NKLEER KAZA VE SALDIRILARDA BTNLEK KRZ YNETM

r.Gr.Dr. Ali EK

*Tez almasnn AmacNkleer tesislerin oluturduu riskler, her lke ve blge iin farkl olabilmektedir. Bununla birlikte nkleer krizlerin ynetimi de her lke iin farkl zellikler tamaktadr.

Kriz ynetimi, kamu ynetiminde idarenin farkl kademelerine ve farkl uzmanlk alanlarna sorumluluklar getirmektedir. Nkleer kriz ynetiminin programlanmasnda uluslararas yaklam, btnleik almalara odaklanmaktadr.

Bu almada, nkleer kaza ve saldrlarda btnleik kriz ynetimi ile ilgili dnyadaki gelimelere paralel olarak; Trkiyede mevcut durumun deerlendirilmesi, Sorun alanlarnn tespit edilmesi ve Bu sorun alanlarna ynelik stratejilerin gelitirilmesi amalanmtr.

*Tez almasnn nemiNkleer enerji yatrmlar zellikle gelimekte olan lkelerin enerji politikalarnda; risk deerlendirmeleri yeterince sorgulanmadan idare tarafndan nemsenmekte ve yatrmlara balanlmaktadr.

Nkleer enerji yatrmna balayan lkelerin, kendi risk faktrlerine gre kriz ynetimlerini oluturmalar gerekmektedir.

Trkiye, nkleer enerji ile ilgili nmzdeki on yl ierisinde retime gemeyi planlamaktadr. Trkiye; Nkleer enerji tesislerinin planland blgelerde dhil olmak zere, doal afetler ynnden nemli riskler tamaktadr. Trkiye hem ayrlk hem de uluslararas terrizmle mcadele eden bir lkedir. Trkiyenin iinde bulunduu blgede siyasi-ekonomik istikrarszlklar her geen gn derinlemekte, blgedeki lkelerin nkleer g edinme arzular daha ciddi tartlmaktadr.

nmzdeki yllar Trkiyede nkleer riskin daha ok tartld yllar olacaktr.

alma nkleer kriz ynetimi gelecek senaryosunda, kamu ynetiminde stratejik planlama almalarna fikir vermesi hedefini tamaktadr.

*almann Yntemialmada; Nkleer enerji konusunda genel deerlendirme, Btnleik kriz ynetimiNkleer kaza ve saldrlarda btnleik kriz ynetimi balklar ile kavramsal ereve oluturulmutur.

Trkiyede nkleer kriz ynetimi mevcut durum deerlendirmesi iin; Toplumda ve kriz ynetiminde grev alacak olan personelde nkleer risk algs ve nkleer kriz ynetimi bilgisini deerlendirmek iin bir alan almas yaplmtr. Nkleer kriz ynetimi mevzuat yaps ve kurumsal yapnn deerlendirmesi yaplmtr. Mevcut durum deerlendirmesinde elde edilen verilerle, almann GZFT analizi oluturulmutur. Oluturulan GZFT analizi, Trkiyede kriz ynetimi ile ilgili alma yapan akademisyenlerin ve yneticilerin deerlendirmesine sunulmutur. Ayrca akademisyen ve yneticilerden GZFT nerileri de alnmtr.

Mevcut durum deerlendirmesinin sonunda nkleer kriz ynetimi ile ilgili Trkiyenin sorun alanlar saptanmtr.

Son olarak, Trkiyenin nkleer kriz ynetimi ile ilgili gl yanlar ve frsatlar deerlendirilerek, belirlenen sorun alanlarna ynelik stratejiler ve eylemler gelitirilmitir.

Nkleer Kaza ve Saldrlarda Btnleik Kriz YnetimiBtnleik kavram; Hem bir sre ynetimi olan kriz ynetiminin tm aamalarnn, bir btn halinde uygulanmasn, Hem de kriz ynetimi aamalarna tm paydalarn katlmn ifade eder. Yerel ynetim, hkmet ve dier kamu otoriteleri, niversiteler, STKlar, vatanda ve dier ilgi guruplar.

Zarar Azaltma almalar (1)Risklerin saptanmasnda gemi dnem yaanm risklerin deerlendirilmesi ne kadar nemlidir? Nkleer tesislerin doal olaylara kar savunmasz olabileceini Fukuima ile mi rendik?

