TREĆI DEO STRUKTURA I DINAMIKA DRUŠTVA

DRUŠTVO I DRUŠTVENA STRUKTURA

1. Teorijsko određenje društva

Pojam "društva" je tokom istorije imao različita značenja. Sve do osamnaestog veka ovaj pojam je bio istovetan sa pojmom država, odnosno ljudsko društvo je poistovećivano s državnom zajednicom. Tek sa nastankom i usponom građanskog društva tokom 18. veka počinje da se pravi razlika između države i društva: društvo se shvata šire od države, jer obuhvata i sferu ciljno racionalnog delovanja pojedinaca na području privrede i prava (ugovornih odnosa). Tako se u teorijama društvenih ugovora, zatim u engleskoj političkoj ekonomiji i klasičnoj nemačkoj filozofiji, pojam društva upotrebljava, kako u pravno-političkom smislu, tako i kao društveno-ekonomska kategorija.

Sa konstituisanjem i razvojem sociologije nastale su brojne sociološke teorije i pravci koji različito shvataju suštinu društvenih pojava i opštu prirodu ljudskog društva. Taj široki spektar raznovrsnih shvatanja društva, koja smo iscrpno prikazali u poglavljima o sociološkim teorijama, može se podeliti u tri glavna sociološka pravca: individualistički (nominalizam), kolektivistički (realizam) i dijalektički.

2

Zagovornici individualističkih socioloških teorija ‡ individualno-psiholoških, biheviorističkih, fenomenoloških i delom formalističkih, smatraju da društvo ne postoji izvan pojedinca. Ono je tek puki naziv, ime za različite privremene skupove pojedinaca, koji nastaju na bazi njihovog povezanog delovanja (ponašanja) koje proizilazi iz psihološke osnove pojedinca, ili pak iz dejstva spoljašnjih stimulanasa, nadražaja na njihovu psihu.

Nasuprot njima, zagovornici kolektivističkih teorija - klasičnih, a delom i savremenih funkcionalističkih teorija, smatraju da je ljudsko društvo samostalan deo objektivne stvarnosti, potpuno nezavisan od pojedinaca koji funkcioniše po posebnim, njemu imanentnim zakonitostima. Društvo je za njih realna celina, svojevrstan "kolektivan organizam" sastavljen iz harmonično povezanih nadličnih tvorevina - grupa, institucija, zajedničkih ideja, vrednosti i norme. Kao objektivna realnost višega reda, društvo različitim mehanizmima socijalizacije i društvene kontrole oblikuje mišljenje, volju i ponašanje pojedinaca. Bez društva i njegovog delovanja pojedinac bi, ističu zagovornici sociološkog kolektivizma, bio samo biološka jedinka.

3

Dijalektičko shvatanje suštine i opšte prirode ljudskog društva nastoji da prevaziđe teorijski jaz između individualističkog (nominalističkog) i kolektivističkog (realističkog) shvatanja. Zagovornici ovog shvatanja polaze od toga da su i pojedinac i društvo realni entiteti stvarnosti, koji postoje kao realne celine u stvarnosti. Međutim, ti entiteti za njih nisu "zatvoreni", međusobno odvojeni, nego su dijalektički povezani i međusobno se proizvode. Prema Marksu i zagovornicima kritičke teorije društva - Markuzeu, Fromu, Habermasu i ostalim, nema društva bez pojedinca, jer je pojedinac utkan u tkivo društva, ali isto tako nema ni pojedinca kao samosvesnog bića bez društva, jer je ono isto tako utkano u biće pojedinca.

Celovito sociološko razumevanje društva svakako mora poći od dijalektičkog teorijskog pristupa, ali se taj pristup mora stvaralački dalje razvijati i konkretizovati. To je neophodno, jer dijalektička koncepcija društva, čiji je začetnik bio Marks, nije od strane njegovih sledbenika teorijski adekvatno domišljena i razvijena. Većina njegovih sledbenika je u objašnjenju društvenih pojava i ljudskog društva gubila iz vida Marksovo dijalektičko polazište i priklanjala se u uprošćenoj shemi "baza i nadgradnja". To je rezultiralo "kvazidijalektičkom" koncepcijom društva, zasnovanom na ekonomskom determinizmu, koja gotovo u celosti potire ulogu subjekta, čoveka i ljudsku subjektivnost uopšte.

