Kryptonimy: Polski Związek Powstańczy [PZP], Siły Zbrojne w Kraju [SZK]

Konspiracyjna organizacja wojskowa, działająca w okresie okupacji niemieckiej i sowieckiej [1939-1945] na obszarze państwa polskiego w granicach RP sprzed 1 września 1939.

ZWZ ZWZ ZWIĄZEK WALKI ZBROJNEJZWIĄZEK WALKI ZBROJNEJ

SZP SZP SŁUŻBA ZWYCIĘSTWU POLSKISŁUŻBA ZWYCIĘSTWU POLSKI

AK AK ARMIA KRAJOWAARMIA KRAJOWA

Komendant Główny Służby Zwycięstwu Polsce 

 

gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz

„Torwid”

AK podlegała Naczelnemu Wodzowi i rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na

Uchodźstwie.

W zamierzeniach rządu miała to być organizacja

ogólnonarodowa, ponadpartyjna, a jej Komendant

Główny był jedynym, upełnomocnionym przez

rząd dowódcą wszystkich krajowych sił

zbrojnych.

Podstawowym zadaniem AK było

prowadzenie walki o odzyskanie

niepodległości przez organizowanie i

prowadzenie samoobrony oraz

przygotowanie armii podziemnej do

powstania o powszechnego, które miało

wybuchnąć na ziemiach polskich w okresie

militarnego załamania Niemiec. 

Początkowo krajowa konspiracja podlegała rządowi polskiemu w Paryżu.

Na czele ZWZ stanął wówczas jako jej Komendant Główny gen. "Józef Godziemba" Kazimierz Sosnkowski.

Jednak dowodzenie z odległej Francji organizacją w okupowanej Polsce, przy braku stałej łączności było właściwie niemożliwe.

W styczniu 1940 Komendant Główny ZWZ zarządził podział całego obszaru Polski na dwie części: 

okupację niemiecką - pod komendą płk. Stefana Roweckiego z siedzibą w Warszawie

okupację sowiecką - pod komendą gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza z siedzibą we Lwowie.

Gdy gen. Tokarzewski-Karaszewicz został aresztowany przez NKWD w drodze z Warszawy do Lwowa ZWZ na terenach wschodnich został praktycznie bez komendanta.

Dowodzenie organizacją uległo dalszym komplikacjom po upadku Francji w czerwcu 1940. 

30 VI 194030 VI 1940 Wódz Naczelny i zarazem premier rząduRP gen. Sikorski, nakazał utworzenie Komendy Głównej ZWZ w Kraju i mianował Komendantem Głównym ZWZ płk. Roweckiegopłk. Roweckiego.

Rozkaz ten przekazywał władzę wojskową na terenie kraju, w ręce oficerów będących w centrum wydarzeń i najlepiej zorientowanych w realiach okupacji. 

Komenda Główna podlegała rządowi RP w Londynie uzyskując jednak większą samodzielność w kierowaniu całością życia Polski Podziemnej.

Komendantami Głównymi ZWZ

- Dowódcami AK w Kraju 

gen. bryg. Stefan "Grot"

–Rowecki[do aresztowania

przez Gestapo 30

VI 1943] 

gen. bryg. Tadeusz "Bór" - Komorowski 

[do kapitulacji Powstania

Warszawskiego 2 X 1944]

gen. bryg. Leopold "Kobra”,

„Niedźwiadek”- Okulicki

[do rozwiązania Armii Krajowej 19 I 1945]

płk. Janusz Albrecht „Wojciech"[aresztowany przez kieleckie Gestapo 7 VII 1941 w Warszawie, popełnił samobójstwo 6 IX 1941]

gen. bryg. Tadeusz "Grzegorz" - Pełczyński [do kapitulacji Powstania Warszawskiego 2 X 1944] płk Janusz "Sęk" - Bokszczanin [od X 1944 do rozwiązania AK 19 I 1945]

Zastępcami Komendanta Głównego i szefami sztabu byli kolejno:

Dowódca AK [Komendant Sił Zbrojnych w Kraju] podlegał Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił

