rüzgar enerjisi

Embed Size (px)

Citation preview

T.C. stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ktisat Anabilim Dal ktisat Politikas Bilim Dal

Yksek Lisans Tezi

TRKYENN ENERJ KAYNAKLARI ve ALTERNATF BR KAYNAK OLARAK RZGAR ENERJSNN DEERLENDRLMES

GELENGL KOASLAN 2501030012

TEZ DANIMANI PROF. DR. MTHAT ZEK DNER

stanbul-2006

i

ii

ZEnerji sadece yaamn varl iin deil, ekonomik byme iin de can damardr. Enerjiye olan gereksinim sanayi devriminden bu yana hzla artmaktadr. 1970-1980 yllar arasnda yaanan enerji krizlerinden sonra enerji politikalar hkmetler tarafndan tekrar gzden geirilmitir. Ham petrol fiyatlarnda meydana gelen artlarn demeler dengesi ve evre korunmas zerindeki negatif etkilerinden saknmak iin enerji arznda yeni alternatifler aratrlmtr. Yenilenebilir enerji kaynaklar rzgar, gne, hidrolik, jeotermal, biyoktle ve hidrojen yeni alternatif enerji kaynaklardr ve son zamanlarda fosil kaynaklar karsnda rekabet gcne sahip olmulardr. Yerli bir kaynak olmas ve sera etkisi yaratmamas nedeniyle rzgar enerjisi lkeler tarafndan en fazla tercih edilen seenektir. Trkiye artan enerji talebini dengelemek zere rzgardan elektrik retmek iin yeterli potansiyele sahiptir. Trkiye enerji programlarnda yapaca dzenlemelerle, uluslararas piyasada rzgar enerjisi teknolojisinde rekabeti bir konum kazanabilecektir. Bu alma Trkiyedeki fosil enerji kaynaklar, kullanlabilir rezervleri ve fosil kaynak kullanmnn evre zerindeki etkilerini iermektedir. Ayrca Trkiyenin yenilenebilir enerji kaynaklar ve yenilenebilir enerji kaynaklar politikas incelenerek, zellikle yaygn ve hzla gelien teknolojisi ile rzgar enerjisinden Trkiyede yararlanma olana vurgulanmaktadr.

iii

ABSTRACTEnergy is not only a vital force for existence of life but also for economic growth. The need for energy grows rapidly since the industrial revolution. After the energy crisis between 1970-1980, the energy policies are revised by the governments. To avoid from the negative effects of the increasing prices of crude-oil on the balance of payments and also on the protection of the environment, new alternatives for energy supply are researched. Renewable energy sources; wind, solar, hydropower, geothermal, bioenergy and hydrogen are the new alternative energy resources and they lately have a competitive power against to fossil sources. Being a domestic resource and not causing the green-house effect, wind energy is the most common alternative preferred by the countries. Turkey has enough potential of wind to generate electricity to compensate its increasing energy demand. With the regularizations in the energy programs, Turkey can get a competitive position about wind energy technology in global markets. This study includes the fossil energy sources, the available reserves and the environmental impacts of using fossil energy sources in Turkey. Also the renewable energy resources and renewable energy policies of Turkey are examined and especially as a widespread and rapidly developing technology, the utilizing facility from wind energy in Turkey is emphasized.

iv

NSZEnerjinin ekonomik dzen ierisindeki yeri ve nemi, 1970-1980 yllar arasnda yaanan petrol krizlerini takip eden enerji arznda yaanan darboazlar neticesinde kavranmtr. Youn olarak kullanlan petrol, doalgaz gibi yenilenemeyen enerji kaynaklarnn dnya zerindeki dalm ve lkelerin snrl enerji kaynak rezervleri ile, enerjide da bamllk ciddi bir sorun olarak ortaya kmtr. Gerek birtakm istikrarszlklar sonrasnda meydana gelen ani fiyat ykselileri, gerekse yenilenemeyen kaynaklarn dnya zerindeki rezervlerinin snrl olmas ve evre zerindeki olumsuz etkileri, lkelerin enerji politikalarn olutururken yerli, tkenmez, yenilenebilir teknolojilere ynelmesine neden olmutur. Yenilenebilir bir enerji kayna olarak rzgar, son yllarda hzla gelien teknolojisi ile lkelerin enerji portfyleri ierisinde geni bir yer edinmitir. evre dostu, d bamllk yaratmayan, yeni istihdam olanaklar yaratan, alternatif ve yenilenebilir bir kaynak olarak rzgar enerjisi dnyada birok lkede ve Trkiyede kullanlmaktadr. Rzgarn tkenmeyen, yenilenebilir ve yerli bir kaynak olmas, Trkiyenin srekli artmakta olan enerji talebinin, sahip olduu yksek potansiyelin deerlendirilerek karlanabilmesinde rzgarn ideal bir alternatif olmas, rzgar endstrisi iin tevik edici bir unsurdur ve bu konudaki almalar srmektedir. "Trkiyenin Enerji Kaynaklar ve Alternatif Bir Kaynak Olarak Rzgar Enerjisinin Deerlendirilmesi" balkl tez almam sresince beni ynlendiren, destek ve yardmlarn esirgemeyen, deneyimi ile ufkumun genilemesine yardmc olan deerli bym, hocam Prof.Dr.Mithat Zeki Dinere, yksek lisans eitimim boyunca ders aldm hocalarma ve renim hayatm boyunca beni tevik eden, her konuda ve daima yanmda olan annem, babam ve kardeime teekkr ediyorum.

v

NDEKLERZ...............................................................................................................................iii ABSTRACT................................................................................................................iv NSZ........................................................................................................................v NDEKLER..........................................................................................................vi TABLOLAR LSTES..............................................................................................ix GR...........................................................................................................................1 BRNC BLM TRKYENN YENLENEMEYEN ENERJ KAYNAKLARI, ENERJ POLTKALARI ve KONUYA LKN AVRUPA BRL PROGRAMLARI 1.1.SRDRLEBLR KALKINMA HEDEFLER EREVESNDE ENERJNN YER ve NEM...............................................................................4 1.2.TRKYENN ENERJ SEKTR.....................................................................6 1.2.1.TRKYEDE ENERJ RETM, TKETM ve THALAT BEKLENTLER...................................................................................14 1.2.2.TRKYE ENERJ SEKTRNDEK KAYIPLAR ve ENERJ TASARRUFUNUN NEM.................................................................20 1.3.TRKYENN YENLENEMEYEN ENERJ KAYNAKLARI........................24 1.3.1. PETROL................................................................................................25 1.3.2. DOALGAZ........................................................................................27 1.3.3. TAKMR.....................................................................................29 1.3.4. LNYT.................................................................................................30 1.3.5. ASFALTT............................................................................................31 1.3.6. BTML STLER............................................................................32 1.3.7.URANYUM...........................................................................................32 1.3.8.BOR.......................................................................................................42

vi

1.4.YENLENEMEYEN ENERJ KAYNAKLARININ EVRE ZERNDEK ETKLER............................................................................................................43 1.5.AVRUPA BRL ENERJ PROGRAMLARI..................................................50 KNC BLM TRKYENN YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI ve RETM MKANLARI 2.1.YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARININ EKONOMK DZEN ERSNDEK YER ve NEM......................................................................53 2.2.TRKYENN YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI...........................57 2.2.1.RZGAR...............................................................................................57 2.2.2.GNE..................................................................................................57 2.2.3.HDROLK............................................................................................60 2.2.4.JEOTERMAL .......................................................................................63 2.2.5.BYOKTLE................... .....................................................................65 2.2.5.1.PLKTEN ENERJ (LANDFILL GAZI) ELDE EDLMES.............................................................................69 2.2.5.2.PRNA RNE.....................................................................70 2.2.6.DENZ-DALGA....................................................................................71 2.2.7.HDROJEN............................................................................................71

vii

NC BLM TRKYENN RZGAR POTANSYEL ve BU POTANSYELN EKONOMK OLARAK DEERLENDRLEBLRL 3.1.RZGAR ENERJS............................................................................................74 3.2.RZGAR ENERJS SSTEMLER ve ZELLKLER.....................................76 3.3.TRKYENN RZGAR POTANSYEL ve BU POTANSYELN EKONOMK OLARAK DEERLENDRLEBLECE BLGELER..........................................................................................................86 3.4.TRKYEDEK RZGAR ENERJS SANTRALLER..................................94 3.5.TRKYEDE RZGAR ENERJS ENDSTRSNN STHDAM ZERNDEK ETKLER...................................................................................99 3.6.TRKYEDE KURULMA HAZIRLIKLARI SRDRLEN RZGAR G SANTRALLARI ve NGRLEN HEDEFLER............................................102 3.7.TRKYENN RZGAR ENERJS ALANINDA DAHL OLDUU AB YENLENEBLR ENERJ PROGRAMLARI..................................................108 3.8.ETL LKELERDE RZGAR ENERJS ENDSTRSNDEK GELMELER....................................................................................................110 3.9.TRKYENN SRDRLEBLR BYME HEDEF EREVESNDE RZGAR ENERJS VE DER YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI POLTKASI...........................................................................112 SONU.....................................................................................................................118 KAYNAKA............................................................................................................124

viii

TABLOLAR LSTESTablo-1.1: Enerji Kurulu G ve Yllk Enerji retimimiz (2005)...........................15 Tablo-1.2: Kii Bana Yllk Elektrik Enerjisi Tketimi..........................................15 Tablo-1.3: 2030 Ylna Kadar Elektrik Enerjisi Talebindeki Art............................16 Tablo-1.4: Enerji, retim, Tketim, thalat Beklentileri (Bin Tep)...........................16 Tablo-1.5: Trkiye Kurulu Gcnn Yakt Trne Gre Dalm...........................24 Tablo-1.6: Petrol thalat (Milyon $) (2006)..............................................................26 Tablo-1.7: Trkiyenin Doalgaz Talebi...................................................................27 Tablo-1.8: Doalgaz/LNG Alm Anlamalar............................................................28 Tablo-1.9: eitli lkelerdeki Elektrik retiminde Nkleer Enerjinin Pay (%)......33 Tablo-1.10: Deiik Santral Tiplerinin Bilinen Kurulu G Birim Maliyetleri........36 Tablo-1.11: Nkleer Enerjinin Dnyadaki Durumu..................................................38 Tablo-1.12: lkelerin Sahip Olduklar Bor Rezervleri..............................................42 Tablo-2.1: Baz lkelerdeki Hidroelektrik Potansiyel Geliimi................................61 Tablo-2.2: Hidroelektrik Enerji retiminin Toplam Enerji indeki Pay.................62 Tablo-2.3: Biyogaz Bileimi......................................................................................66 Tablo-2.4: Prinadan Elde Edilecek Enerjinin Dier Enerji Kaynaklar le Karlatrlmas.......................................................................................70 Tablo-3.1: Kk lekli Bir Rzgar Jeneratrnn Geri deme Sresi.................81 Tablo-3.2: Trkiye Genelinde Rzgar Potansiyeli Asndan Zengin Baz Blgeler....................................................................................................86 Tablo-3.3: 3 m/s Uzun Yllar Ortalama Rzgar Hzna Sahip Blgelerimiz.............89 Tablo-3.4: EE Rzgar Enerjisi Gzlem stasyonlar Aylk Ortalama Hzlar..........90 Tablo-3.5: EE Gzlem stasyonlar Ortalama Rzgar Hz Sonular(m/s).............91 Tablo-3.6: Trkiyenin Rzgar Potansiyeli................................................................92 Tablo-3.7: Blgelere Gre Ortalama Rzgar Gc Younluklar.............................93 Tablo-3.8: Trkiyenin Kurulu Rzgar Gc............................................................96 Tablo-3.9: Hazine Garantili Rzgar Enerji Santralleri...............................................98

ix

Tablo-3.10: Deiik Kaynaklardan Enerji Elde Edilmesi Srasnda Yaratlan Kii Says Olarak Yaratlan Dsal Fayda...................................................100 Tablo-3.11: Trkiye Rzgar Endstrisi Tarafndan Yaratlacak Says...............101 Tablo-3.12: Trkiyede Kurulma Hazrlklar Srdrlen Rzgar G Santrallar.............................................................................................103 Tablo-3.13: Trkiyede Rzgar Enerjisi in Mmkn Hedefler (YEKAB ngrm)...........................................................................................106 Tablo-3.14: Trkiyenin Birincil Enerji Arznda Enerji Kaynaklarnn Pay (%)...113 Tablo-3.15: Baz lkelerde Uygulanan Tevikler...................................................117

x

GR18.yyn ikinci yarsnda balayan sanayi devrimi, insanolu ve onun doa ile ilikilerini deitirmekle kalmam; hzl makineleme neticesinde retim yapsnda da kkl deiiklikler meydana getirmitir. Teknolojik gelimeye ve sanayilemeye bal olarak enerji, stratejik bir unsur haline gelmitir. Gnmzde nemli bir tketim maddesi olma zellii tayan enerji, lkelerin gelime dzeylerinin belirlenmesinde kullanlan balca gstergeler arasnda yer almaktadr. lkelerin tkettikleri enerji miktar, tketim alkanlklar ile ilgili olarak fikir vermesinin yansra; retim yaps, byme hz, ekonomik, sosyal ve kltrel zellikler zerinde de belirleyici olmaktadr. Enerji kaynaklarnn snflandrlmas eitli kriterlere gre yaplmaktadr. Enerji kaynaklarnn yeralt ve yerstnde bulunmalarna gre yaplan snflandrmaya gre fosil yaktlar olarak da isimlendirilen yeralt enerji kaynaklar; petrol, doalgaz, kmr ve istlerdir. Fosil yakt olmamakla birlikte uranyum, toryum ve jeotermal enerji kaynaklar da bu grup ierisinde yeralmaktadr. Bir dier snflandrma birincil (primer) ve birincil kaynaklarn dntrlmesi sonucunda elde edilen ikincil (sekonder) enerji kaynaklar eklinde yaplmaktadr. Bu snflandrmaya gre ise; petrol, takmr, linyit, hidrolik, nkleer, jeotermal, doalgaz, gne, rzgar, odun, tezek ve denizden elde edilen enerji (gel-git) birincil; elektrik, kok-briket, havagaz (ehirgaz), biyogaz, svlatrlm petrol gaz (L.P.G.) ise ikincil enerji kaynaklar arasnda saylmaktadr. Gnmzde ska kullanlan snflandrma ekli enerji kaynaklarnn kullanm sonunda tkenebilirlik ya da yenilenebilirlik zellikleri gznnde bulundurularak yaplan snflandrmadr. Buna gre kmr, petrol, doalgaz ve nkleer yaktlar yenilenemeyen (tkenen), rzgar, gne, su, jeotermal, ve biyoktle ise yenilenebilir (tkenmeyen) enerji kaynaklardr. Enerji talebi asndan dnya genelinde en hzl byyen sektr olarak ulatrma sektr, kulland yaktn neredeyse tamamnn petrol rnlerinden olumas sebebiyle, petrol fiyatlarnda meydana gelen artlardan dorudan etkilenmektedir. Gerek dnyadaki petrol rezervlerinin bulunduklar blgeler gerekse 1

