Originalno izclanje je objavljeno u Cehoslovackoj pod naslovom:NARYS SPECIALNI PEDAGOGIKYMILOS SOVAKStatni pedagogicke nakladatelstvi Praha Dr MILOS SOVAKUredniciDR NOVAK STOJANOVICBORIVOJE NOVCIC SPECIJALNA PEDAGOGIKANa osnovu clana 2. stav 1. Zakona o posebnom porezu na promet proiz-voda i usluga i slava 2. tanfnog broja 6. Tarife posebnog republickog poreza na promet (S1. iist SRCG, broj 21 i 23/73), ovaj prirucnik ne podleze placanju posebnog republickog poreza na promet proizvoda i usluga zbog vaspitnog i obrazovnog znacaja koji ima. BEOGRAD - TITOGRAD 1979.A. UvodOSfMOVM POJMOVII SPECIJALNA PEDAGOGIKAPojam. Pod specijalnom pedagogikom podrazumijevamo nauku o zakonitostima razvoja, vaspitanja i obrazovanja lica ometenih u razvoju (djece, omladine i odraslih).*Terminoloska napomenaPod pojmom specijalna pedagogika moze, uopste uzevsi, da se podrazumijeva svaka pedagoska disciplina, koja ima spe-cijalne zadatke i ciljeve. Tako, na primjer, moze postojati specijalna pedagogika predskolskog doba, ucenika u privredi, viso--koskolska muzicka, fiskulturna itd. Prema Kairovu postoji jos i specijalna defektoloska pedagogika, tj. takva specijalna oeda-gogika koja iz defektologije preuzima sve sto ima znacaj za specijalno usmjereno vaspitanje lica ometenih u razvoju. Xakva specijalna pedagogika, dakle, sadrzi cijelu defektologiju, tj. nauku o covjeku ometenom u razvoju.Najrazlicitije grane specificne pedagoske cljelatnosti bi-vaju oznacavane odgovarajucim nazivom (na pr. pedagogika* Pisac upotrebljava termine defekt, defaktna lica, defektnost, iako sniatra da ti izrazi obezvreduju covjeka, pa nijesu prihvatljivi za javnost, te ih upotrebljava, kako kaze, samo kao radne naslove. Iz tih razloga, mi smo u prevodu zanrijenili te izraze (umjesto defckt-oste-cenje, umjesto defektna lica lica ometena u razvoju itd.), svjesni da nijesmo nasli najadekvatnije izraze. Prema tome, kako kaze i pisac knjige, ostaje zadatak da se pronadu odgovarajuci pravilni nazivi i da se uvedu u strucnu literaturu. (Vidi o tome na str. 14).7predskolskog doba i si..). Zato oznaka pedagogike kao speci-jalne ostaje iskljucivo samo kao radni naslov za specijalnu peda-gogiku defektoloskog karaktera. Ako danas govorimo o speci-jalnoj pedagogici, mislimo na specijalnu defektolosku pedago-giku.Slicna situacija postoji i u drugim zemljama. Tako npr. u Njemackoj se upotrebljava naziv Sonderpadagogik, ali i Reha-bilitationspadagogik i Heilpadagogik. U Poljskoj je uobicajeni naziv specijalna pedagogika, u Madarskoj medicinska pedagogika. U Slovackoj je bio uveclen naziv specijalna i medicinska pedagogika. U anglosaksonskim zemljama i u Francuskoj je uo-bicajen naziv specijalno vaspitanje. U Sovjetskom Savezu, Ju-goslaviji i u Rumuniji ostaje zvanicni naziv defektologija, pored radnog naslova specijalna pedagogika, i to u priblizno istom opsegu i sa istim sadrzajem.Preclmet paznje u specijalnoj pedagogici je covjek ometen u razvoju, a s njime i njegove mogucnosti razvoja; mogucnosti, metode i ciljevi njegovog vaspitanja i obrazovanja. Defektnim covjekom, kao takvim se bavi defektologija. 11 DEFEKTOLOGIJADefektologija je nauka koja proucava:uzroke, tj. zasto i pod kakvim uslovima covjek postaje ometen u razvoju;promjene u oblasti somatoloskoj, psihickoj i socijalnoj, tj. kako se ometenost u razvoju projicira u strukturu licnosti co-vjeka;mogucnosti i metode rehabilitacione, vaspitne, tj. preventive.Covjek koji je ometen u razvoju takvim ostaje samo pod izvjesnim uslovima (okolnostima). Zato treba u prvom redu objasniti sta je to ometenost u razvoju i koji su to uslovi (okol-nosti) koji cine pogodenog covjekom ometenim u razvoju.1. OstecenjeOstecenje moze biti organsko ili funkcionalno.Organsko ostecenje je mana, pomanjkanje ili nedostatak nekog organa ili njegovog dijela.Uzrok organskih ostecenja moze biti:razvojna mana (anomalija, tj. nakaznost), koja zahvata ci-tav organ ili samo jeclan njegov dio. To su npr. razvojna ostecenja udova, rascjepi (nepca, lica, kicme) i razne druge razvojne deformacije, npr. dvostruke nakaznosti;bolest, ako ostavlja posljedice u nekom organu, npr. srcana mana, paraliza misicnih grupa, hronicne promjene tkiva i si.;povreda (trauma), sto znaci ostecenje organizma do kojeg dolazi odjednom ili vise puta, a posljedica je deformacija odgo-varajucih organa.Funkcionalno ostecenje je poremecaj funkcije organa, tj. poremecaj svih funkcija organizma, pri cemu tkivo cloticnog8 9organa ili organskog sistema nije bilo prethodno osteceno. Ova-mo ubrajamo organske neuroze, (npr. srcane, zeludacne, krvnih suclova i druge neuroze) psihoneuroze (npr. prisilne radnje, i'o-bije i si.), poremecaj e ponasanja.Uzorci funkcionalnih ostecenja su najcesce poremecaj i u socijalnim odnosima individue.Okolnosti koje cine covjeka ometenim u razvojuCovjek sa organskim ili funkcionalnim ostecenjem moze postati ometen u razvoju samo pod izvjesnim okolnostima. To se desava kada ostecenje prestaje da bucle licna stvar pojedinca i postaje stvar cijelog drustva. Okolnosti pod cijim uticajem do toga dolazi oznacavamo na taj nacin sto kazemo da ostecenje po-prima socijalne dimenzije.Socijalna climenzija, tj. drustveni karakter osnovnog ostecenja covjeka formira se pod uticajem drustvenih ili individu-alnih faktora, tj. usljed njihovog zajednickog djelovanja. Na pr. teski poremecaj sluha uslovljen defektom slusnog organa moze sam po sebi da izazove vazne drustvene posljeclice. Ali ako je uslovljen djelovanjem vaspitnih faktora, moze biti do te mjere izgladen da do drustvenih posljedica ne dolazi.Lica koja spadaju u krug interesovanja defektologije su de-fektna na razlicite nacine. To su lica sa ostecenjem intelekta (sto je posljedica organskih promjena u centralnom nervnom si-stemu), lica sa poremecajima u ponasanju (sto je posljedica funkcionalnih ostecenja nastalih usljed poremecaj a socijalnih odnosa), lica sa ostecenjima cula, tj. lica gluva i neka nagluva, lica slijepa i neka slabovidna, lica sa fizickim ostecenjima i lica hronicno bolesna. Radi se, dakle, o raznim tipovima i stepenima ostecenja, koja cine covjeka ometenim u razvoju.Mnoga lica ometena u razvoju su u stanju da se sa svojim ostecenjem poravnaju, npr. neko nagluvo lice nakon strucne pnpreme i posto clobije slusni aparat, covjek sa izvjesnim ostecenjem vida, koje kompenzuje naocarima i svojim psihickim kva-htetima. Kod ostalih je, medutim, potrebna pomoc od strane drustva, te zato njihovo ostecenje ne ostaje samo licna stvar, ne-go postaje i stvar cijelog drustva.Djecak maturant koji je nakon udesa izgubio desnu ruku naucio je da obavlja tekuce poslove i da pise lijevom rukom. Su-bjektivno uopste ne osjeca da je ogranicen u svojim odnosima prema drugim ljudima i prema svome radu. Iako ga je zadesilo ozbiljno organsko ostecenje, nije postao defektan covjek.lnzmjer (55) sa teskim ostecenjem sluha radi u istrazivackoj djelatnosti, govori mnogim stranim jezicima i nove uci, ophodi se drustveno sa ljudima na svom radnom mjestu i u svom privatnom zivotu. Dobro se sporazumijeva citanjem s usana i brzim shvate-njem smisla deformisanih zvucnih podsticaja i to tako da ne upo-trebljava ni slusni aparat. Subjektivno ne osjeca ogranicenje m u svome radu, niti u socijalnim odnosima.Narocito je poucan sluc-aj avijaticara Meresejeva, koji je uce-stvovao u borbenim akcijama sa protezama na objema nogama (Poljevoj, Slucaj pravog covjeka), zatim poznati slucaj bezrukog Frantiseka, a narocito slucaj evi slijepogluvonijeme knjizevnice Keler i pjesnikinje i naucne radnice Skorohodove i dr.Nasuprot tome je jasno cla dijete koje je od rodenja gluvo ne bi bez tnae pomoci i specijalnog vaspitanja naucilo da govori i ne bi moglo postati punovrijedan clan ljudskog drustva.Okolnosti koje covjeka pogodenog ostecenjem cine ometenim u razvoju nijesu izazvane samo poremecaj em njego-vog organa ili neke funkcije. Tu se radi o posljedicama koje po-gadaju covjeka kao jedinku, tj. cjelovitost covjeka.Sta podrazumijevamo pod cjelovitoscu covjeka? Svaki orga-nizam zivi u svojoj odredenoj zivotnoj sredini, a njegov odnos prema toj sredini ima dijalekticki karakter. Sredina pruza mo-gucnosti zivota i njenim uticajima se organizam aktivno prila-godava prema interesima, prema osnovnim programima, tj. ocu-vanju samoga sebe i poroda. Medutim, i sam organizam djeluje na svoju sredinu i prilagodava je svojim potrebama. Zivot orga-nizma bez sredine je nezamisliv, zato cjelovitosti organizma pri-padaju i njegovi uzajamni odnosi sa sredinom.Specificna sredina ljudskog organizma, tj. covjeka je dru-stvena sredina. Iz toga proizilazi da cjelovitosti covjeka pripa-daju i njegovi uzajamni odnosi sa drustvenom sredinom. -Covjek urasta u svoju drustvenu sredinu vaspitanjem i obrazovanjem. Odrzava se u njoj (kao covjek koji radi) syojim radom, tj. rezultatima minulog (izvrsenog) rada (penzioner). Moze se dakle reci da cjelovitosti covjeka pripadaju njegovi odnosi prema drustvu, tj. odnosi prema vaspitanju, obrazovanju i radu.Osnovna okolnost koja djeluje na covjeka da on postaje ometen u razvoju je takvo ostecenje koje narusava cjelovitost covjeka. Takva posljedica ostecenja se zove ometenost u razvoju.U principu razlikujemo:a)covjeka koji je pogoden ostecenjem, pri cemu je ono nje-gova licna stvar;b)covjeka koji je pogoden ostecenjem koje postaje dru-stvena stvar.10 11f S m e t n j a u razvojuTo je poremecaj cjelovitosti covjeka ili poremecaj oclnosa ]j>rema drustvu, tj. prema vaspitanju, obrazovanju i prema radu.Iz toga proizilazi da je karakteristika covjeka ometenog u azvoju njegovo ostecenje, tj. prvenstveno poremecaj odnosa llrema vaspitanju, obrazovanju i prema radu.lavni karakteristicni znaci smetnji u razvoju:a)To su prije svega propratne promjene u strukturi licno-i. Do ovih promjena dolazi zato sto se u visu nervnu aktivnostwjeka sa smetnjama u razvoju projiciraju posljedice organskih,mkcionalnib iii socijalnih poremecaj a.b)To je dugovremeni proces. Zato ne vidimo ostecenje ukt-atkovremenom ili prolaznom poremecaju odnosa prema dru-itvu ako se oclvija bez claljih posljedica (nor. pijanstvo, snazanifekt i slj.scv) Ostecenje kao poremecaj drustvenih oclnosa se tice oclno-prema kolektivu tzv. normalnih ljudi. Upravo u takvim odno-sijna se pokazuje razlika izmedu normalnog pojeclinca i ometenog razvoju.g) Ostecenje kao poremecaj odnosa ima dijalekticki kara-er. Ono ima svoje posljedice kako po pojedinca, tako i po drust/o. Pojedinac je u svojim oclnosima ogranicen te ocl toga su-bjektivno pati. Nasuprot tome, pojedinac ometen u razvoju pred-stavlja za clrustvo nezeljeno optereeenje, te ono prema njemu zauzima dvostruki stav: ili icle za tim da lica ometena u razvoju kso opterecujuce elemente iskljucuje, tj. da ill u vidu karita-tivne zastite iskoriscava (takav stav izaziva kocl licnosti ometene u razvoju reakciju bijega ili agresije, cime se jaz izmedu takvog pojedinca i drustva produbljuje), ili zauzima stav pretjeranog sic.ranja, te time ogranicava samostalnost incliviclue i njeguje ko:l nje nezeljenu zavisnost od pomoci drugih.Za socijalisticko clrustvo lica ometena u razvoju, u smislu socijalistickog humanizrna, jesu lica koja iziskuju posebni tre-tman. Pod posebnim tretmanom se tu podrazumijeva korekcija uzajamnih oclnosa izmedu pojedinca