Zbrojnych.Organem dowodzenia AK była Komenda Główna,

w której skład wchodziły oddziały, piony organizacyjne i samodzielne służby: 

• Oddział I Organizacyjny• Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy• Oddział III Operacyjno-Szkoleniowy• Odział IV Zaopatrzenia [Kwatermistrzowski]• Oddział V-O [Łączność Operacyjna]• Oddział V-K [Łączność Konspiracyjna]• Oddział VI Biuro Informacji i Propagandy [BiP]• Oddział VII Finanse i Kontrola• Oddział VIII Szefostwo Biur Wojskowych • Kedyw KG AK [Kierownictwo Dywersji]

Oddział I Organizacyjny

zajmował się planowaniem i organizacją działań,sprawami personalnymi, utrzymaniem łączności konspiracyjnej z obozami jenieckimi i skupiskami Polaków na terenie Rzeszy, wywiezionych na roboty przymusowe. Oddziałowi podlegały m.in.: • Centralne Biuro Legalizacyjne• Wojskowa Służba Kobiet• Szefostwo Służby Sprawiedliwości  • Duszpasterstwo

szefowie:

- płk "Kortum" Antoni Sanojca - do VII 1944, następnie:

- ppłk "Zenon" Franciszek Kamiński - Komendant Główny BCh.

Wydziały:

Wojskowe Sądy Specjalne - płk "Karola" Konrad Zieliński

Wojskowa Służba Kobiet - mjr Maria Wittek

Duszpasterstwo - Naczelny Kapelan AK:

- ks. płk "Budwicz" Tadeusz Jachimowicz, rozstrzelany 7 VIII 1944

- ks. płk "Biblia" Stefan Kowalczyk - do X 1944

- ks. płk M. Paszkiewicz - do XI 1944

- ks. płk J. Sienkiewicz - do rozwiązania AK.

Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy

zajmował się sprawami

bezpieczeństwa wywiadu ofensywnego kontrwywiadu legalizacji   łączności

szefowie: - ppłk. dypl. "Brodowicz" Wacław Berka

- ppłk "Dzięcioł" Marian Drobik - do aresztowania przez Gestapo 9/10 XII 1943, następnie:

- ppłk. dypl. "Nowak" Franciszek Herman

- płk dypl. "Heller", "Makary" Kazimierz Iranek-Osmecki, cc zrzucony do Kraju 13/14 III 1943

- ppłk "Tytus" Bogdan Zieliński

Oddział III Operacyjno-Szkoleniowy

planował i przygotowywał działania związane z bieżącą walką zbrojną i przyszłym powstaniem powszechnym [ogólnonarodowym] oraz koordynował pracę inspektorów poszczególnych rodzajów broni.

Szefowie:

- gen. "Turski" Stanisław Tatar - do V 1944

- płk "Filip" Józef Szostak - do X 1944, następnie

- ppłk. dypl. "Cozaś" Jan Kamieński

Wydziały:Piechoty i Wyszkolenia - płk "Luboń" Kazimierz

Bąbiński, od 1942 ppłk Karol Ziemski "Wachnowski„

Saperów - płk dypl. "Teodor" Franciszek Niepokólczycki

 Biuro Badań Technicznych [BBT] - por. sap. Zbigniew Lewandowski "Zbyszek" - "Szyna„

Artylerii - ppłk "Sławbor" Jan Szczurek-Cergowski

  

Referat materiałów i sprzętu zrzutowego - por. cc "Kron" Stanisław Kotorowicz, pol. 19 V      1943 w akcji "Celestynów", po nim obowiązki przejął por. cc "Szary" Mirosław Kryszczukajtis

Broni Szybkich lub Wojsk Pancernych - płk dypl. "Sęk" Janusz Bokszczanin

Lotnictwa - płk "Rudy" Roman Rudkowski, cc zrzucony do Kraju 25/26 I 1943

Marynarki Wojennej - kmdr. "Witold" Gniewacki

Odział IV Zaopatrzenia [Kwatermistrzowski]

koordynował prace służb: uzbrojenia, intendentury, sanitarnej, geograficznej i weterynaryjnej, kierował produkcją konspiracyjną.