bu rezervlerin snrl olmas dolaysyla, enerjinin gvenli ve srekli bir biimde arz uluslararas dengeler asndan hassasiyet tamaktadr. Bu noktada; sera etkisi yaratmamalar, ekirdeksel kirlilii nlemeleri nedeniyle ekolojik olmalar, yerli ve yenilenebilir olmalar nedeniyle enerjide da bamll azaltarak lkenin enerji sektrnde bamsz olmasn salamalar, istihdam artna katkda bulunmalar, yakt, gvenlik, iletme, atklarn yok edilme ve ekonomik mr sonu sklme maliyetlerinin az olmas nedenlerinden tr ekonomik olmalar, yakt tekellerinin krlmasn salayarak toplumsal ve ekonomik gelimeyi desteklemeleri, ekirdeksel silahlarn oalma riskini azaltmalar sebebiyle bar, bugnk ve gelecek kuaklarn haklarna saygl, ada seenekler olmalar zellikleri ile rzgar, gne, hidrolik, jeotermal, biyoktle, deniz-dalga ve hidrojenden oluan yenilenebilir enerji kaynaklar, yenilenemeyen enerji kaynaklarna alternatif seenekler olarak karmza kmaktadr. Yenilenebilir enerji kaynaklar ierisinde zellikle 1990-2000 yllar arasnda kullanm yaygnlaan, teknolojik geliimi hzl, ksa srede devreye alnabildii gibi ksa srede sklebilen, elektrik retiminde giderek azalan birim maliyeti ile rzgar, en fazla kullanlan, yatrm yaplan ve gelien enerji kaynadr. "Trkiyenin Enerji Kaynaklar ve Alternatif Bir Kaynak Olarak Rzgar Enerjisinin Deerlendirilmesi" isimli tez almamz; Trkiyenin Yenilenemeyen Enerji Kaynaklar, Enerji Politikalar ve Konuya likin Avrupa Birlii Programlar, Trkiyenin Yenilenebilir Enerji Kaynaklar ve retim mkanlar ile Trkiyenin Rzgar Potansiyeli ve Bu Potansiyelin Ekonomik Olarak Deerlendirilebilirlii olmak zere blmden olumaktadr. almann ilk blmnde srdrlebilir kalknma hedefleri erevesinde enerjinin yeri ve nemi vurgulanarak; Trkiye Enerji Sektrndeki gelimeler ana hatlar ile ele alnacak, enerji retimi ve tketimi karlatrmalar neticesinde ortaya kan ithalat beklentileri zerinde durularak, enerji tasarrufunun nemi ortaya konacaktr. Yine bu blmde Trkiyenin yenilenemeyen kaynaklar; petrol, doalgaz, takmr, linyit, asfaltit, bitml istler, uranyum ve bor; kullanm sahalar, sahip olunan rezervlerden ekonomik anlamda yararlanma olaslklar dikkate alnarak aratrlacak; szkonusu kaynaklarn evre zerindeki etkilerine yer

2

verilecektir. Enerji kaynaklarnn etkin biimde kullanmna ynelik Avrupa Birlii Programlar ile ilk blm tamamlanacaktr. almann ikinci blm Trkiyenin yenilenebilir kaynaklarna ayrlarak; ncelikle yenilenebilir enerji kaynaklarnn ekonomik dzen ierisindeki yeri ve nemi ele alnacak, Trkiyenin sahip olduu yenilenebilir kaynaklar rzgar, gne, hidrolik, jeotermal, biyoktle, deniz, hidrojen enerjileri; ilk blmde olduu gibi kullanm alanlar ve sahip olunan potansiyel ile deerlendirilecektir. almann nc blmnde rzgar enerjisi incelenecek; ilk olarak rzgar enerjisi ve sistemleri aklanarak Trkiyenin rzgar potansiyeli ve bu potansiyelden ekonomik anlamda yararlanabilmenin mmkn olduu sahalar aratrlacak, halihazrda mevcut olan rzgar enerjisi santralleri belirtilerek, Trkiyedeki rzgar enerjisi endstrisinin yaratt ve yaratmas muhtemel istihdam olanaklar ile, kurulma hazrlklar srdrlen rzgar g santrallerine ilikin hedefler belirlenecektir. Trkiyenin rzgar enerjisi alannda dahil olduu Avrupa Birlii Yenilenebilir Enerji Programlarna da yer verilerek, eitli lkelerin rzgar enerjisi endstrisinden rnekler sunulacaktr. Trkiyenin srdrlebilir byme hedefi erevesinde, yenilenebilir enerji kaynaklar politikas tamamlanacaktr. ile nc blm

3

BRNC BLM TRKYENN YENLENEMEYEN ENERJ KAYNAKLARI, ENERJ POLTKALARI ve KONUYA LKN AVRUPA BRL PROGRAMLARI 1.1.SRDRLEBLR KALKINMA HEDEFLER EREVESNDE ENERJNN YER ve NEMHedeflenen bymenin salanmas ve srdrlebilir klnabilmesi hususunda enerji, olduka nemli bir konuma sahiptir. Srdrlebilir byme kavram; ekonomik, sosyal ve evresel olmak zere temel e zerine kuruludur. Ekonomik dzen ierisinde, enerjinin hangi kaynaklardan ve ne miktarlarda salanaca, hangi alanlarda kullanlaca birer politik karar nitelii tamaktadr. Enerji tketimi yatrmlarn milli gelir ierisindeki payn ykselterek ekonomik bymeye neden olmaktadr. Her byme srecinin de yeni istihdam olanaklar ile sonulandn dndmzde, benimsenen enerji politikalarnn istihdam politikalar ile karlkl etkileim ierisinde bulunduu anlalmaktadr. Szkonusu etkileim ift ynldr yle ki; enerji tketiminin bymeyi tetikledii gibi byme de ayn ekilde enerji tketimini tetiklemektedir. Sanayi devrimini takip eden teknolojik gelimeye ve sanayilemeye paralel biimde artan enerji kullanm, enerjiyi stratejik bir unsur haline getirmitir. Dnya zerindeki dalmlar incelendiinde; enerji kaynaklarnn pek de istikrarl olmayan blgelerde topland anlalmaktadr. Szkonusu istikrarszlklar enerji kaynaklarna da yansmakta; bu durum enerji arz konusunda ciddi bir tehlike yaratmaktadr. Nitekim, yaanan petrol krizlerinin temelinde yatan da sz edilen istikrarszlklar sonucunda ortaya kan arz oklarn takibeden fiyat artlardr. 1973 ylnda yaanan ilk petrol krizini, 1978 ylnda yaanan ikinci kriz izlemitir. 1990 ylnda bir kriz daha gndeme gelmitir. Bunlar arasnda 1973 ylnda meydana gelen kriz sonrasnda; petrol varil fiyatlar 3USDden 13-15USDye, 1978 ylndan sonra ise;

4

14USDden 39USDye ykselmitir. Fiyatlarda meydana gelen artlar ve enerji arz konusunda yaanan darboazn, lke ekonomilerine faturas olduka ar olmutur. retim maliyetleri hzla artm, dnya apnda enflasyon ve demeler dengesi problemleri ortaya kmtr. Petrol ithal eden gelimekte olan lkeler ok ciddi demeler dengesi problemleriyle kar karya kalmlardr. Bu durum uluslararas piyasalarda borlanma eilimini hzlandrmtr. Netice itibariyle lkeler olas bir krizin olumsuzluklarndan etkilenmemek iin bir takm yeni politika araylarna girmilerdir. Enerji politikalar yeniden ekillendirilmi; enerji arznnn srdrlebilirliinin salanp, da bamllk neticesinde oluan demeler dengesi aklarnn giderilebilmesi ynnde, enerji sepetlerindeki kaynaklar eitlendirilerek; rzgar, gne, biyoktle, hidrolik ve jeotermal kaynaklardan oluan yerli, yenilenebilir enerji seeneklerine olan ilgi artmtr. Dnya genelinde birincil enerji kaynaklar arz lkelerin GSMHlarnn yaklak olarak %6-7sini oluturmaktadr; kurulu sistemin yatrm deeri 10 trilyon dolarn zerinde, yenilenme sresi ise yaklak 30 yl olarak dnldnde; enerji ticareti ve yatrmlarnn yllk deeri 1 trilyon dolar amaktadr.1 Tm dier sektrler iin de girdi salayan enerji sektr, ekonomi ile bymekte ve pahallamaktadr. Dolaysyla enerji sektr, her lke iin ekonomik byme ve refah asndan nem tad gibi, stratejik neme de sahiptir. Btn lkeler ihtiya duyduklar enerjinin kesintisiz, makul fiyatlarla ve gvenli bir ekilde teminine nem vermektedirler. Bu noktada dnyada enerji arznda ulusal ve uluslararas gvenlik riskleri gndeme gelmektedir. rnein petroln yardan fazlasnn OPEC(The Organization of the Petroleum Exporting Countries)in Ortadoulu yelerinin elinde olmas Trkiyenin iinde bulunduu corafyay stratejik adan nemli klmaktadr.

1

(evrimii) http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/enerjive dogalkaynaklar/raporlar/raporedk.pdf, 09. 04. 2005.

5

1.2.TRKYENN ENERJ SEKTREnerji kaynaklarn, enerji retim ve evrim sistemleri ile ulam, konut, sanayi ve tarmda kullanlmakta olan teknolojileri de ieren enerji sektr; her lke ekonomisi iin temel src g nitelii tamaktadr. Trkiyenin enerji sektr incelendiinde; Cumhuriyet ncesi dnem, 1923-1930 dnemi, 1930-1950 dnemi, 1950-1960 dnemi, 1960-1980 dnemi, 1980 sonras dnem olmak zere farkl zellikler tad grlmektedir. Cumhuriyet ncesinde Osmanl Dneminde yeralt enerji kaynaklarnn yerli ve yabanc sermayeye tannan imtiyazlarla iletilmesine giriilmitir. Zonguldak-Ereli yresindeki takmr iletmecilii 1849-1854 yllar arasnda Galatal Sarraflar tarafndan gerekletirilmitir.2 Almanya, Fransa, ngiltere ve Rusya bakr, krom, kurun, bor ve kmr madenleri ile ilgilenmiler ve kk iletmeler kurmulardr.3 lkemizde kurulan ilk elektrik reteci 1902 ylnda Tarsusta tesis edilen bir su deirmenine balanm 2kW gcnde bir dinamo olup, ilk byk santral ise 1913 ylnda stanbulda kurulmutur.4 Cumhuriyet dnemine kadar Trkiyede toplam kurulu g 33MW ve yllk retim 45 milyon kWhtir.5 Cumhuriyet dneminde yalnzca stanbul, Adapazar ve Tarsusa elektrik datm gerekletirilebilmitir. Halkn %94nn elektriin bulunmad blgelerde yaad bu dnemde kii bana den yllk elektrik tketimi yaklak olarak 3kWh olarak hesaplanmtr. 1923 ylnda gerekleen zmir iktisat Kongresi 1923-1930 dneminde uygulanan politikalarn ana hatlarn belirlemesi asndan nemlidir. Alnan kararlarla ekonomide liberal uygulamalara gidilmekle birlikte, 1926 ylnda karlan bir yasa ile tm petrol arama ve iletme yetkisi hkmete braklm, imtiyazl ortaklklar politikasnda ise deiiklie gidilmemitir.2 3

(evrimii) http://www.geocities.com/zamver10/taskomuru_ttk.htm, 20. 04. 2006. (evrimii) http://www.maden.org.tr/meslegimiz/20_yuzyil_madencilik_sektorune_genel_bakis.php, 20. 04. 2006. 4 (evrimii), http://termiksantral.sitemynet.com, 20. 04. 2006. 5 Ibid.