ometenog u razvoju i ko-lekltiva.por rerd) Ometenost u razvoju, tj. ostecenje nije trajno stanje. Kao emecaj odnosa pocllijeze promjenama, koje mogu biti usmje-e ka poboljsanju ili pogorsanju trenutnog stanja. Na osnovu toga sto je receno defektologiju mozemo defini-sati kao nauku o covjeku ometenom u razvoju, o uzrocima, po-sljedicama, uklanjanju, kao i o preventivi ostecenja. Zato medu njene zadatke spada i istrazivanje i prakticka aplikacija svih metocla svestranog staranja o covjeku ometenom u razvoju.3. D e i: e k i o 1 o g i j a u sistemu nauka Oclnos defcktologije prema drugini iiaiikamaDefektologija se bavi covjekom ometenim u razvoju sa bio-loskog, psiholoskog, socijalnog i pedagoskog gleclista, zbog cega zalazi i u razne druge naucne discipline.Na medicinske nauke se nasianja narocito pri istrazivanju uzroka zbog kojih dolazi do organskih i funkcionalnih ostecenja i pri istrazivanju poremecaj a do kojih dolazi usljed povratnog cljelovanja srecline na individue.Psiholosko, tj patopsiholosko istrazivanje dopunjuje medicinske nalaze, narocito prilikom ocjenjivanja onih procesa koji vocle ka ostecenjima.U sociologiju se projiciraju posljedice clefektnosti; povrh toga, sociologija jos mnogo cluguje istrazivanju uticaja socijahie srecline na nastanak ostecenja.Defektologija je medudisciplina. Na osnovu svih neposre-dnih oclnosa defektologije prema clrugim naucnim disciplinama, kao i disciplinama u koje direktno zalazi, defektologiju moramo cla smatramo medudisciplinorn, tj. disciplinom koja iz oblasti drustvenih nauka zalazi u oblast priroclnih nauka.U Istoriji nauke postojala je tendencija da se odredi oblast djelovanja i da se odrede granice pojedinih naucnih discipUUia. Si-stema tzv. klasifikacije nauka bilo je u proslosti veoma mnogo. Engels je, npr., dijelio nauke na egzaktne (npr. matematika), pri-rodne (npr. biologija) i druslvene (npr. pravne nauke, pedagogika i si.). Danas je u toku revolucionarna promjena u gledanju na uzajamni odnos naucnih disciplina: vise se ne postavljaju njihove granice, nego se naprotiv traze zajednicke oblasti djelovanja. Tako, medicina time sto proucava uticaje drustvene i radne srecline na zdravlje covjeka, zalazi iz priroclnih nauka u drustvene. Od drustvenih nauka, npr. pravo se u kriminalistiei ne moze zamisliti bez medicinskih ocjena, tj. bez ocjene bioloskog stanja i si. Vidimo, dakle, cla postoji prirodni proces uzajamnog prozimanja drustvenih nauka sa priroclnim i obrnuto. I upravo u dodirnim oblastima uzajamno prozimajucih naucnih disciplina nastaju nove discipline12 13(npr. kibernetika), koje zatim imaju velike mogucnosti daljeg raz-voja.Iz cinjenice da je defektologija medudisciplina proistice i sistem saradnje. Tu se radi o saradnji u kojoj ucestvuju medi-cina, psihologija, patopsihologija, sociologija i narocito pedago-gika (specijalna pedagogika).Saradnja pojedinih disciplina izaziva potrebu saradnje u okviru pojedinih resora, i to resora zdravstva, socijalne zastite i narocito resora skolstva.Rodi se dijete sa teskim defektom. Ljekar ustanovi dijagnozu i otpocne sa odgovarajucim lijecenjem. Ako dijete ne ozdravi ili ne umre, ostaje sa posljedicama svoga bolesnog stanja. Tada nastupa specijalno vaspitno staranje u porodici, u predskolskim organizaci-jama (djecjim vrticima) i u skoli, koje je dopunjeno istovremenom medicinskom pomoci. Tokom vremena se stanje djeteta do te mjere popravi da moze pohadati redovnu skolu, ili ostane takvo kaitvo jeste, te iziskuje specijalno staranje u specijalnoj skoli, ili se pak stanje do te mjere pogorsa da nastupa tretinan azila u socijalnoj ustanovi (ako dijete ne ostaje i nadalje u porodici). Apsolventi specijalnih skola se prema nivou svojih sposobnosti i prema re-zultatima specijalnog vaspitnog staranja ili ukljuce u radnu sredinu ili im je i dalje potrebno zdravstveno i socijalno staranje i si. U slucaju da dode do pogorsanja stanja djeteta, preostaje socijalno staranje (azil).Moze se reel da sistem saradnje u oblasti defektologije, a time i cijele specijalne pedagogike, izrasta iz zdravstvenih te-melja, upotrebljava specijalno pedagoska sredstva, eventualno mogucnosti socijalnog staranja, a u smislu socijalistickog huma-nizma ima i svoju socijalnu svrhu.U posljednje vrijeme je bilo postavljeno mnostvo zamjerki oznaci defetkni covjek i defektologija. Obiljezavanje covjeka (i djeteta) kao defektnog sraatra se greskom, u tome se vidi obezvrje-divanje covjeka, te je ptema tome za javnost neprihvatljivo. Bila su trazena prihvatljivija oznacenja, npr. dijete abnormalno, anor-malno, invalidno, neprilagodeno, dificilno, deficitno, problemsko, izuzetno, hendikepirano; u njemackoj literaturi se pojavio i naziv Sorgenkind (dijete koje zabrinjava) ili Sonderfiirsorgebedurftige Jugend, cemu odgovara ceski naziv: omladina koja iziskuje specijalno staranje.Kao sto se vidi, nijedna od navedenih oznaka ne pogada sus-tinu pojave, tj. covjeka koji je pogoden defektom, te tako ostaje zadatak da se pronade odgovarajuci naziv i da se uvede u strucnu literaturu. Za sada ne preostaje drugo nego ostati kod radoog naslova kao pojma, koji ima vec odredeni sadrzaj i koji svakako ne povreduje clostojanstvo covjeka ometenog u razvoju.Pomenute zamjerke se odnose i .na naziv defektologija. Kod nas je ova struka bila prvobitno predavana na pedagoskom fa-kultetu pod nazivom pedopatologija, kasnije kao defektologija, a u posljednje vrijeme kao specijalna pedagogika. Navedene promjene, medutim, niukoliko ne mijenjaju koncepciju same struke.Razlog za rjesenje terminoloskog problema (defektologija specijalna pedagogika) kao i za uvodenje zvanicnog naziva specijalna pedagogika bio je u tome sto se htio naglasiti osnovni dru-stvenonaucni karakter defektologije, a zatim i organizaciono ukljucenje studijske discipline u drustvenonaucne fakultete (peda-goski, tj. filozofski fakultet).4. Specijalna pedagogika i defektologijaTeziste defektologije je u proucavanju licnosti covjeka ometenog u razvoju i u proucavanju uzroka, psiholoskih i drustvenih posljedica ,kao i mogucnosti kako da se ukloni ta ostecenost.Teziste specijalne pedagogike je u brizi o covjeku omete-nom u razvoju, tj. u uklanjanju (ogranicavanju), tj. u preventivi defekta.Dok se defektologija, kao nedjeljivi dio specijalne pedagogike, bavi prvenstveno predmetom brige, tj. covjekom ometenim u razvoju, specijalna pedagogika je narocito usmjerena na me-tode brige, i to na bazi upoznavanja predmeta brige. Kod ovako shvacene specijalne pedagogike za nas je prihvatljiv ne samo njen sadasnji naziv, nego i postavljanje njenog sadi'zaja. Time se ujedno iskljucuje ma koje suzavanje i ogranicavanje sadrzaj a specijalne pedagogike na puki izvrsni dio defektologije, dok se s druge strane pravilno naglasava znacaj defektoloskog dijela kao nauke o covjeku ometenom u razvoju za cijelu disciplinu specijalne pedagogike.Pocetkom ovog stoljeca je J. Mauer razlikovao dva osnovna pojma: pedopatologiju i rehabilitacionu pedagogiku. Pod pojmom pedopatologije je podrazumijevao nauku o nenormalnoj djeci, dok je rehabilitaciona pedagogika za njega bila nauka o vaspitavanju takve djece. U ovom dualistickom shvatanju pedopatologija je konstatovala stanje djeteta, dok je rehabilitaciona pedagogika pruzala metode pomocu kojih se moze postici ispravljanje konsta-tovanih ostecenja. To su, dakle, bile dvije potpuno razlicite discipline, a ne jedna jedinstvena struka. Uostalom, dalji razvoj je pokazao neodrzivost takvog shvatanja.U 15Saraclnja izmeflu pojedinih resoraIll UZAJAMNI ODNOS SPECIJALNE I OPSTE PEDAGOGIKESpecijalna pedagogika se zove specijalna zato sto ima svoje posebne, specijalne metode proucavanja lica ometenih u razvojii i pristupa prema njima, sto ima svoj posebni preclmet tretmana i svoje specif icne zadatke i ciljeve. Ona ima takocte svoje specijalne skolske i vaspitne ustanove. Pored toga, njoj su potrebna i specificno obrazovana strucna lica ucitelji, vaspitaci i tera-peuti. Po svemu tome se specijalna pedagogika bitno razlikuje od opste pedagogike. Zato ne bi bilo ispravno ako bismo u njoj vidjeli samo izvjesnu aplikaciju opste pedagogike.Kao sto antropolog svojim znanjem o covjeku nije u stanju da lijeci bolesnog covjeka, tako isto ni opsta pedagogika nije u stanju da rjesava specijalne pedagoske (defektoloske) probleme. Naprotiv, moze se reci da je to specijalna pedagogika, koja u naucnoistrazivackoj oblasti donosi clragocjena saznanja korisna po opstu pedagogiku.Kao dokaz za to mozemo navesti znacaj raclova Pestalocija i Makarenka, koji su iz defektoloske oblasti prenijeli saznanja korisna za opstu pedagogiku. Za opstu pedagogiku preclstavlja doprinos i tzv. materinska metocla obucavanja gluvonijemih, kao i obucavanje zdrave djece u prvom razredu osnovne skole. Re-zultati logopedskog proucavanja bili su upotrijebljeni u obuci u maternjem jeziku i u vaspitanju govora uopste, saznanja o late-ralnosti clonijela su mnoge novine za rad u prvom razredu osnovne skole, iz posebnih skola je bilo preuzeto vaspitanje za rad itd.Od ostalih struka koje se neposredno nadovezuju na speci-jalnu pedagogiku to je narocito psihologija, odnosno patopsiho-logija, koja se zapravo razvila iz specijalne pedagogike, a zatim sociologija, za koju se tu otvaraju znatne mogucnosti naucno-istrazivackog rada. Specijalna pedagogika razvija svoju djelatnost u prvom redu u specijalnim skolama (dnevnim i internatskog tipa), zatim i u nekim drugim skolskim organizacijama (npr. u psiholosko--pedagoskim savjetovalistima, u organizacijama za postavlja-nje dijagnoze i dr.). U skolama vec tradicionalno postoji sarad-nja sa zdravstvom, tj. sa skolskom zdravstvenom sluzbom, tj. sa strucnom ljekarskom savjetovalisnom sluzbom. Neke specijalne pedagoske organizacije spadaju u nagleznost resora za zdravstvenu zastitu (npr. skole u bolnicama i oporavilistima) i u nadleznost resora za socijalnu zastitu skole u organizacijama za invalide. U posljednje vrijeme rad organizacija zdravstvene zastite iziskuje saradnju specijalne pedagogike, i to u djecjim azilima.16 2 Specijalna pedagogika 17Raznolikost uzroka ostecenjaIV STRUKTURA SPECIJALNE PEDAGOGIKESpecijalna pedagogika je, kako je vec receno, nauka o la-zvoju licnosti ometenih u razvoju, tj. pojedinaca koji su po;o-deni ostecenjima.Pod vaspitanjem se podrazumijeva specijalno vaspitanje koje je usmjereno na uklanjanje ili potiskivanje uzroka i posl e-dica ostecenja i na formiranje licnosti covjeka prema njegov.m postojecim mogucnostima. Glavni cilj je stvaranje drustvenih navika i vjestina i namjerno formiranje maksimalno moguiiih kvaliteta covjeka (umnih, etickih, estetskih, moralnih itd.).Obrazovanje je proces koji ima svoja specijalna obilje2ja. Tokom ovog procesa se formiraju znanja i vjestine, i to s obzi-rom na mogucnosti i potrebe ometenog u razvoju lica.Vaspitanje i obrazovanje se uzajamno dopunjuju i prczi-maju, jer se radi o kompleksnom procesu, usljed cijeg djelo-vanja pojedinac u najveeoj mogucoj mjeri savladava svoje ostecenje i priprema se da zauzme odgovarajuce mjesto u druslvu i da se u torn drustvu afirmise.Osnov vaspitanja i obrazovanjaObje komponente, vaspitanje i obrazovanje, imaju zajedni-cku bazu. Usvajanje navika i znanja je proces ucenja. To j; u sustini navodenje i ucvrscivanje uslovno refleksnih