Oddziałowi podlegała Wojskowa Służba Ochrony Powstania [WSOP]

szefowie:

- płk "Dąbrowa" Adam Świtalski - do X 1944, następnie:

- płk dypl. "Denhoff" Zygmunt Miłkowski.

Wydział Uzbrojenia "Leśnictwo"- ppłk "Leśnik" Jan Szypowski

Szefostwo Produkcji Konspiracyjnej "Cieśla" - inż. Witold Gokieli "Ryszard", produkcja granatów

Służba Sanitarna - płk dr "Feliks" Leon Strehl

Żandarmeria Polowa - mjr "Walczak" Władysław Drzymulski

WSOP - płk "Wilk" Edward Biernacki

Oddział V-O [Łączność Operacyjna]

zajmował się sprawami łączności operacyjno-technicznej, w tym także produkcją sprzętu, planowaniem i odbiorem zrzutów, opieką nad żołnierzami wojsk sprzymierzonych i służbą kurierską

szefowie:

- płk dypl. "Kuczaba" Kazimierz Pluta-Czachowski.

Szefostwo Łączności Operacyjnej

szef:

- płk "Ort" Jerzy Urzęcki

Oddział V-K [Łączność Konspiracyjna]

- mjr "Berg", "Bronka", "H.K." - "Henryk Kościesza" Janina Karasiówna

Oddział VI Biuro Informacji i Propagandy [BiP]

kierował działalnością propagandową

szefowie:

- płk  "Prezes", "Rejent", "Sędzia" Jan Rzepecki do X 1944, następnie

- kpt. "Maurycy", "Rafał" Kazimierz Moczarski.

Oddział VII Finanse i Kontrola

zajmował się kontrolą gospodarki finansowej i zaopatrzenia finansowego oraz organizowaniem lokali konspiracyjnych;

szefowie:

- płk "Leszcz", "Malcz" Stanisław Thun - poległ w Powstaniu Warszawskim 3 VIII 1944,

- mjr "Seweryn" Edward Lubowiecki.

Oddział VIII Szefostwo Biur Wojskowych

szef:

- ppłk "Benedykt" Ludwik Sułkowski-Muzyczka

Kryptonim: "Teczka", "Głóg", "Róża", "Zeszyt”

Kedyw KG AK [Kierownictwo Dywersji]  

przygotowujące i przeprowadzające

akcje bojowo-dywersyjne i specjalne;

szefowie:

-  płk August Emil Fieldorf "Nil" - do 1 II 1944

następnie:

- ppłk Jan Mazurkiewicz "Sęp", "Zagłoba", "Radosław".

Tworzone były także Obszary będące jednostkami strukturalnymi, obejmującymi kilka Okręgów.

Terenowa struktura organizacyjna Armii Krajowej odpowiadała zasadniczo przedwojennemu podziałowi administracyjnemu RP.

Na terenie województw tworzono Okręgi, w powiatach Obwody, w gminie lub kilku gminach Placówki. 

Na początku 1944 Komendzie Głównej AK podlegały

4 Obszary i 8 samodzielnych Okręgów:

Obszar Warszawski "Cegielnia", "Woda", "Rzeka"

z Podokręgami wydzielonymi

z dawnego Okręgu Warszawa

Województwo "Morskie

Oko"• Wschodni• Zachodni• Północny

płk "Łaszcz" Albin Skroczyński

Obszar Warszawski

Północny: "Olsztyn", "Tuchola", "Królewiec", "Garbarnia" - ppłk "Kazimierz" Zygmunt Marszewski

Wschodni: "Struga", "Krynica", "Gorzelnia" - płk "Szeliga" Hieronim Suszczyński, 

Zachodni: "Hallerowo", "Hajduki", "Cukrownia" - płk "Roman" Franciszek Jacheć

Obszar Południowo-Wschodni "Lux", "Lutnia", "Orzech"

z Okręgami: • Lwów • Stanisławów • Tarnopol

płk. "Janka" Wł. Filipkowski

Tarnopol "Komar",

"Tarcza", "Ton" –

mjr Bronisław

Zawadzki 

Lwów "Dukat", "Lira", "Promień" - płk "Luśnia" Stefan Czerwiński

Stanisławów "Karaś", "Struga", "Światła" - kpt. "Żuraw" Władysław Herman

Okręgi:

