Upload
dinhque
View
212
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Lomiga: Ianuari-Fepuari 2014
O le masani a le Matagaluega o Tina ma Tama’ita’i, a
lata ina fa’ai’u le ono masina o le tausaga faaletupe,
ona faatino lea o lana iloiloga masani, o le suesueina
lea ma iloilo ana galuega faatino, aua le mata’ituina o
se taunuuga lelei.
O le masina o Ianuari lea sa faatinoina ai lea
faamoemoe a le Matagaluega, sa iloiloina ai galuega o
le ono (6) masina muamua o le tausaga faaletupe 2013
-2014. E lua aso sa faatinoina ai lenei polokalame, ma
sa auai uma ai lava sui o le Matagaluega mai ona
Ofisa i nei Upolu faapea le motu tele i Salafai.
O le naunautaiga lava o le fa’amoemoe, o le tuli
mata’ia lea o le aga’i i luma o galuega faatino a le
Matagaluega ae le gata i lea o faaiuga lelei o ia
galuega taitasi. Na maua ai foi avanoa o sui o le
aufaigaluega e faailoa ai a latou manatu ma lagona i
mataupu poo ni faafitauli e tatau ona ona toe faaleleia
aua le atina’eina ma le agai i luma o le Matagaluega.
O lenei fo’i faamoemoe o se auala e faamalosia ai
tapenapenaga mo le isi ono masina o lumana’i, ae le
gata i lea ia ave uma ai ni vaega e moomia le toe
faaleleia ina ia soalaupule ma aumai ai ni timaiga mo
le lelei faifaipea o galuega a le Matagaluega.
Faatautaia le Iloiloga a le Matagaluega i ana
Galuega Fa’atino
Afioga i le Minisita, Tofa, Tolofuaivalelei Falemoe
Leiataua i lana saunoaga e tatala ai lea faamoemoe
Afioga i le Ofisa Sili o
Pulega, faatasi ai ma le mamalu o le Matagaluega o
Tina ma Tamaitai i le faatinoina o le iloiloga
Totonu o lenei Lomiga:
Fa’atautaia le Iloiloga a le Matagaluega i ana Galuega Faatino
Faatalatalanoaina Tapenaga mo le Fono Faavaomalo o Atu
Motu Laiti
Tufatufaina o Totoga Mana’omia mo Faatoaga i Afioaga na
auai i le Polokalame a le FAO
Tauaaoina se Fesoasoani mo nisi o Afioaga i Savaii
Faatalatalanoaga o le Tulafono Taufaaofi mo le Puipuiga o
Tamaiti
Faatinoina Polokalame Faalauiloa mo le Puipuiga o Tina ma
Tama’ita’i mai Sauaga
Auai Sui o le Matagaluega i le Polokalame o Galuega Faufau-
tua a le SQA
Tatala Aloia Fesootaiga Vavave mo Talavou
O le faamoemoe, o le faatalatalanoaina lea o se Fuafuaga
Tu’utu’umamao mo le isi lua tausaga a atunuu o loo i totonu o le
saofaiga lenei a Malo o le Taupulega, o tapenaga uma mo le taimi e
faasee atu ai le tofiga ta’ita’ifono i le malo o Nigeria, pea faatino le
fonotaga faaletausaga a le Komiti i Niu Ioka i le masina o Mati. O
le sini autu la o lenei fonotaga, ia toe iloilo ma auiliili uma faamatalaga o loo i totonu i le lipoti o le
Commonwealth Gender Plan of Action Monitoring Group, lea sa iloiloina ia Novema/Tesema i le 2013.
