Janko Ljumović

Modeli radio-difuzije javnog servisa

» Model javne službe najbolje je shvatiti kao nasušnu potrebu jednog otvorenog, trpeljivog i živog društva, u kojem se i velike dogme i bijedna mala pravovjerja svih vrsta drže pod kontrolom, i u kojem, zahvaljujući postojanju istinskog pluraliteta medija komunikacije – razni pojedinci i grupe mogu otvoreno da izraze svoju solidarnost sa tuđim naklonostima i nenaklonostima, predlozima, ukusima i idelaima, ili pak svoje protivljenje njima«.John Keane

Centralna ideja javne radiodifuzije je služenje potrebama i interesima

javnosti. Ta ideja sprovodi se kroz ključne promjene u vlasništvu,

finansiranju i konceptiranju javnih radiodifuznih organizacija koje treba da

služe interesima javnosti, da rade za javnost i u njeno ime. Rolend Lorimer

masovne medije definiše kao “društvene institucije koje funkcionišu unutar

posebnih stega prava i politike, koji upošljavaju karakterističnu mešavinu

kvalifikovanog osoblja i koje se drže specifične procedure prikupljanja

informacija radi stvaranja građe za vizuelno, auditivno ili konceptualno

usmerene medije”1. Upravo kroz ovu definiciju objašnjava se namjera ovog

rada da pozicionira poseban segment savremenih medija u našem društvu –

mediji kao sistem javnog servisa, tj. njihov put do navedenog modela.

Model za takav medij je naravno (rado citirani) BBC. Kraljevski ukaz je

BBC-u dodijelio poseban status: u Velikoj Britaniji takav status uživale su

11 Rolend Lorimer, MASOVNE KOMUNIKACIJE, Clio, Beograd, 1998, str. 63

1

tek malobrojne ustanove, poput univerziteta. Tim ukazom ustanova je

postala nezavisna od bilo koje političke partije na vlasti i dodijeljene su joj

posebne dužnosti i uslovi djelovanja. Fred Inglis u svojoj Teoriji medija

ističe da je od 1945. godine položaj BBC-a kao društvene ustanove bio

jednak kao položaj crkve ili univerziteta u Oksfordu ili Kembridžu, a

zaključuje da je medij pustio duboko korijenje u živote običnih ljudi svojom

uvijek umirujućom prisutnošću.

Ne postoji jedinstvena definicija koja bi mogla sveobuhvatno da definiše

pojmove i termine koji predstavljaju okosnicu ovog rada. Izbor definicija

bazira se na osnovnom pristupu radu koji implicira formalizam konstitusanja

medijskih institucija, u prvom redu institucije medija kao javnog

radiodifuznog servisa ili javne radiodifuzne organizacije ili medija javnog

sektora, ili javnog medija (radija i televizije). Različiti nazivi potvrđuju

pravilo da ne samo što nema jedinstvene definicije, već postoji mogućnost

izbora i upotrebe različitih termina za karakteristiku medija koji zadovoljava

osobinu da vlasnik i/ili regulator nije i kontrolor tog medija.

Termin javni radiodifuzni servis i javna radiodifuzna organizacija

uzimamo zbog njegove upotrebe u domaćoj praksi, ali i u zakonskoj

regulativi koja predviđa transformaciju medija u vremenu koji označavamo

tranzicijom.

Navedene termine možemo opisati sa šest ključnih karakteristika:

2

Opšta geografska dostupnost - koja je direktna posledica javne prirode

usluga.

Briga za nacionalni identitet i kulturu - koja u mnogim zemljama postoji kao

izričita obaveza, odslikava ulogu ovih radiodifuznih organizacija (servisa) u

izgradnji osjećanja nacionalnog identiteta, pripadanja i učestvovanja.

Nezavisnost u odnosu na državu i komercijalne interese - što bi u slučaju

zavisnosti neizbježno vodilo ka tome da proizvodnju programa i odluke o

programskim šemama potčine političkim i komercijalnim uslovima prije

nego onim u javnom interesu.

Nepristrasnost programa - radiodifuzne organizacije koje finansira država

često su bile optuživane da su glasila vlade, na štetu javnog interesa i prava

građana na širok spektar raznovrsnih informacije.

Širina i raznovrsnost programa - javne radiodifuzne organizacije treba da

obezbjede raznovrsnost programa.

Oslanjanje na finansiranju sredstvima dobijenih naplatom od korisnika -

pretplata ima tu prednost u odnosu na budžet koji dodjeljuje parlament, što

je stabilnija i manje podložna uplitanju vlade.

U navedenim složenicama riječ javno je od suštinskog značaja. U današnjoj

upotrebi i u sklopu aktuelnih transformacija radija od državnog u javni radio

ili preciznije u javni radiodifuzni servis, ta riječ označava suštinski karakter

medija koji od samog svog početka predstavlja dobro za sve, koje je usled

različitih zloupotreba i modela organizacije došao i do navedenog modela

javnog servisa u svijetlu savremenih društvenih kretanja.

3

«Javni radio-difuzni servis je i opšta društvena vrednost koja će biti

dobrovoljno plaćana, finansirana od strane svih građana oko čega su oni kao

zainteresovane strane postigli konsenzus odnosno dogovor» 2.