Obszar Zachodni "Zamek"

z Okręgami: 

Pomorze "Borówki", "Pomnik"

płk "Piorun" Janusz Pałubicki

Poznań "Pałac", "Parcela" - płk

H. Kowalówka

płk "Denhoff" Zygmunt Miłkowski

Okręg samodzielny Wilno "Miód", "Wiano"

płk "Wilk" Aleksander Krzyżanowski

Okręg Nowogródek "Cyranka", "Nów"

ppłk "Borsuk" Janusz Szlaski

Okręgi Samodzielne

• Okręg samodzielny Warszawa

• Okręg samodzielny Polesie

• Okręg samodzielny Wołyń

• Okręg samodzielny Białystok

• Okręg samodzielny Lublin

• Okręg samodzielny Kraków

• Okręg samodzielny Śląsk

• Okręg samodzielny Kielce-Radom

• Okręg samodzielny Łódź

Okręg samodzielnyWarszawa "Drapacz"

"Przystań" "Wydra" "Prom"

- płk. dypl. Antoni Chruściel "Monter”

Okręg samodzielny Polesie "Kwadra", "Twierdza",

"Żuraw"

płk "Leśny" Henryk

Krajewski

4 Inspektoraty i 10 Obwodów

Okręg samodzielny Wołyń "Hreczka", "Konopie"

ppłk "Oliwa" Jan

Wojciech Kiwerski

4 Inspektoraty i 14 Obwodów

Okręg samodzielny Białystok "Lin", "Czapla", "Pełnia"

płk "Mścisław"

Władysław Liniarski

6 Inspektoratów i 14 Obwodów

Okręg samodzielny Lublin "Len", "Salon", "Żyto"

płk "Marcin" Kazimierz Tumidajski

5 Inspektoratów i 15 Obwodów

Okręg samodzielny Kraków "Gobelin", "Godło",

"Muzeum"

płk "Garda" Edward

Godlewski

2 Podokręgi, 8 Inspektoratów i 29 Obwodów

Okręg samodzielny Śląsk "Kilof", "Kuźnia, "Serce"

ppłk "Walter" Zygmunt

Janke

4 Inspektoraty i 24 Obwody:

Inspektorat "Skorpion" [Opole]

Okręg samodzielny Kielce-Radom "Jodła", "Rolnik"

płk "Mieczysław" Jan

Zientarski

5 Inspektoratów i 12 Obwodów

Okręg samodzielny Łódź "Arka", "Barka", "Łania"

płk "Grzegorz" Michał

Stempkowski

3 Inspektoraty i 22 Obwody

Ogniwem pośrednim był Podokręg. W zależności

od potrzeb w ramach Okręgów i Podokręgów

tworzono Inspektoraty rejonowe, skupiające po

kilka Obwodów, natomiast w Obwodach –

Rejony, obejmujące kilkanaście Placówek. 

Okręgi dzieliły się na Obwody, których na początku 1944 było 280.

Bojową jednostką kalkulacyjną był pluton

pełny, liczący 35-50 ludzi

lub

pluton szkieletowy, grupujący 16-25

ludzi, przewidziany do uzupełnienia po

ogłoszeniu stanu czujności. 

W lutym 1944 Armię Krajową tworzyło: 

6287 plutonów pełnych i 2613 szkieletowych.

W skład AK wchodziły także jednostki strukturalne, działające poza granicami kraju: 

Samodzielny Wydział do Spraw Kraju Sztabu

Naczelnego Wodza [Oddział VI], szefowie:

ppłk. "Łukasz" Józef Smoleński - do IV 1942,

ppłk. "Rawa" Michał Protasiewicz - do VII 1944,

płk. Marian Utnik,

oraz Oddziały AK• na Węgrzech ["Liszt" -  ppłk. J. Korkozowicz] • w Rzeszy [Komenda Okręgu Berlin - "Blok"].