6

1933-1942 Dnemi iin hazrlanan 1. ve 2. Be Yllk Sanayi Planlarnda enerjiyle ilgili olarak retimin artrlmas, da bamlln azaltlmas ve dviz tasarrufunun salanmas ama olarak benimsenmitir. Bu dnemde kmr reten yabanc irketler milliletirilmi ve Maden Tetkik ve Arama Enstits (MTA), Elektrik leri Etd daresi, ETBANK ve Petrol Ofisi kurulmutur. MTA tarafndan Ramanda petrol ilk kez bu dnemde; 1940 ylnda bulunmutur.6 Kalknma planlarnn uyguland dnemler incelendiinde ise enerji talebinin zamannda ve yeterli bir biimde karlanamad grlmektedir. Kmr ve su gibi birincil enerji kaynaklarnn talebi karlayacak kadar gelitirilememi olmas ve artrlamayan petrol retimi, enerji konusunda bir darboaza girilmesine neden olmutur. Planl dnemler boyunca toplam enerji retimi art hznn giderek azald, tketim hznn ise artt gzlemlenmektedir. 1950-1960 Dneminde liberal uygulamalar sonucunda altyap giriimleri hz kazanm, hidrolik ve termik santrallerin kurulmas planlanmtr. Sz edilen dnemde sanayilemeye ve ekonomik bymeye bal olarak enerji retimi ve tketimi artmtr. Bu art sanayi kesimindeki enerji tketimi artn da kapsamaktadr. Devlet Su leri (DS), Trkiye Petrol Anonim Ortakl (TPAO), Babakanlk Atom Enerjisi Kurumu, Trkiye Kmr letmeleri (TK) bu dnemde kurulmutur. Saryar, Seyhan, Kemer, Gksu Hidrolik Santralleri 1956 ve 1959 yllarnda, Tunbilek ve Soma Termik Santralleri de 1956 ve 1957 yllarnda kurularak, retime gemitir.7 1963 Ylnda planl kalknma dnemine geilmitir. 1. (1963-1967) ve 2. (1968-72) Be Yllk Kalknma Planlarnda, hidrolik enerji kaynaklarna arlk verilerek, mevcut elektrik tesislerinin iletilmesinde verimliliin salanmas zerinde durulmutur. 1970 ylnda Trkiye Elektrik Kurumu kurulmutur. 3. Be Yllk Planda (1973-77) enerji konusunda devleti politikalar uygulanm, ihtiya duyulan elektrik enerjisinin srekli ve etkin bir biimde elde edilmesi konusunda TEKin almalarna hz verilmitir. Yine bu dnemde Yol Su ve Elektrik leri Genel Mdrl (YS) ve Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl kurulmutur. Ayrca, 3. Be

6 7

(evrimii) http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayi%2011/teut.htm, 08. 01. 2004. Ibid.

7

Yllk Kalknma Dneminde Keban Hidrolik Santrali (1974) ile Seyitmer (1973), Hopa (1973) ve Aliaa (1975) Termik Santralleri devreye girmitir.8 1970-1980 Dneminde yaanan petrol krizleri sonucunda, gelimekte olan lkelerin d borlar nemli lde artmtr. 1977 Yl sonunda enerji talebinin ancak yars ulusal kaynaklardan retilen enerji rnleri ile karlanabilmitir. 3. Plan dneminde Bulgaristan ile enerji balants gerekletirilerek elektrik arz artrlmaya allmtr. 1980li yllarda yaanan iktisadi gelimelere paralel olarak enerji retim ve tketiminde nemli artlar olmutur. D ticarette liberalizasyona gidilmesi de enerji ithalatnda art sonucunu dourmutur. 1970ler ncesinde bol ve ucuz olan enerji, 1970li yllarda ortaya kan enerji darboazlar ile lkelerin ekonomi politikalarnda nemli bir yer edinmitir. Bu durum en ok sanayilerini gelitirmek iin bol ve ucuz enerjiye nemli lde baml olan gelimekte olan birok lke ekonomileri gibi, Trkiye Ekonomisini de olumsuz ynde etkilemitir. Enerji darboaz, dnya genelinde gzlenen ekonomik durgunluk dnemi ile, 1984 ylna kadar srmtr. 1980li yllarn sonuna doru zellikle gelimi lkelerdeki sanayileme hamleleri ile enerji talebi tm dnyada ve Trkiyede artmtr. Bylece yeni enerji kaynaklarna ihtiya duyulmaya balanmtr. Trkiye, dnya enerji piyasas gznne alndnda talep ve yatrm gereksinimi ile en dinamik ve hzl gelien pazarlardan biridir. Her on ylda bir 2 kat artmakta olan eneri ihtiyacn karlayabilmek iin, 2010 ylna kadar her yl 2500 MWlk ilave elektrik kapasitesi yaratlmas gereklilii ortaya km, 2020de enerji talebi 47 milyar kWh, stlenilecek enerji yatrmlar ise yaklak 24 milyar dolar olarak belirlenmitir.9 Trkiye uygulayaca enerji politikalar ile dnyann ileri gelen lkeleri arasnda yeralacak bir gelimilik dzeyini yakalamay ama edinmelidir. Bu balamda serbest, effaf ve istikrarl piyasa koullar iinde ulusal kaynaklara ncelik vererek, gerek kaynaklarn aranmasnda gerekse istenen kaliteyle, gvenli ve ekonomik olarak ilenmesinde ileri teknolojileri kullanabilmek ve gelitirebilmek

8 9

Ibid. Metin Klnk, Kreselleen Dnya'da Trkiye, stanbul, Kum Saati Yaynlar, 2005, s. 218.

8

gerekmektedir. htiya duyulan enerjinin gvenli, ekonomik, verimli ve evre dostu teknolojilerle retilmesi, iletilmesi, depolanmas ve kullanlmas salanmaldr. Uluslararas enerji pazarnda yarabilmek, gerekli teknolojileri gelitirebilmek ve uluslararas enerji yatrmlarnda etkinlik salayabilmek konusunda TBTAK tarafndan dzenlenen "Enerji ve Doal Kaynaklar" adl panelde ortaya konan sosyo-ekonomik hedeflerden bazlar unlardr10; enerji arz kompozisyonunu lkenin her tarafndan eriilebilir, yksek emre amadelie sahip, fiyata tahamml edilebilir bir etkinlikle sunmak, enerji arz dngsndeki arama, karma, retim, tama, tketim vb. tm faaliyetlerde, evreyi (hava, toprak, su vb.) korumak; yerel, blgesel veya kresel evre kirliliine katk artn snrlamak, bu konudaki uluslararas szlemeleri dikkate alan ve fakat ekonomik, evresel ve stratejik ulusal karlar da kollayan mevzuatlar hazrlamak, enerji gvenilirlii asndan da bamll kabul edilebilir dzeylerde tutmak amacyla arama, karma ve kullanm asndan yerli kaynaklara ncelik tanmak, artmas kanlmaz grnen enerji ithalatnda, ithal bileenleri birbirlerinin yerini alabilen kaynaklar ve corafyalar arasnda ekonomik adan mmkn olabildiince datmak suretiyle, bata doalgaznki olmak zere arz gvenlii risklerini kabul edilebilir dzeylerde tutmak, Avrasya Enerji Koridoru tasarmn gerekletirmek suretiyle arz gvenliini artrmak, yurtdndaki arama ve retim faaliyetleriyle btnlemeye ynelik giriim ve ortaklklar gelitirmek suretiyle uluslararas enerji piyasalarnda aktif rol almak, ulusal ve uluslararas ierikli enerji AR-GE konularna daha fazla kaynak ayrmak, jeopolitik sorunlar, kartelleme, enerji fiyatlarnn ar derecede ykselmesi, doal afetler ve evresel basklar gibi enerji gvenliini tehdit eden

10

(evrimii) http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/enerjive dogalkaynaklar/raporlar/raporedk.pdf, 09. 04. 2005.

9

risk konularn belirleyerek enerji senaryolar oluturmak ve bu olas sorunlara ynelik eylem planlarn hazrlamak (risk ynetimi). Dnya genelinde doal kaynaklar zerindeki basknn gittike artt gzlemlenmektedir. Belirtiler, enerjiye olan talebin de giderek artaca ynndedir. Ulam sektrnde grlen hzl byme ile birlikte artan petrol talebi, hzl nfus art ve kentleme, enerjiye olan talebi artrmaktadr. Cumhuriyetin ilk yllarnda salanan nemli ilerlemelere ramen, madenciliin Trkiye Ekonomisi iindeki yeri snrl dzeyde kalmtr. Bunun nedeni lkemiz madenlerinin eitlilik arzetmesine ramen kimi zaman rezerv ynnden yetersiz, kimi zaman kalitesiz ya da iletmecilik ynnden problemli olmasdr. Trkiye bor yataklar ile bilinen dnya rezervlerinin yaklak %70ine sahiptir.11Dnya12

ham

bor

gereksiniminin

%95i

Trkiye

tarafndan

karlanmaktadr. lkemiz bor tuzlarnn yansra linyit, mermer, trona, barit, krom, manyezit gibi madenlerde de nemli saylabilecek rezervlere sahiptir. Nevar ki; petrol, doalgaz, takmr ve zellikle enerji hammaddeleri konusunda kendi kendine yetebilmekten uzaktr. Mevcut demir cevherlerinin byk ounluu dk tenrl olmas nedeniyle deerlendirilememektedir. Bu durum enerjide da bamllk sorununu gndeme getirmektedir. Dolaysyla bir takm riskleri ortadan kaldrmak iin enerji sektrnde rekabet ans elde edilebilecek alanlara ynelmek gerekmektedir. Sektrle ilgili aratrma gelitirme almalarna arlk verilerek, uluslararas pazarda salam bir yer edinmek hedeflenmelidir. Netice itibariyle sektrn serbestletirimesi, enerji piyasasnda rekabet ortam yaratlarak sektr verimliliinin arttrlmas ve effaflnn salanmas, dounun zengin enerji kaynaklarnn bat piyasalarna tanmasnda Trkiyenin enerji kprs ilevini stlenmesi, enerji talebinin karlanmasnda da bamllk oran giderek artan lkemizde enerji gvenlii iin gerekli faaliyetlerin nceliklendirilmesi, enerji kaynaklarnn tketilmesi ve deerlendirilmesinde evre ile etkileimin dikkate alnarak srdrlebilir kalknma erevesinde faaliyet gsterilmesi, ada lkeler arasnda yerimizi alabilmek iin enerji teknolojileri11 12

(evrimii) http://science.ankara.edu.tr/~ kavusan.borpage/turkuret.html, 20. 04. 2006. (evrimii) http://www.karaelmas.edu.tr/linkler/duyurular/bor/rapor.doc, 20. 04. 2006.

10

almalarnn younlatrlmas lkemizde uygulanmas ncelik arzeden enerji politikalardr.13 Trkiyenin enerji sektr 2001 ylndan itibaren Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu(EPDK) ile rekabete dayal serbest piyasa sistemine gemitir; hangi yatrmlarn yaplp yaplmayacana piyasada yeralan yerli-yabanc yatrmclarn rekabet koullarna gre karar verilecektir.14 Rekabet bir kamu hizmet politikas ile egdm iinde verimlilik artna, yenilie, mteriler iin seme hakkna, hizmetlerin iyilemesine, daha dk fiyatlara ve enerji kaynaklarnn daha iyi kullanlmasna katkda bulunmaktadr.15 Bu serbestleme programnn yasal dayana, 1984 tarihinde karlan 3096 sayl TEK dndaki kurulularn elektrik iletimi, datm ve ticareti ile grevlendirilmesi hakkndaki kanundur.16 Elektrik Piyasas Kanunu ile ngrlen rekabeti serbest piyasa yapsnn ilerlik kazanmasnda ciddi bir ilerleme kaydedilememitir. Yksek Planlama Kurulu karar olarak, 17 Mart 2004 tarihinde yaymlanan Strateji Belgesi ile nihai hedef olan serbest piyasann oluturulmas iin gerekli admlar tamamlanmtr. Strateji Belgesinde gei dneminde herhangi bir arz skntsnn yaanmamas iin gerekli nlemlerin alnaca belirtilerek, yatrm program iinde yeralan ve tamamlandnda lkenin elektrik retimine byk miktarda katk salayacak olan projelerin normal seyrinde yryebilmeleri konusunda finansal tedbirlerin alnmas gereklilii ortaya konmutur. lkelerin enerji politikalarnn temel amac sosyal ve ekonomik hayatmzdaki yeri tartlmaz olan elektrik enerjisinin tm tketicilere yeterli, kaliteli, srekli ve dk maliyetle sunulmasdr. Elektrik enerjisi retim ve datm varlklarnn zamannda ve baarl bir ekilde zelletirilmesi; elektrik retim ve datm varlklarnn etkin ve verimli bir ekilde iletilmesi suretiyle maliyetlerin13

KV, Avrupa Birlii'nin Enerji ve Ulatrma Politikalar ve Trkiye'nin Uyumu, stanbul ktisadi Kalknma Vakf Yaynlar, 2004, s. 53. 14 (evrimii) http://www.maden.org.tr/e_bulten/sayi_goster.asp?sayi=69&yazi_sira_no=27, 22. 11. 2004. 15 KV, op. cit. , s. 16. 16 (evrimii) http://www.dayanikli.com/tbmm_calismalari/stratejikarastirma_enerjiplatformukonusma.htm, 22. 11. 2004.

11

drlmesi, elektrik enerjisi arz gvenliinin salanmas ve arz kalitesinin artrlmas, datm sektrndeki teknik kayplarn OECD lkeleri ortalamalarna indirilmesi ve kaaklarn nlenmesi, gerekli yenileme ve genileme yatrmlarnn kamu tzel kiilerine herhangi bir ykmllk getirmeden zel sektrce yaplabilmesinin salanmas, elektrik enerjisi retimi ve ticari faaliyetlerinde rekabet yoluyla oluacak ve hizmet kalitesinin dzenlenmesiyle salanan faydann tketicilere yanstlmas ile serbestletirmenin salanmas asndan byk nem tamaktadr.17 Serbest piyasa dzenine geiten nceki dnemde Yap-let (Y), zellikle Yap-let-Devret (YD) ve letme Hakk Devri (HD) kapsamnda yksek tarifelerle balanan ve elektrik alm garantisi ieren szlemelerin serbest ileyen bir piyasa dzenine aykrlk yaratt grlmektedir. Szkonusu garantilere sahip santrallerin piyasada sahip olduklar avantaj ile sarmal maliyete neden olarak elektrik fiyatnn artmasna yol aacaklar dnlmektedir. Bu durum lke ekonomisinin lokomotifi olan sanayi sektrnn yansra, dk gelir dzeyine sahip olan kesimi de zor durumda brakacaktr. Enerji maliyetleri ihracat iin retim yapan sanayiciyi zor durumda brakmakta; Uluslararas Enerji Ajans(UEA) tarafndan aklanan rakamlara gre sanayide elektrii en pahal kullanan lkelerden biri olan Trkiyede, satn alma gc paritesine gre deerlendirildiinde birok OECD lkesinde 10 sentin altnda kalan elektrik fiyat, 18 sent olarak hesaplanmaktadr.18 Trkiye hidrolik ve kmr kaynaklarnn zenginlii, temiz ve yenilenebilir enerji, yetimi insan gc, giriimci sanayi yaps, enerji tasarruf potansiyelinin ykseklii, yeni enerji teknolojilerinde yararlanlabilecek stratejik kaynaklarn varl (bor, toryum vb), gen ve dinamik nfus, modernleme ve gelime ynndeki kararll, enerji piyasasnn liberallemesi, enerji kaynaklarnn eitlilii, yeil alana dntrlebilecek arazi, elektro-mekanik sanayi, yabanc yatrm potansiyeli gibi enerji kaynaklar ve sektr itibari ile olumlu zelliklere sahip olmakla birlikte, finansman yetersizlii (yerli ve yabanc sermaye giriinin azl), brokratik engeller,17

Yaar Ksteki, Sinan Burhanolu, Borlar Hukuku, cra Hukuku, Ceza Hukuku Boyutlaryla Elektrik Enerjisi Tketimi, stanbul, Vedat Kitaplk Yaynlar, 2005, s. 270. 18 Klnk, op. cit. , s. 183.