Javni servis kao tip, model organizovanja radio-difuzne službe generalno je

baziran na tri pretpostavke u kojima se sažima prethodna definicija, tj.

karakteristike radio-difuzije javnog servisa:

- nezavisnost,

- kvalitet i programska raznovrsnost i

- opšta geografska dostupnost odnosno mogućnost čujnosti programa na

čitavoj teritoriji države.

Nezavisnost javnog radio-difuznog servisa kao kategorija ogleda se u

finansijskoj i političkoj nezavisnosti.

Finansijska nezavisnost podrazumijeva da bi institucija koja obavlja funkciju

javnog servisa morala da ima stabilan izvor finansiranja, što se ne

izjednačava sa budžetskim načinom finansiranja. Najčešći model

finasniranja javnog servisa je putem pretplate odnosno takse koju građani

izdvajaju i o čemu postoji saglasnost javnosti, odnosno svih korisnika

njegovih usluga. Ovakav model finansiranja karakterističan je za BBC kao

sistem koji je dugi niz godina uzor kada je rijč o fenomenu javnog servisa i

obavljanja javne radio-difuzne službe. Međutim iskustva nekih drugih

2 Mirjana Nikolić, Javni radio-difuzni servis u Srbiji – transformacije u tranziciji, Zbornik FDU 6/7, Institut za pozorište, film, radio i televiziju, Beograd, 2003.

4

zemalja kada je rijč o finansiranju javnog servisa pokazuju neke druge

varijante u kojima se sredstva primarno obezbjeđuju od takse odnosno

pretplate, ali se kao izvori prihoda pojavljuju i komercijalni izvori.

Zahvaljujući definisanim načinima finansiranja, institucije koje su nosioci

javnog servisa, trebalo bi da funkcionišu dezideologiozovano, nezavisno od

države, administracije i organa vlasti, čime se postiže drugi aspekt

nezavisnosti vezan za političke faktore.

Politička nezavisnost institucija javnog radio-difuznog servisa je u tijesnoj

vezi sa načinima njihovog institucionalnog organizovanja koje je zasnovano

na postojanju nezavisnih regulatornih tijla, najčešće specijalizovanih savjeta,

kao nadstranačkih i nadvladinih tijela koja regulišu sva pitanja radio-difuzne

djelatnosti.

Kvalitet i programska raznovrsnost podrazumijevaju da sadržaji koje

proizvode one radio-difuzne organizacije koje su prepoznate kao nosioci

javnog servisa imaju zadatak da u visokom stepenu zadovolje najrazličitije

potrebe heterogenog auditorijuma. Pojašnjenje ove odrednice javnog servisa

ulazi u probleme sadržaja jednog programa i zato bi najopštije i

najprihvatljivije bilo reći da je riječ o programu kroz koji se afirmišu

nacionalne vrijednosti, nacionalna kultura i identitet, u kome se nepristrasno

i u duhu tolerancije govori o temama u dijapazonu od politke i ekonomije do

porodice i sporta. Osim u temama, raznovrsnost programa javnog servisa se

ogleda i u pogledu žanrova i programskih funkcija, a sve sa tendencijom da

se očuva koherentnost i komplemenatarnost programske sheme. Iako

izdvojena kao samostalna, ova odrednica javnog radio-difuznog servisa je u

najneposrednijoj vezi sa finansijskom nezavisnošću i stabilnošću izvora

prihoda. Činjenicom da su institucije ovog modela oslobođene oslonca na

budžet, a time i finansijske participacije države, stvaraju se uslovi da se o

5

brojnim bitnim pitanjima za jednu zemlju razgovara kritički, otvoreno i

nepristrasno.

Konačno treća bitna osobenost institucija koje obavljaju javni radio-difuzni

servis je opšta geografska dostupnost odnosno mogućnost čujnosti (i

gledanosti) programa na teritoriji čitave države pa čak i nešto preko njenih

granica. Ova osobenost institucija javnog servisa ne isključuje mogućnost da

na teritoriji iste države postoje i komercijalni radio-difuzni sistemi (radio i

TV stanica) koji svojim programom ostvaruju nacionalnu pokrivenost čime

stiču mogućnost da prihode od marketinga prikupljaju sa cjelokupne

teritorije te zemlje.

Međunarodni ugovori i pozicija radio-difuzuje javnog servisa

Model radio-difuzije javnog servisa je tipačan model evropske prakse

medija. Shodno tome institucije poput Evropske unije i Savjeta Evrope i

odgovarajući organi (npr. Evropska radio-difuzna unija) nosioci su različitih

vrsta ugovora, konvencija i deklaracija koji/e reafirmišu principe javnog

servisa.

Na četvrtoj evropskoj ministarskoj konferenciji o politici u oblasti masovnih

medija (Prag, decembar 1994.) zemlje učesnice su se složile da programi

javnih servisa moraju predstavljati referentnu tačku za čitavu javnost i faktor

društvene kohezije i integracije svih pojedinaca, grupa i zajednica i

obezbjediti forum za javnu diskusiju na kojoj se može izraziti širok spektar

pogleda i mišljenja; da oni treba da proizvode pluralističke, inovativne i

raznovrsne programe visokih etičkih standarda i kvaliteta i ne smiju da

6

podrede traganje za kvalitetom zakonima tržišta. Zemlje učesnice su

preuzele na sebe zadatak da održavaju i kada je to potrebno ustaanove

odgovarajuće i sigurne okvire finansiranja koje javnim servisima garantuju

neophodna sredstva za ostvarivanje njihove misije. Na pomenutoj

konferenciji usvojena je Deklaracija o medijskoj politici.