4

Polazeći od dijalektičkog pristupa, uz jednovremeno uvažavanje odgovarajućih rezultata različitih socioloških teorija, kao i drugih društvenih nauka, osobito antropologije i psihologije, ljudsko društvo bi se u najopštijem smislu moglo definisati kao realna, trajna zajednica ljudi, koji zajedničkom delatnošću i raznovrsnim odnosima u koje stupaju zadovoljavaju svoje individualne ali i društvene potrebe i razvijaju vlastite i društvene sposobnosti. LJudsko društvo, dakle, nije prost, mehanički zbir pojedinaca privremeno povezanih mentalnim interakcijama u različite nizove, kako to tvrde zagovornici nominalističkih, individualističkih teorija. Ono je stvarna, realna celina koju ne čine izolovani pojedinci, već pojedinci funkcionalno povezani zajedničkom društvenom delatnošću i odgovarajućim društvenim odnosima u nadlične društvene tvorevine - društvene grupe i institucije. Usamljeni pojedinac poput Robinzona je fikcija. Da bi opstao u životu, svaki pojedinac prinuđen je da se povezuje sa drugim pojedincima i da zajedničkom delatnošću u okviru raznovrsnih društvenih grupa i institucija proizvodi materijalne i duhovne tvorevine, vrednosti neophodne za njegov individualni i društveni opstanak i razvoj.

5

Po sebi se razume da društvo, kao trajna i realna zajednica koja nastaje funkcionalnim povezivanjem pojedinaca, nije nezavisno od pojedinaca, niti je harmonična i beskonfliktna celina, kako to tvrde zagovornici funkcionalističkih teorija. U njoj, pored saradnje pojedinaca i društvenih grup, postoje i napetosti i sukobi, kako između pojedinaca unutar grupa tako i između društvenih grupa. Te napetosti i sukobi, koje generišu različite potrebe i interesi pojedinaca i društvenih grupa, jedan su od glavnih uzroka strukturalnih promena u društvu.

6

LJudsko društvo, shvaćeno kao trajna globalna zajednica ljudi ima u sociologiji dva osnovna značenja. Prema prvom, užem i rasprostranjenijem značenju, globalno društvo se shvata kao istorijski konkretna, trajna i relativno samodovoljna ljudska zajednica omeđena određenom užom teritorijom, u čijim okvirima ljudi razvijaju sve neophodne društvene aktivnosti kojima se zadovoljavaju temeljne potrebe svakog pojedinca i cele zajednice. Tokom ljudske istorije konkretna globalna društva imala su različite oblike, počev o horde, preko roda i plemena, do naroda i savremene države nacije. U tom smislu se danas govori o srpskom, francuskom, ruskom, kineskom, američkom i drugim društvima.

Prema drugom, širem značenju globalno društvo se shvata kao univerzalna ljudska zajednica - čovečanstvo. Sve do sredine prošlog veka čovečanstvo je uglavnom tretirano kao ljudska zajednica koju sačinjavaju manje ili više međusobno povezana, istorijski konkretna globalna društva.

7

2. Pojam i konstitutivni elementi društvene strukture

Da bismo potpunije razumeli suštinu i opštu prirodu ljudskog društva neophodno je da razmotrimo njegovu strukturu. Sve moderne nauke u objašnjenju pojava koja proučavaju koriste pojam struktura, kao teorijsko-analitičku kategoriju, jer svaka pojava u stvarnosti ima odgovarajuću strukturu koja je ključ za njeno razumevanje. Tako fizika proučava strukturu makro-tela ili njihovih mikro-čestica - atoma; hemija ispituje strukturu hemijskih elemenata i njihovih jedinjenja. Biologija proučava strukturu živih organizama počev od strukture gena, preko ćelija i organa do organizma, a psihologija strukturu ljudske svesti.

8

Sociologija je, od svog konstituisanja u samostalnu nauku, bila usredsređena na proučavanje strukture društva kao celine i pojedinih njegovih delova. Međutim, kao što se moglo uočiti iz razmatranja socioloških teorija, u sociologiji ne postoji jedinstveno shvatanje strukture društva. Zagovornici individualističkih teorija društva smatraju da društvo nema strukturu, jer je ono zbir pojedinaca povezanih psihološkim interakcijama. Sociolozi klasične funkcionalističke orijentacije, pripadnici tzv. Dirkemove škole, vide društvo kao realnu celinu, čiju strukturu čine: kolektivne predstave - ideje i norme; društvene institucije - zatečeni i ustanovljeni obrasci mišljenja osećanja i ponašanja ljudi; i morfologija društva - prostorni, demografski, tehnički, etnički i drugi činioci.

9

Marksisti dogmatske orijentacije, koji polaze od uprošćene sheme "baza i nadgradnja" u strukturi globalnog društva razlikuju tri osnovna elementa: ekonomsku bazu, pravno-političku nadgradnju i oblike društvene svesti. Ekonomska baza, po njima, ima primaran značaj u strukturi društva, jer iz nje proizilazi pravno-politička nadgradnja i odgovarajući oblici društvene svesti (religija, moral, običaji, nauka ideologija, filozofija i drugi oblici svesti).

