikle ergenlikte ortaya kt eklindeki yaygn kanaatin

byk bir yanlgdan ibaret olduunu ileri srmektedir; halbuki, ona gre, ocuun

cinsel gsterilerinin derinliklerine indiimizde, bu drtnn daha nceki safhalarn

aka gzlemlemek mmkndr. Dier taraftan, yetikinlerde birtakm nevrozlara yol

aan cinselliin ergenlik dneminde niden ortaya ktn iddia etmek de elikili bir

durumdur; o halde, her bireyin douundan itibaren sahip olduu bir tarih ncesinin (id)

bulunduunu ve fakat bunun evre artlar (sperego) dolaysyla bastrldn kabul

etmek zorundayz. Freud, ocuk cinsellii ile ilgili tespitlerini pekitirmek iin bu ilkel

davran tiplerinin ama ve nesnelerinin de izini srmeye almaktadr; yle ki, ocuk

cinselliinin amac, bir yaam kaygs tamadna gre hazdan baka bir ey deildir;

ilk bata kendi kendine yneli eklinde tezahr eden sz konusu davranlar,

psikoseksel geliimin ilerleyen safhalarnda ncelikli olarak aile bireyleri olmak zere

dier bireyleri nesne olarak edinmeye balar ve fakat ezamanl olarak bastrlmak

zorunda kalr.28

Dilmana gre, yukarda zetle sunduumuz Freudun ocuk cinsellii

argmannn baz zayf noktalar sz konusudur. Esasnda Freudun argmannn

temelini oluturan (1) yetikinlerdeki cinsel davran ve bu davranlara ait

28 Sigmund Freud, Three Essays on the Theory of Sexuality, s. 88 vd.

20

bozukluklarn kklerinin ocukluk dneminde bulunduu ve (2) ocuklarda

gzlemlenen bedensel hazzn cinsellik anlamna geldii eklindeki iki temel unsur da

tartmaya aktr. Birincisi, yetikinlerle ocuklarn davranlar arasndaki benzerliin

(szgelimi, okama, sevme, srma vs.), ocuklardaki davranlarn zorunlu olarak

cinselliin bir ifadesi olduunu dnmek iin yeterli deildir. Dier taraftan, bir

yetikinin cinsel ifadelerinin ocukluundaki sevgi gsterilerinin bir devam olmas bile

bunun sadece biimsel bir benzerlikten baka bir ey olduunu gstermez.29 Freudun

bedensel haz eklindeki ikinci iddias ok daha karmak bir yapya sahiptir. Bu

karmakl zmek iin Dilman, Malinowskinin ocuk cinsellii eletirisine

bavurmaktadr.

Freud, cinselliin ocuktaki en temel gsterisi olarak takdim ettii emme

fiilinin birincil amacnn beslenme olduu eklindeki itirazn farkndadr; fakat, emme

srasnda ocuun sergiledii haz durumunun beslenme ihtiyacndan teye bir cinsellik

belirtisi olduu iddiasn srdrerek, ilk bata, erojen blge sadece beslenme

ihtiyacnn giderilmesiyle snrl olsa da, bu srada ocuun yaad hazzn daha sonra

tanyaca bir cinsel doyum modeli olduunu ifade eder.30 Malinowski, beslenme

gds srasnda alnan hazzn baka bir gdye yol aabilecei iddiasn reddederek,

ocukla anne arasndaki ilikinin Freud tarafndan cinsellik eklinde nitelendirilmesini

imkansz olarak grmektedir. Kald ki antropolojik adan ensest eilimlerin ocuklukta

deil de genlik ve ergenlik dnemlerinde grlmeye balad bilinmektedir.31 Burada

Malinowski, Freuddan farkl olarak hazzn gdleri belirlemediini, tam tersine,

mnferit gdlerin haz duygusuna yol aabileceini ileri srmektedir; nk eer yle

olsayd, bir bireyin haz duyduu tm durumlar cinsellik olarak nitelememiz gerekirdi

ki bu da savunulmas imkansz bir iddiadr.

Malinowskinin bu zmlemesinden hareketle Dilman, ocukla anne

arasndaki fiziksel temas bir cinsellik tezahr olarak grmek iin yeterli nedene sahip

29 lham Dilman, Freud and Human Nature, (Oxford: Basil Blackwell, 1983), s. 27. 30 Sigmund Freud, Three Essays on the Theory of Sexuality, s. 98. 31 Bronislaw Malinowski, Sex and Repression in Savage Society, (New York: Routledge, 2001), s.

192.

21

olmadmz ve fakat bunun yan sra sz konusu fiziksel temasn bir anlam olmas

gerektiini dnmektedir. Bunun anlam, ona gre, tm bedensel birleme ve

yaknlamalarda olduu gibi karlkl bir duygu olan sevgidir. Baka bir ifadeyle,

ocuun anne kucanda haz alyor olmas, annesinin sevgisine karlk vermesinden

kaynaklanmaktadr. Freudun yanld nokta, sevgi tezahrlerini cinsellik olarak

nitelemi olmasdr. Nitekim tm bedensel temaslarn cinsel karakter tayor olmas

zorunlu deildir; aksi takdirde, ocuun anneye kar duygularnn ileri yalarda

cinsellik eklinde ifade bulmas gerekirdi ki, antropolojik almalarn da ortaya

koyduu gibi, fiil olarak hibir kltr byle bir ifade eklini onaylamamaktadr.32 Freud

ise byle bir kltrel uygulamann bulunmayn, bilimsel verilerden ziyade -Dilmann

ayrca zerinde durduu ve evrenselliini tartmaya at Oedipus kompleksi

eklindeki- mitolojik temellere dayandrmaya almaktadr.

2.1.1.1. Oedipus Kompleksinin Evrensellii. ocuun cinsel nitelikli isteklerinden

sululuk duyma veya bu yndeki i atmalar gibi genel endielerinin belirginletii

fallik dneme ilikin mtalaalar, Freudun basit bir cinsel davran zmlemelerin

snrn aarak tm bir insanlk tarihini iine alan genel bir yargda bulunmasna yol

amtr. Nevroz nedeni olup olmad tartmalar sonucu esasnda klinik gzlemlerden

hareketle ortaya atlan ve fakat daha sonra antropolojik bir hviyet kazanan Oedipus

kompleksi (kz ocuklarda Electra kompleksi) eklindeki sz konusu yarg, tabiat

itibariyle evrensellik iddias tamaktadr: Bu dnyaya gelen her insan, Oedipus

kompleksiyle yzleir ve eer bu kompleksle ba edemezse kanlmaz olarak nevrozun

kurbanna evrilir.33 Fallik dnemde ortaya kan Oedipus kompleksi sonrasnda ocuk

strap ve sululuk duygusuna kaplarak annesine (kzlarda babaya) duyduu istei

bastrmak durumunda kalr ki bu da ileri yalarda yeni ve karmak i atmalara yol

aar; bu anlamda Oedipus kompleksi, Freudun kendi ifadesiyle, nevrozlarn nvesi

olarak grlebilir.34

32 lham Dilman, Freud and Human Nature, s. 32-33. 33 Sigmund Freud, Three Essays on the Theory of Sexuality, s. 149. 34 Sigmund Freud, Introductory Lectures on Psychoanalysis, s. 380.