Savjet Evrope je izdao veliki broj smjernica i preporuka koje se bave

različitim aspektima javnog servisa, od problema njegovog očuvanja, zatim

razvoja u zemljama tranzicije, do recimo pitanja novih tehnologija i

digitalizacije medija.

Preporuka br. R (96) 10 Komiteta ministara državama članicama o

garantovanju nezaisnosti javnog servisa radio-difuzije iz 1996. godine,

potvrđujući izuzetnu ulogu radio-difuzije javnog servisa kao ključnog

faktora pluralističkih komunikacija dostupnih svima na nacinalnom i

regionalnom nivou i na osnovu pružanja osnovnih sveobuhvatnih

programskih usluga koje obuhvataju informativni, obrazovni, kulturni i

zabavni program, ističe da »pravni okvir koji reguliše radio-difuzne

organizacije javnog servisa treba jasno da odredi njihovu uređivaačku

nezavisnost i institucionalnu autonomiju, naročito u segmentima kao što su:

- programska šema,

- koncepcija i proizvodnja programa,

- uređivanje i prezentacija vesti i programa o aktuelnim događajima,

- organizacija delatnosti servisa,

- izbor, zapošljavanje i rukovođenje osobljem unutar servisa,

- kupovina, iznajmljivanje, prodaja i korišćenje robe i usluga,

7

- upravljanje finansijskoim sredstivima,

- priprema i izvršavanje budžeta,

- pregovaranje, priprema i potpisivanje pravnih akata koji se odnose na

poslovanje servisa,

- zastupanje servisa u pravnim postupcima i prema trećim licima.«3

Osim pomenutih dokumenata, međunarodne organizacije poput organizacija

UNESCO, Evropskog parlamenta i Evropske unije za radio-difuziju (EBU –

European Broadcasting Union) u svojim dokumentima definišu javnu radio-

difuziju.

Evropska unija za radio-difuziju (EBU) ističe da je javna radio-difuzija,

radio difuzija:

- koja se pravi za javnost,

- koju finansira javnost i

- koju kontroliše javnost.

UNESCO je definiše na sl. način:

«Javna radio-difuzija se definiše kao mjesto susretanja na kojem su građani

dobrodošli i na kojem se oni smatraju jednakima. To je informativno-

edukativno sredstvo, dostupno svima i namijenjeno svima, bez obzira na

njihov socijalni ili ekonomski status. Njen zadatak nije ograničen na

3 Zbornik pravnih instrumenata Saveta Evrope u vezi sa medijima, Serija izdanja Saveta Evrope o medijima br. 2, Sprint, Beograd, 2002, str. 100

8

informativni i kulturni razvoj – javna radio-difuzija mora da se obraća mašti,

i da razonodi. Ali, ona pri tome vodi računa o kvalitetu.»

Evropski parlament daje sledeću definiciju:

«Radio-difuzija javnog sektora je sredstvo koje doprinosi razvijanju

informisanog građanstva, sredstvo reprezentativnog pluralizma koje različite

grupe društva spaja u zajedničkoj diskusiji kroz koju se oblikuje javno

mnjenje. Ti servisi:

- nude širok asortiman kvalitetne produkcije u svim žanrovima za

cjelokupnu populaciju,

- predstavljaju standarde kvaliteta u popularnim programima koje prati

široka publika,

- služe manjinskim interesima i obraćaju se svim raznovrsnim

slojevima stanovništva,

- pružaju nepristrasne i u potpunosti nezavisne informacije, i kroz

izvještaje za široke mase i kroz detaljne činjenične emisije, koje mogu

da pridobiju povjerenje publike i postanu referentni izvor na

informativnom tržištu koje se ubrzano širi,

- igraju glavnu ulogu u podsticanju javne debate koja je od vitalnog

značaja za pravilno funkcionisanje demokratije i predstavlja formu za

debatu za sve grupe i organizacije u društvu,

9

- obezbjeđuju da opšta populacija ima pristup događajima od opšteg

javnog interesa, uključujući sportska zbivanja.»

-

Na osnovu iznijetih dokumenata može se zaključiti da međunarodne

institucije ističu posebne zadatke i obaveze radio-difuzije javnog servisa i to

putem ugovora, povelja, sporazuma, dozvola, itd i da se oni sadrže u

savremenim zakonima koji regulišu radio-difuziju javnog servisa.

Osim međunarodnih ugovora i međunarodnog konteksta radio-difuzije

globalno i njenog segmenta oličenog kroz model/e javnog servisa, važno je

istaći da se pravno-normativna regulativa radio-difuzije kroz institucionalne

uslove za organizaciju medija, odnosno, problematiku nadležnosti i

osnivanja, uređuje - kroz osnove pravnog sistema jedne države. Kako ističe

dr Nikola Maričić ta pravila se odnose na ukupni sistem informisanja kao

bazne civilizacijske kategorije sa jedne strane i kao sistem veza kao tehničke

komunikacijske osnove sa druge, do pojedinačnih zakona, uredbi i

pravilnika koji uređuju radio-difuziju, njene organizacije i utanove, tehničke

uslove za uspostavljanje, razvoj i održavanje sistema predajnika na čitavoj

državnoj teritoriji.4

Institucionalni aspekti i pravno-normativna regulativa kroz sistem

informisanja biće prezentovana u radu kroz sistem Javnog servisa Radio i

Televizija Crne Gore. Stoga je izostavljen tehnički apsekt koji takođe postoji

kroz međunarodno uređenje odnosa iz koga se dalje razvija nacionalni okvir

sistema veza.