O isi sini autu e faaopoopo i lenei fonotaga e aofia ai:
Le fefaasoa’i o sui auai i tomai ma agavaa e tatau ona faatino ai le mataituina ma le faatinoina o
fuafuaaga uma ua maea ona faataatitia i totonu o le Fuafuaga Tuutuumamao lenei a malo o le
Taupulega
Faatalanoa vaega uma e tatau ona lipoti mai ai i latou o le a faatinoina lenei Fuafuaaga
Ia faamauina finagalo faaalia o atunuu taitasi i le tulaga o le a mafai ona ausia mai faatinoga o le
Fuafuaga lenei ina ia avea o se tasi o vaega o le End of Term Review ina ia mafai ona iloiloina i
le Fonotaga lona 12 a le Malo o Taupulega.
Ia faataatia se ata poo se fuafuaaga o mataupu e faatalatalanoina ai le Fonotaga lona 12 a Malo o
Taupulega (12th CGPMG
meeting) lea o le a usuia i Niu
Ioka i le aso 15 o Mati 2014, e
usuia faatasi ma le Fonotaga a
le Komisi o Mataupu tau Tina
ma Tamaitai.
O lenei fonotaga e 2 aso na
faataunuuina ai.
Auai atu le Ofisa Sili o Pulega i le
Fonotaga a le Komiti o Malo o le Taupulega O le masina o Fepuari na auai atu ai le Ofisa Sili o Pulega o le
Matagaluega a Tina ma Tama’ta’i, le afioga ia Leituala Kuiniselani
Toelupe Tago Elisara, i se fonotaga na faatinoina i Lonatona i
Peretania. O lenei faamoemoe o le fonotaga a le Komiti o Malo o
loe Taupulega, ma o loo avea ai le afioga i le Minista o le
Matagaluega, le Tofa ia Tolofuaivalelei Falemoe Leiataua ma
Ta’ita’ifono, i Fuafuaaga ma Galuega Faatino e Tuliloaina ai
Mataupu tau Tina ma Tama’ita’i i totonu o Malo o le Taupulega
(Commonwealth Gender Plan of Action Monitoring Group) mo le
tausaga 2012-2014.
Ofisa Sili o Pulega, Afioga Leituala Kuiniselani Toelupe Tago Elisara
E ova ma 500 sui na auai mai Upolu ma Savaii, ma ose itu taua lea i Sui o Nuu ma Sui Tamaita’i
o Nuu, ina ia fa’aleleia ai la latou tiute fai i totonu o afioaga, aua se lelei ma le alualu i luma o
nu’u, aemaise lava o le unaia lea o tagata taitoatasi ina ia galulue fa’atasi mo le fa’amatagofieina
lea o Samoa, aua turisi ma tagata maimoa mai fafo.
Faatalatalanoaina Tapenapenaga mo le Fono Faavaomalo o Atu Motu Laiti o le Pasefika ma Sui o Nuu & Sui Tama’ita’i O le Aso Gafua, 11 o Fepuari lea sa
faataunuuina ai le fonotaga tu’ufaatasi a Sui
o Nuu (SN) ma Sui Tamaita’i o Nuu (STN) i
le maota o le Tooa Salamasina i Sogi. O lenei
fonotaga, o le fono muamua lea faaletausaga
mo le 2014 e amatalia ai, ma talanoaina ai
mataupu mo le fa’aleleia o galuega a Sui o
Nuu ma Sui tamaitai o Nuu aua le tautuaina
ma le atina’eina o Nuu ma Afioaga.
O lea sa maua ai fo’i ma le avanoa a le Afioga i
le Alii Palemia, Susuga Tuilaepa Lupesoliai
Sailele Malielegaoi, e fai ai sana saunoaga i lea
fa’amoemoe, aua tapenapenaga mo le fonotaga
o atu motu laiti o le Pasefika, lea o le a
fa’ataunuuina i le masina o Aukuso ia Setema
o le tausaga nei. Sa ia talosaga ai le galulue
so’oso’otauau o Sui o Nuu aemaise lava o
faauluuluga o le pule mamalu a Alii ma Faipule
i afioaga, i le faamamaina ma faamatagofieina o
nuu ma afioaga, aua le tapenapenaga o lea fono
faavaomalo o le a usuia mai i Samoa.