22

Psikoterapi asndan ocukluktan yetikinlie kadar bir bireyin doum

travmas, okul sendromu, kimlik bunalm, evlilik korkusu gibi pek ok bulanm

safhasndan geebileceine ynelik trl iddialar bulunmaktadr. Tm bu iddialar insan

tabiatnn ne kadar deiken olduunu ve hatta, Jungun deyimiyle, sabahki ruh haliyle

lenki ruh halinin bile ayn olmadn35 gstermektedir. nsan tabiatnn bu kadar

deiken olmasna ramen Freudun nevrozlarn nvesi olarak niteleyebilecek lde

Oedipus kompleksi zerinde durmasnn nedeni, Dilmana gre, bireyin karlat tm

psikolojik amazlarn sz konusu kompleksten kaynaklandna olan inancnda

yatmaktadr; yle ki, bireyde gzlemlenen nevrotik bir durumun sz konusu

kompleksten kaynaklanmad gsterilse ya da baka bir nedeni ortaya konulsa bile

niha anlamda yine ona gndermede bulunulmas zorunludur; aksi takdirde herhangi bir

zmden (tedaviden) sz edilemez.36 Dolaysyla burada Freud, insan topluluunun ilk

biimi olan aile kurumunun varolduundan beri ve varolmaya devam edecei sre

boyunca Oedipus kompleksi ve bu kompleksin yol at nevrotik durumlarn da

varolmaya devam edeceini ileri srm olmaktadr.

Oedipus kompleksinin babadan nefret etme ve anneye ilgi duyma

eklindeki iki varlk art ataerkil bir aile kurumuna muhtatr. Bu yzden Freud, kendi

grne evrensellik grnm kazandrmak iin antropolojik almalara da yer

vermek ve kltrlerin kkenine ilikin destekleyici argmanlar bulmak durumunda

kalmtr. Bunun bir baka anlam, Oedipus kompleksini oluturan artlarn

bulunmamas ya da ortadan kalkmas durumunda sz konusu kompleksinin geerliliini

yitireceidir. te bu aamada Dilmannn kendisine daha yakn bulduu

Malinowskinin eletirileri, Freudun grlerinin bu zayf noktasn hedef almaktadr.

Szgelimi, anaerkil Melanezya toplumu Oedipus kompleksi iin gerekli artlar

tamad, yani anne ve babaya ynelik duygularn Freudun ngrlerinden uzak

olmas dolaysyla herhangi bir bastrma veya olumsuzlama gibi bir durum sz konusu

deildir.37 Bu demektir ki Freudun ortaya att Oedipus kompleksi, en azndan

antropolojik adan, gerekli sosyal artlarn bulunmas durumunda geerli olsa bile

35 C. G. Jung, Modern Man in Search of a Soul, (New York: Routledge, 2001), s. 59. 36 lham Dilman, Freud and Human Nature, s. 50. 37 Bronislaw Malinowski, Sex and Repression in Savage Society, s. 60.

23

nihayetinde evrensel bir karakter tamamaktadr. Malinowskinin argmanlarn ikna

edici bulan Dilman, bu eletirinin daha da ileri gtrlmesi durumunda sadece Freudun

Oedipus kompleksinin evrensellii iddiasnn deil, ayn zamanda onun kltr ve

medeniyetlerin kkenine ilikin tezlerinin de yetersizliini ortaya koyacan ifade

etmektedir.38 Fakat bunun yan sra Dilman, Oedipus kompleksinin evrensel olmaynn

Freud tarafndan gelitirilen psikanalitik terapinin btnyle geersiz ya da yanl bir

uygulama olduu anlamna gelmediinin altn izmektedir. leride greceimiz gibi,

Dilman, Freudun szgelimi baskc ebeveyn-ocuk ilikisinin psikolojik rahatszlklarn

nedeni olabilecei eklindeki bilimsel bulgularyla bu bulgular zerine yapt

determinist felsef yorumlar birbirinden tamamen farkldr ve dolaysyla da onun

grlerini doru anlayabilmek iin mmkn olduu lde kendisinin ve dneminin

felsef kabullerinin bilincinde olmak gerekir.

Dilman, Freudun ocuk cinsellii ve Oedipus kompleksi balamnda cinsellik

kavramn olaan dilin imkanlar dnda ele alarak meseleyi ok daha karmak hale

getirdiini ileri srmektedir. Ona gre, szgelimi, iddet veya ikence, Freudun

yaklamnn aksine cinselliin bir bileeni olmaktan ziyade belirli bir kiinin cinsel

karakterinin davurumu olarak grlebilir. Dier taraftan, cinsellik, tpk dnce gibi,

belirli bir kiinin yaamnda rol alarak deiime urar. O halde, bir kiinin erken dnem

dnce ve konuma ekliyle yetikinlik dnemindeki dnce ve konumas arasnda

hibir mahiyet benzerliinin bulunmamas gibi, ocukluk dnemindeki bedensel haz

ifadeleriyle yetikinlik dnemindeki cinsellik gsterimleri arasnda da herhangi bir

eitlikten sz etmek mmkn deildir.39 Freudun bu eletirilerin farknda olmamas

38 lham Dilman, Freud and Human Nature, s. 60-61. Freudun tarih ve antropoloji aratrmalar,

uzmanlar tarafndan ciddi eletirilere tbi tutulmu ve hatta kimi zaman hibir bilimsel deeri haiz

olmayan metinler olarak grlmtr; szgelimi Hans Jurgen Eysencke gre, Freudun teorileri

(zellikle tarihsel aratrmalar) sadece gzel olmamakla kalmayp, ayn zamanda samalklarn

giderecek hibir somut delile de sahip deildir (Decline and Fall of the Freudian Empire, (New Jersey:

Transaction, 2005), s. 192); Fakat Dilman, bir taraftan Freudun grlerinin antropolojik adan shhatini

deerlendirme gibi bir eilim ierisinde olmamas, dier taraftan da esasnda onun ne dediinden ziyade

demek istedii eyi kefetmeye almasndan dolay olumlu veya olumsuz anlamda bu tr tartmalardan

uzak durmaya zen gstermektedir. 39 lham Dilman, Freud and Human Nature, s. 34-35.

24

dnlemez; ne var ki mekanistik ve determinist felsef kabulleri, Dilmann eserlerini

deerlendiren Craibin de ifade ettii gibi, Freudun dncesini snrlamakta ve onu

byk bir yanlgya itmektedir.40 Dilman ayrca, Freudun cinsellik teorisini

mutlaklatrmasn, onun ahlak dilini kullanmamaktaki srar eklinde yorumlamaktadr.

Freudun ahlaka kar bu olumsuz tavrnn temelde bilimsellik kaygs ve felsef

nyarglar olmak zere iki belirgin nedeni sz konusudur.41 Bilimsellik kaygs bireyi

birbirinden uzak ya da bamsz fragmanlardan ziyade bir btn olarak ele almay

gerektirirken, salt mekanistik ve deterministik felsef yarglar da ileri srlen bilimsel

iddialarn herhangi bir bolua yer brakmamasn ngrmektedir.