4 Nikola Maričić, PROFILI RADIJA, RTS, Beograd, 1994, str. 14

10

Upravo kroz taj primjer se može sagledati kontekst i pozicija savremenih

međunarodnih ugovora i pozicije radio-difuzije javnog servisa i njihova

važnost u procesu promovisanja i definisanosti modela javne službe u

medijima.

Ilustrovaćemo principe Amsterdamskog ugovora. Rimski ugovor baziran je

na kritikama koje su polazile od toga da javni servisi primaju velike

subvencije i da, kao i u drugim oblastima evropske tržišne utakmice,

subvencije mogu voditi nelojalnoj konkurenciji.

Amsterdamski ugovor

Amsterdamski ugovor je povelja koja reafirmiše zalaganje za principe

javnog servisa. On govori o federalizmu u Evropi i pravu, ali i odgovornosti

svake države da na vlastiti način razvije sistem javnog servisa.. Ugovor se

smatra »poveljom« reafirmacije javnog servisa u Evropi.

Prednacrt Amsterdamskog ugovora, Savjet Evropske unije (Brisel, 1997)

usvojio je pod nazivom »Protokol o sistemima javne radio-difuzije u

zemljama članicama«. U njemu se ističe:

»VISOKE STRANE UGOVORNICE,

11

SMATRAJUĆI da je sistem javne radio-difuzije u zemljama članicama

direktno povezan s demokratskim, društvenim i kulturnim potrebama svakog

društva i potrebom da se očuva medijski pluralizam,

SLOŽILE SU SE sa sledećim odredbama koje se tiču tumačenja zakona i

koje su kao aneks pridodate Osnivačkom dokumentu Evropske unije,

Odredbe ovog Ugovora neće uticati na nadležnost zemalja članica da

obezbede sredstva za javni servis kada se takva sredstva daju radio-difuznim

preduzećima radi ispunjavanja delokruga odgovornosti javnog servisa onako

kako to zvanično odobri, definiše i organizuje svaka zemlja članica i ukoliko

takvo finasiranje ne utiče na uslove trgovine i konkurenciju u Uniji u meri u

kojoj bi se to kosilo sa zajedničkim interesom, vodeći istovremeno računa o

realizaciji delokruga odgovornosti tog javnog servisa.«

U tekstu »Djelokrug odgovornosti javnog servisa danas i sjutra«5 ističe se:

»Da bi ostvarila svoju ulogu, javna radio-difuzna preduzeća moraju

predstavljati udarnu snagu na nacionalnoj audio-vizuelnoj sceni i

zadovoljavati potrebe svih segmenata i društvenih grupa, iako sa posebnim

naglaskom na kvalitetnim programima koji će biti privlačni masovnom

gledalištu.(...) Radio-difuzna preduzeća javnog servisa kao neprofitne

organizacije6 po definiciji teže da ispune djelokrug javnih programskih

5 www.ebu.ch/leg_public_service.pdf.

6 Jedna od definicija, koja se zasniva na konkretnim modelima organizacije radio-difuzije javnog servisa, definiše javni radio-difuzni servis i kao neprofitnu organizaciju. To čini i Slobodan Divjak koji u tekstu »Transformacija Radio Beograda« ističe:“Centralne radiodifuzne ustanove evropskih zemalja, po pravilu, definišu se kao neprofitne organizacije (što ne znači da unutar njih ne mogu, pored programa od javnog interesa, postojati i komercijalni kanali). Neprofitni karakter ovih ustanova proističe iz njihovog opredeljenja kao “javne službe”, pri čemu ovaj termin ne znači da je u pitanju državna služba ili služba kojom rukovode funkcioneri: ovde je reč o službi od interesa za zajednicu kao celinu, o službi koja je u funkciji javnosti, tj. svih građana. Naime, osnovni ciljevi ove javne službe (objektivno i nepristrasno informisanje; razvoj kulture kao javnog dobra) ne bi se mogli ostvarivati ukoliko bi oni bili prepušteni isključivo tržišnim

12

sadržaja najbolje što mogu uz pomoć različitih izvora finansiranja koji im

stoje na raspolaganju. Bez njih ne bi bilo dobrih, visokokvalitetnih programa

za sve segmente društva, s obzirom na to da ih tržište samo ne može i neće

proizvesti.