spojeva. Oslonac je tu, dakle, refleksna teorija, koja pruza sigurne i niu-cno motivisane principe za sistem ucenja (davanje podstictja) i ucenja (za obradu datih podsticaja), dakle i za uciteljsku i /a-spitacku aktivnost, kao i za vlastitu aktivnost sticenika. Predmet specijalne pedagogike je covjek pojedinac pogoden Gstecenjem, koje moze imati razne uzroke i posljedice. Time se ujedno odreduju mogucnosti i stepeni vaspitanja i obrazovanja, tj. do koje mjere je covjek ometen u razvoju sposoban da usvoji znanja, saznanja i vjestine i u kojoj mjeri je sposoban da se ukljuci u drustvo.Postoji bitna razlika izmedu slaboumnog djeteta sa ograni-eenim mogucnostima i sposobnostima umnog razvoja, izmedu djeteta sa tjelesnim defektom, cije su mogucnosti psihickog razvoja ostale netaknute i djeteta npr. gluvog, kod kojeg mogu-cnost daljeg vaspitanja zavisi od vec postignutog stepena speci-jalnog vaspitanja, narocito u procesu uzajamne komunikacije.1. Podjela specijalne pedagogike prema uzrocima ostecenjaOstecenje je prouzrokovano poremecajima u oblasti psihi-ckoj, culnoj ili tjelesnoj, tj. kombinacijom nekih od ovih pore-mecaja. Drustvene posljedice defektnosti su dakle rezultanta raznih poremecaja.U cesljom jeziku razlikujemo vadu (ostecenje) i poruchu (po-remecaj). Ostecenje nastaje putem razvoja (urocteno ostecenje), poremecaj je stecen za zivota. Razlika postaje jos jasnija ako uporedimo znacenja: ometen u razvoju poremecen.Raznovrsnost uzroka ometenosti u razvoju se projicira u strukturu specijalne pedagogike. Tu postoje posebne metode proucavanja i posebne radne metode. Time je obrazlozena podjela specijalne pedagogike, ciji se jedan dio nalazi:a)u oblasti dusevnih ostecenja i poremecaja: specijalna pedagogika djece i omladine (i odraslih lica) sa umnim nedostacima psihopedijska pedagogika (psihope-clija); specijalna pedagogika djece i omladine (i odraslih lica) vaspitno zapustene etopedijska pedagogika (etopedija);b)u oblasti culnih ostecenja i poremecaja:specijalna pedagogika djece i omladine (i odraslih lica)sa ostecenjima i poremecajima sluha i govora, tj. sa nedostacimau procesu sporazumijevanja logopedska pedagogika (logope-dija);18 2* 19 specijalna pedagogika djece i omladine (i odraslih lica) sa ostecenjima i poremecajima vida tiflopedijska pedagogika (tiflopedija);v) u oblasti fizickih (tjelesnih) ostecenja i poremecaja: specijalna pedagogika djece i omladine (i odraslih lica) sa poremecajima pokretnosti somatopedijska pedagogika (so-matopedija).Nazivi pojedinih disciplina su izvedeni od osnovnog pojma, koji predstavlja interesnu sferu vaspitnog djelovanja (psyche dusa, razum, ethos moral, logos-govor, soma-tijelo) i od pojma paideia vaspitanje. U ovom sistemu se naglasava ono sto treba unapredivati (razvijati), a ne ostecenje, koje treba da se ispravi. (Iznimkom je oznaka tiflopedija, koja je preuzeta iz sovjetske ter-minologije; logicki bi trebalo upotrebljavati naziv optopedija (optein-vidjeti)2. Odnos pedija pre ma medicinskim disciplina maNavedene djelimicne discipline saraduju narocito u di-jagnostici sa medicinskim strukama, a i sa psihologijom. Me-dutim bilo bi pogresno zamjenjivati djelimicne discipline speci-jalne pedagogike sa medicinskim disciplinama ili cak u njima vidjeti dio medicinskih disciplina.Psihologija napr. ima svoj jasno obiljezeni zadatak, svoje metode i ciljeve, te se time bitno razlikuje od psihijatrije, prern-da je za obje discipline dodirna tacka slaboumno dijete. Eto-pedija, iako se naslanja na psihopatologiju i saraduje sa psihi-jatrijom, nije njihov sastavni dio. Tako isto logopedija, koja kao pomocne discipline koristi fonetiku, lingvistiku, psihologiju, me-dicinu uha, fonijatriju, nerirologiju itd., ne moze se smatrati za prosto vodenje brige, npr. u okviru fonijatrije. Sadrzaj tiflope-dije se sustinski razlikuje od ocne medicine i od ortooptike. I sigurno danas ne bi nikome palo na um da u somatopediji vidi disciplinu podredenu ortopediji ili neurologiji, ili pedijatriji, premda i tu postoji cio niz dodirnih tacaka.Za uspjesnu i uzajamnu korisnu saradnju vrijedi princip: kako je u organizacijama specijalne pedagogike (narocito u resoru skolstva (vodeca licnost pedagog-specijalista (psihoped, eto-ped, logoped, tifloped, somatoped), a ljekar, tj. psiholog ili dr. je tu savjetodavni saradnik, tako je u zdravstvenim organizacijama (narocito u resoru zdravstvene zastite) vodeca licnost ljekar, clok je specijalni pedagog samo njegov saradnik.3. Druge forme podjele specijalne pedagogikeU mnogim zemljama specijalna pedagogika bila je dije-Ijena u podstruke, vec prema uslovima istorijskog razvitka, kao i prema drustveno-ekonomskim uslovima. Kao primjer navo-dimo podjelu u Sovjetskom Savezu i u Sjedinjenim Americkim Drzavama.U SSSR-u je specijalna pedagogika neodvojivi dio defekto-logije. Bile su postavljene cetiri specijalne pedagogike:a)oligofrenopedagogika (bavi se mentalno zaostalom dje-com),b)tiflopedagogika (bavi se slijepom i slaboviclom djecom),v) surdopedagogika (ovamo spadaju gluvonijema i nagluvadjeca),g) logopedija (u ciju oblast spadaju djeca sa poremecajima govora).Za razliku od naseg sistema podjele, u sovjetskom sistemu se odvaja surdopedagogika od logopedije. U specijalnu pedago-giku nisu ukljucena ni djeca moralno ostecena (vaspitno zapu-stena), ni djeca sa tjelesnim ostecenjima, i to zato sto prema sovjetskom shvatanju specijalne pedagogike zajednicki znak de-i'ektne djece (tj. interesna sfera specijalne pedagogike) jeste smanjenje, tj. ogranicenje spoznajne sposobnosti i spoznajne ak-tivnosti; ovo obiljezje ne postoji ni kod vaspitno zapustene djece, ni kod djece sa fizickim ostecenjima.U SAD se specijalno vaspitanje dijeli prema ovim grupama izuzetne djece (exceptional childern): a)djeca sa mentalnim ostecenjima (dijele se na djecu spo-sobnu i na djecu nesposobnu za vaspitanje i za obrazovanje), b)djeca narocito nadarena,v) djeca vaspitno zapustena (dijele se na djecu emocionalno narusenu i na socijalno neprilagodljivu),g) djeca sa poremecajima govora,d) djeca sa poremecajima sluha (dijele se na djecu gluvu i nagluvu),d) djeca sa poremecajima vida (dijele se na djecu slijepu i slabovidu),20 21e) djeca sa nervnim i fizickim ostecenjima (ovamo spadaju i djeca sa hronicnim oboljenjima).U americkom sistemu se takode odvaja specijalno vaspita-nje cljece sa poremecajima sluha od logopedije (speech therapy). Nova kategorija su djeca koja su izuzetna zbog svoje nadareno-sti i kojoj je potreban posebni pedagoski tretman, kako njihova izuzetna nadarenost i njihove sposobnosti ne bi ostale nerazvi-jene ili slucajno ne bi bile upropascene zbog nedovoljne vaspi-tne brige.Pregled podjele specijalne pedagogikeUzroci ostecenjaDisciplinaGlavna saradu-juca strukaSADSSSRCSSRCSSRCSSRMentalna ostecenjaMentalna ostecenja (oligofreno-pedagogika)Mentalna ostecenjaPsiho-pedijaPsihijatrija, psihologijaEmocionalniporemcaj,socijalnaneprilagod-ljivostTeska vas-pitljivostEtopedijaPatopsihologija psihijatrijaOstecenja govoraOstecenjagovora(logopedija)Ostecenja procesa sporazu-mij evanj aLogopedija (aku-pedija)Otolaringologi-ja, fonijatrijaOstecenja sluhaOstecenja sluha (surdo-peclagogika)Ostecenja vidaOstecenja vida (tiflope-dagogika)Ostecenja vidaTiflo-pedijaOftalmologija, ortooptikaFizickihronicnaoboljenjaOstecenja pokret-nostiSomatope-dijaOrtopedija, neurologija, pedij atrij aIzuzetna nadarenost 4. Specijalna pedagogika kao cjelinaRazlozi zbog kojih se specijalna pedagogika dijeli na poje-dine podstruke (discipline) su jasni. Kod raznih tipova i stepena ostecenja postoje ujedno i posebni nacini proucavanja i ocjenji-vanja, specificne metocle specijalnog vaspitanja i obuke; za ra-zne tipove djece (omladine i odraslih) ometene u razvoju postoje i specificne vaspitne ustanove. Razlika u poj edinostima, medutim, ne znaci da se time raspada poj am specijalne pedagogike kao cjeline.U prvorn redu tu postoje uzajamni odnosi izmedu pojedinih disciplina, npr. psihopedija se u praksi povezuje sa logopedijom; kod slaboumne djece bivaju cesti poremecaji govora, koji nepo-volj no uticu na dusevni razvoj. Razvoj govora i intelekta tece u dijalektickom jedinstvu, kako kod zdravih tako i kod lica ome-tenih u razvoju. Ustanoviti da li se radi o poremecaju sluha ili intelekta kod djece koja ne govore jos uvijek pripada dijagno-stickim problemima. Psihologija se povezuje sa etopedijom teska vaspitljivost, pa cak i kriminalitet, sto ponekad biva prou-zrokovano i smanjenim intelektom i nedovoljnom sposobnoscu prosudivanja. Jedinstvo psihopedije sa somatopedijom je naro-cito vidljivo u specijalno pedagoskom radu sa djecom koja su pogodena kombinovanim ostecenjima, npr. sa djecom koja su pogodena ranom paralizom mozga i istovremeno maloumnoscu. U takvim slucajevima dolazi do izrazaja i logopedija. Lijecenje neuroza govora iziskuje znanja o neurozama uopste, a to je takode predmet etopedije.Kombinovana ostecenjaIzolovano ostecenje ili njime prouzrokovana smetnja u razvoju obicno ne pogada oblast samo jedne funkcije. U vedini slu-cajeva radi se o ostecenjima koja su u vecoj ili manjoj mjeri kombinovana. Moze se slobodno reci da se svako ostecenje, koje izaziva poremecaj cjelovitosti covjeka projicira u psiholosku strukturu licnosti pogodenog, sto moze da dode do izrazaja u promijenjenom ponasanju. Pored toga, kao uzrocnici ostecenja pojavljuju se i ostecenja izricito kombinovana (npr. gluvoca i maloumnost, ostecenje vida i sluha, fizicko sa psihickim ostece-njem i t. si.).22 23Uopstavajuca i ujedinjavajuca uloga specijalne pedagogikeNe moze se reci da su pojedine podstruke (-pedije) mectu-sobno izolovane. Veoma cesto se intenzivno prozimaju, i to kako u manifestacijama pogodenog lica, tako i u specijalno pedago-skom vaspitanju.Medutim, postoje jos i drugi ujedinjavajuci elementi. Prem-da se vaspitne metode i dadakticki postupci svojom cesto izra-zito naglasenom specificnoscu razlikuju u detaljima, ipak tu ostaju izvjesne uopstavajuce i opste pojave, sazete u integri-ranu cjelinu u specijalnu pedagogiku.Takva pojava je npr. vec i sam pojam ostecenja kao pore-mecaja socijalnih odnosa i odnosa prema vaspitanju i obrazo-vanju. Zatim su neki metodski i didakticki principi i opste pe-dagoske postavke, npr. princip individualnog pristupa i princip respektovanja individualnih osobina. To specijalna pedagogika kao ujedinjavajuci (integrirajuci) faktor u razradi na pojedine podstruke iz pojedinih specificnosti sve odabire i uopstava.Specijalna pedagogika kao drustveno-naucna struka ima svoju istoriju, svoje vlastite, podstruci nadredene filozofske, gno-seoloske i metodoloske probleme. Ona predstavlja najveci doniet i ujedinjenje pojedinih podstruka na taj nacin sto u pedagoskom procesu, polazeci od bioloskih faktora, dospijeva do socijalnih faktora.ZAKLJUCAKSpecijalna pedagogika, kao nauka o vaspitanju i obrazo-vanju pojedinaca, pogodenih ostecenjima, ohuhvata u sehi cije-lu oblast defektologije. Prema uzrocima ostecenja ona se dijeli na pet disciplina: psihopediju,etopediju, logopediju, tiflopediju, so-matopediju. Za pojedine discipline, koje se uzajam.no prozim.aju, predstavlja integrirajucu cjelinu. V CILJ SPECIJALNE PEDAGOGIKECilj se tu u sustini slaze sa opstim vaspitnim ciljem socija-listickog drustva: postici u