12

hukuki altyap eksiklii, toplumsal deerlerde bozulma, kurumlar arasnda ibirlii ve egdm eksiklii, kararl bir devlet politikasnn olmay, enerji planlarnn uygulanmasndaki istikrarszlk, AR-GE almalaryla ilgili kaynak ve teviklerin yetersizlii, AR-GE kltrnn zayfl, kamuoyu bilincinin ve rgtlenmenin eksiklii, teknolojik ve bilimsel altyap yetersizlii, teknoloji retimi ve uygulamalar iin gerekli ara eleman eitiminin yetersizlii, tarafsz ve uzman kurumlarn eksiklii, petrol ve doalgaz rezervlerinin azl, kullanlan kmr santral teknolojisinin yerli linyite uygun olmay gibi problemler de zm beklemektedir.19 Yeniden yaplandrma almalar devam ederken ve enerji piyasas serbestletirilirken lkede enerji a meydana gelmemesi iin gerekli planlamalarn yaplmas, yatrm, retim ve iletme faaliyetlerinde herhangi bir aksamann ortaya kmamas iin de tedbirlerin alnmas gerekmektedir. Enerji arz planlamasnda enerjinin zamannda, kesintisiz ve yeterli miktarda salanarak arz maliyetinin dk seviyede tutulmas temel amatr. Elektrik retim santrallerinin ve datm blgelerinin zelletirilmesi esnasnda kamuya ek yk gelmemesine zen gsterilerek; politikalarn zel kesimin sektrdeki faaliyetlerini sonraki srete de tevik edecek bir anlayla oluturulmas gerekmektedir. Elektrik datm sisteminde meydana gelen ve dnya ortalamalarnn ok stnde seyreden kayp ve kaak oranlar ile birlikte elektriin retim, iletim, datm ve nihai tketiciler tarafndan kullanmnda verimlilii salamaya ynelik tedbirlerin gelitirilmesi ve yatrmlarn tevik edilmesi gereklilii ortaya kmtr.

19

(evrimii) http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/enerjive dogalkaynaklar/raporlar/raporedk.pdf, 09. 04. 2005.

13

1.2.1.TRKYEDE ENERJ RETM, TKETM ve THALAT BEKLENTLERDnyann sahip olduu rezervler ekonomik olarak incelendiinde ve imdiki tketim hzlar dikkate alndnda; 200 yl yetecek miktarda kmr, 80 yl yetecek kadar petrol ve 70-80 yl yetecek kadar doalgazn bulunduu tahmin edilmektedir.20 2030 ylna kadar, dnya genelinde enerji talebinin byk ksm gelimekte olan lkelerden kaynaklanmak zere bugne gre %60 daha fazla olmas beklenmektedir.21 Dnya ekonomisinin ylda ortalama %3 byd ekonomilerin enerji younluunun ylda ortalama %1 azald gznne alndnda; dnya enerji talebi 2023 ylna kadar %54 orannda artarak, 650EJa ulaacak ve szkonusu artn en byk ksm dnya nfusunun %80ini oluturan ve enerji arznn te birini tketen, ou sanayilemelerini fosil yaktlara bal olarak gerekletiren Asya, Afrika ve Gney Amerikann gelimekte olan lkelerinde meydana gelecektir.22 Enerjinin ihtiya duyulan miktarlarda ve ani artlar gstermeyen ekonomik fiyatlarla salanmas, arz asndan darboazlarn yaanmamas ve tketiminin srdrlebilir kalknma erevesinde, doayla uyumlu bir ekilde baarlmas gerekmektedir. te yandan, gelimi ve gelimekte olan lkeler arasnda tketim dzeyleri asndan byk farkllklar olduu gze arpmaktadr. rnein Amerikada kii bana enerji tketimi hzla artmaktadr. Yaplan bir alma kii bana enerji kullanmnn dnya genelinin 5.5, Avrupann 2.3 ve Asyann 10.7 kat olduunu ortaya koymutur.23 Trkiyenn kii bana enerji tketimi Polonyann yars, Almanyann drtte biri, ABDnin ise sekizde biridir.24

20 21

Ibid. (evrimii) http://www.enerji.gov.tr/belge/butce2006.doc, 20. 04. 2006. 22 (evrimii) http://www.buyuk.org/tubitak/nukleer_enerji.html, 20. 04. 2006. 23 Robert H.Lauer, Jeanette C. Lauer, Social Problems and The Quality of Life, New York, Mc. Graw Hill Publications, 2002, s. 586. 24 Yusuf Yaman, "21.Yzylda Trkiyenin Enerji Sorunu ve Gerekler", (evrimii) http://dergi.emo.org.tr/altindex.php?sayi=415&yazi=86, 30. 03. 2005.

14

Tablo-1.1: Enerji Kurulu G ve Yllk Enerji retimimiz (2005) Kurulu G (MW) Kmr Akaryakt Doalgaz Hidroelektrik Toplam* 10.076 3110 13484 12941 39611 retim Kapasitesi (milyar kWh/yl) 677 20.5 102.3 46.5 237 44 8.5 665 42 161.0 65 41 65 90 68 Fiili retim Kapasitesi Kapasite (milyar kWh/yl) Kullanm (%)

*Toplam ierisine jeotermal kaynaklar ve rzgar enerjisi de dahildir. Kaynak: (evrimii) http://www.dsi.gov.tr/enerji_2006.pdf, 21. 02. 2006. Tablo-1.2: Kii Bana Yllk Elektrik Enerjisi Tketimi(2005) lkeler Dnya Ortalamas Gelimi lkeler Ortalamas ABD Trkiye Tketim(Kii Bana kWh) 2500 8900 12322 2150

Kaynak: (evrimii) http://www.dsi.gov.tr/enerji_2006.pdf, 21. 02. 2006.

15

Tablo-1.3: 2030 Ylna Kadar Elektrik Enerjisi Talebindeki Art lkeler Dnya Ortalamas Gelimi lkeler Ortalamas Gelimekte Olan lkeler Ortalamas Trkiye Yllk Art (%) 2.4 2000 $/kW

Kaynak: DS, Dnden Bugne DS 1954-2004, Ankara, DS Yaynlar, 2004, s. 68. Nkleer kaza olmas halinde santralin douraca felaket, (1957 Windscalengiltere, 1979 TMI-ABD, 1986 ernobil-Ukrayna) nkleer atklarn muhafaza ve korunmasnn riski ve evreye zarar, santralin alrken evreye yayd radyasyon, nkleer santral yapm ve iletme maliyetinin ykseklii, da bamlln artmas, rzgar, jeotermal, biyogaz gibi alternatif enerji kaynaklarna ynelmenin cazibesi, halen hidrolik enerji potansiyelin tamamndan yararlanmadan nkleer enerjiye geie gerek olmad dncesi nkleer enerji kart grlerin dayand temel noktalardr.61 Enerji sisteminin srdrlebilirliini salamak iin nkleer enerjiden faydalanlmas gerektiini savunanlar ise grlerini62; nkleer g santrallerinin CO2 ve dier zararl sera gazlar salmna neden olmamas, yenilenebilir (rzgar, gne, biyoktle) enerji teknolojilerinin hala demonstrasyon aamasnda olmasna karlk nkleer teknolojinin dnyann elektrik ihtiyacnn karlanmasnda %16lk bir paya sahip olmas, enerji sektrnden kaynaklanan CO2 salmnn %8 orannda azalmasn salamas ve fosil enerji kaynaklar ile ekonomik olarak rekabet gcne sahip, gelimi bir teknoloji olmas, karbon ve dier evre vergilerinin yrrle konulmas halinde nkleer enerjinin rekabet gcnn daha da artaca dncesi,61

Mehmet Doan, "Enerji Kaynaklar-evre Sorunlar ve evre Dostu Alternatif Enerji Kaynaklar", (evrimii) http://yunus.hacettepe.edu.tr/~dogan/6.html, 30. 03. 2005. 62 Saygn, op. cit. , s. 525.

36

nkleer enerjinin yeterli fosil kaynaklara sahip olmayan lkelerde enerji bamszlnn ve eitliliinin salanmasna etkin ekilde katkda bulunmas, bilim, sanayi, tp ve tarm sektrnn genel geliiminde azmsanmayacak say ve seviyedeki olumlu etkileri, sosyal gelimeyi desteklemesi, Avrupa, Kuzey Amerika ve Asyadaki bir ok lkenin uzun sredir nkleer g teknolojisinin salad avantajlardan yararlanmakta olmas gibi argmanlara dayandrmaktadr. Bu grup, TMI ve ernobil Kazalarndan sonra oluan olumsuz nyargya karlk benimsenen yeni uluslararas gvenlik normlarna uygun, ok daha gvenli ileri reaktr tasarmlarnn gelitirildiini, mevcut reaktrlerin de iyiletirilerek; geni nlemlerin alnmasyla yeterince gvenilir hale getirildiini savunmaktadr. Radyoaktif szntya neden olacak ciddi bir kaza riskinin ok dk bir olaslk olduunu ve atklarn uzun dnemde depolanmas iin yeterince gvenli tekniklerin bulunduunu belirtmektedirler. Dnya apndaki koruma nlemleri Birlemi Milletlerin bir birimi olan Uluslararas Atom Enerjisi Temsilciliinin (IAEA) sorumluluundadr ve faaliyetlerini btn Avrupa Birlii yelerinin de kabul ettii Nkleer Silahlarn Yaylmasnn nlenmesi Antlamas (Nuclear Non-Prolife-Ration Treaty) dahilinde yrtmektedir.63 Gnmzde nkleer enerjinin Fransa, Almanya, Japonya, Gney Kore ve Tayvann enerji sistemleri ierisinde nemli lde yerald grlmektedir. Bugn Fransa 59, Japonya 54 adet nkleer niteye sahiptir. Batda halen ina halinde olan ya da sipari edilmi bulunan tek bir nkleer santral yoktur.64.Bat lkelerinde grlen durgunluun aksine; Asya lkelerinde yksek bir dinamizm gze arpmaktadr. Bu durumun nedeni ekonomik bymenin yansra, inin dinamik nfus yaps nedeniyle hzla artmakta olan enerji ihtiyacnn karlanma zorunluluu ve bu noktada nkleer enerjinin nemli bir seenek olarak varolmasdr. Dolaysyla nkleer kapasite in, Hindistan, Gney Kore, Tayvan, Singapur, Hong Kongda younlaacaktr.

63 64

KV, op. cit. , s. 42. Trkiye Enerji Forumu Komitesi, Trkiyenin Yeni Enerji Stratejileri, stanbul, Ulusal Enerji Forumu Yaynlar, 2001, s. 166.

37

Tablo-1.11: Nkleer Enerjinin Dnyadaki DurumuBlge Kurulu G says) Kurulma Bulunan Kapasite (birim says) Kuzey Amerika Avrupa Birliib Avrupa D Avrupac Dou Avrupa Asyae f d a

Ismarlanan Kapasite

Servis D Braklan (birim says) 12.254 MW 11.716 MW 8 MW

ptal Edilen Kapasite (birim says)

Kapasitesi (birim Aamasnda

(birim says) Kapasite

113.043 MW 124.194 MW 3709 MW 15.077 MW 65.903 MW 4713 MW 19.455 MW 21.695 MW 1921 MW 2560 MW 5267 MW

151.175 MW 32.592 MW 3120 MW

5260

MW

48.301 MW 11.946 MW 2063 MW

184 MW

Dier

Toplama b

356.639 MW

43.071 MW

7827 29.422 MW MW

249.197 MW

Kanada, ABD. Avusturya, Belika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, talya, Lksemburg, Hollanda, Portekiz, spanya, sve, ngiltere. Slovenya, svire, Trkiye. Ermenistan, Azerbaycan, Belarus, Bulgaristan, ek Cumhuriyeti, Grcistan, Macaristan, Kazakistan, Litvanya, Polonya, Romanya, Rusya, Slovak Cumhuriyeti, Ukrayna.

c d

e

Banglade, in, Hindistan, Endonezya, ran, Japonya, Kuzey Kore, Kore Cumhuriyeti, Pakistan, Filipinler, Tayvan, Tayland, Vietnam. Afrika, Latin Amerika, Gney Afrika, Msr, Arjantin, Brezilya, Kba, Meksika.

f

Kaynak: Harp Akademileri, Dnya ve Trkiyedeki Enerji ve Su Kaynaklarnn Ulusal ve Uluslararas Gvenlie Etkileri, 15-16 Ocak 2004, stanbul, Harp Akademileri Basmevi, 2004, s. 538. Nkleer enerjiye ilikin verilecek kararlar ekonomik ve teknolojik kriterlerin yansra; politik ve stratejik bir takm kriterlerin de sorgulanmasn gerektirmektedir. Pekok lke bu alandaki belirsizlikler nedeniyle, nkleer enerjiye ilikin kararn verilmesi aamasnda beklemeyi tercih etmektedir.65

65

John Om. Bockrs, T.Nejat Vezirolu, Debbi L.Smith, Gelecein Enerjisi Gne ve Hidrojen, stanbul, Kaynak Yaynlar, 2001, s. 96.