O se taulogologo foi i Sui o Nuu ina ia ao ona
ave le latou faamuamua i tapenepenaga mo
lenei fonotaga, aemaise ai o le fa’amatagofieina
o tafaala, mataaga ma afioaga, ae le gata i lea o
le mata’ituina lea o amio o tagata ina ia taofiofia
mai le ta’uleagaina o le atunuu. Sa faailoa
manino ai fo’i e le afioga i le Palemia le auga ma
le fa’amoemoe o le fonotaga, ia tuuina atu se leo
o atu motu laiti, i le puipuia mai o le Atu
Pasefika mai suiga ogaoga o le tau ona o
a’afiaga mai kasa oona.
Afioga i le Alii Palemia & Afioga i le Minisita a le Matagaluega i la saunoaga i lea aso.
Sui o Nu’u & Sui Tama’ita’i o Nu’u na auai lea fa’amoemoe.
O le masina o Ianuari na faatinoina ai e le Vaega Tupulaga Talavou a le Matagaluega o Tina ma Tama’ita’i, se polokalame e tufatufaina atu ai ni totoga mana’omia ma mea faigaluega mo faatoaga, i nuu ma afioaga sa faapea on auai i se poloketi a le Faalapotopotoga o Taumafa a le Lalolagi. O lenei poloketi sa faatinoina i tua i nuu, ma sa galulue soosootauau ai le Matagaluega o Tina ma Tamaitai ma le Faalapotopotoga o Tina Faipisinisi, Faalapotopotoga o Taumafa o le Lalolagi faapea ai ma le Matagaluega o Faatoaga ma Faigafaiva. O lenei polokalame o le tufatufaina atu lea o
nisi o vaega mo’omia mo faatoaga i nu’u ma
afioaga, o lo’o latou faato’aina le vaomatua e
aunoa ma se fa’aaogaina o ni vailaau. O nei
afioaga e mai i le motu o Upolu faapea ma
Savaii, lea sa auai i le polokalame
fa’alea’oa’oga sa fa’atinoina i le tausaga na
te’aina nei. O le auga lava o le faationina o
lenei poloketi, ina ia sauniuni ai mo suiga o
le tau ma mautinoa o lo’o lava tapena i taimi
e tutupu ai ni matagi ma afa, ae o loo lava
taumafa mo tagata uma.
O lenei poloketi na patino tonu lava mo
tupulaga talavou e le’o iai ni galuega ina ia
galulue ai. O le tufatufaina la o nei
meafaigaluega ina ia mautinoa le fa’auauina
pea o le galulue o tupulaga talavou i
fa’atoaga ma atia’e ai le tamaoaiga au se
manuia o i latou ae le gata i lea o aiga. O
lenei fo’i poloketi e faalauiloa ai faatoaga
faalenatura ina ia mautinoa ai le soifua
maloloina o tagata aemaise lava ina ia unaia
le le faato’aina o le eleele e aunoa ma le
faaogaina o ni vailaau faaonaponei, ina ia
mautinoa o le a le aafia ai le soifua maloloina
o tagata.
Tufatufaina Totoga Mo’omia mo Fa’atoaga, i
Afioaga na auai i le Polokalame a le FAO
Nisi o afioaga pei o Aleisa, Savaia, Tufulele ma Utualii na
tufatufaina atu ai nei meafaigaluega.