najvecoj mogucoj mjeri, najvisi i sve-strani razvoj licnosti pojedinca i njegovu najsiru i najuspje-sniju radnu i drustvenu afirmaciju.Za razliku od opste pedagogike specijalna pedagogika bavi se pojedincima pogodenim ostecenjima. Razvoj i afirmacija pojedinca u drustvu i na radu, tzv. socijalizacija, vezana je tu za sasvim druge uslove nego sto je to kod zdravih pojedinaca. Po-sebno tu treba naglasiti stepen i kvalitet subjektivno prozivlje-nog prevazilazenja vlastitog ostecenja, tj. samopoznanja svoje vrijednosti, odnosno samorealizacije. Pored toga tu postoje i izvjesne razlike prema uzrocima i stepenu ostecenja i prema sta-rosti pojedinca.SocijalizacijaMogucnosti da se postigne izvjesni stepen socijalizacije, odnosno resocijalizacije (ukoliko se radi o ponovnom ukljucenju u drustvo nakon prevazilazenja stecenog poremecaja odnosji.vec prije formiranih) u specijalnoj pedagogici su raznog stepena.U prvom redu treba da se ustanovi: 1.do koje mjere je ukljucenje tj. stepen socijalizacije mo-guc, 2.za koje tipove pojedinaca sa ostecenjima je postepeno ukljucivanje odgovarajuce i svrsishodno, 3.u koje cloba zivota treba da pocne priprema za socijaliza-ciju.24 25Osnovni problem cilja koji specijalna pedagogika mora da rjesava je problem socijalizacije i problem segregacije (isk ju-cenje, izdvojenje iz drustva) i njihov uzajamni odnos.1. Mjera ukljucenjaMjera ukljucenja defektnog pojedinca u radni i drusivoni zivot nije kod svih lica sa ostecenjima ista. Mozemo razlikovati nekoliko stepena socijalizacije. a)U prvom redu to je integracija (integer = cijeli, reo-krnjeni), tj. potpuno ukljucenje i puno stapanje pojedinca ome-tenog u razvoju sa drustvom zdravih ljudi, i to kako u pogl^du vaspitanja i obrazovanja tako i u radnoj afirmaciji i u drusi venom zivotu. Pojedinac postaje potpuno nezavisan i samosta.an, jer je bio potpuno i bez ostatka osloboclen od svog ostecenja, sa kojim je bio u stanju i subjektivno da se pomiri. b)Zatim je tu adaptacija, tj. prilagodenje pojedinca cru-stvenoj sredini; medutim ,to prilagodenje se moze ostvariti SEmo pod stanovitim uslovima. Potrebni su izvjesni obziri prema individualnim osobinama, sposobnostima i potrebama pojedinca. Pojedinac koji nije bio lisen ostecenja bez ostatka samostE-lan je samo u stanovitim okolnostima i uz stanovite obzire.v) Ako adaptacija nije moguca, tu je utilitet (utilis = kori-stan, potreban), tj. socijalna upotrebljivost pojedinca cije mogucnosti razvoja su ogranicene. Njegova radna i drustvena afirma-cija moze da se ostvari samo uz nadzor i upravljanje drigih lica. Takav pojedinac cije ostedenje vecim dijelom nije Dilo uklonjeno nije^potpuno samostalan, jer mogucnost njegove aiir-macije zavisi od drugih lica.g) Na najnizem stepenu, gdje nije vise moguc ni utilitet tj. socijalna upotrebljivost je tzv. inferiornost (inferior = nizi). Tu se vec radi o socijalnoj neupotrebljivosti sa izdvajanjem iz drustva. Ostaje dakle umjesto afirmacije samo socijalno obezbje-denje u bilo kojoj formi, tj. pruzanje azila. Radi se o pcsve nesamostalnim individuama, koje su prepustene brizi dru>ih. Ostecenost je tu prisutna u takvom stepenu da se ne moze go-voriti samo o poremecaju, nego o pomanjkanju formiranja tj. o gubitku socijalnih odnosa. Ovdje vise ne moze da se govori o socijalizaciji, tu preostaje samo segregacija. Prikaz stepena socijalizacije u odnosu na segregacijuStepenStav pojedincaStav drustvaSoc.Segreg.ukljucenjamogucanuzna1. IntegracijaSamostalnostNormalan+2. AdaptacijaSamostalnostIzvjesniobziri+3. UtilitetNesamostalnostNadzor iupravljanje114. InferiornostZavisnostZbrinjavanje4-Navedena shema pokazuje da je potpuna socijalizacija (tj. resocijalizacija) moguca samo u obliku integracije, odnosno ada-ptacije.Samo djelimicno se mogu socijalizirati pojedinci koji spa-daju u grupu utiliteta (socijalne upotrebljivosti).2. Mogucnosti socijalizacijeMogucnosti socijalizacije su razlicite isto tako kao sto su razliciti uzroci ostecenja. Od uzroka, tj. stepena ostecenja zavisi i rezultat specijalnog pedagoskog djelovanja, tj. postignuto sta-nje vaspitanja i obrazovanja.Afirmacija prema uzrocima ostecenjaOstedenjeMogucnostiRezultatiA firm.Afirm.Stepen(osnovnospecijal.intelek-manu-socijaliza-ostedenje)psihikepedagogiketualnaalnacijeMentalnoostedenje: debilnostOgraniceneOgranicene"TAdaptacija imbecil-nostSmanjeneNeznatne+ Utilitet idiotijaNedovoljneInferiornostOstedenjeponasanja"T++_UIntegracijaOstedenjecula:potpuno pom.MoguceMoguceMoguce+Adaptacijadjelim. pom.++++Adaptacija (integracij a)OstedenjeIntegracijafizicko+++Moguca(adaptacija)Kombino-vano ostedenjeUpravlja se prema: osnovnom ostecenju sa obziromna dalje ostedenje26 27Iz shematskog pregleda proizilazi da su prema uzrocima ostecenja rezultati specijalno pedagoskog djelovanja, a time i mogucnosti afirmacije pojedinaca sa mentalnim ostecenjima u oblasti intelektualnih zanimanja ogranicene. Socijalizacija je tu moguca samo djelimicno, i to kod debila, kod kojih moze da se radi o adaptaciji, tj. o utilitetu; kod tezih mentalnih ostecenja radi se samo o utilitetu, tj. o socijalnoj upotrebljivosti, a kod najtezih mentalnih ostecenja o inferiornosti, za koju preostaje samo segregacija.Slucajevi uspjesne socijalizacije kod nekih slaboumnih lica i njihova afirmacija u drustvenom zivotu su rijetki izuzeci, izazvani pretjeranim pridavanjem vrijednosti covjeku samo na bazi njego-vog manualnog rada, tj. mogu biti dokaz slucajne konstelacije ill pak nepravilnog koriscenja drustvenih uticaja.Potencijalno je moguce postici rezultate u specijalnom va-spitanju kod pojedinaca sa teskim ostecenjem cula (gluvih, sli-jepih), ali i tu uz uslov da razvijanjem sposobnosti njihove psi-hike uspiju da prekorace barijeru drustvene izolacije. O tome govore npr. slucajevi apsolvenata skole za gluve koji su se afir-misali kao konstruktori, pravnici, ekonomi itd. Naravno, i u ta-kvim slucajevima se radi o izvjesnoj adaptaciji, jer je afirmacija moguca samo pod odredenim uslovima (kod gluvih slusni aparat, mogucnost citanja s usana, ogranicenje kontakta sa strankama i si., kod slijepih akusticka pomagala, adaptacija radnog mjesta itd.).Kod ostalih uzroka ostecenja, tj. kod laksih ostecenja cula i kod fizickih ostecenja, pogodenim licima se pruza mogucnost da postignu maksimalne rezultate u afirmaciji i u intelektualnim zaposlenjima na bazi specijalnog vaspitanja.Moze se, dakle, reci da je socijalizacija moguca kod svih defektnih pojedinaca u obliku integracije, tj. adaptacije, izuzev jedinki sa mentalnim ostecenjima; od njih su samo debili spo-sobni za adaptaciju, dok za najteze defekte preostaje segregacija.3. Doba povoljno za socijalizacijuNa pitanje koje je doba (starost djeteta) za ukljucivanje u drustvo najpovoljnije i svrsishodno postoji jednostavan odgovor: sto prije, kako se ostecenje ne bi razvijalo i fiksiralo.a) Kod djece treba proces socijalizacije da zapocne odmah, cim se ustanovi ostecenje koje bi moglo biti uzrok ometenosti, te treba da se projicira u specijalno vaspitanje (npr. dijete od osam mjeseci kod kojeg je bilo sasvim sigurno ustanovljeno ostecenje sluha dobice slusni aparat koji njemu odgovara, a majka ce biti savjetovana kako treba da s njim postupa i si.).Najveca prilagodljivost uticajima socijalne sredine je upra-vo kod djece najranijeg doba, a bitno pocinje da se smanjuje poslije jedanaeste godine. Proces socijalizacije tece u drustvenoj sredini i odvija se upravo pod djelovanjem prirodne sredine, u koju dijete urasta, i u kojoj ce kasnije da zivi. Pod prirodnom sredinom se podrazumijeva drustvo zdravihljudi, tj. najprije po-rodica, zatim skola a kasnije zaposlenje.Ako je to tako, onda se namece pitanje do koje mjere i da li su uopste sposobne da sluze potrebaraa socijalizacije takve inter-natske ustanove u koje su smjestavana djeca pogodena ostecenjima istog tipa. Takva sredina je zapravo segregacija, i to upravo u vrijeme kada su djeca najprilagodljivija stvaranju i formiranju socijalnih odnosa.Moderni pravci u specijalnoj pedagogic! (prema podacima na-vedenim narocito u americkoj literaturi) zapocinju kod djece ome-tene u razvoju sa socijalizacijom vec u najranijem djetinjstvj.Dosadasnja iskustva u vaspitavanju djece sa ostecenjima culazajedno sa zdravom djecom su uspjesna i pokazuju nove mogucnosti u specijalno pedagoskim metodama. Npr. gluva djeca pohadajupredskolske organizacije (djecje vrtice) zajedno sa djecom sa nor-malnim sluhom, gdje o njima vodi brigu specijalni pedagog. Takvostanje donosi korist objema grupama djece. Kao uspjesni su sepokazali i razredi gdje su medu djecom sa normalnim sluhom bilai gluva djeca; ucitelj u takvom razredu ima strucnu specijalnopedagosku kvalifikaciju. NaroSito je poucan tzv. prirodni australi-jski pokus. Nakon epidemije rubeola 1940. g. naglo je porastaobroj gltivonijeme djece. Kako za ovu djecu nisu postojale speci-jalne skolske ustanove, pohadala su skolu zajedno sa djecomnormalnog sluha. U takvim razredima su radili ufiitelji sa poseb-nom strucnom spremom. Proces socijalizacije je zatim dao odlifinerezultate, kako u pogledu radne i drustvene afirmacije, tako i upogledu subjektivnog stava ove djece. Gluvi su bili do te mjcredobro pripremljeni za zivot da su u vecini slucajeva stupali u braksa partnerima normalnog sluha.-"TJ nekim zapadnim zemljama se umjesto prijasnjeg sistema internata uvodi sistem dadilje (njegovateljice). Djeca iz drugih gradova, koja posjecuju specijalnu skolu, primana su u mjestu skole u porodice ciji su clanovi unaprijed temeljito pouceni kako treba da se ophode sa detektnim djetetom i kako treba da podsti-cu njegovu socijalizaciju.b) Kod omladine i odraslih kod kojih je ostecenje kasnije izazvalo ometenost u razvoju potrebno je sa resocijalizacijom (to jest sa ponovnim formiranjem socijalnih odnosa) zapoceti sto prije, naime istovremeno sa Ijekarskom brigom. I u takvim slucajevima moze se postici cilj, tj. potpuna, pa cak i izvanredna28 29afirmacija u drustvu, i to uz pomoc specijalno vaspitnih metcda, ili cak i spontano. Kao primjere uspjesne resocijalizacije :lo-voljno je navesti neka poznata imena: Edison, Betoven, Smetana, Ciolkovskij, Meresejev itd. Navedeni, kao i brojni drugi prinr eri pokazuju da je uspjesna socijalizacija moguca kod culnih ot-te-cenja; culni i fizicki nedostaci se mogu nadoknaditi iz rezervi intelekta, ali ne i obrnuto.Realizacija cilja specijalne pedagogike, tj. postizanje maksi-malnog stepena drustvene i radne afirmacije i subjektivnog za-dovoljstva pretpostavlja da se specijalnim vaspitanjem omoguci pogodenoj jedinki da radi na svome postignutom nivou i da ide tako daleko i tako brzo kako joj to njene sposobnosti dozvolja-vaju. Jer, ako bi se ovi radni zadaci specijalne pedagogike iz I ilo kojeg razloga pokazali neefikasnim, dijete bi ostajalo na nizsm nivou nego sto bi to odgovaralo njegovim mogucnostima.Neprikladno ili nedovoljno izvrsavanje zadataka specija ne pedagogike dovelo bi do gubitka licnih kvaliteta, vremena i tilo-zenog truda, a time i do drustvenog opterecenja. Moze se dade ustvrditi da je pruzanje efikasne pomoci djeci ometenoj u razvo-ju, u smislu socijalistickog humanizma, korisna i ekonomski opravdana investicija.Pogresan postupakU suprotnosti sa ciljevima specijalne pedagogike je tal-av postupak pri kome