38

Nkleer g teknolojisi ile ilgili olarak ciddi sorunlarn varlna ramen, bu teknolojiyi muhafaza eden lkeleri nkleer enerjiden tamam ile vazgemekten alkoyan iki temel neden bu lkelerde kii bana enerji tketiminin ve buna bal olarak CO2 salmnn ok yksek olmas nedeniyle Kyoto Protokol ile verilen CO2 salmna ilikin taahhtler ve enerji bamszlna katksdr. 66 lkelerin enerji politikalarnda nkleer kaynaklara yer vermesi bir strateji olmakla birlikte; alternatif olarak kullanlabilmesi mmkn dier kaynaklar deerlendirmek de bir baka stratejidir. Nkleer enerji, lkeler iin kalknma ve gelimeyi salayacak tek seenek olarak dnlmemelidir. rnein Pakistan nkleer santral sahibidir, ancak kii bana den milli gelir 400$dr. lkeler enerji stratejilerini belirlerken kendileri iin en yksek fayday salayan seenek zerinde durmakta; bunun iin de sahip olduklar kaynaklar, bu kaynaklarn getirilerini ve alternatiflerini gznnde bulundurmaktadrlar. rnein Belikann tek yerli enerji kayna kmrdr, ancak yerli retimdeki yksek maliyet nedeniyle hkmet, 1986 ylnda kmr madenciliini bitirmeye karar vermitir. Son madenler de 1993 ylnda kapatlmtr. Belika petrol ve doalgaza sahip deildir, yenilenebilir kaynak kullanm ise snrldr, bu nedenle seimini kendisi iin en anlaml tercih olan nkleer enerjiden yana kullanmtr; yle ki sadece 1999 ylnda nkleer gcn Belikadaki tm enerji kaynaklar ierisindeki pay %93 olarak hesaplanmtr.67 Atomun merkezi olan ekirdein blnerek, enerjinin serbestletirilmesi ile uranyumdan byk miktarda enerji elde edilmektedir ve bu reaksiyon blnme anlamna gelen fisyon olarak adlandrlmaktadr. Fisyonun tersi, yani atomlarn birlemesi, nkleer fzyon olarak adlandrlmaktadr. Eer iki hidrojen atomu ok yksek basn ve scaklk altnda birleirse bir baka elementi; helyumu oluturmaktadr -ki bu fzyon gne enerjisinin kaynadr- bu esnada ok byk miktarda enerji serbest kalmakta, nkleer bilimciler fzyonun kontroll artlar

66 67

Saygn, op. cit. , s. 510. IEA, Energy Policies of IEA Countries, Belgium, 2001, Review, France, International Energy Agency and OECD Publications, 2001, s. 23.

39

altnda baarlmas durumunda nkleer enerjiden daha kullanl ve gvenli s elde etmenin ideal yolu olacan iddia etmektedirler.68 Trkiyenin nkleer enerjiyle tanmas 1962 ylnda ABD tarafndan hibe edilen 5MW gcndeki nkleer aratrma reaktr ile Kkekmecede gereklemitir. Reaktr TAEK(Trkiye Atom Enerjisi Kurumu)e ait olup, aratrma amal kullanlmaktadr. lk nkleer santral projesi 1967 - 1970 yllarnda gndeme gelmi, ancak proje rafa kalkmtr. TAEK 1978de Akkuyuda, nkleer enerji santral kurulmas iin lisans vermi; 1983te Akkuyuya 600MW gce sahip bir nkleer santral yaplmas projesi gndeme gelmitir. Projenin yap-iletdevret modeli ile gndeme alnmas, planlarn yine rafa kalkmasna yol amtr. Ayn yl Sinopa nkleer santral kurulmas projesi ortaya atlmtr. 1992de tekrar Akkuyu iin 7 firmadan teklif istenmi, 1994te danmanlk ihalesi alarak Akkuyu Nkleer Santralna konsorsiyum teklifte bulunmutur. Proje 1999 ve 2000 yllarnda ikier kez ertelenmi, 2000 ylnda nkleer enerji planlarndan maliyetin ok yksek olmas sebebiyle vazgeildii aklanmtr. erisinde bulunduumuz 2006 ylnda Trkiyede, nkleer enerji kaynaklardan yararlanma mevzuu tekrar gndeme gelmi; ekonomik, evresel, sosyolojik etkiler ve mhendislik balklar altnda 43 ayr kritere gre yaplan incelemeler neticesinde TAEK; iletimin kolayl, sanayi blgelerine ve sulak alanlara yaknlklar nedeniyle Trakya, Karadeniz, Orta Anadolu olmak zere blge zerinde alm; Orta Anadoluda incelemeler, Sakarya Irma ve Kzlrmak evresinde younlamtr. Dou, Gneydou Anadolu ve Ege Blgesi kayp kaak oranlarnn ykseklii ve elektrik iletiminin zorluu gz nnde bulundurularak fizibilite almalar kapsam dnda tutulmu, 11 Eyll saldrlarnn ardndan, uluslararas otoritelerce nkleer santrallarn zerinden uu yaplmamas ynnde alnan karar dorultusunda, hava koridorlar dnda kalan blgeler tercih edilmitir. TAEK tarafndan santral sahas seiminde dikkate alnan ekonomik kriterler; elektrik ve pazara ilikin ngrler, elektrik iletim sistemi, politik ortam, halkn kabul, yasal durum, saha hazrlama maliyeti, ayrca evresel kriterler; karasal yaam, karasal bitkiler, suya ait yaam, nfus ve sosyolojik kriterler; estetik yaklam, tarihi ve68

John Om.Bockrst, Nejat Vezirolu, Debbi L.Smith, op. cit. , s. 96.

40

arkeolojik sahalar, sosyo-ekonomik faydalar dikkate alnarak fizibilite almalar tamamlanan nkleer santral projesi iin belirlenen ve nkleer ada olarak tanmlanan 7 blge; Beyehir - Seydiehir (Konya), Nallhan-Beypazar, Akakoca-Ereli, Sinop (Karadeniz ky izgisi), Akkuyu (Mersin), neada (Krklareli), Krkkale - Nevehir (Kzlrmak hatt boyunca)dir.69 Belirlenen 7 blge ierisinden Sinop zerinde durulmaktadr. 2007 ylnda balamas hedeflenen proje iin kapasitesi 5000MW olacak reaktrn 2015 ylna kadar devreye alnmas planlanmaktadr. Hkmet, proje ile ilgili lisans verme ilemlerini gerekletirmek zere Trkiye Nkleer Dzenleme Kurumu oluturulmasna karar vermitir. lkemizde nkleer g santrallerinin kurulmasna ilikin tartmalar 1970li yllardan beri sregelmektedir. Ancak enerji politikalarnda nkleer enerjinin rolnn ne olmas gerektiine ynelik net bir gr oluturulamamtr. leri bir teknoloji gerektirmekle birlikte, nkleer teknolojinin lkemize transferi mmkndr. Ancak burada nemli olan enerji politikalarnda bamszlk unsurunun n planda olmasdr. Bu nedenle gerekli AR-GE yaplmadan transfer edilecek bir teknoloji, amacna ulamayacaktr. Szkonusu AR-GE almalar iin kaynak ayrlmas gerekliliinin yansra, devamllklarnn da salanmas gerekmektedir. Btn bunlarla birlikte lke yaps ve koullarna uygun teknolojinin, srdrlebilir bymeye olumlu katk salayacak ekilde transferi salanmaldr. Nkleer enerjiye ilikin stratejiler belirlenirken, bu teknolojiyi reten ve yllar boyu kullanan lkelerin deneyimlerini de deerlendirmek gerekmektedir.

69

(evrimii) http://www.milliyet.com/2006/02/15/ekonomi/aeko.html, 09. 05. 2006.

41

1.3.8.BORBorun dnya toplam rezervi ierisindeki pay %70 civarndadr. Dnyada en fazla bor rezervine sahip olan lke Trkiyedir, ikinci srada yer alan Amerikann rezerv oran ise yaklak olarak %23tr. Dnya bor rezervlerinin kalan ksm Arjantin, Bolivya, ili, in, ran, Kazakistan, Peru ve Rusyada bulunmaktadr. Tablo-1.12: lkelerin Sahip Olduklar Bor Rezervleri lke Trkiye ABD Kazakistan in Gney Amerika Toplam 24. 03. 2006. Bor; askeri ve zrhl aralarda, silah namlularnda, cam sanayiinde, elektronik ve bilgisayar alannda, enerji sektrnde; gne enerjisi depolanmas ve gne pilleri koruyucusu olarak, fotoraflk ve gr sistemleri alannda, ila ve kozmetik alannda; mikrop ldrc zelliinden tr dezenfekte edici, di macunu, lens solsyonu, kolonya, parfm, ampuan yapmnda, iletiim alannda; iletkenlik ve koruyucu zelliinden dolay cep telefonlar, modemler, televizyon retiminde, inaat sektrnde; mukavemet artrc ve izolasyon amal, kat sanayiinde beyazlatc olarak, kimya sektrnde; banyo zeltileri, atk temizleme amal, petrol boyalar, yanmayan ve erimeyen boya, tekstil boyalar yapmnda, yaptrc, soutucu kimyasal yapmnda, korozyon nleyici, mrekkep, pasta ve cilalar, kibrit, kire nleyici, dezenfektan svlar, sabun, toz deterjan, ahap malzeme koruyucusu, 488.000.000 100 1.275.000.000 100 Kaynak: (evrimii) http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/ekonomi/sayi13/bor.htm, letilen Rezerv letilen Miktar (ton) 320.000.000 60.000.000 54.000.000 27.000.000 27.000.000 66 12 11 6 6 Bilinen Rezerv Bilinen Rezerv (%) 63 16 11 3 7 Rezerv (%) Miktar (ton) 803.000.000 209.000.000 136.000.000 36.000.000 91.000.000

42

boya ve vernik kurutucusu, makine, nkleer ve otomobil sanayiinde, spor malzemelerde, tarm sektrnde, biyolojik geliim ve kontrol kimyasallar, gbre, bcek ldrclerde, tp alannda, uzay ve havaclk sanayiinde kullanlmaktadr.70 Trkiye bor rezervleri asndan dnya sralamasnda birinci lke olmasna ramen, bu konumunun avantajlarn deerlendirememektedir. Uygulanan yanl politikalar sonucunda hammadde olarak ihra edilen bor, ihra edilen fiyatn 3-4 misli fiyat ile ilenmi olarak yeniden ithal edilmektedir.

1.4.YENLENEMEYEN ENERJ KAYNAKLARININ EVRE ZERNDEK ETKLERNfus artna paralel olarak eitlenen ihtiyalar karsnda, yeni kaynaklar bulma gereklilii ortaya kmtr. Zamanla daha fazlasna ihtiya duyan insan, yaklmasyla daha fazla enerji aa karan yaktlara ynelmitir. Fakat bu yaktlarn evreye ve atmosfere verdii zarar, salad fayday geride brakmtr. Fosil yakt bamllnn; arz yeterlilii, fiyat istikrar ve temin gvenlii gibi dezavantajlarnn tesinde, bir de evre zerinde ortaya kan yerel, blgesel ve kresel olumsuzluklar vardr. Yerel dzeyde en yaygn ve ciddi sorun kentlerdeki hava kirliliidir. Isnma amacyla kullanlan yakt trlerinin yol at youn kirlilik, kmr madenlerinin drenaj, boru hatlarndan, tankerlerden ve yeralt yakt depolarndan szntlar ve petrol rafinerilerinin emisyonlar yeralt su kaynaklarnn kirlenmesine yol amaktadr. Blgesel lekte, fosil yakt kullanan tatlar ve g santrallerinin emisyonlar tarm rnlerine, ormanlara ve kamu salna zarar vermektedir. Kresel lekte ise iklim deiiklii ortaya kmaktadr. Fosil yakt kullanm sonucunda oluan parack emisyonlar atmosfere giren nlar geri yanstmak suretiyle soutma, seragaz emisyonlar ise yeryznden yansyan nlar daha ziyade yutmak suretiyle snma etkisi yaratmaktadr. Kmr, petrol ve doalgaz gibi fosil yaktlarn iklim deiikliine yol amalarnn nedeni, yanma srasnda ortaya kan CO2 ve metan gibi sera gazlarnn bnyelerinde s tutma zelliine sahip olmalardr. Gne gn boyu atmosferin iine s ve n vermektedir. Doal70

(evrimii) http://www.elyadal.org/pivolka/04/bor2.htm, 24. 03. 2006.