2.1.2. Sevgi ve Cinsellik

Psikolojik atma ve nevrozlarn temelinde Oedipus kompleksinin yer ald

iddiasndan hareketle Freud, cinsel drty ocukluktan yetikinlie kadar devam eden

psikolojik geliim srecinin merkezine konumlandrmak suretiyle tm duygu ve

duygulanmlar bu balamda aklama giriiminde bulunmutur. Dilmana gre,

cinsellik dnda bedensel temastan haz almaya yol aan en nemli duygu sevgidir; ne

var ki Freud, szgelimi okama, pme ve sarlma gibi sevgi ifadelerinin de cinselliin

davurumundan baka bir ey olmad kanaatindedir. Buna karn Dilman, totolojik

adan deerlendirildiinde ocuun sevgi ifadelerinin baml olduu kiilere kar

besledii cinsel duygularn bir ifadesi olabilecei gibi Freudun saptad cinsellik

ifadelerinin de ocuun sevgi ifadeleri olabilecei eklinde yorumlanmasnn mmkn

olduuna iaret etmektedir. Bu ncelik sralamas ilk bakta belki nemsiz olarak

grlebilir; fakat, ocuun psikolojik geliimi zerindeki etkilerini gz nne

aldmzda bunun basit bir totoloji rnei deil, tam tersine ok derin felsef almlar

haiz olduu ortaya kmaktadr:

ocuun sevgisini cinselliinin bir gsterisi olarak deerlendirmek suretiyle Freud,

sevginin bir btn olarak cinsel karakter tadn dnm olmaktadr. Bu, eletiriye

ak bir husustur. Bebeklik ve sonraki dnemlerde ocuun hayat kendi bedeni,

bedensel ilevleri ve tepkileriyle snrldr. Bu srete annesiyle irtibat kurmann tek

40 Ian Craib, Experiencing Identity, s. 143. 41 lham Dilman, Freud and Human Nature, s. 40.

25

yolu bedenidir. Annesi srekli ona bakt iin o da bu himayeye bedensel tepkileriyle

karlk vermektedir. Dolaysyla bu tepkiler, kendisini emziren annesine bir cevap

olabilecei gibi bundan duyduu haz ya da kendisine sunulanlara kars

memnuniyetinin ifadesi de olabilir. Cinsel olarak addedilen ey, ocuun tepkilerinde

ifade bulan ite bu duyusal sevgidir.42

Klinik aratrmalar sonucunda nevrozlarn kkeninde cinsiyet kompleksi olduunu

dnen Freud, buradan hareketle hem tarihsel anlamda hem de insann doumundan

itibaren cinsel (bedensel) haz belirtileri sergiledii kanaatine ulam ve bylece tekrar

psikoseksel geliimin libido ilkesine dayandn ilan etmitir. Bu noktada Freud,

olgudan gemie, gemiten imdiye eklinde bir muhakeme izgisi benimsemesinin

yan sra insann esasnda gemiinin bir rn olduunu savunmutur.

Dilmana gre, Freudun bu grleri tamamen haksz olmad gibi tamamen

hakl da deildir. Baka bir ifadeyle, onun tespitleri kimi durumlarda doru olabilir veya

yledir; ama baz durumlarda da (szgelimi, farkl sevgi tezahrleri) asla kabul

edilemezler. Her ne kadar Freud, kadnla erkek arasndaki her trl ilikinin yalnzca

cinsel kkenli olduunu iddia etmi olsa da sevgi szcnn farkl kullanmlar ya da

cinsellik ile sevginin her zaman birbirini tamamlamyor oluu sz konusu iddiay

yadsmaktadr. Szlk anlamnda sevgi, kar nesneye duyulan istei ifade etmektedir;

fakat bu istein, iki farkl cinsiyet arasnda tezahr etmi olsa dahi ebeveyn sevgisi,

ocuk sevgisi ve arkadalk sevgisi gibi rneklerde olduu zere cinsel nitelikli olmas

zorunlu deildir. Dier taraftan Dilman, Freudun cinsellikten hareketle sevgi tanm

ihtimalini ne karmakta, fakat bu sefer de iinde herhangi bir sevgi duygusu

barndrmayan cinsel iliki rnekleri dolaysyla bu ihtimali de geersiz olarak

grmektedir. Kald ki Freudun sevgiyi (ya da cinsellii) nevrotik saplantlarn temeli

olarak grmesi, bu kavramn toplumlarn yaamndaki birletirici ve yaratc gcnn

gz ard edilmesine yol amaktadr. En geni anlamyla sevgi insan yaamna anlam

katan, kendisine ve evresine saygl olmay reten bir deer iken, cinsel karakterdeki

sevgi de ailelerin oluumu ve insan soyunun devamn salayan esiz bir g zellii

tamaktadr.43 phesiz Freud de, sevgi szcnn bu kadar geni bir kullanm 42 lham Dilman, ayn eser, s. 66. 43 lham Dilman, ayn eser, s. 77-78.

26

alanna sahip olduunun bilincindedir;44 fakat Dilmann ska dile getirdii gibi, libido

teorisinin geerlilii ve tutarll adna sevgi kavramn bir btn cinsel istee irca

etmesi Freud asndan bir zorunluluk arz etmektedir.

Sonu itibariyle, Freudun bireyin psikolojik geliimini sadece biyolojik bir

dille (igdler teorisi) aklam ve grlerini panseksalist bir temele dayandrm

olmas, pek ok dnr gibi doal olarak Dilmann da tepkilerine yol amtr; fakat

Dilman dierlerinden farkl klan zellik, Freudun grlerinin bir btn olarak yanl

deil de kimi zaman hakl olmakla birlikte daha ziyade eksik olarak nitelendirmesidir.

Dier taraftan, Dilman, psikanalizin -daha sonra zerinde ayrntl bir ekilde

duracamz- ahlak eitimi konusundaki tereddtlerini gndeme getirerek hazc

cinsellik anlay ile sevgi kavram arasndaki ilikiyi tartmaya amaktadr. Ona gre

insan, hayvandan te bir varlktr ve bu varln gerek tabiatn anlamak iin Freudun

yapt gibi dsal etkiler sonucu oluan nevrotik durumlardan ziyade insann kendi

beninde varolan sevgi ve iyilii ne karmak gerekir; nk (Freudun bir araya

getirmekten kand) ahlak ve psikolojik kusurlar, insann olgunlamam olmasndan

kaynaklanmaktadr.45 Bu eletiri, Freud tarafndan ksmen kabul edilebilir

gzkmektedir; fakat ona gre bundan kurtulmann yolu, ahlak eitiminden ziyade

bireyi speregonun dayatmasna kar korumaktan geer. Buradan hareketle, bir

sonraki ksmda psikoloji-ahlak ilikisiyle ok daha yakndan balantl kiilik teorisi

zerinde duracak ve Dilmann felsef anlamda psikanalizin insan tabiatn anlamadaki

baarszlna ynelik eletirilerini ortaya koymaya alacaz.

2.2. KLK TEORS

Freud, 1923 ylnda yaynlad Ego ve d adl eseriyle birlikte, eitli zihinsel srelerin

bilinle ilikisinin belirlenmesine dayal topografik kiilik teorisini bir tarafa brakarak

zihinsel aygt modelinin esas alnd yeni bir kiilik teorisi ortaya atmtr. Bastrlm

psikolojik durumlarn zmlenmesini amalayan topografik kuramn temel kavram

sz konusuydu: bilin, bilinncesi ve bilind. Kabaca ifade etmek gerekirse, u anda 44 Sigmund Freud,Group Psychology and the Analysis of the Ego, (PFL iinde), cilt 12, s. 141. 45 lham Dilman, Raskolnikovs Rebirth: Psychology and the Understanding of Good and Evil,

(Chicago: Open Court, 2000), s. 118.