ostaje zanemaren proces socijalizacije, isko je prije toga bio ulozen znatan trucl da se ostecenje ukloni i p *e-vazidu njegove posljedice. Takvi su, na primjer, slucajevi ktda slabovidan pojedinac dobije radno mjesto medu slijepima, foda pojedinac sa tesko ostecenim sluhom ostaje u radnom i drusb'e-nom pogledu prepusten samo drustvu gluvih, kad covjek sa fi-zickim ostecenjem radi i zivi odvojeno, u izolaciji od ostalih ljudi.ZAKLJUCAKCilj specijalne pedagogike je postici maksimalni razvhak licnosti defektnog pojedinca i maksimalni stepen socijalizacije (tj. drustvene i radne afirmacije i subjektivnog zadovoljstva)Postignuti stepen socijalizacije (integracija adaptacija utilitet inferior no st), uslovljen rezultatima specijalno pedaco-skog djelovanja, zavisi i od uzroka ostecenja i od starosti po:e-dinca. VI METODE SPECIJALNE PEDAGOGIKEU centru interesa specijalne pedagogike je covjek sa oste-cenjima i njegov polozaj u drustvu. Upotrebljavane metode se zato usmjeravaju na poremecaj socijalnih odnosa. Njihov je glavni cilj da uklone ili bar ublaze ostecenje na taj nacin sto uticu na ostecenja koja su uzrok ometenosti u razvoju, a zatim sto teze da savladaju posljedice koje iz ostecenja proisticu.Poremecaj funkcije je ponekad uzrokovan poremecaj em odgovarajuceg organa, ali ponekad nastaje i bez vidljivog organ-skog poremecaja (kao tzv. funkcionalni poremecaj). Dok je poremecaj funkcije govora pri rascjepu nepca posljedica organ-skog ostecenja, dotle je poremecaj funkcije (gubitak) govora iza-zvan njenim zakocenjem usljed iznenadnog straha poremecaj funkcionalnog karaktera i nije podlozan organskim promjenama.ReparacijaAko je uzrok poremecaja funkcije organsko ostecenje ili slicno bolesno stanje, onda korekcija funkcije pretpostavlja cla se najprije koriguje ostecenje organa. Na primjer, pri rascjepu nepca i time uzrokovanim poremecaj em govora preduslov da se popravi funkcija govora predstavlja operacija rascjepa.-Ako je pak uzrok poremecene pokretnosti gubitak ili paraliza nekog organa, tada je neophodna reparacija (pomocu transplantacije, proteze ili strucnog lijecenja). Jasno je, dakle, da su poremecaji organa, ako su uzrok gubitka ili ogranicenja izvjesne aktivnosti organizma, stvar medicine. U takvom slucaju specijalnom vaspi-tanju prethodi medicinski zahvat.Ako se radi o narusenoj (nerazvijenoj, ogranicenoj ili izgu-bljenoj) funkciji kao o uzroku defektnosti, specijalna pedago-gika upotrebljava metode reedukacije i kompenzacije u svim njenim disciplinama.30 311. ReedukacijaReedukacija (re = natrag, ponovo; edukacija = vaspitanje), nepravilno i netacno ponekad oznacavana terminom prevaspita-nje je skup specijalno pedagoskih postupaka, kojima se poboljsava i u granicama datih mogucnosti usavrsava sposobnost rada u oblasti ostecene funkcije' Reedukacione metode su, dakle, us-mjerene direktno na ostecenu funkciju.Ako, na primjer, kod nagluvog covjeka vjezbamo i usavrsavamo njegovu sposobnost cuvenja, onda radimo na reedukaciji sluha. Ako kod slabovidog vjezbamo njegovu sposobnost victenja, radi se o reedukaciji vida. Ako se covjek sa paralisanim donjim udovima uci da hoda, vrsi se reedukacija pokreta. Ako se gluvonijemo dijete (tj. koje o najranijem djetinjstvu ne cuje) uci da upotrebljava ostatke sluha i uci se da govori, vrsi se reedukacija sluha i govora (tj. vaspitanje od samog pocetka). Kada ucenik koji je do tada govorio sasvim normalno muca, onda se reedukacijom govora ponovo kod njega formira funkcija govora, koja odgovara drustvenim potre-bama.Sistematskim specijalno vaspitnim djelovanjem prilikom samog toka reedukacije razvija se ona funkcija koja je bila ne-razvijena, dok se funkcija koja je bila ogranicena ili smanjena usavrsava.Reedukacijom funkcije, tj. pobolj savanj em aktivnosti, dje-luje se ujedno i na psihu covjeka ometenog u razvoju. Formi-rani pozitivni psiholoski stav prema vlastitom ostecenju i prema sredini povoljno utice i na onu funkciju koja je postala predmet vaspitnog postupka.Monosenzorijski ili multisenzorijski pristupU posljednje vrijeme se cesto, narocito u americkoj litera-turi, raspravlja o problemu da li je preduslov za reedukaciju monosenzorijski (monos=jedan, senzus = cuIo, osjetilo) ili multisenzorijski (multus = brojni, mnogi) pristup. Prema nasem mi-si jenju, premda se reedukacijom usmjeravamo prvenstveno na ostecenu aktivnost, nije moguce ostavljati po strani ni ostala cula kao pomocne faktore (npr. pri reedukaciji sluha se zvuk po-vezuje sa victenim predmetom, slicicom; pri reedukciji pokretno-sti se upotrebljava kontrola vidom, itd.). Smatramo, dakle, da je pravilan princip multisenzorijskog pristupa, tj. princip koji upotrebljava i pomocne, ali ne i rezervne aktivnosti drugih cula. Tvrdi se, naime, da monosenzorijski pristup znaci maksi-malno koriscenje svih mogucnosti za razvijanje ostecene funkcije. Ova zamjerka gubi svoje opravdanje ako se uzme u obzir cinjenica da je samo opazanje cjelovito, a ne izolovano, da se i kod reedukcije zapravo radi o formiranju pomocnih asocijacija iz raznih culnih oblasti.Za razvijanje mentalne aktivnosti sluzi takode izazivanje uzajamnih spojeva (asocijacija) iz raznih culnih oblasti, a u vezi sa oblascu pokreta; kod reedukacije sluha potpomazemo koriscenje ostataka sluha na taj nacin sto izazivamo asocijaciju na druge pojave, kako bi percipirani zvuk bio dio asociranog kompleksa.2. KompenzacijaKpmpenzacija je skup specijalno pedagoskih postupaka kojima se poboljsava i usavrsava rad drugih funkcija a ne onih koje su ostecene. Metode kompenzacije se dakle ne usmjeravaju na poremecaj one aktivnosti koja je uzrok ostecenja, nego na dodatni (rezervni) rad drugih funkcija.Npr. covjek koji ne cuje pri uspostavljanju kontakta sa dru-gim covjekom, pomaze sebi poostrenom paznjom vida, narocito citanjem s usana lica koje govori, Slijepac se orijentise u prodtoru poostrenjem slusnog, taktilnog, vibracionog i drugog opazanja i pomocu njuha. Fizicki invalid nadoknaduje svoje fizicke nedostat-ke povecanom dusevnom aktivnoscu itd.Osnovna karakteristika metode kompenzacije je njen multisenzorijski pristup. Upravo prilikom zamjenjivanja i dopunja-vanja drugim aktivnostima naglasava se kompleksnost (cjelovi-tost) opazaja i rada.Postepeno razvijanje i poostravanje drugih cula tokom kom-penzacione aktivnosti projicira se u cijelu psihu clefektnog covjeka. Prosiruje se time spremnost i bogatstvo asocijacija, perve-cava se nervno-psihicka aktivnost, cime se povratno utice na psi-hicku, culnu i pokretnu aktivnost. Na taj nacin uspijeva savla-divanje nedostataka aktivnosti koja je bila uzrok ostecenja.Rezultati kompenzacionih napora dolaze do izrazaja i u afirmaciji clefektnog covjeka. Veoma tacno o tome pise J. A. Ko-menski: . . . narocito kada priroda, ako joj je bilo onemoguceno da u nekom pravcu razvija svoju snagu, razvice je u drugom pravcu, tim intenzivnije ako joj se pruzi odgovarajuca pomoc. Moramo znati da brojni primjeri jasno pokazuju da ljudi koji su od rodenja slijepi postali su odlicni muzicari, pravnici, govornici.32 'i Spceijaln^ pedagogika 33itd., slicno kao sto su ljudi od rodenja gluvi postali istakauti slikari, vajari i zanatlije.Obje navedene metode, koje se usmjeravaju na uzroke cste-cenja, bile bi nepotpune ako ne bi omogucavale i savladavaaje posljedica ostecenja, koje proisticu iz poremecaja socijalnih od-nosa pojedinca ometenog u razvoju. Zato je njihova logicka posljedica i organski zavrsetak rehabilitacija.3. RehabilitacijaRehabilitacija (habilis = sposoban, dakle: osposobljenje) je skup specijalno pedagoskih postupaka kojima se koriguju dru-stveni odnosi i mogucnosti radne afirmacije pojedinca ometenog u razvoju. Rezultati prethodnih metoda predstavljaju bazu za lormiranje individualno-psiholoskih i drustvenih uslova socija-lizacije.Rehabilitacija se zato vise ne usmjerava samo na covieka sa njegovim ostecenim funkcijama, nego na njegove ostecene (neformirane, ogranicene) socijalne odnose. Tu je jasan pomak djelovanja iz individualno bioloske oblasti u socijalnu.Nasa kratka definicija pojma rehabilitacije se a sustini poisto-vjecuje sa gledistima koja se navode u americkoj literaturi, ;dje se u rehabilitacionoj aktivnosti takode naglasavaju drust/eni faktori. U medicini gledanja na pojam rehabilitacije nijesu ]'e-dinstvena. Ponekad se ovaj pojam upotrebljava cak u sn.islu reparacije organa, na primjer, kada se pise o rehabilitaciji koljsna, zglobova, pa cak i vilica; nasuprot tome, u modernoj ortopediji i hirurgiji uvodi se pojam rehabilitacije kao povratne brigetj., trige o povratku covjeka poslije lijecenja u radnu i dodajemo mi u drustvenu sredinu. Ovakvo shvatanje vec racuna sa covjekom i sa njegovim radnim i drustvenim odnosima, te se slaze s nasom de-finicijom ovog pojma.Rehabilitaciona aktivnost nadovezuje se na reedukaci u i kompenzaciju i uzajamno se s njima prozima. To je veoma raznolika djelatnost, te se zato naslanja na saradnju sa drugim strucnjacima, narocito strucnog ljekara (prema vrsti ostecer.ja), psihologa i socijalnog radnika.U rehabilitaciju se ubrajaju:-psiholoska priprema sa formiranjem pozitivnog stava prema specijalno-vaspitnim postupcima i stvaranje osjecanja sigmno-sti, zasticenosti, samopovjerenja i socijalnog obezbjedenja pojedinca; vaspitanje za rad, tj. za buduce zaposlenje uz pomoc radnog vaspitanja;fizicke vjezbe, kojima se povecava nervno-psihicka aktivnost;rekreacija u svrhu povecanja optimizma i uspostavljanja drustvenih odnosa;vaspitanje i obrazovanje u mjeri koja odgovara sposobnosti-ma i uzrastu pojedinca.Navedene parcijalne rehabilitacione aktivnosti se prozimaju sa psihoteTapijom. To je metoda direktnog i namjernog uticaja na pojedinca rijecima, primjerom, nacinom ponasanja i drugim sredstvima. Njeni glavni dijelovi jesu:pozitivni i obazrivi stav prema covjeku ometenom u razvoju (narocito djeca bivaju veoma osjetljiva na vlastito dostojanstvo i uvazavanje);psiholoski kontakt, uspostavljen pomocu povjerljivih razgo-vora i sa razumijevanjem za licne potrebe i teznje pojedinca, pomoc prilikom pronalazenja i odstranjivanja nezeljenih, ili stetnih uticaja sredine;psihagogika (agein = voditi), kojom se stvara uvjerenje o vlastitoj teznji za boljim;persuazija (citaj persvazija , persuadere = nagovarati), sto znaci obazrivo, sugestivno uvjeravanje (nikako mentorisanje ili opominjanje);prevaspitanje, sto znaci da se vaspitnim mjerama potiskuju prijasnja neispravna gledista, stavovi (pustaju se da se gase) i zamjenjuju novim drustveno odgovarajucim (tj. formiraju se nova);grupna psihoterapija, koja gaji uzajamne odnose ljudi i upotrebljava i licne primjere za svjesno i nesvjesno oponasanje.Psihoterapija se smatra za djelatnost koja pripada iskljucivo ljekarima. To dolazi vjerovatno otuda sto terapija znaci lijecenje, sto pripada ljekaru. Lijecenje se medutim odnosi na bolesnog covjeka. U specijalnoj pedagogici se ne radi ni o cemu slicnom. Nema sumnje da se gore navedeni dijelovi psihoterapije upotrebljavaju svakodnevno i u specijalno pedagoskoj praksi.Kao sto ne postoji tacna granica izmedu zdravlja i bolesti, tako ne postoji granica ni medu pedagoskim djelovanjem i psihotera-pijom. I ucitelj i vaspitac u svojoj praksi djeluju namjerno rije-cju i primjerom.Navedeni primjeri psihoterapeutskog (specijalno pedago-skog) djelovanja se odnose na uzajamni odnos specijalnog peda-goga i pojedinca ometenog u razvoju.34 3s 35Postoji jos i stihijsko ili namjerno djelovanje vaspitnom sredinom. Ako bi dijete ostalo u porodicnoj sredini, potrebno je vise puta ponoviti instruktazu roditelja. Ako bi dijete iz va-spitnih ili socijalnih razloga bilo smjesteno u ustanovu inter-natskog tipa (ustanova kolektivnog zbrinjavanja), preporucuje se da se nova sredina koriguje, kako bi djelovala povoljno i svrsi-shodno. To se odnosi na skolske i vanskolske ustanove uopste.Represivne metode (represija = potiskivanje) iskljucuju po-jedinca iz drustvene sredine, bilo smjestajem u azil, bilo jedno-stavnim pruzanjem materijalnog obezbjedenja. Ove metode se primjenjuju u najtezim slucajevima, koji (zbog nemogucnosti vaspitanja i obrazovanja) ne spadaju u oblast djelovanja speci-jalne pedagogike.Upotreha specijalno pedagoskih metoda ne moze biti data krutom shemom. Zavisi od stvaralacke i naucno zasnovane akti-vnosti specijalnog pedagoga, tj. od toga koje metode i kojim re-dom ce u stanovitom slucaju da primijeni. Tu narocito dolazi do izrazaja princip individualnog pristupa i respektovanja individu-alnih osobina pojedinca. Moze se jos reci da postoji izvjesna prednost u tome ako se koriste one sposobnosti i aktivnosti koje su ostale ocuvane ili koje su cak izuzetno znatne. Treba polaziti od pozitivnih elemenata licnosti. Jedan autor (Fletcher) je rekao da bi bilo necovjecno traziti od pojedinca ometenog u razvoju upravo ono za sto je najnesposobniji.Ponekad dolazi do spora oko toga u ciju nadleznost spada saradnja u brizi o covjeku ometenom u razvoju. To je sasvim su-visno narocito, ako razmislimo o cemu se zapravo radi: omete-nost u razvoju je drustvena pojava, spada, dakle, u oblast speci-jalne pedagogike. Prouzrokovana je poremecajima funkcija do kojih dolazi usljed organskih promjena ili usljed patologije sredine. Moze se, dakle, sastaviti niz povezanih faktora, od indivi-dualnih do socijalnih: organ funkcija ujedinjenje funkcije u psihi psiha drustveno uslovljena drustveni uticaji.Ljekarska aktivnost je prisutna pocevsi od osnovnih biolo-skih manifestacija, tj. od poremecaja organa, pa sve do poreme-cene funkcije, cije posljedice prati, zatim do psihe, i sve do uti-caja sredine.Specijalno pedagosko djelovanje, polazeci od drustvenih uticaja preko psihe, dolazi do ostecene funkcije. Granicna i za-jednicka oblast je tu, dakle, poremecena funkcija, tj. u speci-janloj pedagogici ostecenje u mentalnoj aktivnosti, u pona-sanju, u culnoj i pokretnoj aktivnosti. U ovoj oblasti djeluje me- dicina pregledom, postavljanjem dijagnoze i, prema potrebi, lijecenjem. Medutim, ova oblast (ostecenja i poremecaja) pripada specijalno vaspitnoj brizi. Dok medicina ide za tim da lijecenjem koriguje ostecene funkcije, za specijalnu pedagogiku je korekci-ja funkcije samo preduslov za razvijanje licnosti covjeka i nje-govih drustvenih odnosa, tako da covjek pogoden ostecenjem ne ostane defektan. To je zadatak defektoloske preventive.ZAKLJUCAKMetode specijalne pedagogike, koje vrijede za sve njene discipline, jesu sljedece: reedukacija, tj. skup postupaka usmjerenih na osiecenu fnnkciju, kompenzacija, tj. skup postupaka usmjerenih na ostale funkcije, i rehabilitacija, koja predstavlja najvisi domet specijalno pedagoskih metoda, zato sto koriguje drustvene i raclne oclnose pojedinca ometenog u razvoju.Dok su reedukacija i kompenzacija usmjerene na uzroke ostecenja, tj. na ostecenja i poremecaje, rehabilitacija otklanja (potiskuje) posljedice ostecenja, tj. poremecaje socijalnih odnosa.Rehabilitacija se naslanja narocito na medicinu i psiho-logiju.36 37VII DEFEKTOLOSKA PREVENTIVAOstecenja je sve viseZa cio civilizovani svijet postaje problem cinjenica da je ostecenja sve vise, a time i mogucih uzroka defektnosti, premda su neke bolesti, koje su nekad bile strah i trepet za covjecEn-stvo, u nekim predjelima svijeta vec potpuno nestale.Na primjer, kod nas time sto je bila ostvarena obimna ak:i-ja kalemljenja ne prijeti vise djecja paraliza (poliomelytis); akcijom kalemljenja je bila potisnuta i tuberkuloza, tako da su mnoge ustanove za djecju tuberkulozu postale suvisne. Poske-dice mnogih zaraznih oboljenja uspijevaju se u znatnoj mj;ri suzbijati upotrebom antibiotika.Cesce nego prije pojavljuju se razvojna ostecenja. Dok je prije npr. jedno ostecenje rascjepa dolazilo na 1000 porodaja, sada, usljed visokog nivoa ljekarske pomoci, dolazi na 700 poio-daja. Covjek s rascjepom nepca je usljed svoga kozmetickog osie-cenja i zbog poremecaja u govoru bio iskljucivan iz drustva diu-gih ljudi; danas, medutim, kada je plasticna hirurgija u starju da razvojno ostecenje koriguje a logopedija govor, covjek sa ostecenjima ostaje u drustvu, stupa u brak, ali se kod potomstva pojavljuju rascjepi, koji su nasljedni u 20% do 40%.Cesti su takode slucajevi ostecenja ploda za vrijeme brerr.e-rtitosti. To su najcesce posljedice zaraznih oboljenja majke, l . . . sve nek tece prirodno, bez nasilja.V skolsko doba nastaju brojni funkcionalni poremecaji upravo usljed djelovanja skolske sredine, narocito u procetu obuke (tzv. didaktogeni poremecaji), npr. poremecaj pisanja kcd preorijentisanog ljevaka, sa popratnim pojavama kao sto je n>i-godovanje prema ucitelju, skoli i ucenju uopste, odbojni stE.v prema nekom predmetu, pa cak i mrznja prema njemu (a zati:n i prema skoli i prema ucenju). Moze doci i do tzv. zavoden. a od strane klape, do asocijalnih akcija i si.Preventivu bilo kojih od ovih poremecaj a predstavlja dobra porodicna, skolska i vanskolska sredina i njihovo uzajamno u,-kladivanje. Nije dobro ako skola precjenjuje znanje (obrazo-vanje) na stetu formiranja licnosti. (Jedan autor Pearce doslovce je rekao da je glavni zadatak pedagogike formirati ka-rakter ucenika, znanja i vjestine se uvijek mogu naknadno ca nauce, ali tesko se moze popraviti osteceni karakter).ZAKLJUCAKPreventivu funkcionalnih ostecenja (narocito poremecaj a u ponasanju i u stavovima) predstavlja prirodno, osjecanjima obl-lujuce vaspitanje djece od najranijeg doba. U preventivi neuru-za specijalna pedagogika saraduje sa medicinom i psihologijom. (u psiholosko-pedagoskim savjetovalistima i si.).2. Prventiva smetnji u razvojuZadatak je sprijeciti da ostecenje bilo koje vrste preraste u defektnost, djelovati u torn smislu da bilo koje ostecenje ili pc-remecaj ostane licna stvar pogodenog. Radi se o tome da se covjek osposobi kako bi se mogao pomiriti sa svojim ostecenjem, da ga sam savlada, pa ipak da sacuva osjecanje samopouzdanja, sigurnosti i drustvene korisnosti. Tome doprinose izvjesni uslovi vaspitne (drustvene) sredine. Kao sto covjek ometen u razvoju mora da se navikne na samoga sebe i da svoje ostecenje prima kao nesto prirodno, tako isto drustvo mora primati covjeka omt-tenog u razvoju sasvim prirodno, bez precjenjivanja ili potcje-njivanja, bez suvisnog interesovanja, ali i bez neinteresovanja. Jedan autor (Pichon) u raspravi o poremecajima govora je napisao: Mucajuce dijete postaje mucavo tek onda kada mu to neko kaze. To ima opcenitu vrijednost: ostecenje na koje je de-fektni covjek neobazrivo upozoravan djeluje depresivno, oste-cuje zatim i licnost, a time i socijalne odnose. Vec niz godina se igraju djeca u kvartu Starog grada, ganjaju se kroz ulicice i pro-laze, a s njima i djevojcica na stakama. Kolektiv djece ju je medu se primio, a ona se medu njima ne osjeca ogranicena. Uostalom danas vise nikoga ne iznenaduje sto neko nosi na-ocare, slusni aparat ili protezu i sl.a) U nekim slucajevima dovoljna je instruktaza roditelja (vaspitaca), npr. Kod djecje agresivnosti, poremecaja u ponasanju, pri losim navikama i si. Preduslov je, naravno, eliminisanje, tj. lijecenje mogucih uzroka. Dijete ostaje u svojoj prirodnoj sredini u porodici.U torn pogledu su poucni odlicni rezultati tzv. dopisnog kursa Tracijeve klinike, posredstvom koga vec desetine hiljada roditelja djece sa ostecenjima sluha dobijaju potrebne informa-cije o tome kako dijete od najranijeg doba treba vaspitavati i socijalno adaptirati.a) Ako navedene mi ere ne bi bile dovoljne da se prevazide bitno ogranicenje razvoja socijalnih odnosa, do izrazaja dolaze specijalne pedagoske ustanove (specijalni djecji vrtici i speci-jalne skole, po mogucnosti tzv. dnevne, gdje dijete dolazi iz po-rodice). Djelovanje pomocu specijalnih pedagoskih metoda treba da pocne sto prije, zbog cega se u posljednje vrijeme toliko na-glasava znacaj specijalnih djecjih vrtica.U perspektivnom razvoju se ispoljava teznja, narocito u nekim zapadnim zemljama, da se specijalno pedagoske ustanove usmjeravaju vise i dosljednije na preventivu ostecenja,-tj. na socijalizaciju djeteta ometenog u razvoju. U vezi s time se u posljednje vrijeme revidira smisao postojanja internatskuwusta-nova i odnos vaspitanja (tj. specijalnog vaspitanja) i obuke. c)Kod odraslih lica, kod kojih je ostecenje nastalo kasnije, umjesno je izvesti korekciju radne i drustvene sredine, tako da se covjek osjeca siguran, samouvjeren i koristan. d)Ne manje vazna je oblast preventive za tzv. granicne slu-cajeve, tj. za pojedince sa takvim ostecenjem koje pod izvjesnim OKolnostima ne bi moralo da preraste u defektnost. Takve okol-nosti treba da pruza obicno (normalna, prirodna) porodicna i skolska sredina. Zato je sa gledista preventive sada sasvim opravdana teznja da se dijete sa culnim ili fizickim nedostatkom42 43odrzi u normalnoj skolskoj sredini (na pr. dijete sa slabim slu-hom u skoli medu djecom sa normalnim sluhom). Zadaci preventive se time djelimicno pomjeraju i u oblast tzv. normalnih skola.Sigurno je ovo: sto je rad skola u ovom pogledu bolji, to ce manje biti potrebno podizati specijalne pedagoske ustanove uz pretpostavku da i ucitelji u normalnim skolama budu do-voljno obavijesteni o zadacima i metodama specijalne pedago-gike.e) Medu mjere preventive spada i odgovarajuca populariza-cija i propaganda specijalne pedagogike u sirokoj javnosti, ne samo u strucnoj.U preventivi ometenosti u razvoju ucestvuje ne samo poje-dinac ometen u razvoju vec i njegova drustvena sredina.Pojedinac ometen u razvoju treba da bude taKO usmjeren da je u stanju da se pomiri sa svojim ostecenjem i da ga nosi sa osjecajem samopouzdanja kao svoju licnu stvar.Drustvena sredina treba da prihvata covjeka sa njegcvim ostecenjem sasvim prirodno, da njegovo dostojanstvo ne povre-duje zaljenjem ili prezirom. Ako mu pruzi pomoc, cini to neu-padljivo i obazrivo.ZAKLJUCAKPreventiva u defektologiji je zasad vise program nego me-toda. Razlikuje se preventiva ostecenja (organskih i funkcio-nalnih) i preventiva ometenosti u razvoju. Najvise se dosad ra-dilo na preventivi organskih ostecenja, koja je predmet medi-cinskog tretmana. Pocinje se razvijati preventiva funkcionalnih ostecenja u oblasti specijalne pedagogike, medicine i psihologije. Zadatak je: razraditi i u praksu uvesti preventivu ometenosti u razvoju. VIII RAZVOJ BRIGE O POJEDINCU OMETENOM U RAZVOJUO tome kako su se u prvobitnim oblicima drustvenog zivota ponasali ljudi prema bolesnim, defektnim i starim licima, mo-zemo sebi da stvorimo sliku iz vijesti o obicajima primitivaca. Tu je odlucivala materijalna zivotna baza. sacuvati pleme kao cjelinu, to je cesto iziskivalo da