O le aso 17 Fepuari lea sa tu’uina atu ai se fesoasoani na tauaaoina mai e le
fa’alapotopotoga o fesoasoani a Niusila( NZAid), e tauala lea i se talosaga sa tu’uina atu e
le Afioga i le Fofoga Fetalai, Tofa, La’auli Lauitea Polataivao ma lona aiga, mo nisi o
afioaga i le motu tele i Salafai. O lenei fesoasoani e aofia ai ni laau suisui e 12, taaiga ie
siiatoa lanu paepae ma le lanu moana, 20 iata ie ua uma ona eleiina, o filo ma selaulu
faapea ma nila aua lava le fesoasoani i le taumafaiga o atina’e o tina ma tamaita’i i totonu
o nuu ma afioaga i tulaga tau suisui. Na saunoa le afioga ia Laauli, o nisi o foa’i na auala
mai le NZAid, ao isi foa’i na tagi lava i lima. O lenei fesoasoani o loo tauala atu lea ona o
le polokalame o lo’o faatinoina pea e le Matagaluega o Tina ma Tamaita’i, i le a’oa’oina
lea o tomai ma agava’a mo tina aemaise o tamaita’i ina ia mafai ai ona atia’e, aemaise lava
i a’i latou e le’o iai le avanoa mo ni galuega. O se itu taua fo’i lea e mafai ai lava e le tina
ona faatinoina auala aua se alagatupe maua mo o latou aiga. O nu’u la nei sa auina atu ai
lenei fesoasoani e aofia ai le afioaga o Letui, Sasina ma Fagaee. Na fa’afetaia ai e le afioga
ia Laauli le sao o le Matagaluega e tusa ai ma a latou polokalame o lo’o faia, ua mafai ai e
tina mai nisi o afioaga i lona itumalo ona ausia ia tomai ma agavaa, e fesoasoani atu ai i o
latou aiga ma le atina’eina.
Tauaaoina se Fesoasoani mo nisi o Afioaga i Savaii
Afioaga o Letui, Sasina ma Fagaee lea na faalia le agaga fiafia ma le faafe-
tai ona o o le foa’i ua faamanuiaina ia.
O le tolu aso sa fa’atinoina ai se polokalame
a le Komisi o le Toefuataina o Tulafono, o
lo’o galuega so’oso’otauau ai ma le
Matagaluega o Tina ma Tama’ita’i ma ana
paaga. O lenei polokalame o le
fa’atalatalanoaga lea o le Tulafono
Taufaaofi mo le Puipuiga o Tamaiti, ma sa
faapea ona faatalatalanoaina ai Sui o Nuu
faapea ma Sui Tamaita’i o Nuu.
E lua aso na faatinoina ai lea faamoemoe i
Upolu ae faai’u ai i Savaii i le 20 o Fepuari.
Sa faapea ai foi la ona auai ai Sui o Nuu ma
Sui Tamaitai mai afioaga eseese i Salafai i le
faamoemoe. O le auga, o le fetufaaina ma
faasoaina lea o manatu aga’i i le tulafono
ma taga’i poo a ni vaega e ono mana’omia
le toe faaleleia ina ia mautionoa le lelei atoa
o le tulafono a’o le’i tu’uina atu i le
Kapeneta ma le palemene mo le isi laasaga.
Na fa’aalia e le Sui Ofisa Sili Lagolago mai
le Komisi o le Tuafuataina o Tulafono,
Susuga Ulupale Fuimaono, o le
naunautaiga lava o lenei tulafono taufaaofi
ina ia mafai ai ona tausia ma puipuia fanau
i totonu o Samoa aemaise ai o le amanaia
lea ma le faatauaina lea o faamanuiaga
fa’avae a fanau, ae le gata i lea o le faailoa
ma foia ina lea o le faafitauli o loo feagai
pea ma fanau o le sauaina lea i totonu i
aiga.
Fatalatalanoaga o le Tulafono Taufa’aofi mo le
Puipuiga o Tamaiti
Se vaaiga i lea faamoemoe na faatinoina i Upolu faapea le
motu tele i Savaii.