27

farknda olduumuz ve zerinde dnp konutuumuz eyler bilin, ksa bir

duraksama sonucunda kolayca hatrlayabildiimiz eyler bilinncesi ve her trl drt

ya da igdlerin hkim olduu farknda olmadmz eyler ise bilind alann

oluturur. Sosyal ve kltrel engeller gibi eitli nedenlerden dolay bilin dzeyine

ulaamayan zihinsel sreleri ihtiva eden bilind, bireyin sahip olduu tm zihinsel

sre ve etkinliklerin nemli bir ksmn kapsar.

Ne var ki aradan geen uzun bir sre zarfnda yaplan ileri klinik aratrmalar,

Freudun gzledii baz durumlarn sz konusu topografik modele uymadn fark

etmesine yol amtr. Szgelimi, baz hastalarda gzlemlenen bilind sululuk

duygularn ve cezalandrlma isteklerini topografik modele gre aklamak mmkn

olamyordu; nk bu modele gre ahlak deerlere ilikin duygularn igdlere kart

glerin bulunduu bilin dzeyinde yer almas gerekiyordu.46 te bu gibi sorunlar

amak ve bilind nosyonunu daha da akla kavuturmak iin Freud yeni bir kiilik

teorisi gelitirmek durumunda kalmtr. Bu yeni kiilik teorisine gre zihinsel veya

ruhsal aygt (mental/psychic apparatus), kiinin davranlar zerinde niha bir

belirleyicilii haiz olan temel bileenden olumaktadr: id, ego ve sperego.

Freudun kiilik teorisini oluturan ayr bileeni, birbiriyle kesin izgilerle

ayrlm bir blnme eklinde dnmemek gerekir; nitekim bu bileenlerin her birisi,

birbirinden farkl zihinsel srelere tekabl etmektedir. d, snrsz igdsel istekler

araynda olan haz ilkesi; ego bu istekleri fiziksel gerekliklere gre tanzim eden

gereklik ilkesi; sperego ise sz konusu istekleri tmyle ortadan kaldrmay

amalayan ya da belirli bir kalba sokmaya alan ahlak ilkesine gre almaktadr.

Baka bir ifadeyle, id kiiliin biyolojik, ego psikolojik, sperego da toplumsal ynn

oluturmaktadr.47 Dolaysyla, Freudun teorisi, kiiliin ayr paradan olumasndan

ziyade ayr kaynak tarafndan ynetildiine ve kimi zaman da bunlarn arasnda

ortaya kan atmalara sahne olduunu vurgulamaktadr.

Bu anlamda kiilik teorisi, insan tabiatn tanmlama noktasnda psikanaliz

retisinin temel talarndan birisini oluturmaktadr. lk kez Freud tarafndan dile 46 Engin Getan, Psikanaliz ve Sonras, (stanbul: Remzi Kitabevi, 1996), s. 27. 47 Engin Getan, ayn eser, s. 48.

28

getirilerek sistemletirilen id, ego ve sperego eklindeki kiilik blnmesi, nevrotik

saplantlar zmlemek zere ortaya atlm yapay bir ayrm olmasnn yan sra daha

sonralar, Murray tarafndan kiilik bilimi (personology) olarak adlandrlan48 ve

kiilik psikolojisi alanna smayacak kadar geni ve ok ynl aratrmalara yol

amtr; fakat, birtakm kavramsal elikileri haiz olmas ve insan zgrln

yadsyan determinist bir grnm arz etmesi dolaysyla Dilman tarafndan felsef

anlamda geerlilii tartmaya ak olan ve iinde dneminin (ve kendisinin) birtakm

belirgin nyarglarn barndran bir teori olarak nitelendirilmitir.

2.2.1. Kiilik Blnmesi

Freud, kiilii, yukarda grdmz gibi, psiik enerji (libido) ve kaltsal igdlerin

en byk haznesi niteliini tayan id, ihtiyala eylem arasnda arac rolyle kiinin

faaliyetlerini belirleyen ego, id ile ego arasnda zel bire konuma sahip olup esasnda

vicdan denilen bir denetim mekanizmas gibi alan sperego gibi temel paraya

ayrmaktadr. Ayn zamanda kiilii oluturan temel unsurlar olarak da

grlebilmelerine karn esasnda birbirinden bamsz alanlar temsil etmelerinden

dolay bu yaklamn, Dilmann ifade ettii gibi, kiilik blnmesi olarak

adlandrlmas daha uygundur. Daha ak bir deyimle, Freudun kiilik teorisinde id

veya sperego, egonun bir grnm yahut da uzants olmaktan teye her de

kiiliin birbirinden bamsz paralarn oluturmaktadr. Psikoseksel geliim

asndan baktmzda ise, nce ve ilk olarak id, ardndan ego ve son olarak da

sperego varlk kazanmaktadr.

Freud, klinik deneylerden hareketle rya ve nevroz durumlarnda kiide

bilind srelerin var olduunun gzlemlenebileceini ileri srmtr.49 Salt

48 Henry Alexander Murray, Explorations in Personality, (Oxford: Oxford University Press, 2007),

s. 4. 49 Freudda bilind alan, kiiliin ilk dneminde (ocuklukta) mutlak geerlilii ifade etmesinin

yan sra yetikinlikte de tabiat gerei farknda olunmadan ve artlara bal olarak kiiliin bir parasn

oluturmaya devam etmektedir. Fakat, burada, bilindnn bilin dzeyinde tanmlanmas gibi bir eliki

sz konusudur ve bu noktadaki iddialar, deneysel temeli haiz olgulardan ziyade felsef ierikli bir tartma

grnm arz etmektedir. Dilmann ifadesiyle, zihnin belirli bir parasnn bilginin konusu

29

igdlerin hkim olduu bilind safhas, ocuun kendi zerinde denetiminin

bulunmad ve yaptklarnn bilincinde olmad dnemdeki tepkilerinden

olumaktadr. Kiinin dnce ve dil yeteneklerini kazanmasyla birlikte bilind

sreler bir ifade arac olarak ortaya kan egoyu kullanmaya balar. Fakat esasnda

kiiye yaam veren enerji kayna olmas hasebiyle id, vicdan denen sosyal ve kltrel

sansr niteliini tayan speregonun uyarlar karsnda ego tarafndan bastrlr ki

nevrotik durumlarn nedenini de burada aramak gerekir. Dilmana gre, id anlay

birtakm temel zorluklara yol amaktadr. yle ki, Freudun bilind tanm,

yetikinlik dnemine geen bir bireyin erken zihinsel faaliyetlerini tamamen terk

etmedii grne dayanmaktadr; fakat, bireyin sahiplenmemesine (tabiat gerei

farknda olmamasna) karn bu zihinsel sreler bilinli zihinsel faaliyetlerin temelini

oluturmaya devam eder. Baka bir ifadeyle, istek, ilgi, deer gibi imdiki tepkilerimiz,

ocukluk dnemindeki tepkilerimizin tekrar canlanmasndan baka bir ey deildir.