Zarar Azaltma almalar (2)1993 ABD Cooper Nkleer SantraliMissouri Nehrinde meydana gelen taknda, hzla ykselen sular Cooper Nkleer Santralinin koruyucu hendek ve setlerinin kmesine neden olmutur. Takn sonucu santrale gelen enerji kesilmi, acil soutma sistemi pompalar zarar grmtr.Takn sonras, reaktrlerdeki reaksiyon baar ile durdurulabilmitir. Reaktr basn valf alarak atmosfere bir miktar radyoaktif madde brakld aklanmtr. Takn sonras, blgesel tahliye plannda yer alan birok acil durum ka yolu da kapanmtr.

Zarar Azaltma almalar (3)2011 Fukiima Nkleer Reaktr kazas Japonya

Tsunami dalgalar santral koruyucu duvarlarn am,

Santraldeki trafo, dizel jeneratrler, yakt tanklar ve hizmet alanlar su altnda kalm, enerji kayna olarak sadece yedek bataryalar kalmtr.

Yeterli enerji salanamaynca, birinci reaktr iin gerekli olan acil soutma suyunu salayacak olan pompalar devre d kalmtr. .

nsan FaktrNkleer teknolojide son yllarda, tasarm ve mhendislik almalarnda insan faktrn azaltmak iin youn abalar mevcut; Ancak; Nkleer malzemenin tanmasnda, nkleer santrallerin bakm, iletme ya da testleri srasnda insan faktr kazalara neden olabilmektedir. Nkleer teknoloji ile ilgili uygulamalarda, prosedrlere ve gvenlik nlemlerine ok nem verilmesine ramen, uygulamada insan davranlar bazen artc olabilmektedir. 1975 ylnda, Brown Ferry reaktrnde rutin kontroln mumla yaplmas ve kan yangnda santralin neredeyse tamamen yanmas,1979 ylnda, Three Milede acil su vanalarnn kapal unutulmas bunlara rnek verilebilir.

Kazalarda insan hatalarnn azaltlmas iin eitim ile birlikte, her aamada iyi oluturulmu bir gvenlik kltr, personelin ruhsal durumu ve alkanlklar da nemlidir. ABDde yaplan bir almada 1975 ve 1990 yllarnda nkleer sektrde alan personelin, % 41inin alkol ve madde bamll ve % 21inin psikiyatrik sorunlarnn olduu ortaya kmtr.

Risk YnetimiRisk / Gvenlik KltrRiskleri grmezden gelme ya da kmseme;Kriz ynetiminde hazrlk almalarn etkiler.Toplumda risklere kar farkndal azaltr.Toplumda zarar grebilirlii arttrr. 1986 Hamm Uentrop Nkleer Reaktr Kazas-Almanya

Nkleer Bilgi/Bilin Durumu (1)Kurtarma Personeli

Salk alanlar

Dier Kamu alanlar

Nkleer Bilgi/Bilin Durumu (2)Halkta;Nkleer kriz durumunda doru davran;Speklasyon; Fukuima sonras Japon halknn davran;

Nkleer Bilgi/Bilin Durumu (3)Toplumda;

Trkiyede Nkleer Enerji Konusunda Bilgi Durumu

Sosyal KabulRisk Tolerans

Nkleer Kriz YnetimiToplumda;HaberlemeKorunmalkyardm

Riskli alanda bulunan halkn yapmas gereken koruyucu eylemler (1) Sakin kalmaya allmal ve kalabalk alanlarda oluabilecek kargaalarn ynetilmesine yardmc olunmaldr.

Scak blgeden (patlama ya da kaza alanndan) hemen uzaklalmal ve kapal beton bir bina ierisine girilmelidir, ak arazi koullarnda ise bir binann ierisine girilmesi mmkn deilse bir aracn ierisine girilebilir. Kriz ynetim merkezinden gelecek tavsiyeleri takip etmek iin radyo bata olmak zere iletiim aralar kullanlmaldr.