se slabe jedinke iskljuce, jer su ugrozavale sposobnost plemena da se odrzi u zivotu. Zato su plemena stara lica, neizljecivo bolesna, slijepa i sakata ili na neki drugi nacin defektna u vecini slucajeva napustala ili ih di-rektno ubijala. Takvi obicaji su se odrzali jos duboko u srednjein vijeku; istorijski podaci govore o tome da je jos u 11. vijeku, nakon prihvatanja hriscanstva, stanovnicima Islanda bilo dozvo-ljeno da defektnu novorodencad ubijaju. O Prusima je Praeto-rius sacuvao podatak da je sin bio duzan da ubije stare i onemo-cale roditelje, slijepu i razroku djecu; defektnu djecu je ubijao otac vodom, vatrom ili macem; hrome i slijepe sluge je njihov gospodar vjesao.U robovlasnickom poretku postojala je jasna klasna podjela na slobodne ljude i na robove, kao i ustanova privatne svojine. Sa promjenama socijalne strukture doslo je i do promjene odno-sa jedinke prema drustvu. Iskljucivanje starih i bolesnih iz"dru-stva izgubilo je svoje opravdanje; ostalo je, medutim, usmjere-no na defektnu novorodencad. Slaba djeca su bila ubijana i zato da ne bi opterecivala porodicu, da se porodicno imanje ne ko-mada i da se drzava zastiti od prenaseljenosti. U Likurgovim i u rimsKim zakonima postojala je odredba prema kojoj je otac imao pravo da odmah ubije defektno dijete. Takvi i slicni propisi su se odrzali sve do srednjeg vijeka. U Sparti je dijete o kome se vijece izjasnilo da je slabo i defektno bilo ostavljeno u planini Tajgetu ili u pustinji. U Atini su takvo dijete stavljali u glinene lonce i ostavljali negdje kraj puta. U Rimu su ga stavljali u ple-44 45tene kotarice i pustali niz Tibar. Nordijski narodi su takvu djeeu jednostavno bacali u more. Medutim, tako nije bilo svuda: nj r. kod Jevreja je bilo zabranjeno ubijanje djece, tako isto u Te-bama, (tamo vjerovatno zato da se ne bi smanjivao broj robova).U starom vijeku defektna djeca ili djeca robova nijesu u\i-jeK ubijana vec, naprotiv, ostavljana u zivotu i prodavana. Db-fektni su morali da rade najteze poslove (npr. slijepci su bli privezani uz vesla na galijama ili u mlinovima i si., a djeca ;a upadljivim defektima su bila slana u prosnju, a novae su morala davati svojim gazdama. Ako sakatost nije bila narocito vidljiva, bila je vjestacki naglasena tako da iskoristavanje bude sto t;-meljitije. Prosnja je tada bila narocito unosna. Ljudi su davali milostinju, kako bi u slucaju vlastite potrebe (ako bi npr. osli-jepili) mogli i sami ocekivati pomoc od drugih. Milostinja , e bila kod nekih naroda ucljeljivana tokode iz vjerskih razloga.Vec Kod nekih naroda staroga vijeka su se, medutim, po-javljivale klice javnog zbrinjavanja defektnih lica. Na primjer, kod Egipcana je svaki invalidni covjek dobijao odgovarajuce zn~ poslenje. U Atini su invalidi dobijali drzavnu potporu. Medutim, u Rimu za takvu humanu mjeru nisu imali razumijevanja. (Ph-ut je rekao da lose postupa onaj ko pomaze nesrecne, jer na taj nacin produzuje njihove muke.)Invalidni prosjaci su na sebe obracali paznju na razne m-cine, npr. recitacijama, pjevanjem, sviranjem i si. Slijepi pjevaci i vracevi bili su veoma uvazavani, a neki od njih su imali i znt-tan uticaj na mase potlacenih u njihovom stavu prema izrablji-vacima.Tek je za vrijeme feudalizma donijelo liriscanstvo nova soci-jalno-eticka gledista na defektna lica. U prvobitnom hriscanskori drustvu razvijala se Karitativna djelatnost, koja je, medutim, imala cisto individualni karakter. Crkve su imale pravo azih;, a drzava im je davala pravo da se staraju o nesrecnim ljudinu. Time se karitativna djelatnost prosirila i izgubila svoj prvobitri individualni karakter. Ljubav prema bliznjemu bila je skon-centrisana u crkvene ustanove, kao sto su bili manastiri, azil , spitalji i monaski redovi. Udjeljivanje milostinje je poprimil] vjerski karakter, defektna lica su bila smatrana za izabranifcj samoga boga, zato je svaxa njima ukazana pomoc znacila vjerski dobro djelo. Prosjaci, sakata, slijepa i druga defektna lica su S'j sakupljala po ulicama, kod kapija manastira i crkava i u po-vorkama su putovala s mjesta na mjesto. Njihove redove su umnozavali ratni invalidi, lica koja su bila oslijepljena ili osa- kacena za kaznu i si. Ostentativna, vjerska karitativna djelatnost je tu stajala kao suprotnost prema ogromnoj surovosti kaznenog prava i ratnistva. Pored toga, u srednjem vijeku feudalci su upotrebljavali osaicacena lica i za uveseljavanje i zabavu svoga drustva.Potkraj srednjeg vijeka, kada je gradanstvo postajalo sve jace i stvaralo svoje cehove, i defektne osobe su se udruzivale (jer ih je u svakom gradu bio veliki broj) i fonnirali su drustva u svrhu zajednicke prosnje; zatim su dobit od prosnje meduso-bno dijelili. Cijele grupe prosjaka, medu kojima je bilo i mnogo zlocinackih elemenata, putovale su od grada do grada i po seli-ma, pa su zbog svoje organizovanosti postajale napast za cijele krajeve. Napadali su gradove i naselja i nasilno trazili milostinju, tako da su u nekim gradovima nastupali i protiv prosjaka (cak i sa oruzjem) i nasilno ih tjerali iz gradova.U razdoblju renesanse poceo je postepeno da se mijenja odnos prema defektnim licima: od srednjovjekovnog shvatanja karitativne djelatnosti napredni mislioci prelaze (Komenski i drugi) k idejama humanosti, ljudskosti i traze humaniziranje odnosa prema defektnim ljudima.U 18. a narocito u 19. vijeku, za vrijeme nastupa kapitali-zma, zajedno sa razvojem medicinskih nauka i sa promjenama ekonomskih uslova, pojavljuju se poceci stvarnog staranja o invalidnim licima. Bila su lijecena i bile su za njih osnovane ustanove koje vec nijesu bile samo azil, nego i ustanove za re-habilitaciju. Naravno, i u staranju o tim licima jasno su se ispo-ljavale crte kapitalistickog izrabljivanja: razne karitativne ustanove su invalidnim licima omogucavale zaposlenje, ali su iz nji-hovog rada zgrtale kapital.U socijalistickom poretku staranje o licima ometenim u razvoju, kojima je prema zakonu potrebna posebna briga od strane drustva, stvar je drustva. U duhu socijalistickog humani-zma radi se o tome, da ta lica budu pripremljena za zivot, da se u drustvo ukljuce kao gradani nezavisni od dobrocinstva, kao gradani koji se mogu pouzdati u svoje vlastite radne sposobnosti.U socijalistickim zemljama se posvecuje velika briga socija-lizaciji lica koja su fizicki, culno il psihicki ometena ti razvoju. Njima se najprije omogucuje pohadanje skole a zatim se o njima vodi briga i prilikom ukljucivanja u radni proces. U CSSR sva defektna lica imaju znatnu pomoc u velikoj masovnoj orga--nizaciji (Savez cehoslovackih invalida), koja je podijeljena u46 47grupe prema vrsti ostecenja i prema interesovanju lica, te uje-dno brine oko toga da lica ometena u razvoju ne pate od toga, i da se dobro afirmisu u zivotu.ZAKLJUCAKU istorijskom pregledu mozemo da pratimo ove razvojne stadijume brige o licima ometenim u razvoju: 1.represivni stadijum, za vrijeme kojeg su invalidna lica odstranjivana iz drustva (iskljueivanjem, ubijanjem); 2.stadijum porohljavanja, koji se karakterise robovlasni-ckim izrabljivanjem invalidnih lica; 3.karitativni stadijum, u kome su dolazili do izrazaja pr-venstveno vjerski stavovi prema invalidnim licima; 4.stadijum renesansnog humanizma, koji je trazio humani odnos prema invalidnim licima; 5.stadijum rehabilitacije, koji je invalidnim licima posve-civao brigu iz ekonomskih razloga: bilo je korisnije, nakon pri-preme, ukljuciti ih u raclni proces u svrhu izrabljivanja nego da-vati im potporu; 6.socijalizujuci stadijum, kada se u duhu socijalistickog humanizma vrsi rehabilitacija invalidnih lica tako da ona sania budu u stanju da se radno i drustveno afirmisu; 7.stadij preventive, koji je karakteristican po teznji cla se sprijeci invalidnost kocl lica sa raznim ostecenjima. B. Opsti dioOCJENA BIOLOSKIH I DRUSTVENIH FAKTORA SA GLEDISTA SPECIJALNE PEDAGOGIKEI. COVJEK I SREDINASustina uzajamnog uticaja imutrasnje i prirodne sredineZivot svakog organizma je vezan sa prirodom, tj. vanjskom sredinom. Promjene do kojih stalno dolazi u unutrasnjoj sre-dini zivog organizma prilagodavaju se uslovima spoljne sredine. Medutim, tu se ne radi samo o pasivnom prilagodavanju vanj-skim uslovima, jer organizam i sam pokazuje izvjesnu aktivnost. Zivotni proces nije samo u odrzavanju ravnoteze organizma sa okolinom, nego i u savladivanju uticaja sredine. Radi se dakle o uzajamnim odnosima, o dij alektickom djelovanju sredine na organizam i o djelovanju organizma na sredinu.Drustvena sredinaZa razliku od svih ostalih organizama, za covjeka je specifi-cna upravo drustvena sredina. I u njoj se ostvaruje dijalektika uzajamnih odnosa i uzajamnog djelovanja bioloskih i socijalnih faktora. U odnosima covjek drustvo radi se takode o aktivno-sti u prilagodavanju i o stvaralackom procesu uzajamnog uti-canja.48 4 Specijalna pedagogika 49Upravljanje odnosima izmedu organizma i sredineNa uticaje sredine djeluju najnizi organizmi kao cjelina. To je manifestacija jedne od osnovnih osobina organizma, tj. na-drazljivost. Kod primitivnih organizama (npr. ameba i si.), rea-guje na nadrazaj samo jedan odredeni dio. Prenos nadrazaj i do izvrsnog organa je kod njih vrsen posrednistvom jednostavnog nervnog sistema. Na visem stepenu razvoja cjelokupno upravlja-nje prilagodavajucih procesa obezbjeduje centralni nervni sistem svojom aktivnoscu. II NERVNA AKTIVNOSTOsnovna anatomska jedinica nervnog sistema je nervna (ganglijska) celija sa aferentnim (centripetalnim) i eferentnim (centrifugalnim) vlaknima, zvana neuron.Osnovna fizioloska jedinica nervnog sistema je refleks.Refleks je reakcija organizma na nadrazaj posredovan ner-vnim sistemom.Tok refleksaDjelovanjem podsticaja ili stimulusa, tj. fizikalno-hemijskog djelovanja nastaje u odgovarajucem prijemnom organu (rece-ptoru) nadrazaj. Nadrazaj je radnja kojom se fizikalno-hemijska energija pretvara u nervnu energiju. Iz receptora se promjena nervne energije prenosi aferentnim putanjama do centara u cen-tralnom nervnom sistemu, a otuda ide kao pobuda (impuls) eferentnim putanjama do izvrsnog organa (efektora). Prenos nadrazaj a od receptora do efektora naziva se draz (drazenje, nadrazaj, podrazaj), a putanja od receptora do efektora se naziva re-fleksni luk.]