Dilmana gre bu noktadaki asl sorun, Freudun bilind kavramna dayanan zihin

anlay bizim mevcut alglarmzdan farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. Onun

zihniyet dedii ey, akl bir temeli olan muhakeme biimlerinden ziyade rya, bunalm,

hayal krkl, zihinsel yorgunluk gibi durumlarda ortaya kmaktadr. Halbuki bizim

olaan kullanmmzda zihinsel faaliyetler, nesneler hakkndaki dnme biimlerimizi

ifade etmektedir. Neden-sonu, geerlilik ve ispat gibi karmsal unsurlar,

yetikin zihniyetinin vazgeilmez paralarn oluturmakta ve merkezinde de akl

bulunmaktadr. O halde, kastedilen anlamn geerliliini kaybettii olaand

(hastalkl) durumlar hri, bir yetikinin zihinsel faaliyetlerinin primitif zihniyetin bir

uzants olduunu dnmek tutarl grnmemektedir.50

d kiiliin bilind alanlarn temsil ederken, sperego da bilin alann ifade

etmektedir. Oedipus kompleksinin zmlenmesi sonucu ortaya kan sperego, geliim

safhas olarak da id ve egodan sonraki dnemlere tekabl eder ve dolaysyla da genital

safhalardan nce edinilen bilind davranlar zerindeki ahlak bir denetim

olamayacan sylemek, bizi Kantn kendinde ey ya da numen eklindeki metafizik bir

tanmlamasna gtrmektedir (bkz.: lham Dilman, The Unconscious, Mind, cilt 68, say 272, (Ekim

1959), s. 451). 50 lham Dilman, Freud and the Mind, s. 101-102.

30

mekanizmasn temsil eder.51 Ahlak kavramn olumsuz ya da insann kendisine ait

olmayan bir ey anlamnda kullanan Freud, speregoyu her trl ahlak kstlamalarn

temsilcisi ve kusursuzluk araynn savunucusu ilan eder; buna gre sperego,

kiiliin esasnda kendisine yabanc bir paras olup psiik yapnn normal ileyiini

engellemektedir.

Freudun ego anlay, kiilii oluturan dier paralarla kyaslandnda ok

daha karmak bir anlay olarak ortaya kmaktadr. ncelikli olarak, ego, ben

ierisindeki bir ben olarak tezahr etmektedir; Dilman, bunu kavramsal bir yenilik

olarak grmekle birlikte otonomluu reddedilen bir ben inas olmas hasebiyle de

elikili olduunu ifade etmektedir. Nitekim Freud, ego ile id ilikisini metaforik bir

dille u ekilde ortaya koyar: Ego ile id arasndaki iliki, biniciyle at arasndaki

ilikiyle karlatrlabilinir. Lokomotif gcn at salar; buna karlk binici hedef

belirleme ve gl hayvann hareketini ynlendirme stnlne sahiptir.52 Egonun

bu zavall grnm, sperego ile ilikisinde de aka grlebilir; egonun id

asndan yaad zorluklar dikkate almakszn yeni kurallar tesis eden sperego,

egonun att her adm izleyerek sz konusu kurallara uymad zaman aalk ve

sululuk duygularyla cezalandrr. Bylece id tarafndan zorlanan ve sperego

tarafndan kstlanan egonun ne anlama geldii sorusuna Freudun cevab, onun bir

kleden baka bir ey olmad ynndedir.

Egonun mutlak anlamda bir kle olup olmadn irdeleyen Dilman,

Freudun at-binici benzetmesine karn baka bir analoji sunmaktadr. Buna gre,

yle denilebilir:

Birleik Devletler bakannn her eye karar verdiini ve her eyi kontrol altnda

tuttuunu dnmeyin. Bunu yapabilmek iin evresindeki insanlar inandrmak,

Senatoyu ikna etmek, Kongrenin desteini almak durumundadr. Kendi grn kabul

ettirebilmesi iin birtakm kurnazlklara bavurmas, yerine gre taviz vermesi ya da

mazeret gstermesi gerekir. Bunlara dikkat etmeyerek ounluun onayn almad

srece hibir ey yapamaz.

51 William W. Meissner, Freud and Psychoanalysis, s. 180. 52 Sigmund Freud, New Introductory Lectures on Psychoanalysis, s. 109.

31

Bu rnekte bakan, bakalarnn dediini yapan, kendi iradesini kullanmaktan aciz birisi

olarak grlebilir; tersten okuduumuzda ise gl irade sahibi, kendi grlerinden

asla vazgemeyen birisi olarak da deerlendirilebilir. Fakat her halkarda, Senato ve

Kongrenin onayn almas ve bakalarnn grlerini dikkate almas ya da sadece

onlarn dediini yapmas, mutlak anlamda onun otonomluunu reddetmek iin yeterli

deildir. imdi, Freudun ego tasvirini de bu ekilde ele almak gerekir; binici, at

istedii ekilde ynlendirmekten aciz olsa dahi onun lokomotif enerjisi olmaya devam

eder.53

Freud, psikanalitik terapisinde nemli bir yeri bulunan kiilik blnmesi

teorisinin amacnn, bireyin nevrotik saplantlarnn kkenine inerek i atmalarn

anlamak olduunu ileri srer: tm abalarmzn amac, bilindn bilince

dntrmek, kstlamalar ortadan kaldrmak ve hafzadaki boluklar doldurmaktan

ibarettir.54 Bu demektir ki, terapi sonucunda speregodan daha bamsz hale

getirilerek glendirilen ego, ayn zamanda idin bilind durumlarn da bilin

dzeyine tayabilecektir. Burada, Dilmana gre, Freudun en byk yanlgs, ahlak

ve ahlakn yrtc organ olan vicdan speregonun talepleriyle zdeletirmi

olmasdr. Halbuki speregonun dayatmasyla belirli bir fiilden vazgemekle herhangi

bir dayatma olmakszn vicdann sesiyle hareket etme birbirinden farkl eylerdir.55 Bu

konuda Dilman hakl bulan Murrayin ifade ettii gibi, ahlakn dardan gelen ya da

empoze edilen bir ey olmas bile, onun mutlak anlamda kt bir ey ve bireyin kendini

gerekletirmesi nnde bir engel olduu anlamna gelmez. Bireyin geliimini etkileyen

ya da onu birey yapan unsurlar arasnda d kaynakl olanlarn (sosyal) byk bir

stnl sz konusudur; sosyal etkenlerin yokluunda belirli anlamda bir bireyden sz

etmek mmkn olmayabilir.56 Kald ki insanolu, konuma, dnme, evresiyle iliki

kurma becerilerini de dardan temin etmektedir; bu anlamda sadece d kaynakl

olduu iin ahlak bir dayatma unsuru olarak grmek, konuma gibi daha nce sahip

olunmayan bir zelliin sadece d kaynakl olduu iin reddedilmesi gibi sama bir ey

53 lham Dilman, Freud and the Mind, s. 109-110. 54 Sigmund Freud, Introductory Lectures on Psychoanalysis, s. 486. 55 lham Dilman, Freud and the Mind, s. 115. 56 Henry Alexander Murray, Explorations in Personality, s. 136.