Havadaki radyasyon dozunun solunarak da radyasyona maruz kalnabilir. Bu nedenle ak havada maske ya da bir koruyucu kullanmaya zen gsterilmelidir. Darda iken solunum maskesi yoksa slak bir bezle az ve burun kapatlmaldr.

Olay blgesinde, herhangi bir duman ya da toz ierisinden gememeye dikkat edilmelidir.

Riskli alanda bulunan halkn yapmas gereken koruyucu eylemler (2)Eve ulaldnda kirlenmi kyafetler karlmal ve kapal plastik torba iinde saklanmaldr, arndrma iin du alnmaldr.

Riskli blgeleri, kirliliin yksek olduu alanlar renmek iin radyo, televizyon ve internetteki yaynlar takip edilmelidir.

Evde iken ok acil gereksinimler iin darya kmak gerekirse, darda bir saatten fazla kalmamaya allmal ve geri dnlerde mutlaka du alnmaldr.

Eer evlerin boaltlmasnn gerektii duyurulursa, aile bireyleri iin acil olabilecek en nemli gereksinimler alnarak klmaldr (ilalar, bebek mamalar, radyo, telefon vs.).

Kitlesel barnma alanlarna giderken ya da tahliye srasnda, kriz ynetim merkezinden gelen talimatlar beklenmelidir. Eer kiisel aralarn kullanlmasna izin verildiyse, haritalarda belirtilmi gvenli yollar kullanlmal, aracn camlar ve havalandrma kapal olmaldr. Bu zellikle scak alana 10 kmlik bir yarap alannda olduka nemlidir ve kirlenmeden korur.

Riskli alanda bulunan halkn yapmas gereken koruyucu eylemler (3)Kirlenmi besinlerin tketilmemesi iin gda ve iecek kstlamalar takip edilmeli, kirlilik bilgileri ulaana kadar, kontrolsz bir ey yememeye ve imemeye allmaldr.

Radyasyona maruz kaldn dnen kiiler, radyasyon lm alanlarna ve salk kurulularna bavurmaldr. Koruyucu iyot kullanm iin kriz ynetim merkezinden gelecek talimatlar beklenmelidir ve bir kiinin iyot kullanmas gerekirse, ilac resmi kurumlardan almaya almaldr, insanlar iyot bulmak iin kapal barnmay geciktirmemeli, gvenli ilac, kullanm talimatlarna uygun olarak almaldr.

Evlerinden ve yaam alanlarndan tahliye olmu kiiler, tekrar geriye dn iin yetkililerden onay beklemelidir.

Radyasyon Doz Oranlarna Gre Korunma Eylemleri

*Toplumda Nkleer Risk Algs ve Kriz Ynetimi Bilgi Durumunun DeerlendirilmesiToplumda, nkleer enerji konusunda bilgi dzeyi ve sosyal kabul dktr. Nkleer enerji yatrm yaplacak blgelerde ikamet edenlerde sosyal kabul daha dktr.

Trkiyede nkleer enerji konusunda topluma ynelik yeterli bilgilendirme yaplmamaktadr.

Toplumda nkleer risk algs ve haberleme, korunma ve ilkyardm konularnda nkleer kriz bilgi durumu dktr. Toplumda nkleer enerji bilgi durumunun ve sosyal kabuln dk olmas, nkleer risk algsn ve nkleer kriz bilgi durumunu olumsuz etkilemektedir.

Medya nkleer konusunda nemli bir bilgi edinme arac olarak grlmekle birlikte, gvenirlii dktr.

Toplumun neredeyse tamam nkleer kriz ynetimi ile ilgili topluma ynelik yaplacak eitim ve bilgilendirme almalarna destek vermektedir.

Nkleer Kriz YnetimiMdahale Personelinde; HaberlemeKorunmalk ve acil yardm

Mdahale Organizasyonu

Mdahale personeli iin koruyucu nlemler Mdahale personelinde kiisel dozimetre olmal, koruyucu giysiler ve maskeler kullanlmaldr. zel mdahale ekipleri ve itfaiyeciler inhalasyon tehlikelerine kar solunum koruyucu tehizat ve eitimleri ile etkin koruma ile donatlmtr. Ancak dier ilk mdahale ekiplerinde bu koruma ekipmanlar ve eitimi yeterince olmayabilir. Bu nedenle scak alana zel eitilmi mdahale ekipleri ve itfaiyeciler dndakiler girmemelidir.