43

dngnn devam iin bu snn tekrar uzaya transferi gerekmektedir. Oysa fosil yaktlarn kullanm ile ortaya kan sera gazlar, snn bir ksmnn atmosferde tutulmasna yol amaktadr. Bylece dnya snmaya ve iklim deimeye balamaktadr. Fosil yaktlar yakldnda alt sera gaznn aa kmasna neden olmaktadrlar; bunlardan en belirleyici olanlar karbondioksit ve metan, dierleri ise kkrt, partikl madde, azotoksit, kurum ve kldr. Szkonusu gazlarn etkilerini yanma srasnda ortaya kan karbonmonoksitin (CO) oksijenden ok daha hzl bir ekilde kandaki hemoglobine tutunarak vcuttaki oksijeni bloke etmesi, kmr ve petroln yanmasyla ortaya kan kkrtdioksitin (SO2) kokusuyla farkedilir boyutlarda olmas, slfirik aside dnmesi ile insan salna ve evreye ciddi zararlar vererek kansere yol amas, doalgazn yanmasyla ortaya kan kokusuz ve gzle grlmeyen azotoksitin (NOx) ise gne nlar altnda reaksiyona girerek nitrata dnmesi ile akcierlerin koruma mekanizmasndan geen nitratn vcutta nitrik aside dnerek, baklk sistemini kertmesi eklinde zetlemek mmkndr.71 Dnya genelinde karbondioksit emisyonlarnda ilk be lke; ABD, in, Rusya, Japonya ve Hindistandr. Be lke toplam emisyon hacminin %51inden sorumludurlar. Dier lkeler, %12 payla Almanya, ngiltere, Kanada, talya ve Fransadr. Szkonusu emisyonlarn 2010 ylnda 7.8, 2020 ylnda 9.8 milyar ton karbon edeerine ykselmesi beklenmektedir. Sz edilen art ierisinde gelimekte olan lkelerin paynn ilk on ylda %81, ikinci onylda ise %76 olaca tahmin edilmektedir.72 Uzmanlar fosil yaktlarn etkilerini ksa ve uzun vadeli olarak deerlendirmektedir. Ksa vadede oluan sonular artk yaammzn bir paras haline gelmitir; scaklk arttka buzlar anaktleden koparak erimekte, olaylar artmakta, bylelikle fazla miktarda su dolama girmektedir. Sonu olarak sel

71

Tanay Stk Uyar, "Yenilenebilir Enerji", (evrimii) http://www.bugday.org/article.php?ID=79, 08. 01. 2004. 72 (evrimii) http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/enerjive dogalkaynaklar/raporlar/raporedk.pdf, 09. 04. 2005.

44

felaketleri, frtnalar, kasrgalar olumaktadr. Deniz kysnda yaayan binlerce kii sel sular altnda lmekte, rnler telef olmaktadr. Kresel snmann uzun vadede ngrlen sonular daha da korkutucudur; ortalama scaklk art bu hzla devam ederse, 2020 ylnda deniz seviyesinin 1 metreye kadar ykselecei ve dnyann byk kentlerinin sular altnda kalaca belirtilmektedir. Sular altnda kalma tehlikesiyle kar karya olan 77 ada devleti ve Maltann insiyatifi ile lkeler 1992 ylnda Rio evre Zirvesine giden sreci balatmlardr. Dnyann evre salnn bozulmas ile ilgili uluslararas ilk kresel alma 1972 Hazirannda Stockholmde toplanan B.M. evre Sorunlar Konferans olup insann doa karsndaki tutumunun kesinlikle deimesi gerektiinin belgelenmesi bakmndan byk nem tamaktadr ve takiben Brundtland Raporu, Dnya evre ve Kalknma Komisyonu Konferanslar, Biyolojik eitlilik Szlemesi, klim Deiiklii ereve Szlemesi, Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli, Kyoto Protokol ve BM Dnya Srdrlebilir Kalknma Zirvesi dzenlenmitir.73 1997 ylnda gerekleen Kyoto klim Protokolne gre; Avrupa Birlii 2002 yl itibariyle CO2 emisyonunu 1990 yl deerlerinde sabitlemeyi ve 2008-2012 yllar arasnda da tm sera gazlarnn emisyonunu 1990 deerleri zerinden %8 orannda azaltmay kabul etmitir ki bu CO2 emisyonunun 346 milyon ton ya da baka bir deyile74 OECD lkelerinin 2010 ylna kadar CO2 emisyonlarn mevcut eilimlerin devam halinde eriecekleri dzeyin %30 kadar altna ekerek 3.8 milyar ton azaltmalar anlamna gelmektedir. Atmosfere yayd sera gaz miktaryla ilk srada yeralan ABDyi srasyla Avustralya, Kanada, Yeni Zelanda, rlanda, Hollanda, Danimarka, ek Cumhuriyeti, Belika, Almanya, Norve, ngiltere, Japonya, Yunanistan, Slovakya, Avusturya, Fransa, Letonya, sve ve svire izlemektedir; en alt srada yer alan svirede kii bana atmosfere salnan sera gaz miktar ylda 2 tondur.75 Enerji faaliyetlerindeki en nemli evre sorunlar genellikle sanayide,73

Umur Grsoy, Enerjide Toplumsal Maliyet ve Temiz ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar, Trk Tabipleri Birlii Yaynlar, Ankara, 2004, s. 28. 74 Ibid. 75 (evrimii) http://www.milliyet.com.tr/2006/02/24/guncel/gun00.html, 24. 02. 2006.

45

snmada, ulamda ve elektrik retiminde fosil yaktlarn kullanlmas sonucu atmosfere salnan sera gaz emisyonlarndan kaynaklanmaktadr. Ayrca yerli linyitlerin kalite ve sl deerlerinin dk, kkrt ve kl oranlarnn yksek olmas, fuel-oil, benzin, mazot vb. sv yaktlarn yeterli kalitede olmamas szkonusu kirletici emisyonlarnn yksek seviyelerde olmasna neden olmaktadr. Dnya enerji arznda beklenen yetersizliklerin almas, olumsuz evre etkilerinin snrlandrlmas ancak enerji alanndaki aratrmalarn getirecei zmlerle salanabilir. Ne var ki teknolojik aratrmalarn yeni rnler sunmas ve bu rnlerin ticarilik kazanp piyasalarda kendilerine yer edinmeleri zaman almaktadr. lkemizde enerji kaynaklarnn verimli kullanlmas ile evre kirliliinin azaltlmasna ynelik enerji tasarrufu almalar Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl (EE) bnyesinde kurulan Ulusal Enerji Tasarrufu Merkezi (UETM) tarafndan yrtlmektedir. Trkiyenin enerji alannda tm dier gelimekte olan lkelerinkine benzer bir konumu vardr; az enerji tketmekte, fakat tkettii az enerjiyi verimli ve temiz bir ekilde kullanamamaktadr. Bu durumu dzeltebilmek iin ekonomik byme ile salayaca kaynak artndan ayraca pay, enerji arz ve tketim sistemini daha verimli ve temiz bir yapya dntrmeye ynelik olarak kullanmaldr. Trkiye, enerji retim politikasn 21.yzylda fosil kaynakl petrol, doalgaz ve kmre dayal olarak planlamtr. Ancak bu durum ileride kacak krizlerin habercisidir. nk hem bu kaynaklar 2050-2060 yllarnda bitecektir, hem de bu kaynaklar evreyi kirletmekte, insan saln ciddi ekilde tehdit etmektedir. lkemizin gerek evre gvenliine katk salayacak potansiyele sahip olan, gerekse 21.yyn enerji teknolojisini temsil eden yenilenebilir enerji teknolojilerine ilikin stratejilerini belirlemesi gerekmektedir. Son yllarda hzla artan nfus, sanayileme, kentleme ve yaam kalitesinin ykselmesi ile Trkiyede ve dnyada enerji tketimi artm, bu durum fosil enerji kaynaklarnn hzla tkenmesine ve dolaysyla evre kirliliine yol amtr. Fosil yaktlar, gne enerjisinin milyonlarca yllk depolanmasyla olumutur. Bu kadar uzun srete oluan bu kaynaklar halen uygulanan enerji

46

dnm sistemleriyle, oluumlarndan ok daha ksa srede tketilmektedir.76 Fosil yaktlarn doaya ve canllarn salna verdii zararlar belirgin ekilde ortadadr. Kmr, doalgaz, petrol gibi kaynaklar geliebilmek iin tketildike; atklar ile hava, su, toprak da tkenmeye balamtr. Gerek nfus artlar, gerekse youn bir ekilde devam eden sanayileme CO2 emisyonundaki art da beraberinde getirmektedir. Enerji kaynaklarnn youn olarak kullanld sektrlerden biri phesiz ulam sektrdr. Tat saysnn hzla artt Gneydou ve Gneybat Asya lkelerindeki dk milli gelirli gelimekte olan lkeler arasnda, %6 ve %8 orannda deien byme hz ortak zelliktir ve Avusturalya, Singapur, Hong Kong ve in gibi yksek milli gelire sahip lkelerden fazladr.77 Tahminlere gre ulam sektrnde meydana gelen CO2 emisyonunun %84 yol ulam kaynakldr ve 1990-2010 yllar arasnda ulamdan kaynaklanan CO2 emisyonunun %50 orannda artaca belirtilmektedir.78 evrenin korunmasn ve kalitesinin ykseltilmesini hedefleyen evre politikalar ierisinde yenilenebilir enerji kaynaklar nemli yere sahiptir. Rzgar, hidrolik, gne, jeotermal, deniz-dalga ve biyoktleden elde edilen enerji trleri yenilenebilir enerji kaynaklar olarak isimlendirilmektedir. Bu kaynaklar; rzgar, suyu ve atklar s, elektrik ve yakta dntrmektedir. Enerji, btn dnyada olduu gibi lkemiz iin de vazgeilmez nitelie sahiptir ve kalknmann srdrlebilirlii asndan temini arttr. Bu noktada, lkedeki enerji kaynaklarnn ve bu kaynaklarn potansiyelleri belirlenirken, enerji retim ve tketim zelliklerinin ortaya konulmas gerekmektedir. Trkiyenin enerji retim ve tketiminde fosil yaktlar nemli bir yer tutmaktadr. Ancak fosil enerji kaynaklar kullanmnn retim aamasndan balayarak kullanma hazrlanmas, tanmas, datm ve tketimine kadar olan ilemler srasnda hava kirlilii, evre kirlilii ve salk sorunlar, kresel snma ve iklim deiiklikleri, deniz kirlilii, nkleer atk sorunlar, endstriyel atklar, enerji76

Ouzhan lgen, A. Nilgn Akn, "Biyoktle ve Hidrojen Enerjisi", Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu (EVK) 2005, Kocaeli, Kocaeli Elektrik Mhendisleri Odas Yaynlar, 2005, s. 365. 77 United Nations, Economic and Social Commission For Asia and The Pacific End-Use Energy Efficiency and Promotion of A Sustainable Energy Future, Say:39, New York, United Nations Publications, 2004, s. 40. 78 KV, op. cit. , s. 28.

47

darboaz ve ekonomik durgunluk, elektrik enerjisi ve yakt fiyatlarnn srekli artmas, isizlik ve savalar, evre kirlilii ve iklim deiiklikleri gibi doal dengeyi ve insan saln kt ynde etkileyen bir dizi olumsuzluu mevcuttur.79 Fosil yaktlarn youn bir ekilde yaklmas sonucunda bata karbondioksit olmak zere atmosferdeki sera gazlar oran giderek artm ve buna bal olarak sera etkisi nedeniyle kresel snma tehlikesi ortaya kmtr.80 Scaklk artnn ne gibi sonular douraca incelendiinde meydana gelebilecek 10 derecelik scaklk artnn kutuplardaki buzullarn erimesine, deniz seviyesinin ykselmesi dolaysyla sellere neden olarak dnyann iklimini etkileyecei, ekonomik ve politik alanlarda kaos yaanaca belirtilmektedir81 ki Banglade ve inde bu nedenle her sene 40005000 kii hayatn kaybetmektedir82. Ayrca 20 yl ierisinde deniz seviyesinde 1m ykselme beklenmektedir. Belirtilen ykseklik birok ada devletinin yok olmas anlamna gelmektedir. Dnya zerinde 243 noktadan 30 yl boyunca alnan lmler deniz seviyesinin halihazrda 15 cm ykselmi bulunduunu ortaya koymaktadr.83 Enerjinin dnyann ve insanolunun varl iin vazgeilmez nitelikte olduu tartmasz bir gerektir. Ancak enerji kaynaklarnn kullanlmas sonucunda ortaya kan olumsuzluklarn dnyamz zerindeki etkileri dikkatli ve planl hareket etmenin zorunluluunu ortaya koymaktadr. lkeler enerji politikalarn belirlerken, kaynaklarn kullanm sonucu ortaya kan olumsuz etkilerin nasl giderilebileceini de gz nnde bulundurmaldrlar. Bu noktada srdrlebilir kalknma ile birlikte evrenin korunmas ve gelitirilmesi, doal kaynaklarn ynetimi, insan sal ve doal dengenin korunmas artyla srdrlebilir bir kalknmann salanmas, artan enerji talebinin karlanmas ile bundan kaynaklanan evresel etkiler arasndaki dengenin salanmas, gelecek nesillere doal bir fiziksel ve sosyal evrenin braklmas Trkiyenin evre politikasnn ana prensipleridir.84

79 80

Yaman, op. cit. Tre, op. cit. , s. 2. 81 Robert H.Lauer, Jeanette C.Lauer, Social Problems and The Quality of Life, New York, Mc.Graw Hill Publications, 2002, s. 590. 82 TrkiyeEnerji Forumu Komitesi, op. cit. , s. 118. 83 John Om. Bockrs, T.Nejat Vezirolu, Debbi L.Smith, op. cit. , s. 57. 84 Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, Genel Enerji Kaynaklar, Ankara , Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Yaynlar, 2004, s. 2-99.

48

nemli birer enerji kayna olmalarna ramen fosil kaynaklarn evre zerinde yaratt olumsuz etkiler, imdi ve gelecekte insanlk iin tehdit unsurudur. Alternatif enerji kaynaklarna ynelmenin altnda yatan temel ama; enerji kaynaklarn eitlendirmenin yansra, evre zerindeki olumsuz basky da azaltabilmektir. Gittike yaygnlaan yeni, yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm ile fosil kaynak kullanmnn olumsuz sonular bertaraf edilmek istenmektedir. Trkiyede enerji kaynaklarnn srdrlebilirliinin salanmas iin, enerji ithalatnn ve maliyetinin ekonomi zerinde oluturduu ykn hafifletilmesi gerekmektedir. retim seviyesini drmeksizin, yaam kalitesinden de dn vermeden enerjinin verimli kullanlmas salanmal, enerji tketiminin yaratt evre kirliliini engelleyecek dzenlemeler yaplmaldr. Yenilenebilir kaynaklarn deerlendirilebilirliinin enerji politikalar ierisinde ncelikli olarak ele alnmas, enerji tketiminde, retim ve datm sistemlerinde bu kaynaklarn kullanlmasna allmas, yenilenebilir enerji teknolojilerinin yurtiinde retilebilmeleri iin almalarn yaplarak gerekli teviklerin salanmas, rzgar ve gne enerjisinden elektrik elde edilmesine ynelik almalarn hzlandrlarak, bu alanda yatrm yapmann cazip hale getirilmesi, enerji tasarrufunun salanarak, enerji verimliliinin artrlmas, yenilenebilir kaynaklarn ulam aralarnda kullanlabilirlii zerinde almalar yaplarak ulamda yakt olarak kullanlabilecek kolza, soya faslyesi, ayieinden retilen ve dizel yerini alabilecek, sadece biyodizel olarak yaklabilecei gibi geleneksel dizel ile karm halinde de kullanlabilecek farkl biyolojik seenekler zerinde aratrmalarn yaplmas Trkiyede enerji tketiminin evre zerindeki olumsuz etkilerini snrlayacak politika seenekleridir. 85

85

KV, op. cit. , s. 27.