O lo’o fa’agasoloina nei le faatinoina o polokalame faalauiloa a le Matagaluega i nisi o
afioaga i le motu o Upolu. O se tasi o nei polokalame o le e faatatau i sauaga o lo’o feagai
ma tina, ma o lo’o aga’i tonu i tina ma tama’ita’i i tua i nuu ma afioaga. O le auga lava o
le faamoemoe, ia a’otauina tina ma tama’ita’i ina ia nofo malamalama i ituaiga sauaga o
lo’o tutupu i totonu o Samoa, aafiaga o sauaga, ae le gata i lea o le si’itia ina lea o le tomai
ma le malamalama i auala e faaititia ai sauaga o lo’o faasaga ia te i latou i totonu i aiga.
O lenei polokalame e faatinoina lea e le Vaega o Tina ma Tama’ita’i o loo i lalo o le
Matagaluega, ma o se polokalame e faasolo i tua i nuu ma e faauau i tausaga uma. O
afioaga la sa faatautaia ai lenei polokalame faalauiloa e aofia ai Lalovaea, Vaitele,
Solosolo ma Vaiusu. O le faagasoloina la o lenei polokalame sa mafai ai e nisi o le
aufaigaluega ona faasoa atu le tomai i lenei polokalame, ae le gata i lea o le
fa’amaumauina lea o manatu faasoa a tina i tua i nuu ma afioaga e uiga lava i le faafitauli,
ma auala o loo latou faatinoina e tali atu ai i sauaga.
Faatinoina Polokalame Faalauiloa mo le Puipuiga
o Tina ma Tamaita’i mai Sauaga
Nisi o tina mai
afioaga na faasolo
ai le polokalame.
O le aso 24 o Fepuari na tatala aloaia ai
Fesootaiga Vavave a Talavou lea sa
faatautaia i le aoga o Robert Louis Stevenson
i Tafaigata. O le tatalaina la o lenei
faamoemoe o loo o gatasi ma lona tatalaina i
le lalolagi i Niu Ioka, ma o loo lagolagoina e
ona sui eseese o Fesootaiga Vavae o Atu
Motu Laiti uma i le lalolagi. O le faatinoina
o lenei faamoemoe ina ia mautinoa le iai o
leo o Tupulaga Talavou i le faagasologa o le
fonotaga ale SIDS mai lava i le amataga seia
maea, ina ia avea ai i latou ma sui e faaalia
tulaga o atin’e maumaututu i totonu o o
latou atunuu, aemaise o atu motu laiti uma o
le lalolagi.
Tatala Aloaia Fesootaiga Vavave mo Talavou 2014
O lenei faamoemoe na amata faatuina mai
i se tasi o polokalame faaleaoaoga na
faatinoina, sa auai sui e 70 mai atu motu
laiti e 30 o le lalolagi, lea na auai ma
Samoa i le auiliiliina ma talanoaina ai
faafitauli ma lu’itau o feagai ma tupulaga
talavou i totnu o motu laiti o le lalolagi. O
lea faamoemoe sa tuufaatasia e le Vaega o
Tupulaga Talavou i lalo o le Matagaluega,
faatasi ai le lagolagosua a le
Faalapotpotoga Faavaomalo a le
UNESCO. Sa fa’alia ai le agaga fa’
afetai o le Matagaluega i le
tamaita’i pule o lea aoga, ona o
lona taliaina lea o valaau a le
Matagaluega e avea ai lea aoga o
Robert Louis e tatalaina ai lea
faamoemoe.
O lenei polokalame o loo taumafai e ausia ni vaega mo atina’e mo tupulaga talavou, aemaise o le taumafai lea ina ia iai so latou sao i auala o faiga faavae ma ia faalogoina ai fo’i o latou leo i le feiloaiga o atu motu laiti o le lalolagi e ala lea i lea faamoemoe ua tatalaina. O le Afioga i le Minisita o le Matagaluega o Tina ma Tamaita’i, na saunoa i le auga ma le autu o lea faamomoe. O tupulaga talavou o se tasi lea o vaega taua i totonu o lenei fonotaga, ma e tatau foi ona iai se sao o tupulaga talavou i mataupu o olo’o talanoaina i totonu o lenei fonotaga, aemaise o le fofoina lea o faafitauli o loo feagai ma tupulaga talavou i le taimi nei.