Mdahaleye katlan personel iin izin verilen maruz kalma dozu st snr 50 mSv/saatdir. Bununla birlikte, acil tedbirlerin uygulanmasnda ve krizin geliimini nlemek iin grevli ilk mdahale ekibinde ve scak alanda alacak itfaiyecilerin insan hayatlarn kurtarmak iin vazgeilmez eylemlerinde, radyasyona maruz kalma dozu 100 mSv/saate kadar kabilir.

Mdahale alannda radyoaktif maddelerle ve kirlilik phesi olan malzemelerle herhangi bir temastan kanlmaldr.

Yarallar zerinden kan kyafetler ve eyalar kirli atk olarak kabul edilmelidir. Yine mdahale ekibi tarafndan kullanlan kyafetler, mdahale ekipmanlar ve malzemeler kirli atk olarak kabul edilmelidir. Olay yerinde, herhangi bir ekipman ya da malzeme temizlenmeye ya da tanmaya allmamaldr.

*Kriz Ynetimi Personelinde Nkleer Risk Algs ve Kriz Ynetimi Bilgi Durumunun DeerlendirilmesiAFAD, 112 ve UMKE personelinde nkleer enerji konusunda bilgi dzeyi dktr. Nkleer kriz ynetimi ile ilgili haberleme, korunma ve acil yardm konularnda personelin eitim ve bilgi durumu yetersizdir. Risk algs ve kriz ynetimi bilgi durumu konusunda 112 personeli daha dezavantajl grlmektedir.

Kriz ynetimi personeline sistemli ve kurumsal eitimler yaplmamaktadr. Personelin nkleer kriz bilgi durumunda, souk sava dnemi nkleer risk algs devam etmektedir.

nc Kiilere Kar SorumluluklarNkleer tesislerin neden olaca evre kirliliinde, nc kiilere kar sorumluluklarn yerine getirilmesinde; Viyana Szlemesine atfta bulunulmaktadr. Viyana Szlemesi bir nkleer kaza sonrasnda, nkleer iletmecinin ykmlln yaklak 460 milyon dolar ile snrlamaktadr. ernobil sonras Belarus ve Ukraynada ki toplam hasar 300 Milyar Dolarn zerindedir.Fukuima sonras nc kiilere kar sorumluluun 100 Milyar Dolarn zerine kabilecei belirtilmektedir.

*Trkiye Kriz Ynetimi Genel Sorun AlanlarBtnleik kriz ynetimi anlaynn olmamas

Mdahale kurumlar aras koordinasyonun yetersizlii

Kriz ynetimi almalarnn yerelde yetersiz olmas

Toplumun krizden etkilenme dzeyinin yksek olmas

Toplumda bireylere ve kurumlara gven algsnn dk olmas

*Trkiye Kriz Ynetimi Nkleer Krizlere zel Sorun AlanlarAfet ynetimi ile ilgili kurumsal yapnn ve alanlarn nkleer kriz ynetimi ile ilgili deneyim eksiklii

Nkleer kriz durumunda iletmecinin rol ve sorumluluklarnn tanmlanmam olmas

Nkleer kriz ynetimine ynelik almalarn stratejik analizinin yaplmam olmas

Nkleer kriz ynetiminde iyiletirme almalarnn tam olarak tanmlanmam olmas

Nkleer kriz durumlarndan etkilenmesi olas halkn korunmasna ynelik planlarn ve teknik altyapnn oluturulmamas

*SONU (1)Trkiyede son yllarda afet ve acil durum ynetimi balnda yrtlen kriz ynetimi yeniden yaplanma almalarnda, kurumsal yaplanmada ve dzenleyici faaliyetlerde ok nemli admlar atlmtr.

zellikle mdahale kurumlarnda yeni dnemde istihdam edilmeye balayan nitelikli personel, kurumsal yaplanma ierisinde de nemli bir g olarak ortaya kmaktadr.

Kriz ynetimi ile ilgili var olan yapsal sorunlar zerine, yeniden yaplanma srecinde almalar devam etmektedir. Mevcut almalarla da, btnleik yaklamlara daha fazla nem vererek bu sorunlarn kolaylkla zmlenebilecei grlmektedir.