Armia Krajowa od swego powstania była

organizacją masową, zwiększają swe szeregi przez

werbunek ochotników i kontynuowanie akcji

scaleniowej, rozpoczętej przez ZWZ w 1940.

W latach 1940-1944 do AK przystąpiły m.in.: 

Tajna Armia PolskaPolska Organizacja Zbrojna "Znak"PPS-WRNTajna Organizacja WojskowaKonfederacja Zbrojna Socjalistyczna Organizacja Bojowa Polski Związek Wolności  oraz częściowo: Narodowa Organizacja WojskowaBataliony ChłopskieNarodowe Siły Zbrojne

Poza strukturami AK pozostały grupy komunistyczne:

• Gwardia Ludowa • Armia Ludowa • Polska Armia Ludowa

i inne mniejsze organizacje. 

Liczba zaprzysiężonych żołnierzy AK wynosiła

na początku 1942 ok. 100 tys., na początku 1943

ok. 200 tys., latem 1944 ok. 380 tys.,

w tym: ok.

10.800 oficerów, 7.500 podchorążych i 87.900

podoficerów. 

Kadra AK rekrutowała się z oficerów i

podoficerów WP z armii przedwrześniowej oraz

z absolwentów tajnych Zastępczych Kursów

Szkoły Podchorążych Rezerwy i Zastępczych

Kursów Podoficerów Piechoty, a także

przerzucanych do kraju

oficerów  "cichociemnych".

Od połowy 1943 w jednostkach podporządkowanych bezpośrednio

Komendzie Głównej AK tworzono kompanie i bataliony, m.in. oddziały Kedywu KG:

"OSA" - "Kosa 30" "Motor 30" - "Sztuka 90" - "Deska 81" - "Broda 53 " "Zośka„"Agat"-"Pegaz"-"Parasol " "Anatol"-"Miotła", "Czata 49 " "Dysk" - OS "Lena " "993/W"

Potrzeby finansowe, materiałowo-

sprzętowe i w zakresie uzbrojenia były

zabezpieczane przez rząd RP

i uzupełniane w drodze akcji

bojowych mających na celu

zaopatrzenie w broń, mundury, sprzęt

i środki finansowe.

AK prowadziła własną, tajną produkcję

pistolety maszynowe "Sten" i "Błyskawica"

granatów

butelek zapalających

materiałów wybuchowych

Armia Krajowa

realizowała swe cele

poprzez prowadzenie

walki bieżącej i

przygotowywanie

powstania

powszechnego. 

Walka bieżąca prowadzona była głównie przez

akcje Małego Sabotażu "Wawer-Palmiry"

sabotażowo-dywersyjne, np.: "Jula", "Wieniec",

bojowe, m.in. "Taśma", i bitwy partyzanckie

z siłami policyjnymi oraz regularnym wojskiem

niemieckim (na Zamojszczyźnie.) 

Specjalne miejsce w działalności bojowej AK

zajmowały akcje represyjne w stosunku do

SS i policji oraz zdrajców i prowokatorów.

"Kośba"

"Czyszczenie"

"Topiel""Główki"

Przygotowaniem i wykonaniem akcji sabotażowo-dywersyjnych i specjalnych zajmowały się autonomiczne piony wydzielone z Komendy Głównej AK: Związek Odwetu dowodzony przez płk. Niepokólczyckiego, Wachlarz i Kedyw KG AK.

Działania te prowadzono początkowo pod nadzorem Kierownictwa Walki Konspiracyjnej [KWK], przekształconego w Kierownictwo Walki Podziemnej [KWP]. 

Innymi formami walki bieżącej były:

szerzenie dezinformacji wśród Niemców

[Akcja "N"]

organizowana na szeroką skalę akcja propagandowa wśród społeczeństwa polskiego [prowadzona przez BiP]

wydawanie prasy, m.in. "Biuletynu Informacyjnego"

wywiad wojskowy

najgłośniejszym osiągnięciem było przekazanie

do Anglii w lipcu 1943 informacji o

niemieckich pracach nad latającą bombą V-1 i

rakietą V-2 prowadzonych w Peenemünde.