32

olurdu.57 Dahas, ahlakn d kaynakl olmas, onun sadece bir dayatma olduu anlamna

da gelmez; Freudun sperego teorisinin zayf noktalarndan birisi, bir sonraki ksmda

zerinde duracamz gibi, zgr iradeyi grmezden gelmesi ve d kaynakl btn

deerleri birey tarafndan asla iselletirilemez bir ey olarak kabul etmesidir.

2.2.2. Determinizm ve zgr rade

zleri antikaa kadar gidebilen uzun bir dnsel gemii haiz olan determinizm,

evrensel, insan, bilimsel, felsef, mantksal ve daha pek ok boyutunun yan sra

esasnda tm olgularn belirli bir nedensellik ilkesine gre hareket ettiini ve dolaysyla

da olup biten her eyin belirli ilkelerle aklanabileceini savunan felsef bir

yaklamdr. Fakat, kendinden sonraki dnemi en ok etkileyen isim olmas hasebiyle

David Humeun (1711-1776) grleri, determinist dnce tarihinin temel ta olarak

kabul edilmektedir.58 Hume, nsan Zihni zerine Bir Aratrma (1751) adl nl

eserinde zorunluluun zdd anlamnda zgrln imkansz olduunu ifade ederek

hibir eyin, bilinsin veya bilinmesin, nedensiz olarak varolmadn savunmutur:

...hibir ey, varoluunun bir nedeni olmakszn varolamaz ve tesadf, tam anlamyla

incelendiinde yalnzca olumsuz bir szcktr, yani tabiatn herhangi bir yerinde

bulunup da herhangi bir gerek gce sahip deildir.59 Nesnelerin tabiatna ilikin bu

aklamada nedensiz bir durumun (tesadf) imkannn bir btn olarak inkar edilmesi,

etkileri Freuda kadar uzayan ada bilimsel dncenin yaps zerinde derin bir iz

brakmtr. Nitekim, Hume gibi Freud da, Psikanalize Giri Derslerinde yle der:

...iinizde fiziksel olaylarn belirsizlii ve zgr iradeye ynelik bir inan vardr; fakat,

tamamen bilimd olan bu inanc zihinsel yaam belirleyen bir determinizm inancyla

deitirmek zorundasnz.60

57 lham Dilman, Freud and the Human Nature, s. 97-98. 58 Mortimer Taube, Causation, Freedom and Determinism, (London: Hesperides Press, 2006), s.

130. 59 David Hume, An Enquiry Concerning Human Understanding, (Indianapolis: Hackett Publishing

Company, 1993), s. 63-64. 60 Sigmund Freud, Introductory Lectures on Psychoanalysis, s. 136.

33

Freudun psikolojik determinizmi, psikoseksel geliim teorisi asndan

bireyin zellikle ilk alt-yedi yln, kiilik teorisi asndan da bilind alann

kapsamaktadr. Burada, bilinli fiillerinde kiinin bir zorunluluk iinde olmasndan

ziyade farknda olunmayan fiil ve tutumlarn determinist ileyiine dikkat

ekilmektedir. Bu anlamda, Honderichin belirttii gibi, Freudu daha az, yani mutlak

olmayan bir determinist olarak grebiliriz.61 Ne var ki, Freudun bilind dedii alan,

kiiliin nemli bir paras konumundaki idin tabiatn ortaya koymakta ve

ocukluktan yetikinlie kadar uzayan psikolojik geliim srecindeki isel atmalarn

temelini oluturmaktadr. O halde, nermesel dzeyde zgr iradeyi reddetmesine

karn bilindnn bilin alanna dntrlmesi durumunda belirli bir zgrlkten sz

edilebilecei ve fakat kiinin esasnda gemiinin bir rn olarak kalmaya mahkum

olduu gibi karmak ve kimi zaman eliik iddialara sahip Freudun determinizmini,

Dilmann ifadesiyle, yalnzca u ekilde formle edebiliriz: hi kimse tamamen zgr

deildir.62

2.2.2.1. Kendini Bilme ve Psikanalitik Terapi. Dilman, Freudun zihinsel yaamn

determinizmin konusu olduu grn felsef bir tartmadan ziyade psikanalitik

terapi balamnda ele aldmzda meselenin daha doru bir ekilde anlalaca

kanaatindedir. Psikanalitik terapi, kendini deitirme aray iinde olan bireylere

ynelik yardmc bir terapi yntemidir. Bu yntemin nkoulu, psikanalize tbi tutulan

hastann (analysand) srece aktif katlmdr. Terapi srasnda hibir mdahalede

bulunmakszn hastann, kendisine dardan ynelerek gerekte kendinin kim veya nasl

olduunu grmesi amalanr. Freudun kendi ifadesiyle, bizim yaptmz tek ey,

hastann kendisi iin en iyi zm bulmasdr.63 Burada kastedilen zm ya da

61 Ted Honderich, On Determinism and Freedom, (Edinburgh: Edinburgh University Press, 2005),

s. 32-33. 62 lham Dilman, Free Will: An Historical and Philosophical Introduction, (London and New

York: Routledge, 1999), s. 181. Bir baka yerde Dilman, Freudun determinist tutumuyla ilgili

tartmalarn, onun felsef dzeydeki grlerinin belirsizliinden kaynaklandn ileri srmektedir; oysa

ki Freudun asl amac, zihinsel faaliyetlerin olas, tesadf, keyf, ngrlemez ve gemile irtibatl

olmayan etkenlerle aklama ynndeki tm giriimleri engellemekti. Bu anlamda Freud determinizmi ile

mutlak nedensellii birbirinden ayrmak gerekir (Freud and the Mind, blm 9). 63 Sigmund Freud, Introductory Lectures on Psychoanalysis, s. 484-485.

34

hastann kendisini bilmesi, bilindn (id) bilin dzeyine karmak ve basklara

(sperego) kar koymaktan baka bir ey deildir. Fakat burada temel bir soru ortaya

kmaktadr: terapi srasnda hastann karlat ben (ego), gerekten kendisi midir?

Dilmana gre, hastann kendisine ben kimim? sorusu yerine sen kimsin?

ya da o kimdir? gibi sorular sormas, aslnda bireyin kendisine ne kadar yabanc

olduunun bir gstergesidir. Sosyal hayatn bir paras olarak bireyin aile veya

dierlerinin basklarna maruz kalm olmas muhtemeldir; fakat egonun kefedilmesi,

yani kendisi hakknda bilgi sahibi olmas kendini bilme deildir. nk kendisi

hakknda bir ey renme ile kendisi olmay renme birbirinden tamamen farkl

eylerdir. Bireyin kendini bilmesi, kendi dnce, duygu ve isteklerini bilmesi demektir;

bunlar bildiinde ise, kendisini deitirmeyi de baarm olacaktr. Oysa ki terapinin

salad bilgiler, bireyin kendisini o olarak grmesi ve dolaysyla da dnce, duygu

ve isteklerinden bakas olarak bahsetmesi, onu iyiletirmek iin yeterli deildir.64

Bireyin bilindn (id) bilin dzeyine karmay ve basklara (sperego) kar

koymay amalayan psikanalitik terapinin bireyin kendini bilmesini salamaktaki

baarszlnn bir dier nedeni, bireyin otonomluunu tanmyor olmasdr. Baka bir

ifadeyle, zihinsel yaamn determinizmin konusu olmas, bireyin otonomluunu tehdit

etmektedir. Bunun nedeni ise, Freudun speregoyu ya da d kaynakl etkenleri bir

btn olarak olumsuzlama eiliminde olmasndan kaynaklanmaktadr. Halbuki,

znme srasnda sperego kiilii oluturan bamsz bir para iken, kiiliin

btnlemesi srasnda egonun bir paras olabilir; daha dorusu, ego, idin olduu her

yerde olabilecei gibi speregonun olduu her yerde de olabilir.65 Bu ise, dsal olan

her eyin birey iin bir tehdit ya da psikolojik rahatszlk kayna olmad, tam tersine,

ego tarafndan bilinli olarak benimsendii zaman kimi dsal ilkelerin (ahlak) kiiliin

zgrlnn bir teminat olabilecei anlamna gelmektedir.