Amsterdamski ugovor mudro postupa kada kaže »da svaka zemlja članica

zvanično odobrava, definiše i organizuje« djelokrug odgovornosti javnog

servisa. Time se priznaje činjenica da je javni servis od jedne zemlje članice

do druge potpuno drugačije organizovan. Protokol ne zahtijeva neki

minimalni standard ili nivo definicije radio-difuzije javnog servisa i ni na

koji način ne propisuje postojanje »jasno definisanih obaveza javnog

servisa«. Zemlje članice su savršeno slobodne da široko definišu djelokrug

odgovornosti radio-difuzije javnog servisa stavljanjem uopštene primjedbe o

kvalitetnim programima za sve slojeve stanovništva koji će zadovoljavati

demokratske, socijalne i kulturne potrebe društva. (...) Čitav niz programskih

sadržaja ovih radio-difuznih preduzeća čini javnu radio-difuziju, iako cahier

des charges ili slične regulative mogu izričito naglašavati određene elemente

kao apsolutno obavezne u sklopu cjelokupnog programa određenog javnog

mnjenja. Sasvim u skladu sa tim, sam Ugovor ne koristi množinu

(»obaveze«) već jedninu (remit na engleskom, mission na francuskom,

Auftrag na njemačkom) kada govori o mandatu javnih radio-difuznih

preduzeća.«

ili parcijalnim političko-partijskim kriterijumima.” (Slobodan Divjak : Ka evropskom radiju http://www.nuns.org.yu/srpski/dosije/7/3s.asp

13

Istorijat i oblici modela javnog servisa

Evropa

14

Za razliku od SAD gdje su mediji (radio stanice) od samog početka

eksploatisale radio-talase za svoje interese i gdje su tržišni zakoni jedini

važeći, u Evropi se od samog početka konstituisanja prvih medija (radio

stanica) pristupilo njihovom modelovanju kao javnih emisionih ustanova što

znači da je dugo vremena privatni kapital bio isključivan iz prava vlasništa

nad radio-televizijama.

Javni karakter medija u svim zemljama Zapada ima dugu tradiciju. Klasičan

primjer za to jeste već pominjani BBC. BBC predstavlja zapadnoevropski

model vlasništva nad radio-televizijama i ima karkater javnog monopola.

Njegovo organizovanje i finansiranje, jesu pod kontrolom države, ali je on

prilično nezavistan u pogledu programske politike. Model prvobitnog BBC-

ja usvojile su Francuska, Italija i skandinavske zemlje, a bio je dominantan

uzor i mnogim drugim državama zapadne Evrope, ali i drugim zemljama u

svijetu.

Finska nacionalna radio-televizija (YLE) prodaje termine jednoj privatnoj

kompaniji. Ova finansira njene programe onim što zaradi prodajući reklame.

U Italiji, nacionalni emisioni monopol Radio televisione Italiana (RAI),

mješovite deoničarske kompanije, koju kontroliše vlada, razbijen je bujnim

nicanjem lokalnih stanica, koja, budući da ne emituje iste programe u isto

vrijeme, tehnički gledano, i nije mreža. U Norveškoj, mada nacionalna

radio-televizijska kompanija, NRK, ima zakonski monopol, i mnoge lokalne

stanice su dobile dozvolu vlade. U Švedskoj, iako zakonodavac dopušta

mogućnost postojanja više radio-televizijskih kompanija, pod okriljem

Građanskog zakona, između državne radio-televizije i vlade potpisan je

formalni sporazum koji ovoj obezbjeđuje monopol.

15

Svi ovi različiti primjeri potvrđuju pravilo, da bez obzira na opšti i

proklamovani interes javnosti u radu javnih medija, njihova forma odražava

fundamentalne karakteristike društva, tj. svake pojedinačne države u kojoj

javni medij funkcioniše, jer iako su osnovni principi novinarske i uredničke

slobode univerzalni, regulacija radiodifuzne sfere nužno varira od zemlje do

zemlje uslijed različitih kulturnih i političkih tradicija i same istorije

radiodifuzije u pojedinačnim slučajevima. Na primjeru prihoda od reklama

može se ilustrovati različitost javnih servisa u Evropi. Tako prema propisima

EBU-a (The European Broadcasting Union), javni radio-televizijski servisi

trebalo bi da emituju što je moguće manje komercijalnog programa kako bi

se komercijalnim stanicama obezbijedio sistem finansiranja. Tako je pet

zemalja od ukupno 31 članice EBU-a (Belgija, Grčka, Norveška, Švedska i

Velika Britanija) potpuno zabranilo javnim servisima emitovanje reklama.

Dvadeset i dvije zemlje su to dozvolile uz izvjesne restrikcije, a Njemačka je

potpuno zabranila emitovanje reklama vikendom i praznikom, te poslije

osam sati uveče.

Bez obzira na razlike između zemalja Zapadne Evrope u pogledu javnog

radio-difuznog sistema mogu se identifikovati osnovne karakteristike tog

sistema koji se, kako to čini i Denis Mek Kvejl7, može posmatrati do 80-tih

godina (perioda promjena) na sledeći način:

- Podređenost radio-difuzije ciljevima informaciono-komunikacionog

sistema tipa javne službe i njena javna odgovornost, naročito u sferi

kulture i informacija. Ta odgovornost se posebno odnosi na zahtjeve i

7 Denis Mek Kvejl, STARI KONTINENT-NOVI MEDIJI, Nova, Beograd, 1994., str. 163-167

16

interese manjinskih grupa, i prilagođen je specifičnim nacionalnim

interesima.