. Niza nervna aktivnostNizim organizmima, koji zive u srazmjerno jednostavnim zivotnim uslovima, dovoljne su nize forme uzajamnog prilagoda-vanja. Radi se o bezuslovnim refleksima, od jednostavnih refleksa pa sve do komplikovanih refleksnih zbivanja, zvanih nagoni.50 4* 51Osnovni karakter bezuslovnih refleksaBezuslovni refleksi i nagoni su urodeni, nasljedni i trajni, tj. traju cijeli zivot. Stalni su, na isti podsticaj se javlja uvijek ista odgovarajuca reakcija. Istovrsni su, sto znaci da se kod iste vrste organizma pojavljuju u istom vidu. individualnih dozivljaja i sacinjavaju individualno iskustvo. Na-staju kod zivotinja i ljudi i to na bazi bezuslovnih refleksa. Njihov znacaj je narocito u aktivnom prilagodavanju prirodnoj sredini.2. Visa nervna aktivnostOrganizmi organizovani na visem nivou, koji zive u kompli-kovanim zivotnim uslovima, nijesu u stanju da se zadovolje sa srazmjerno jednostavnim oblicima aktivnog prilagodavanja. Ni-za nervna aktivnost tu je dopunjena i obogacena visom nervnom aktivnoscu, koja je osigurana uslovnim refleksima.Osnovni karakter uslovnih refleksaUslovni refleks je refleks koji je vezan na neki uslov koji prethodi prvobitnom podsticaju (stimulansu). U klasicnim ekspe-rimentima I. P- Pavlova na psima takav uslov bio je npr. stano-vit zvuk, svjetlo ili pokret, dodir ili vrijeme. Uslovni refleksi kao vise forme aktivnog prilagodavanja su u individualnom zi~ votu steceni (a ne nasljedni). Privremeni su, tj. traju samo toliko koliko traju podsticaji. Individualni su, a ne istovrsni. Na razne podsticaje mogu dolaziti razne reakcije.Signalni sistemUslovni refleksi javljaju ili signaliziraju neku pojavu (npr. u Pavlovljevim eksperimentima zvuk metronoma signalizira zamorcetu hranu). Mozemo, dakle, uslov ili podsticaj uslovnog refleksa oznaciti kao signal. Skup signala odredene vrste zove se signalni sistem.Prvi signalni sistemU prvi signalni sistem se ubrajaju signali koji su odraz realnosti. To su opazaji ili predstave udruzene sa stanovitim opa-zajima (npr. zvonce hrana). Ovi signali se formiraju na osnovu Drugi signalni sistemU drugi signalni sistem spadaju signali viseg stepena, koji nijesu odraz nego simbol realnosti. To je sistem specif icno Ijudski. Sa razvojne strane gledano prvobitni simbol realnosti bila je rijec, koja kao pojam ima osobinu uopstavanja.Pored rijeci kao simbola (apstrakcija) postoje jos i drugi simboli, npr. naucni (a + b', H2O i si.) i umjetnicki (muzicki, li-kovni i si.). Oznaka ,simbol' se tu upotrebljava u istom smislu kao u drugim naukama oznaka ,znak'.Na bazi govora i sposobnosti uopstavanja formiralo se apstraktno i logicko misljenje. Ono je dalo temelje nauci, kul-turi, ali i (i to ne u posljednjem redu) moralnim vrijednostima. Moze se dakle reci da se u oblasti drugog signalnog sistema ubra-ja i Ijudski govor, a s njime i apstraktno misljenje, nauka, umje-tnost i moralni kvaliteti, dakle najvisi Ijudski kvaliteti.Uzajamni odnos signalnih sistemaDok je prvi signalni sistem izrastao iz nize nervne aktivno-sti, dotle se drugi signalni sistem formirao na bazi prvog signal-nog sistema. Sva tri sistema, tj. niza nervna aktivnost,-prvi signalni sistem i drugi signalni sistem, sacinjavaju uzajamno povezani dinamicki sistem. Sa razvojne strane gledano _naj-visu formaciju predstavlja drugi signalni sistem. Zato on i ima funkciju upravljanja i vladanja nizim formacijama. Otuda se prvi signalni sistem kod covjeka kvalitativno razlikuje od prvog signalnog sistema zivotinja.Drugi signalni sistem se razvojno formirao iz govora. Govor je nastao u uslovima drustvene egzistencije. Dakle, drugi signalni sistem, kao produkt govora, drustveno je uslovljen. Dru-stvena uslovljenost drugog signalnog sistema kao upravljajuce funkcionalne formacije projicira se i u nize formacije, pa cak i u nizu nervnu aktivnost. To se kod covjeka manifestuje i u nje-govim nagonskim aktivnostima, koje pod uticajem drugog si-52 53gnalnog sistema dobijaju drustveni karakter (npr. nagon hia-njenja postaje drustveni akt, manifestacije seksualnog nagona se projiciraju u umjetnicku aktivnost i si.).Drugi signalni sistem je tipicna ljudska manifestacija. To je skup uslovnih refleksa viseg reda i sluzi prvenstveno za intcr-individualne odnose u drustvenoj sredini.3. Nervni sistem i ljudska psihaCjelokupna nervna aktivnost je dirigovana stanovitim fi-zioloskim zakonitostima. Fiziologija nervne aktivnosti se prvenstveno bavi zakonitostima refleksnog zbivanja.Nervna aktivnost, medutim, ima i svoju sadrzajnu strar.u, koja je predmet psihologije. Tok refleksnog zbivanja i njego/a sadrzajna i subjektivna strana sacinjavaju nedjeljivu cjelinu ljudsku psihu.Trojstvo ljudske psihePodlogu ljudske psihe sacinjavaju tri sistema, koji su uza-jamno razvojno i funkcionalno povezani.Najnizi, tj. osnovni sistem je sistem nize nervne aktivnosti, gdje spadaju i nagoni.Razvojno visi stepen je visa nervna aktivnost, i to njen -pivi signalni sistem.Najvisi stepen je specificno ljudska tvorevina vise nervie aktivnosti drugi signalni sistem.Sva ova tri dinamicka sistema predstavljaju usko saradu-jucu cjelinu. Najnizi stepen, tj. niza nervna i nagonska aktivnc-st smatra se za svojevrstan rezervoar nervne (zivotne) energi, e; ova energija je upotrebljavana, usmjeravana i dirigovana visim stepenima.Uzajamni odnos nagonske i vise nervne aktivnosti (npr. nagon samoodrzanja podstaknut osjecajem gladi) kod covjesa je regulisan drugim signalnim sistemom, koji je kako je vec receno drustveno uslovljen. Zato covjek umije da savlaia glad s obzirom na drustvene odnose. Drugi primjer: buran ra-zvoj seksualnog nagona u pubertetu, ako dospije pod kontrclu i dirigujuci uticaj drugog signalnog sistema, usmjeravan je i dirigovan njime. Nakupljena nervna energija se upotrebljava u visim oblastima, npr. u umjetnickoj, sportskoj aktivnosti, u stru-cno-naucnim kruzocima slobodnih aktivnosti itd. Ako se ova energija (oslobodena razvojem seksualnog nagona) ne iskorisca-va u visim aktivnostima, upraznjava se na nivou nagona (seksu-alni ekscesi huliganstvo i si.).Organ nervne aktivnostiCjelokupna nervna i dusevna aktivnost je vezana za ma-teriju centralni nervni sistem. Razvojno najniza nervna aktivnost, tzv. niza nervna aktivnost, odigrava se u potkori (bazalne ganglije, kicmena mozdina).Organ vise nervne aktivnosti je mozdana kora, o kojoj je Pavlov napisao da je organ uslovnih refleksa i nista drugo. Na-ravno, u visoj nervnoj aktivnosti ucestvuju i formacije nizeg re-da, potkorne.Prvi signalni sistem je vezan za aktivnost kore obiju mo-zdanih polulopti (hemisfera) prednjeg mozga, dok se drugi signalni sistem veze prvenstveno za jednu od mozdanih polulopti, za tzv. vodecu ili dominantnu (na kojoj su formirane oblasti di-rigujuce govorne funkcije).Porijeklo nervne aktivnostiNiza nervna aktivnost kao skup bezuslovnih refleksa, pa sve do nagona, uroflena je.Visa nervna aktivnost se stice tokom zivota, i to stepenprvog signala u individualnom zivotu, a stepen drugog signalau. drustvenom zivotu.-^Sadrzaj nervne aktivnostiU oblast nize nervne aktivnosti spadaju bezuslovni refleksi, nagonske i afektivne manifestacije i vegetativni refleksi.Sadrzaj vise nervne aktivnosti su uslovni refleksi, odnosno uslovni spojevi (uslovni refleks je tok nervnog zbivanja zavrsen rezultujucom akcijom, uslovni spoj je udruzivanje ili spajanje opazaja ili predstava na bazi uslovljavanja).54 55U oblasti prvog signala radi se prvenstveno o uslovnim reft eksima, o reakciji na aktualne zivotne situacije.Sistem drugog signala pored refleksa sadrzi takode uslovne spojeve. Ovamo spada govor, misljenje, (apstraktno i logicko), nauka, umjetnost, moraine vrijednosti.Ovo shvatanje se upadljivo slaze sa gledanjem psihoanalizo na strukturu licnosti. Psihoanaliza takocie polazi od trojstva psihe, gdje je na najnizem mjestu tzv. ono (nagonsko u nama), na visem stepenu je tzv. ja (tj. covjek kako se manifestuje u konkretnim zivotnim situacijama), dok najvisi stepen predstavlja nadja (.sto je u prvom redu moralna nadgradnja).Prelazne formeNavedena tri dinamicka sistema ljudske psihe nijesu uza-jamno strogo odvojena, niti tacno ogranicena. Postoje i izvjesne prelazne forme koje djeluju kao spajajuce karike. One ukazuju na razvojne suvislosti pojedinih stepena i na njihovu funkcio-nalnu povezanost.1. Prelaznu razvojnu formu izmedu vise i nize nervne akti-vnosti predstavlja alokorteksna aktivnost i senzomotorna, opo-nasajuca aktivnost.Alokorteks je razvojno najstarija, dakle prvobitna formacija kore velikog niozga. Po svome porijeklu se veze sa aktivnoscu cula njuha. Neurofizioloski znacaj alokorteksa nije jos posve jasan. Smatra se (Pitha), upravo zbog odnosa prema primitivnoj orijentaciji cula njuha, da je alokorteksna aktivnost povezana time sto se moze nazvati intuitivan intelekt. (To je zapravo pred-stupanj intelekta racionalnog-razumskog: osjecam ili predosje-cam da je nesto dobro ili da je bolje da se necega klonim a da mi za to nijesu posve jasni razumski razlozi).Vjerovatno se radi o fiksiranim ostacima prethodnih isku-stava stecenih u filogenetskom i ontogenetskom razvitku.Kao sljedecu prelaznu formu mogli bismo navesti nagon oponasanja. Radi se tu o senzomotornim refleksima, koji su do-cluse urodeni (kao nagon), ali se odigravaju u oblasti kore velikog mozga (koja je organ uslovnih refleksa). Podsticaji za opo-nasanje su primani prvenstveno vidom i sluhom. Covjek koji vidi pokret nehoticno ga oponasa, covjek koji cuje neki zvuk po-kusava takode da ga oponasa i u tu svrhu aktivira odgovarajuce organe, koji ucestvuju u formiranju glasa. Dakle, rezultat oponasanja je motorna aktivnost. Nagon oponasanja je veoma ziv, narocito kod djece. Tokom vremena se sklonost ka oponasanju gasi. Tu djeluje kako uticaj vaspitanja, tako i razvoj intelekta i kriticnosti. Zato sklonost za oponasanjem biva veoma ziva i nestisana kod vaspitno zapustene i kod slaboumne djece.2. Ni izmedu signalnih sistema ne postoji tacno razgrani-cenje. I tu se pojavljuju prelazne forme. Prelaz od odraza re-alnosti ka simbolizaciji realnosti vrsi se prenosom i uopstava-njem. Prenos (transfer) znaci da neka pojava (npr. naziv pre-dmeta ili pokret vezan za stanovitu situaciju i si.) prenosi se na slicnu pojavu (npr. oznaka stvarnog psa sa av se prenosi i na ostale pse).Prenos predstavlja bazu za uopstavanje. Funkcijom uopsta-vanja~pomocu govora covjek dolazi do apstraktnog misljenja.Razvojne suvislosti (koherentnosti)Treba naglasiti da su sva tri dinamicka sistema funkcio-nalno i razvojno medusobno povezana. To sto je u razvoju stvo-renja i pojedinaca prethodilo nikada se ne gubi. Sve ostaje sa-cuvano i visim razvojnim formacijama je preslojavano, dopunja-vano, mijenjano i usavrsavano. Pod normalnm okolnostima r>o-jedini stepeni psihe djeluju u tijesnoj medusobnoj povezanosti, a ne izolovano. Vodeca i dirigujuca uloga pripada formaciji razvojno najmladoj, tj. drugom signalnom sistemu. Ona upravlja i usmjerava aktivnost nizih formacija, naravno u uskoj sa-radnji sva tri stepena zajedno.Znacaj trojstva psihe za shvatanje neldh dusevnih aktivnostiKao sto psihu sa razvojnog gledista rasclanjujemo na tri uzajamno nadovezujuca stepena, tako isto mozemo i neke du-sevne aktivnosti posmatrati sa razvojnog gledista i razlikovati kod njih slicno trojstvo. Navescemo neke primjere:Culna aktivnost saopstavanja povezana je sa sluhom i vidom. Na najnizem stepenu je refleksno cuvenje, tj. videnje. Na visem stepenu je vec prisluskivanje, tj. zapazanje. Prelazna forma je slusanje govora, tj. citanje, najvisi stepen je razumijeva-nje ili shvatanje.Osjecajne manifestacije su na najnizem stepenu afekti, na visem stepenu emocije vezane uz konkretne situacije, a u pre-d.jelu drugog signalnog sistema emocije vezane uz dusevnu aktivnost (racionalnu, estetsku i si.).56 57Misljenje na najnizem nivou ne postoji. U predjelu prvog signala radi se o konkretnom misljenju, od kojeg prenosora i uopstavanjem uz pomoc govora covjek dospijeva u predio dru-gog signala, tj. do apstraktnog pa i logickog misljenja.Ukoliko se radi o pamcenju ili iskustvu u predjelu nize nervne aktivnosti, pamcenje je filogenetsko. Na nivou prvog signala se prosiruje za ontogenetsko iskustvo, dok se na steperu drugog signala obogacuje anticipacionim ili preticucim pamce-njem. Iz toga proizilazi da je filogenetsko i