2.2.2.2. rade zgrl ve Ahlak Olgunluk. Bireyi iyiletiren ey, kendisinin ne

olduunu renmesi, yani kendini bilmesidir; kendini bilme ise, yalnzca zgr iradeyle

gerekleir. Dilmana gre, zgrlk, amasz olma, baml olma, istediini 64 lham Dilman, Free Will, s. 185-186. 65 lham Dilman, Freud and the Mind, s. 137.

35

yapamama gibi daha pek ok durumun tersi anlamnda birbirinden farkl ekillerde

tanmlanabilir. Kendini bilme balamnda ise zgrlk, dsal ya da isel her trl

etkilerden arnm olarak iradeyi zgrce kullanabilmektir. Bu anlamda hapisteki bir

insan bile zgr saylabilir; yahut da hibir dsal etki altnda olmayp da duygularyla

hareket eden birisi de baml olarak grlebilir. Dolaysyla zgrlk, doru olduunu

dnd eyi, artlarn elverdii lde, yapabilmektir.66 Dier taraftan, birey,

Freudun retisinin temelini oluturan ilkede olduu gibi, gemiinin rn deildir

yahut da tam olarak byle deildir; kendi otonomluumuzu inkar ederek hibir sonuca

varamayz.67 Birey, kendini bilme yoluyla kendi geliimine katkda bulunabilir ve

esasnda tamamen d kaynakl olan ahlak deerleri benimseyerek (kendisinin yaparak)

kiiliini olgunlatrm olur. Dahas birey, Freudun kastettii anlamda erken dnem

igdsel tepkilerini toplumunun ahlak deerleriyle eiterek btn ilikiler an

belirleyen bir hayat tarz oluturmu olur.68

Fakat ou filozof ve psikolog, insann kendini bilmesini gz ard ederek

alkanlk ve tepkilerinden hareketle bir karakter tanmlamas yoluna gitmektedir. Ne

var ki, nesne-zne ilikisi eklindeki klasik bilgi tanmyla, deiim anlamndaki

kendini bilme tamamen farkl eylerdir. Freudun din anlaynn eletirisinde de

greceimiz gibi, Dilmana gre, bireyin i atmalara yol aan din sorunlarn

psikanalitik terapi balamnda zmek mmkn deildir; bu ve benzeri zmlerin

anahtar, hastann kendi elindedir; analist (terapiyi gerekletiren kii) sadece hastann

kendi otonomluunu fark etmesine yardmc olur ki, zaten yardmc bir yntem olarak

adlandrlmas buradan gelmektedir.

Sonu olarak, Dilmana gre, ktlk duygusu, bunalm, endie, korku vs. gibi

psikolojik rahatszlklar, kiiliin olgunlamam ya da benliin znm olmasndan

kaynaklanmaktadr. Tm bu olumsuz durumlardan kurtulmann yolu, Freudun ileri

srd gibi, kiilik blnmesinin farkna varmaktan (kendisi hakknda bir ey

66 lham Dilman, ayn eser, s. 168. 67 lham Dilman, Reason, Passion and The Will, Philosophy, cilt 59, say 228, (Nisan 1984), s.

199. 68 lham Dilman, Raskolnikovs Rebirth, s. 98.

36

renme) deil de yalnzca zgr irade sayesinde benlik blnmesini ortadan kaldrarak

kiiliin olgunlamasn salamaktan (kendisi olmay renme) geer.

2.3. PSKANALZ VE DN

Psikanalizi nevrotik sorunlarn basit bir tedavisi olmaktan teye en genel anlamyla bir

dnya gr ya da felsef bir sistem haline dntrme gayreti iinde olan Freudun bir

dier ilgi alann da, doal olarak, psikoseksel geliim ve kiilik teorileriyle ile ilintili

olarak kiinin toplumsal yn ve bu noktadaki kltr, gelenek ve din gibi oluum veya

kurumlarn sz konusu kii zerindeki etki ve sonularnn belirlenmesi

oluturmaktadr. Freudun kltr alglayn, esasnda bu kurumun lokomotifi

konumundaki ahlak deer ve retiler, din alglay ise bu deer ve retilere

kaynaklk eden din gelenekle karakterize etmek mmkn grnmektedir. Buradan

anlalaca gibi, kiinin toplumsal ynyle ilgili Freudun psiik zmlemelerinin

(psikanaliz) temelinde ncelikli olarak din olgusu yatmaktadr.

Freudun dine dair grleri ierisinde u iki temel iddia zerine kuruludur:

din, (1) egonun normal ileyiini engelleyen bir saplantdr ve (2) tarihsel anlamda bir

yanlsamadr. Dilmann ska ifade ettii gibi, Freudun bilimsel grleriyle felsef

kabulleri btn retisi boyunca i ie gemi durumdadr; fakat, birbiriyle yakndan

ilikili olmas hasebiyle yukardaki iddialarn hangisinin bilimsel ve hangisinin

bilimd olduunu belirlemek son derece gtr. Dier taraftan, Freudun dinle ilgili

tartmalarnda (Oedipus kompleksi balamnda) bireyden topluma ya da klinik

deneylerden teorik yorumlara doru ilerleyen bir izgi sz konusudur.69 Bu dnsel

izgi, Freudun dine dair iddialar arasndaki banty daha da karmak hale getirmekte

ve birtakm zorunlu sonulara yol amaktadr. Nitekim, Saplantl Davranlar ve Din

Pratikler (1907) adl yazsnda, dindarl bireysel nevroz, dini ise evrensel nevroz70

eklinde tasvir etmek durumunda kalmtr.

69 Paul Roazen, Freud: Political and Social Thought, (Edison: Transaction Publishers, 1999), s.

129. 70 Sigmund Freud, Obsessive Actions and Religious Practices, (PFL iinde), cilt 13, s. 40.