- Tipična odlika sistema bio je njihov nacionalni karakter, jer su oni i

konstituisani tako da služe publici i društvenim institucijama untar

nacionalne teritorije. Kao jedan aspekt takvog karaktera, radio-difuzne

institucije su obično bile monopolističke ili kvazimonopolističke u

pogledu kontrole, često u rukama jedne komponente javne vlasti.

- Radio-difuzija je bila na različite načine politizovana, bilo da su je

silili na političku neutralnost, ili putem izbalansiranog političkog

predstavljanja, ili pak zbog otvorenosti za različite političke poglede.

- Radio-difuzija je bila u principu nekomercijalizovana. Ponekad, zbog

totalnog odbacivanja svih formi reklamnih prihoda, a skoro svuda u

smislu da joj cilj nije bio primarno komercijalne ili ekonomske, već

kulturne i političke prirode.- Komercijalni činioci u sistemu bili su

strogo regulisani.

Denis Mek Kvejl zaključuje da je posljedica poslednje karakteristike bilo

propisivanje dužine vremena za rad televizije što je u mnogim zemljama

dovelo do ograničene programske ponude, u poređenju sa standardima

Sjeverne Amerike.

U međuvremenu, Evropa je koračala ka 1992. godini koja je simbolizovala

sve ono što danas Evropa jeste – integrisan, socijalno-ekonomski identitet.

Te promjene nužno su se odražavale i na medijski sistem, a karakterišu ih

sljedeći elementi:

17

- Gubitak legitimiteta za monopolistička rješenja na kojima počiva javni

radio-difuzni sistem, što je, zauzvrat, smanjilo spremnost da se dalja RTV-

ekspanzija osloni samo na javne subvencije. U nekim slučajevima, to je

ujedno značilo kraj radio-difuznog monopola na nacionalnom nivou.

- Porast spremnosti da se prihvate tržišna rješenja i derugulacija u oblasti

komunikacija.

- Potezi usmjereni ka ujednačavanju propisa za radio-difuziju u okviru EU i

Evrope, praćeni sve manjom mogućnošću da se nacionalno tržište zaštiti od

prodora stranih medija putem kablovske TV, satelitom i etrom.

Možda bi najopštiji zaključak mogao glasiti da je usled svih transformacija i

pojedinačnih tranzicija u većini zemalja današnje Evrope državni monopol u

radio difuziji radikalno ograničen i da danas uporedo postoje javni i privatni

mediji.

Kako javne medije obično identifikujemo kao nacionalne, postavlja se

pitanje medija u sklopu integrativnih procesa u okviru Evropske unije i

brisanja nacionalnih granica. Iz tih razloga, 1989. godine vlade 26 evropskih

zemalja, među njima i tadašnja Jugoslavija (SFRJ), promovišu projekat

Audiovizuelna Eureka (AVE), kojom se podstiče evropska programska

industrija.

18

Politika u oblasti medija i telekomunikacija8 u današnjoj Evropi na osnovu

dokumenta Evropske komisije »Evropa – informativno društvo za sve, plan

akcija«, (jun 2000) i dr. postavlja ciljeve koji se ogledaju kroz stvaranje

tržišta za medije i telekomunikacije širom EU, povećanje konkurentne

sposobnosti EU, podržavanje strukturnih promjena i unapređivanje nauke i

obrazovanja.

Promjene koje su se desile u Istočnoj Evropi devedesetih godina odrazile su

se na konstitusianje javne radio-difuzije koja je naslijedila državne

socijalističke medije, dok je proces tranfsformacije na prostorima bivše

SFRJ tekao u različitim pravcima shodno političkim i državnim promjenama

bivših republika.

British Broadcasting Corporation - BBC

Početku rada BBC 1922. godine prethodilo je osnivanje Radio udruženja

Velike Britanije (Radio Society of Great Britain). Marconi Company

otpočinje redovno emitovanje programa iz Ritla, London (2LO) i sa

jugoistoka. U međuvremenu, firma Metropoliten Vickers osniva radio-

stanicu u Mančesteru, a Westerb Electric u Birmingemu. Iste godine najveće

britanske radio i električne kompanije osnivaju jedinstvenu organizaciju za

emitovanje radio programa, a 15. decembra registrovana je Britanska 8 Evropa od A do Š, priručnik za evropske integracije, Fondacija Konrad Adenauer, Beograd, 2003., str. 229-233U pomenutom priručniku naglašava se i sljedeće, što samo potvrđuje složenost medijske regulative i njen kontekst u kome se očitavaju politički, tehnološki i ekonomski činioci: “Delotvornost politike u oblasti medija sporna je u EU. Doduše, ekonomski značaj audio-vizuelne industrije u Uniji je porastao. Kritičari, međutim, primećuju da je grana produkcije i iznajmljivanja, koju subvencioniše Zajednica, i dalje fragmentarna, da je pogođena nedostatkom kapitala, i da je jedva u stanju da konkuriše uvozu iz SAD. (…) Države članice stalno osporavaju opštu nadležnost EZ u medijskoj politici. Predostrožno je u Protokolu uz Ugovor iz Amsterdama (1999), utvrđeno da odredbe ne zadiru u ovlašćenja država članica da finansiraju javno-pravni radio.”