Se vaaiga i lea
faamoemoe.
Fanau aoga sa auai
aua le molimauina o
lea polokalame.
E fa vaiaso o lo’o faagasolo ai e le Pulega o Faailoga Tauoloa (Samoa Qualifications Authority) la latou asiasiga masani i A’oga maualuluga i tausaga taitasi e faalauiloa ai le taua o A’oga Faaauau poo Post Secondary Educational Training) . O lea faamoemoe o loo auai ai nisi o Matagaluega a le Malo e aofia ai ma la tatou Matagaluega. O le faamoemoe maualuga lava o le Malaga faatasi o le Pulega ma Matagaluega ma Faalapotopotoga ina ia;
1. Faalauiloa galuega a Matagaluega ma Faalapotopotoga taitasi 2. Faalauiloa Mataupu talafeagai mo lea galuega ma lea galuega mo le nofo silafia e le fanau
Ao’ga 3. Tuuina atu o fautuaga talafeagai mo tama ma teine A’oga aemaise lava i lenei vaitaimi i le
fafati mai o galu o faafitauli e ono aafia ai lo latou soifua a’oa’oina
Auai Sui o le Matagaluega i le Polokalame o
Galuega Faufautua a le SQA
E lua vaiaso mo Upolu nei , e faapena foi i Salafai ona faamae’a lea o lenei galuega taua. O le maitau a le Matagaluega, e tele ni lesona ma ni a’oa’oga taua o loo mafai ona maua e tama ma teine o Vasega 12 & 13 i lenei Asiasiga. E le gata ina o loo maua ai le avanoa e fesilisili ai i vaega taua e manao-mia mo a latou suesuega ao loo maua ai ma le avanoa e fa’asoa mai ai i tulaga o loo la-tou maitauina foi i galuega a Matagaluega ma Faalapotopotoga taitasi. O le mafai ona tatou agai atu i tua o loo unaia ai le ma-
lamalama o tamaiti A’oga i a tatou galuega o loo faatinoina ma faalauiloa ai nisi o a ta-tou Polokalame ma Galuega Faatino o loo faia mo le atunuu lautele. O loo mafai foi ona maua lo tatou avanoa tatou te unaia ai le lagona fia galulue o tamaiti A’oga i la tatou Matagaluega e ala i la tatou Folasaga ma faamatalga talafeagai o loo tuuina atu ai. E momoli ai le agaga faafetai a le Matagal-uega i le Pulega o Faailoga Tauoloa(SQA) mo le avanoa o le Matagaluega e auai atu ai i lea faamoemoe taua. O le galulue faatasi lava e mama ai se avega ma e faigofie ai foi ona tatou feso’otai ma a tatou faiga paaga. O se auala ua mafai ai ona tatou fesootai sa’o i fanau A’oga ma tuuina atu ai se fesoasoani mo i latou aemaise ai o le aga atu i le faai’ui’u o lo latou olaga faa tama ma teine Kolisi ae agai atu mo sailiga manuia mo le lumanai.
Nisi o sui mai Matagaluega, Ofisa a le Malo, faapea Faalapotopotoga Tumaoti o lo’o fa’alauiloaina a latou galuega ma faufautua i le fanau aoga.
Fa’afeiloa’i atu le Matagaluega
i se tasi o Sui Fou
Simamao Lamatia
Assistant Research Officer
Vaega o Suesuega &
Faigafaavae
Ia manuia tele
tiute ma faiva ua
tofia e tautua ai. Faalauiloa a le Matagaluega….
Mo nisi faamatalaga e uiga i lenei
lomiga, faafesoota’i:
Matagaluega o Tina ma Tama’ita’i,
Atina’e o Nu’u ma Afioaga ma
Agafeso’ota’i
Telefoni: 27752/ 27753
Laina: 261/257
www.mwcsd.gov.ws