49

1.5. AVRUPA BRL ENERJ PROGRAMLARIEnerji, Avrupa Birlii lkelerinin belirledii ortak programlar ierisinde nemli bir konuma sahiptir. Uygulanmakta olan enerji programlar incelendiinde, lkelerin birbirlerinin siyasi, ekonomik ve politik artlarndan etkilendii gzlemlenmektedir. 1951 ylnda kurulan Avrupa Kmr ve elik Topluluu (AKT) ve 1958 ylnda kurulan Avrupa Atom Enerjisi Topluluu (AAET) lkelerin ortak uygulamalar, kararlar ve davranlarnda enerji kaynaklarna ve bu kaynaklarn kullanmna ynelik attklar ilk admlardr. zellikle 1973 ylnda yaanan petrol krizinden nce Avrupa Birlii lkelerinin enerji kaynaklarnn kullanmnda pek de tasarruflu davranmadklar, bu durumun sonucu olarak da ithalata bamllk orannn yksek dzeylerde seyrettii grlmektedir. Enerji konusundaki da bamllk gncelliini korumaktadr. Avrupa Birlii lkelerinin enerji ihtiyacnn hemen hemen yars ithalat ile karlanmakta ve mevcut eilimler devam ettii takdirde bu deerin 2030 ylnda %70lere ulamas beklenmektedir. Bu durum d enerji kaynaklarna bamlln boyutlarn ortaya koymaktadr. Petrol krizi, enerji konusunda da bamlln lkelerin ekonomilerinde ciddi sorunlara yol atn, bu bamll ortadan kaldrmak ya da azaltabilmek iin yeni enerji politikalarna olan ihtiyac ortaya koymas bakmndan nemlidir. Konu Trkiye iin ele alndnda, lkemizin ok eitli birincil enerji kaynaklarna sahip olduu grlmektedir. Fakat kaynaklardan yararlanma ve kullanma olanaklarnn snrll, lkemizdeki enerji tketiminin neredeyse yarsnn petrole dayal olmas dolaysyla da bamllk, lke ekonomisi zerinde ciddi bir yk tekil etmektedir. 1980li yllara gelindiinde evre konusu ve korunmas ile evre politikalarnn gndeme geldii grlmektedir. nsann varl, varlnn devam iin olmazsa olmaz nitelii olan enerji kaynaklarnn kullanm esnasnda evreye verdikleri zararn azaltlmas ynnde ne gibi uygulamalarn gerekli olduu aratrlm, enerji kullanmnn olumsuz etkilerinin kresel boyutlarda ortaya

50

kmasn takiben, evreyi tehlikeye atmayacak uygulamalar ile ilgili aratrma ve gelitirme programlar yrtlmtr. 1980li yllarn sonunda ise sektrde ortaya kan rekabet, Avrupa Birlii lkelerinde enerji ynnde eilimlerin glenmesine neden olmutur. Avrupa Birliinde enerji alannda yaplan uygulamalardan biri 11 Kasm 2003 tarihli komisyon karar ile Avrupa Elektrik ve Gaz Dzenleme Grubunun kurulmasdr. Grubun amac farkl lkeler arasnda ibirlii ve koordinasyonu salayarak ulusal dzenleme kurumlarna danmanlk yapmann yansra, her geen gn iddetlenen uluslararas rekabet karsnda i pazarn tamamlanarak, yeni yelerin sisteme entegrasyonuna yardmc olmaktr. Yaplan eitli anlamalarla, kmr ve petrol rnlerinin herhangi bir kstlama ile karlamadan dolaabildikleri tek bir pazar kurulmutur. Fakat doalgaz ve elektriin ebekeler iinde tanmas ve datlmas gereklilii olay biraz daha karmak hale getirmektedir. AB enerji politikas, doalgaz ve elektrik piyasalarnn serbestlemesi ynnde ilerlemektedir. Avrupa Komisyonunun 2004 Mart aynda yaymlad 3.Enerji Piyasalar zleme Raporuna gre lke grubu; piyasasn %100 orannda aan Avusturya, Danimarka, spanya, Almanya, Finlandiya, sve, ngiltere, piyasasn %30-%100 oranlar arasnda aan Belika, Fransa, Yunanistan, rlanda, talya, Lxemburg, Hollanda, Portekiz, Polonya, ek Cumhuriyeti, Slovakya, Macaristan, Slovenya ve piyasasn %30un altnda aan Estonya, Letonya, Litvanya, Gney Kbrs, Maltadr.86 Yaplan almalar ABde sera gaz emisyonunun ykselite olduunu ortaya koymaktadr. Birlik iinde yenilenebilir kaynaklarn kullanm artrlarak CO2 yaynmnn azaltlmas ile, yenilenebilir kaynak paynn sektrdeki artnn enerji arznda srdrlebilirlii salamas hedeflenmektedir. Bylelikle da bamllk azaltlarak, arz gvenliine de katkda bulunulmu olacaktr. Birlik lkeleri elektrik retiminde yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm, yenilenebilir enerji kaynaklar ile ilgili politikalarn birliin evre ve tarm politikalar ile uyumlu hale getirilmesi, enerji verimlilii ve vergilendirme konular zerinde almalarn srdrmektedir.86

Ibid. , s. 21.

51

Enerji politikalar; evre korunmas, sanayi, rekabet kanunu, d ilikiler ve d ticaret politikalar ile de yakndan ilikilidir. Bu nedenle etkili, verimli ve srdrlebilir enerji politikalarna sahip olmak, lkeler iin son derece nemlidir. Bu balamda enerji alannda uygulanmakta olan Avrupa Birlii Programlarndan en nemlileri87; ALTENER II: AB Komisyonunun zellikle rzgar ve sudan yenilenebilir enerji elde edilmesi ile ilgili programlardr. Programn hedefleri yenilenebilir kaynaklarn potansiyelini gelitirmek amac ile alnm olan topluluk tedbirlerinin uygulanmas ve tamamlanmas, yenilenebilir enerji pazarndaki rnlerin ve aralarn uyumlatrlmas, yatrmclarn gvenini artracak altyap almalarna destek verilmesi, uluslararas, ulusal, blgesel ve yerel dzeyde bilgi koordinasyonunun gelitirilmesi, yenilenebilir enerji kaynaklarndan elde edilen enerjinin ilevsel kapasitesinin artrlmas ve birliin yenilenebilir enerji stratejisinin uygulanmasdr. SAVE: Szkonusu program ile sanayide, ticarette ve ulam sektrndeki enerji tketiminde tutumlu olunmas tevik edilmektedir. COOPENER: Uluslararas alanda enerjinin etkin kullanmn ve yenilenebilir kaynaklardan enerji arznn salanmasn tevik etmektedir. STEER: Faaliyet alan ulatrmada enerji konusudur. SYNERGY: Program AB yesi olmayan lkelerle enerji politikasnn katlmclara fayda salamas amac ile, ibirlii faaliyetlerinin ekillendirilmesi ve uygulanmas iin finansman salamaktadr. Dier AB programlarnn aksine Synergy, AB enerji siyasetinin d boyutunu ele almaktadr. CARNOT: Amac CO2 emisyonu dahil olmak zere, emisyonlarn snrlandrlmas ve varolan en iyi teknolojilere karlanabilir fiyatlarla ulamaktr. SURE: Nkleer sektrdeki faaliyetler zerine younlam bir programdr. TRANS AVRUPA ENERJ ALARI (TEN-Energy) Enerji projeleri ile arz gvencesini iyiletirmek, ABnin sosyal ve ekonomik uyumuna ve enerji i pazarnn gelimesine katkda bulunmak amalanmtr. Bylelikle dzenli bir elektrik ve gaz akm gvence altna alnmak istenmektedir.

87

Ibid. , s. 48.

52

KNC BLM TRKYENN YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI ve RETM MKANLARI 2.1.YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARININ EKONOMK DZEN ERSNDEK YER ve NEMDnya enerji ihtiyacnn %95ini karlayan fosil yaktlar; petrol, doalgaz, kmr, linyit, asfaltit ve nkleer yaktlar amzn enerji kaynaklar olmalar dolaysyla yksek kullanm oranlarna sahip olmakla birlikte, yeryznde snrl miktarda bulunmaktadrlar. 2030 yl itibari ile dnya kmr rezervlerinin %25i, petrol rezervlerinin %84, doalgaz rezervlerinin ise %64nn tkenmi olaca tahmin edilmektedir.1 Petrol kaynaklarnn snrl miktarda olduu, oluumlarn salayan gnee g veren hidrojenin yaklak 5 milyar yllk bir sre iinde azalmaya balayaca bilim adamlar tarafndan dile getirilmektedir. Srekli artmakta olan enerji ihtiyac problemi; yeni, yenilenebilir enerji kaynaklarndan faydalanmak suretiyle zlebilecektir. Yeni enerji teknolojileri sayesinde, daha az girdi ile daha fazla kt salanacak, bylelikle bir verimlilik art da salanabilecektir. Yenilenebilir enerji kaynaklar; doann kendi evrimi iinde bir sonraki gn aynen mevcut olabilen enerji kaynaklar olarak tanmlanmaktadr. Bugn yaygn olarak kullanlan fosil yaktlar yaklnca biten ve yenilenmeyen enerji kaynaklardr, oysa rzgar, hidrolik (su), gne ve jeotermal gibi doal kaynaklar yenilenebilir, temiz enerji kaynaklardr.2 Ayrca kullanm asndan dnyada pek yaygn olmamakla birlikte; dalga, med-cezir (gel-git), pten salanan metan gaz ve kanalizasyon kaynakl snma ve elektrik retimi iin elde edilen enerji de

1

Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, Genel Enerji Kaynaklar, Ankara , Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Yaynlar, 2004, s. 1-9. 2 Tanay Stk Uyar, "Enerji", (evrimii) http://www.bugday.org/article.php?ID=79, 08. 01. 2004.

53

yenilenebilir kaynaklar arasnda yer almaktadr.3 Alternatif enerji kaynaklarndan gne enerjisi, rzgar enerjisi, biyoktle ve jeotermal enerji gnmzde yaygn olarak kullanlmaya balanmtr, med-cezir (gel-git), dalga ve buzul enerjisi, deniz aknts ve deniz suyu scakl ile yerkabuu enerjileri halen nemli kullanm deerlerine ulaamam olup, fzyon enerjisi de henz aratrma aamasndadr. Szkonusu kaynaklardan orta vadede gelime potansiyeline sahip olanlar rzgar enerjisi, fotovoltaikler ve yakt hcreleri olmak zere eitli formlaryla gne enerjisi eklinde sralanabilir. Fosil ve hidrolik enerjinin de asl kayna olan gne enerjisi doal stmann yannda kullanm suyu ve sera stmas, hidrojen retimi, elektrik retimi gibi ticari enerji kayna olarak da gelimektedir. Toplayclar vastasyla scak su ihtiyacn karlamada gne enerjisi olduka ekonomik bir kaynak olarak karmza kmaktadr. Bu zelliinden tr ok geni kullanm alan bulmaktadr. Ancak parabolik aynalarla g retiminin olduka pahal olmas, kullanm alanlarnn daha da geniletilmesinin nnde engel tekil etmektedir. Rzgar santrallari ise fosil kaynakl rakipleriyle ekonomik bir kaynak olma ve saladklar g dzeyi asndan yarmaktadr. Gne ve rzgarn kesintili kaynaklar olmalar, yokluklar durumunda da kullanlabilmeleri iin depolanp saklanmalarn gerektirmektedir. Bu da baka enerji formlarna dntrlerek salanabilir. Fakat her evrim yitirilen enerji ile, toplam enerji veriminin biraz daha azalmas anlamna gelmekte ve netice itibariyle kaynaklar pahalya mal olmaktadr. Enerji kaynaklarnn verimlilikleri konuma nemli lde baldr. Devaml olarak ayn performans sergilemeyen rzgar, gne ve dalga gibi yenilenebilir kaynaklarn, ebeke balantsnn bulunmad durumlarda yedeklenmesi gerekmektedir. Depolanma ve yedeklenme gereklilikleri arz gvenlii asndan nem tamasnn yansra, tam bir maliyet analizi yapmann nnde de nemli bir engeldir. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm ile ilgili dikkati eken bir dier nokta tesislerin yksek kurulum maliyetleridir. Bu durum, szkonusu kaynaklarn sektrde rekabet etmeleri nndeki nemli bir engeldir. Ancak eitli destek ve tevikler ile yenilenebilir kaynaklarn enerji sektrne girileri ve yerlemeleri

3

Ibid.