19

kompanija za emitovaanje programa (British Broadcasting Company –

BBC), koja je dozvolu za rad dobila 18. januara 1923.Već 1923. godine

BBC je moglo da čuje 80 odsto britanskog stanovništva, a prva zvanična

kontrola emitovanja radio programa u Velikoj Britaniji (Sajksova komisija)9

odbija bilo kakav oblik oglašavanja u programima BBC radio-stanica.

Sledeće godine BBC izdaje časopis «Radio Times» da bi odgovarao na

kritiku i komentare slušalaca. 1927. godine vlada Velike Britanije otkupljuje

sve privatne akcije British Broadcasting Company i tako kompanija postaje

British Broadcasting Corporation i tim činom osigurava da ona postane

neprofitna organizacija. BBC se 1932. seli u novu zgradu (Broadcasting

House) i opslužuje Britance u zemlji i inostranstvu svojim Programima za

Imperiju (Australija, Kanada, Indija, Afrika). Ona želi svojim slušaocima da

pruži spoj zabavnih, informativnih i obrazovnih emisija koji će odgovarati

svim ukusima, ostati nepristrasan i imati kulturno-obrazovni karakter.

Znatan dio programa slušaoci smatraju suvuše «intelektualnim» zahvaljujući

producentima koji potiču iz srednje društvene klase i sa univerziteta Oksford

i Kembridž. Principi emitovanja programa za javnost utvrđeni su pod

uticajem lorda Rita.10

9 Osim pomenute komisije, kasnije je osnivane i Krafordova komisija, za budućnost emitovanja radio programa koja je 1925. sprovela drugu javnu kontrolu emitovanja radio programa, koja 1926. godine zaključuje da BBC treba da ostane jedina organizacija koja emituje radio program.10 U knjizi «Inside the BBC» Lenoarda Miall-a ističe se da je Rit bio taj koji je formulisao koncept emitovanja javnog servisa, koji je imao trostruki cilj: da informiše, obrazuje i zabavi. Vijesti BBC- ja su smatrane kredibilnim. U početku je vlada bila zabranila da se emisije, ili kako se to tada zvalo, predavanja, bave kontroverznim temama. Rit se dugo borio za ukidanje ovih restrikcija. Kasnije je bezbjedno kormilario BBC-jem kroz krize Generalnog štrajka i abdikacije. Zdušno se zalagao da spriječi bilo kakvo političko uplitanje BBC-ja.... Njegov koncept javnog servisa je velikim dijelom preuziman u drugim zemljama Komonvelta. (L. Miall, INSIDE THE BBC, Weidenfeld and Nicolson, London, 1994, str. 8)

20

Na osnovu iznijetih činjenica s početka rada i uspostavljanja osnovnih

principa rada BBC-ja koji iznose Martin Šingler i Sindi Viringa u knjizi

«Radio» može se zaključiti da na osnovu tih elemenata i danas pratimo

razvoj i model radio-difuzije javnog servisa. Pomenuti autori iznose jedan

krucijalno jasan i važan zaključak, da se javno emitovanje programa smatra

više društvenim nego tehničkim pronalaskom11. Danas je BBC najveća

državna organizacija elektronskih medija u Ujedinjenom Kraljevstvu. Njena

TV mreža uključuje dva nacionalna kanala (BBC1 i BBC2), Međunarodni

servis (World service) i teletekst kanala Sifaks (Ceefax), dok radio mreža

obuhvata pet radio programa i lokalnih radio stanica (BBC1,

BBC2,BBC3,BBC4 i Radio 5 Live), kao i BBC World Service radija.

Principi javnog emitovanja, tj. principi javnog servisa kakav je BBC i za

radio i kasnije za televiziju odredili su razvoj i modele radio-difuzije javnog

servisa u svim njihovim specifičnostima, ali sa osnovnim postulatima BBC-

ja.

Kada je riječ o prvom mediju javnog servisa, radija BBC i Ritovoj politici, a

kasnije i televizije BBC, koja se nalazi u osam ključnih principa javnog

emitovanja kojih se i danas drže u Velikoj Britaniji12, jasna je namjera da se

pokaže model BBC-ja kao uzor i načela koja su definisala suštinu evropskog

modela javne radio-difuzije. Ključni principi su:

1. Geografska univerzalnost – emitovani programi bi trebalo da budu

dostupni cjelokupnom stanovništvu.

11Martin Šingle, Sindi Viringa, RADIO, Clio, Beograd, 2000, str. 4712 Dejvid Mek Kvin, TELEVIZIJA, Clio, Beograd, 2000, str. 268.

21

2. Plaćanje koje obuhvata sve – osnovno sredstvo javnog emitovanja

programa u zemlji trebalo bi da finansiraju direktno njegovi

korisnici.

3. Konkurencija programa a ne brojki – javno emitovanje programa

treba da bude tako postavljeno da podstiče konkurenciju u stvaranju

dobrih emisija, a ne konkurenciju u brojkama.

4. Univerzalna privlačnost – PSB odbacuje tvrdnju da programi treba

da budu privlačni samo za masovnu publiku i da budu prilagođeni

samo postojećim prosječnim ukusima. Cilj bi trebalo da bude da

popularne emisije budu dobre, a dobre emisije popularne.

5. Emisije za manjine – iako emituje program za cjelokupnu publiku,

PSB posebnu pažnju poklanja potrebama i interesima manjinskih

grupacija.