37

Dini psikoseksel geliimin fallik evresinde ortaya kan Oedipus

kompleksiyle aklayan ve dinin kkenine ilikin grleriyle bu iddiann tarihsel

izlerini ortaya koymaya alan Freudun asl amac, din pratiklerin egonun normal

ileyiini engelleyen saplantl davranlar olduu iddiasn pekitirmekti. nk

nihayetinde Freud, bir felsefeci ya da din tarihisi olmaktan teye zellikle zihinsel

bozukluklar zerine alan bir doktordu.71 O halde, bir iddia uruna btn bir insanlk

tarihini ya da insanln bilimsel anlamda snrlandrlmas mmkn grnmeyen son

derece karmak ruhsal tecrbesini aklamaya ynelik bylesi bir giriimin trl

tepkilerle karlamas kanlmazdr. Din (zorunlu bir sonu olmaktan teye) gerekten

egonun normal ileyiini engelleyen bir saplant mdr ve yine din, tarihsel anlamda

gerekten bir yanlsama mdr? Dilmana gre, bu sorularn cevab, Freudun felsef

tutarszlklarnn yan sra byk lde psikanaliz retisinin ama ve snrlaryla

ilikilidir. Baka bir ifadeyle, Freudun yanlsama iddias bilimsellik kaygsnn zorunlu

bir sonucu gibi grnse dahi, psikanalizin kendi snrlar ierisinde byle bir sonuca

varmak asla mmkn grnmemektedir. O halde, Freudun dine dair her iki iddiasnda

da bir arlk ya da kendisi tarafndan belirlenen snrlarn yine kendisi tarafndan

almas sz konusudur.

2.3.1. Dindarlk Bir Nevroz mudur?

Freud, din iddialarn epistemik ierii ile ilgili dorudan bir yargda bulunmamasna

karn, bu husustaki ilk almalarndan birisi olan Saplantl Davranlar ve Din

Pratikler (1907) adl yazsnda, saplantl davranlarla din pratikler arasnda tespit

ettii birtakm benzerliklerden hareketle sz konusu pratiklerin birer nevroz olduunu

ileri srm ve nevrozu bireysel dindarlk, dini ise evrensel saplant nevrozu eklinde

tasvir etmitir.72 Freud, din zerine kaleme ald daha sonraki yazlarnda kken ve

fonksiyon gibi dinin farkl veheleriyle ilgili dier tespitlerine karn din ile nevroz

arasndaki paralellik grnden asla vazgememitir. Bu husus, Freudun dinin 71 Carl Gustav Jung, Sigmund Freudun Ansna, (Sigmund Freud iinde), ed. Ender Grol, s.

208. 72 Sigmund Freud, Obsessive Actions and Religious Practices, s. 40. Ayrca, Freudun bu

yazsndaki saplantl davranlarla din pratikler arasndaki itinallk, titizlik, sululuk ve pimanlk gibi

sekiz benzerliin ayrntl yorumlar iin bkz.: Ali Kse, Freud ve Din, s. 69-77.

38

mahiyetine ilikin tutumu zerinde belirleyici bir unsur zelliini tamaktadr. Aslnda

Freud, Saplantl Davranlar ve Din Pratikler adl yazsn kaleme almasnn bir yl

ncesinde (1906), zihinsel bozukluklarn kkeninde bulunan psikolojik srelere ilikin

nemli bir varsaym gelitirmitir. ada psikanalitik psikopatoloji anlaynn temelini

oluturan bu varsaymn ana bileenlerinden birisi de nevroz teorisiydi.73 Genel

anlamda, egonun ileyiini tam olarak yerine getirememesi dncesine dayanan

nevroz teorisi histeri, saplant nevrozu ve korku gibi temel bileenden olumaktayd.

te Freudun din pratikleri aklamada kulland saplant nevrozu, kiinin, bilinli

direncine karn bilind tarafndan motive edilerek zorla bilin dzeyine girmeye

alan dnce ve eylemleri ifade etmektedir. Zihinsel bozukluklarn kkenindeki

srelerden birisi olan saplant nevrozu, bireyi zihinsel ve duygusal dengesizlie iterek

psiik yap zerinde derin iz brakmaktadr. Psikanalitik terapinin amac, terapiye tbi

tutulan kiinin bilind alanna inerek sz konusu saplanty oluturan etkenleri tespit

etmek ve hastay bu etkenlerle yzletirmektir. Buna gre, tespit edilen etkenlerin gc

azaldka hasta da ayn lde saplantl davranlardan uzaklam olacaktr. Fakat

burada, etkenlerin niteliinden ziyade yol atklar bozukluklar ne karlmaktadr ki

Freudun dini evrensel bir saplant nevrozu olarak takdim etmesinin nedenini de burada

aramak gerekir.

Dilmana gre, saplantl bir durumdan saplantya yol aan etkenin,

psikanalitik terapide olduu gibi, tamamen reddedilmesi teorik adan byk bir

yanlgdr. Szgelimi, son derece kibar bir kiilie sahip hastann dier insanlarla

ilikilerde kendisini gsz hissetmesini ele alalm. Terapist ona kendisindeki bu

zayflk duygusunun kibarlndan kaynakland gerei ile yzlemesi gerektiini

sylediinde, hasta, kibarlnn yol at zayflk duygusunu ortadan kaldrmaya

ynelecektir; fakat, buna ramen, gerekten benimsenmi bir zellik olduu iin de

kibarln asla kaybetmeyecektir. Benzer bir ekilde, din inanlarnn yol at korku

ve kayglaryla terapiye tbi tutulan birisinin kaybedecei ey, sz konusu (eer gerek

ise) inanlar deil de korku ve kayglar olacaktr. te Freudun yanld temel

73 William W. Meissner, Freud and Psychoanalysis, s. 212-213.

39

noktalardan birisi budur.74 Freud, doru bir tespitte bulunmakta ve fakat yanl bir

sonuca varmaktadr.

Psikanalitik terapinin kendi snrlarn atn gsteren bir dier husus, din

inanlarn benimsenmeden yorumlanabilir olduunun pein olarak kabul etmesidir.

Szgelimi, samimi bir dindarn baz din sorunlar olduunu ve bu yzden de terapi

almak istediini varsayalm. Burada, hastann din grleri kendisine yabanc olan ve

bu yzden de onun sorunlarn iselletiremeyen bir psikanalistin sz konusu hastaya

yardmc olamayaca gayet aktr; en iyi durumda, sorunlarn kendisi iin tam olarak

anlalabilir bir hale gelinceye kadar beklemesi olacaktr. nk psikanalitik terapinin

amac, yalnzca patolojik belirtileri ortaya karmaktan ibarettir. Bu belirtileri ortaya

karmak iinse, bazen hibir yorumda bulunmakszn sadece aktif dinleme bile

yeterli olabilir. Dinleme sreci, patolojik belirtilerin ortaya kna kadar devam

edebilir ve sonuta, belki de yalnzca din inanlardan kaynaklanmad ve hatta

psikanalizin snrlarnn tesinde tbb bir rahatszlk olup olmad bile tespit edilebilir.

Ksacas, psikanalistin tamamen tarafsz olmas gerekir ki, bu tarafszlk da aslnda

ahlak bir tutumdur.75 Burada Dilman, psikanalizin snrlarna dikkat ekerek ilgili

terapinin kendiliinden bir zm bulma yntemi deil de, kiinin kendi zmn

bulmasn salayan yardmc bir yntem olduunu vurgulamaktadr.

Psikanalitik terapinin tarafszl ile belirtilerin doru yorumlanmas

hususlarn bir arada deerlendirdiimizde, Dilmana gre, din pratiklerin bir nevroz

olmasn gerektirecek herhangi bir durum sz konusu deildir. Kald ki,

Dostoyevskinin kahramanlarnda olduu gibi, bazen Tanrya inanmann kendisi bile

iyi