54

salanabilir. Tevikler ve yardmlar

emisyon

ticareti, yenilenebilir enerji

sertifikasyonu, telafi edici fonlar, vergi indirimleri, sabit fiyatlar, AR-GE destei, elektrik alarna ncelikli giri haklar, iletme sbvansiyonlar, u anda karl olan dier kaynaklardan aktarlacak katklardr.4 Yaplacak dzenlemelerle yenilenebilir kaynak kullanm zel sektr iin cazip hale getirilebilecek, sadece enerji reticileri asndan deil, tketiciler asndan da zendirici nitelie sahip olabilecektir. Karbondioksit emisyonlarn azaltarak evrenin korunmasna katkda bulunmalar, yerli kaynaklar olduklar iin enerjide da bamll azaltmalar, istihdam art salamalar, evresel etkileri dolaysyla kamuoyundan gelitirilmelerine ve kullanlmalarna gl destek almalar yenilenebilir enerji kaynaklarnn en nemli stnlkleridir.5 Baz lkeler alternatif enerji kaynaklarndan ciddi lde yararlanmaktadrlar. Avrupada Enerji ve Ulam:2030a Doru balkl aratrmaya gre; u anda Avrupann enerji kaynaklar ierisinde yenilenebilir enerjinin miktar %6 olarak belirlenmi, 2030 ylnda bu orann ancak %8e ulaaca ngrlerek, AB genelinde rgar ve gne enerjisinde Danimarka, Almanya ve spanyann, zellikle gne enerjisi alannda Avusturya, Yunanistan ve yine Almanyann nemli ilerlemeler kaydettii vurgulanmtr.6 Avusturalyann elektrik retimininin %8.2si su olmak zere %10unu yenilenebilir kaynaklar oluturmaktadr.7 Almanya 5400 MW kurulu gc ile rzgar enerjisi alannda ilk sralardadr. Avrupa Birlii Enerji Bakanlar, 2010 ylna kadar yenilenebilir kaynaklarn, birliin toplam elektrik enerjisi retimindeki paynn %22ye kartlmasn hedeflemektedir. Gelecekte bu lkeler nemli tketim paylarna ulaacaklardr. Dnya genelinde yenilenebilir enerji kaynaklar konusunda cesur admlar atlmaktadr. ABDde 1 milyon konut ve iyeri atsnn yerinde kullanm amacyla fotovoltaik panellerle donatlmas iin, vergi tevikleri getiren bir program balatlmtr.4

Turul Arat, Sanem Baykal, "Avrupa Birlii evre Politikas Balamnda Yenilenebilir Enerji Kaynaklar ve Trkiye", ABnin Enerji Politikas ve Trkiye, Ankara, Ulusal Politika Aratrmalar Vakf Yaynlar, 2004, s. 98. 5 Ibid. , s. 84. 6 KV, Avrupa Birlii'nin Enerji ve Ulatrma Politikalar ve Trkiye'nin Uyumu, stanbul, ktisadi Kalknma Vakf Yaynlar, 2004, s. 34. 7 IEA, Energy Policies of IEA Countries, Australia, 2001, Review, 2001, France, International Energy Agency and OECD Publications, 2001, s. 48.

55

Temiz olmalar, hava, su, ekirdeksel kirlilii, sera etkisini (kresel snma) ve toprak erozyonunu azaltmalar, flora-faunann korunmasna yardmc olmalar, yenilenebilir (tkenmez), yerli, ekonomik olmalar, d maliyetlerinin, yakt, gvenlik, iletme, atklarn yok edilme, ekonomik mr sonu sklme maliyetlerinin az olmas, i alanlarnn (istihdam olanaklar) fazla olmas, enerji sektrnde lkenin bamsz olmasn salamalar, i ve d bar destekleyici olmalar, ada, bugnk ve gelecek kuaklarn haklarna saygl olmalar, ekolojik olmalar, toplumsal ve ekonomik gelimeyi desteklemeleri, yakt tekellerinin krlmasn salamalar, ekirdeksel silahlarn oalma riskini azaltmalar, sigorta irketlerince sigortalanabilmeleri, hayatmz devam ettirebilmemiz iin vazgeilmez olan enerjinin temini konusunda, nemli birer alternatif olan yenilenebilir enerji kaynaklarnn genel zellikleridir.8 Btn lkeler uygulamaya koyduklar politikalar ile bymeyi hedeflemektedirler. Byme; ulam, konut, sanayi ve tarm sektrlerinin varl iin vazgeilmez nitelie sahip enerji kaynaklarnn srekli ve gvenilir biimde salanabilmesi ile mmkndr. Gnmzde kreselleme olgusunun doal bir neticesi olarak birbirine sk skya entegre olmu lkeler iin enerji arz; enerjinin salanmas, depolanmas, iletimi ve datm ile enerji politikalar ierisinde zerinde en ok durulan konular arasndadr. zellikle 1973 ylnda yaanan petrol krizi sonrasnda ortaya kan fiyat artlarnn lke ekonomileri zerinde yaratt olumsuz etkiler, enerji politikalar oluturulurken da bamlln en aza indirgenmesi ve kaynak eitliliinin yerli kaynaklar gznnde bulundurularak geniletilmesi gerekliliini ortaya koymutur. te bu noktada alternatif enerji kaynaklar cazip seenekler olarak karmzda durmaktadr. Szkonusu kaynaklar da bamllk sorununu ortadan kaldrmakta, bylelikle hem demeler dengesi zerindeki yk hafifletilmekte, hem de dnya genelinde meydana gelecek bir takm arz oklarnn ekonomi zerinde yarataca olumsuz etkiler azaltlabilmektedir.

8

Umur Grsoy, Enerjide Toplumsal Maliyet ve Temiz ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar, Ankara, Trk Tabipleri Birlii Yaynlar, 2004, s. 121.

56

2.2.TRKYENN YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARISon yllarda, tm dnyada geni kullanm alan bulan yenilenebilir enerji kaynaklarna dair verilen bilgilerden sonra, bu balk altnda lkemizin sahip olduu alternatif kaynak potansiyeli, szkonusu kaynaklar tek tek ele alnarak incelenecektir.

2.2.1.RZGARAlternatif enerji kaynaklar arasnda kullanm her geen gn yaygnlaan rzgar enerjisi ve Trkiyede rzgardan enerji kayna olarak yararlanma olaslklar, bir sonraki blmde detayl olarak incelenecektir.

2.2.2.GNEDnyada hayatn varl ve devam iin vazgeilmez olan gne; dier enerjiler iin de bir kaynaktr, eitli dnmleri ile doada yeni enerjiler oluur. Doal dnmler; toprak ve su snmas, fotosentez (bitki-hayvan ve insanfosil yakt oluumu), ya ve buharlama (su dngs), rzgar ve dalga oluumu, doal yangnlar, insann gelitirdii dnmler ise; gne nm s (toplalar), gne nmelektrik (gne gzeleri), su gc mekanik elektrik (barajlar), rzgarelektrik-mekanik (rzgar trbnleri), biyoktles (odun vb. yakma sistemleri), fosil yakts-elektrik (elektrik ve s retim merkezleri), gne mimarl uygulamalardr.9 Gne enerjisinden en iyi yararlanacak ekilde atlarda gne stmas yapmak, seralar stmak, gne kurutmas gibi dier enerjilerin tketimini azaltacak imkanlar deerlendirmek bile nemlidir. Ak bir havada 100 m ev atsna gnde 80-100 litre benzin edeeri enerji dmektedir. Gneten sl elektrik retim sistemi olduka ekonomik bir sistemdir. Gne nmnn 500 aynayla yanstld bir kulede ok yksek scaklklara ulaabilmek mmkndr. Bu kuleden geirilen bir akkan yardm ile elde edilen buhardan da elektrik retimi salanabilmektedir.

9

Demir nan, Gneimizi Tanyalm, Ankara, Temiz Enerji Vakf Yaynlar, 2001, s. 12.

57

Gneten elektrik retmek iin yar iletken malzemelerin zelliinden yararlanlmaktadr. Gneten gelen nmn enerjisi foton dediimiz kmelerden olumaktadr. Bu enerji, bir yar iletken tabakasnda geveke bal olan elektronlar serbestletirmektedir. kinci bir yar iletken tabakas ile oluturulan gerilim fark yardm ile serbestleen elektronlar hareketlendirilmekte ve iki yar iletken tabakann dna birer kablo balanp elektronlarn geiine izin verildiinde bu gerilimden elektrik retimi yaplabilmektedir. Bu yolla retilen elektrik, ebekede kullanlanla ayn kalitede olup, binalarn yzeylerine ve atsna monte edilen be adet gne pili modl ile bir evin elektrik gereksinimi karlanabilmektedir. Gne enerjisinden elektrik retimi daha ok yksek younlukta gne alan l veya az yamur gren ekvatoral blgelerde ekonomik olmaktadr. Fakat enerjinin tketim alanlarndan uzakl ve depolanma gl nedeniyle suyun elektroliz edilmesiyle oluturulan hidrojenin, doalgaz gibi tanmas yollar aratrlmaktadr. Gnein fotoelektrik etkisinden yararlanrken gne enerjisi dorudan elektrik enerjisine evrilmekte ve bu enerji tketilmektedir. Fotovoltaik sistem olarak adlandrlan gne pilleri modlleri Trkiyede az da olsa baz mstakil evlerde, baz telefon kurulularnn aktarc istasyonlarnda kullanlmaktadr. Gne pilleri de saatlerde ve hesap makinelerinde baaryla uygulanmaktadr. Bunlarn dnda bina ii ya da d aydnlatma, yerleim yerlerinden uzaktaki evlerde elektrikli cihazlarn altrlmas, zirai sulama ya da ev kullanm amacyla su pompalama, ilk yardm, alarm ve gvenlik sistemleri, meteoroloji gzlem istasyonlar, haberleme istasyonlar, radyo telsiz ve telefon sistemleri, petrol boru hatlarnn ve metal yaplarn (kprler, kuleler vb.) korozyondan korunmas, orman gzetleme kuleleri, deniz fenerleri, ila ve a soutma gne pili sistemlerinin dier kullanm alanlardr.10 Fotovoltaiklerce retilen elektriin kilowatt saat maliyeti ABDde 21 centdir (1 cent=1.35YKr), bu durumda kmr kilowatt saat bana 4.74 cent, nkleer enerji 5.92 cent, rzgar enerjisi 5.15 cent ile ucuz seenekler olarak karmza kmaktadr.1110 11

Gne

enerjisi

sektr

Avrupada

ylda

%29

orannda

Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, op. cit. , s. 5-16. S. Reiss, "Ucuz, Verimli ve Gvenilir Bir at, Gne Enerjisi Dzenei", ev. Rait Grdilek, Bilim ve Teknik, Say:457, Tbitak Yaynlar, 2005, s. 48.

58

bymektedir.12

Toplayc

zel

kollektrlerle

Fransada

2400Cye

kadar

ulalmtr. zellikle Fransa, spanya, ABD ve srail bata olmak zere birok lkede gne enerjisinden elektrik retimi amal yararlanmak iin youn almalar srdrlmektedir. Gnmzde 60-100 MWlk deneme gne-elektrik santralleri bulunmaktadr. in; 720 milyon m2 caml, 390 bin hektar rt alt gnele snan limonluk, 62 milyon m2 gnele snan ahr, 8 milyon m2 gn sl su stcs, 7,4 m2 pasif gne evi, ABD; 2010a kadar bir milyon gne elektrii kullanan ev ve iyeri hedefi, Japonya; 2010 ylna kadar gne pili elektrik kapasitesini 5000MWa karma hedefi, srail; gne ve inaat yasalarndaki gne enerjisini destekleyen dzenlemeleri (hastaneler, endstriyel ve 27 m yksekliindeki binalar dndaki tm konut, ticari binalar ve otellerde gne enerjisini zorunlu klmaktadr) ile dnyadaki gne enerjisi gelimelerine rnek olmalarnn yansra, Yunanistan, Japonya, Almanya, srail gibi pekok lke de gne enerjisi yatrmlarna nemli vergi ve yatrm tevikleri vermektedir.13 Trkiye ktaya en yakn konumda bulunmakla birlikte, gne kua denilen ekvatora gre kuzey ve gney 40 derece enlemlerini kapsayan blgede yeralmaktadr. Aa yukar Kuzey Afrikada baz yerlerle, Anamur-Silifke yrelerimiz ayn gne nm iddetine sahiptir. Trkiyede bir yl iinde gne enerjisinin elde edilebildii toplam sre yaklak 2640 saattir ki bu sre metrekare bana gnlk 3.6KWhlk bir ortalama gne enerjisi younluuna karlk gelmektedir.14 Gne enerjisinden faydalanlarak oluturulacak scak su sistemleri, potansiyelin yksek olduu Gneydou Anadolu, Akdeniz ve Ege Blgelerinde deerlendirilebilir. rnein sve gibi gnei ok az gren bir lkede bile darda scaklk 4 dereceyken, gne toplaycsndan 70 derece su elde edilebilmektedir. Bugn dnyaya ulaan gne kaynakl enerji, insanolunun kulland tm12 13

Arat, Baykal, op. cit. , s. 91. Grsoy, op. cit. , s. 125. 14 Hasan Saygn, "Trkiyenin Enerji Politikalarnda Nkleer Enerjinin ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Yeri", Dnya ve Trkiyedeki Enerji ve Su Kaynaklarnn Ulusal ve Uluslararas Gvenlie Etkileri 15-16 Ocak 2004, stanbul, Harp Akademileri Basmevi, 2004, s. 528.

59

enerjinin 15-16 bin kat dolayndadr. Ancak gne enerjisinin kesikli olmas etkin ve verimli kullanlmasnn nndeki en byk engeldir. Dolaysyla almalar, bu enerji trnden maksimum verimin nasl bir teknikle elde edilebileceinin aratrlmas ynndedir. Konu ile ilgili kuramlardan biri gne enerjisini dnyann dnda yakalayp dntrerek (elektrik enerjisi olarak) dnyaya aktarmaktr; uzayda ya da bize en yakn gk cismi olan ayda bu iin baarlabilecei dnlmektedir -ne uzayda ne de ayda bulutluluk veya gece gndz sorunu yoktur, ayrca havakrenin sourucu etkileri de buralarda szkonusu olmamaktadr.15 Nevar ki bu dnceyi gerekletirebilmek, uzayda elde edilen elektrik enerjisini dnyamza aktarma yolunun tehlikesiz ve gvenilir ekilde bulunmasna baldr. Gnmzde sadece dnce aamasnda olmasna ramen konu ile ilgili almalar srdrlmektedir.

2.2.3.HDROLKElektrik reten btn santraller suya ihtiya