6. Nacionalni identitet i zajedništvo – jedna od važnih funkcija PSB-a

je i to što je on forum koji za sve građane znači mogućnost

izražavanja tema od nacionalnog značaja i od lokalnog interesa.

Svojom univerzalnom privlačnošću i geografskim i društvenim

dometom, javno emitovanje programa može da doprinese stvaranju

zajedničkog osjećanja nacionalnog identiteta.

7. Autonomija – emitovanje javnih programa trebalo bi da bude

nezavisno od svih privilegija, a naročito od uticaja vlade koja je na

vlasti. PSB ne bi trebalo da bude u službi ni vlada ni oglašivača.

Institucionalna struktura u Velikoj Britaniji i, naročito, osnivanje

korporacije BBC kao javne korporacije na osnovu kraljevske

povelje trebalo je da bude kako simbolična tako i praktična sredstva

za obezbjeđivanje nezavisnosti javnih programa.

22

8. Sloboda uređivanja programa – uputstva za javno emitovanje

programa trebalo bi da budu takva da oslobađaju, a ne da

ograničavaju stvaraoce programa. Pored očuvanja nezavisnosti

javnih programa od privilegija, sistem javnih službi trebalo bi da

stvara okolnosti u kojima će oni koji javno emituju programe

osjećati slobodu da eksperimentišu. Cilj je da se u redakcije javnih

programa privuku oni ljudi koje iskreno interesuju umjetničke i

stvaralačke mogućnosti ovog medija.

SAD

Medijsku politiku i osobenost medijskog sistema u SAD najbolje ilustruju

riječi medijskog magnata Merdoka i teza po kojoj »svako ko, u okviru

zakona date zemlje, pruža službu koju javnost želi, po cijeni koju može sebi

priuštiti, pruža javnu službu«. Zaključak koji slijedi jeste da SAD imaju

tržišni model/e medijskog sistema, ali i sistem (koji se ne može mjeriti sa

komericjalnim) nekomercijalne radiodifuzije koji kombinuje obrazovni radio

i televiziju, koji datiraju iz pedesetih godina XX vijeka, sa Javnom

radiodifuznom službom (PBS, Public Broadcasting Service), utemeljenom

Zakonom o javnoj radiodifuziji iz 1967. godine. Za razliku od evropskog

modela javne radiodifuzije, američkom sistemu je od samog početka bila

uskraćena adekvatna finansijska potpora, a sam model javne službe, kako to

navodi Džon Kin13, pati od permanentne krize identiteta.

Džudit Lihtenberg u svojoj studiji »Democracy and Mass Media« bavi se

upravo navedenim aspektom funkcionisanja javnog servisa na primjeru

13 Džon Kin, MEDIJI I DEMOKRATIJA, Filip Višnjic, Beograd, 1995, str. 95

23

radija, ali ističe sličnost modela koji se naslanja kao takav na evropski

model. »Ono što ću sad opisati jeste javni radio, koji se trenutno u ovoj

zemlji suočava sa ozbiljnom finansijskom krizom. To me dovodi do šeme

subvencija. Zašto ne bi koncept javnog trusta bio eliminisan (kao što je

obnova i doktrina fer tretmana) i umjesto toga postaviti skroman plan

donacija – recimo 1 posto od godišnjeg javnog prihoda koji bi ugovorom bio

fiksiran na period od 35 godina? Emiter je dobrovoljno postao javni trust i

sad se oslobađa te odgovornosti. Ali onda se postavlja pitanje zašto je emiter

na toj frekvenciji, zajedno sa drugima koje su pridružene vladi? Zašto se ne

pravi selekcija putem aukcije ili nadmetanja? Jasno, ovo bi djelovalo

remetilački po sistem koji je davno uspostavljen, ali nije previše remetilački

zahtijevati razumno skromne donacije za privilegiju »sječe« obima koju daje

i štiti vlada.

Dobijeni novac išao bi u centralni trezor i mogao bi ga povremeno koristiti

Kongres za direktnije i efektnije postizanje ciljeva koji se ne nalaze na

tržištu kao što su obrazovni, kulturni, dramski, manjinski programi i

potpunije informisanje. Ovo bi se moglo obavljati kroz Korporaciju javnog

emitovanja za javni radio ili kroz finansiranje vlasništva manjina, a bilo bi

periodično evaluisano«14.

Od osnivanja nacionalnih odašiljača u SAD, njihovi vlasnici su spriječili

državnu kontrolu u političkom ambijentu koji se opirao takvom obliku

kontrole i ustrojstva. Izvor sredstava za proizvodnju programa obezbjeđivala

je reklamna industrija i industrija elektronske opreme. Federalna komisija za

14 Judith Lichtenberg, DEMOCRACY AND THE MASS MEDIAA, Cambridge University Press, 1991, str. 308

24

komunikacije uspostavila je 1937. godine službeno tržišno nadmetanje i

borila se na otvoren način kako bi se poštovala pravila nepristranosti.

Fred Ingis u svojoj »Teoriji medija« citira Rejmonda Vilijamsa:

»Odašiljanje javnih službi u SAD-u, tvrdi Williams, tek je »siroti rođak

komercijalnih odašiljačkih mreža« » 15.

15 Fred Inglis, TEORIJA MEDIJA, AGM, Barbat, Zaagreb, 1997., str. 123.

25