*SONU (2)Btnleik kriz ynetimi anlaynda Trkiyenin temel sorunu;Hazrlk eylemlerinin mevzuatta tam olarak tanmlanmamas ve AFAD bnyesinde, kriz ynetiminin dier srelerinin aksine, hazrlk eylemlerinin stratejilerini belirleyecek ve kurumlar aras koordinasyonu salayacak kurumsal bir yapnn oluturulmam olmasdr.

Btnleik kriz ynetiminde, etkin bir mdahalenin en nemli n koulunun tans iyi konulmu bir hazrlk sreci olduu dnldnde, hazrlk almalar ile ilgili sorun alanlarnn zaman kaybetmeksizin zlmesi gerekmektedir.

*SONU (3) Toplumun zarar grebilirliinin yksek olmas ve gvenlik algsnn dk olmas gibi yapsal olmayan sorun alanlar ile ilgili mevcut yeniden yaplanma srecinde, etkin almalar bulunmamaktadr.

Toplumda ve zellikle yerel halkta nkleer enerji ile ilgili htiyac olan bilgileri edinme ve erime durumundaki sorunlar ve Nkleer enerji yatrmlarna kar var olan yatrm kartl, toplumun nkleer riskle karlama algsn ve kriz ynetimi bilgi durumunu olumsuz etkilemektedir.

Toplumda, nkleer enerji konusunda bilgilenme isteinin nemsendii grlmekle birlikte; Bilgilendirme almalarnn yeterince etkin ve tarafsz yaplmad algs, kamu ynetiminin nkleer enerji yatrmlar ile ilgili ald kararlara kar gvensizlik oluturduu grlmektedir.

*SONU (4)Yapsal olmayan sorun alanlarnn alabilmesi iin ok daha fazla sayda kurumsal yapnn ortak almas; Eitim kurumlarnn, Yerel ynetimlerin, zel sektrn, Sivil toplumun ve vatandan aktif katlm gerekmektedir.

Bununla birlikte, yapsal olmayan sorunlarn zm, yapsal sorunlara gre ok daha uzun zaman almaktadr.

Trkiye kriz ynetiminde, toplumun direncini arttrmak ve gven algsn oluturmak iin ok daha sistemli, uzun yllar srecek almalara ihtiya duyulmaktadr.

*SONU (5)Nkleer kriz ynetimine ynelik sorun alanlarnn zm iin ilk nkleer enerji tesisinin 2020 ylnda iletmeye balayaca dnlerek, almalar iin daha uzun yllarn olduu yanlgs oluabilir. ncelikle Trkiye iin tek nkleer risk, yapacak olduu nkleer enerji tesisleri deildir. Komu lkelerde bulunan ve son derece byk riskler barndran nkleer tesisler ve Nkleer terrizm, bu gn iin geerli ok byk risklerdir.

Nkleer krizlerde iletmeci sorumluluklarnn tam olarak belirlenmemi olmas ve nkleer krizlere mdahale edecek kurumsal yapnn ve personelin bu alanda deneyimsiz olmas gibi sorun alanlarna ynelik almalarn bir an nce yeterli dzeye getirilmesi gerekir.

*SONU (6)Trkiye kriz ynetiminin en nemli sorun alanlarndan birisi de, kriz durumlarna ynelik nceden ngrlebilir zmlerin gelitirilememesidir.

Trkiyede yaanm olan birok kriz durumuna ynelik yaplan almalarda, gn kurtarmaya ynelik uygulamalar dikkat ekicidir.

Yaanlan ernobil ve Fukuima deneyimleri, nkleer krizlerin etkilerinin, konvansiyonel kriz durumlar ile karlatrlamayacak byklere ulaabildii ve telafisi mmkn olmayan sonular dourabildiini gstermitir. Trkiye girmi olduu nkleer enerji yatrm srecinde, toplumu tketen ac sonularla karlamamak iin btnleik nkleer kriz ynetimi ile ilgili eksikliklerinin farknda olmal ve sorun alanlarna ynelik tan koyma ve sorun alanlarn iyiletirme almalarna zaman kaybetmeksizin balamaldr.

TEEKKRLER