Oddział II KG AK

przekazał Zachodnim aliantom m.in. dane o

dyslokacji pancernika "Tirpitz "

plany organizacji obrony Wału Atlantyckiego

sieć wszystkich niemieckich lotnisk polowych na

terenie GG.

Przed niemieckim atakiem na Związek Sowiecki [22.VI.1941] wywiadowi ZWZ udało się rozpoznać wszystkie niemieckie dywizje Wehrmachtu OKH przebywające na terenie okupowanej Polski.

Wyniki rozpoznania przekazano do Londynu.

Analitycy ZWZ bezbłędnie określili niemieckie

zamiary i kierunki przyszłych operacji.

Pierwsze oddziały partyzanckie AK rozpoczęły walki z Niemcami w obronie Zamojszczyzny na przełomie 1942/1943. W tym okresie leśne oddziały AK zlikwidowały kilkanaście ekspedycji karnych.

Na początku 1944 walczyły już 54 duże oddziały leśne, istniejące praktycznie we wszystkich Okręgach. Liczebność poszczególnych oddziałów ogromnie wzrosła przed wprowadzeniem w życie planu Burza.

Utworzone wówczas duże jednostki AK

w tym 27. Wołyńska Dywizja Piechoty

AK na terenach Kresów Wschodnich

starły się Niemcami, a także

z sowieckimi oddziałami NKWD.

Kulminacją wysiłku zbrojnego AK było Powstanie Warszawskie.

Po jego upadku [2 X

1944] jednostki AK na

terenach zajętych przez

Armię Sowiecką zostały

zdemobilizowane.

19 stycznia 1945 Dowódca AK gen. "Niedźwiadek" - Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej.

 Był to rozkaz, który miał

uchronić tysiące żołnierzy

AK przed sowieckimi

represjami, jednak wielu

żołnierzom polskiego

podziemia "nowe władze"

nie dawały szans na "wyjście

z lasów"...

Straty ZWZ-AK w ciągu ponad pięciu lat niemiecko-sowieckiej okupacji wyniosły ok. 100 tys. poległych i zamordowanych żołnierzy

ok. 50 tys. zostało wywiezionych do ZSSR

i uwięzionych, m.in. • w Riazaniu, • Borowiczach, • Ostaszkowie, • w Gułagach na Kołymie,

z których do Kraju wróciło ok. 80%.

W łapankach na AK-owców aktywnie

uczestniczyli zdrajcy spod znaku PPR.

Przez "wyzwalany kraj" przetoczyły się grupy operacyjne NKWD, aresztując wielu członków podziemia, którzy wpadli im w ręce.

Do moskiewskiej "Łubianki", z której już nie

powrócił, trafił m.in. gen. Okulicki, porwany

przez NKWD i sądzony w "procesie szesnastu".

Wobec represji sowieckich i polskich służb

bezpieczeństwa nie wszystkie oddziały AK

podporządkowały się rozkazowi o rozwiązaniu i

demobilizacji AK.

wykonania rozkazu odmówił

Okręg Białostocki

Powstały nowe organizacje konspiracyjne

Ruch Oporu Armii Krajowej [ROAK]

Konspiracyjne Wojsko Polskie [KWP]

Armia Krajowa Obywatelska [AKO]

Zrzeszenie "Wolność i Niezawisłość" [WiN]

NIE /19 I 1945 – 7 V 1945/

Żołnierze AK byli w PRL-u prześladowani przez władze komunistyczne, ok. 5 tys. z nich skazano na karę śmierci [m.in. Augusta Emila Fieldorfa "Nila"] lub na wieloletnie więzienie - w tej grupie m.in. płk. "Radosława".

W latach 1944-56 ok. 8 tys. byłych AK-owców zginęło, walcząc w ramachróżnych organizacji niepodległościowych z komunistami.  members.chello.pl/dzielinska/go/bg/ak.