10

Autentično dijalektičko shvatanje društvene strukture koje ne bi suprostavljalo pojedinca i društvo, i ne bi prihvatalo bilo kulturni bilo ekonomski determinizam, trebalo bi da društvenu strukturu shvati kao dijalektički totalitet, čiji su elementi međusobno tako povezani da utiču jedni na druge i uzajamno se proizvode. Osnovni elementi tako shvaćene strukture društva jesu: društveno delovanje, društveni odnosi, društvene grupe, društvene institucije i kulturne tvorevine materijalne i duhovne prirode.

11

3. Društveno delovanje

Društveno delovanje je temelj društvenog života ljudi i bazični element društvene strukture. Bez društvenog delovanja ljudi ne bi mogli nastati niti postojati, kao ni ostali elementi iz kojih je sastavljena društvena struktura.

Društveni život ljudi satkan je iz mnoštva raznovrsnih oblika čovekovog društvenog delovanja: odgoja dece, proizvodnje i razmene materijalnih dobara, bavljenja politikom, naukom, rekreacijom itd. Sociologija, opšta nauka o društvu, nastoji da dokuči šta je zajedničko tim raznovrsnim oblicima čovekovog delovanja.

Opšti rezultat do kojeg je došla jeste da je čovekovo delovanje, bilo individualno bilo zajedničko, kolektivno društvenog karaktera. LJudsko delovanje je uvek društveno delovanje, jer čovek, kao svesno i razumno biće, ne može da postoji i da dela izvan društva. On i kao vrsta i kao pojedinac, tek u društvu od biološkog bića postaje ljudsko biće i to upravo zahvaljujući svom društvenom delovanju.

12

Pored društvene prirode, sve oblike čovekovog delovanja karakteriše i to da su svesnog i svrsishodnog karaktera. Marks je praveći razliku između rada pauka i pčele s jedne strane, i čoveka s druge strane, isticao upravo svesnost i svrsishodnost čovekovog rada kao njegovu fundamentalnu karakteristiku. "Pauk vrši radove slične tkalčevim, gradnjom svoga saća pčela postiđuje ponekad ljudskog graditelja. Ali ono što unapred odvaja i najgoreg graditelja od najbolje pčele jeste, ističe Marks, da je on svoju gradnju izgradio u glavi pre nego što će izgraditi u vosku. Na završetku procesa rada izlazi rezultat kakav je na početku procesa rada već postojao u radnikovoj zamisli, dakle idealno".

13

Budući da je ljudska delatnost svesna aktivnost koja obuhvata najsloženije i najviše mentalne operacije, ona nije urođena nego se stiče učenjem, odnosno socijalizacijom čoveka. "^ovek se ne rađa sa gotovim sposobnostima da obavlja ovaj ili onaj oblik delatnosti i uopšte da se ponaša na određen način u društvu. Ove sposobnosti stiču se u procesu socijalizacije ličnosti." Putem socijalizacije čovek usvaja postojeće socijalne i kulturne tekovine i istovremeno razvija svoje mentalne i društvene sposobnosti koje mu omogućuju da se ovim tekovinama služi, da ih na određeni način koristi, i da stvara nove.

14

U preradi i preobražavanju prirode, kao i drugim oblicima svoga delovanja, čovek, za razliku od životinje, koristi oruđa koja predstavljaju dopunu njegove prirodne moći, pojačavanje njegovih čula i produžavanje njegovih udova. Imajući ovo u vidu čovek se ponekad određuje kao "homo faber", odnosno biće koje pravi oruđe. Međutim, čovek u svom delovanju ne koristi samo oruđa, instrumente materijalne prirode; on kao svesno biće upotrebljava i raznovrsne duhovne instrumente, duhovna sredstva: simbole; individualne i kolektivne predstave; mere; pojmove za usmeravanje raznih temporaliteta i konkretnih područja; logičke kategorije; matematičke veličine; naučne pojmove i na kraju jezik koji ga povezuje sa drugim ljudima.

U svim oblicima individualnog kolektivnog delovanja čovek se uvek rukovodi društvenim vrednostima i normama koje predstavljaju usvojene društvene standarde za delovanje i ponašanje pojedinaca. Društvene vrednosti usmeravaju delovanje pojedinaca time što im određuju šta treba da čine, šta da cene, i čemu treba da teže; dok norme to čine direktno, one nalažu kako i na koji način treba postupati u realizaciji društvenih vrednosti..

15

Društveni život ljudi satkan je iz mnoštva raznovrsnih oblika ljudskog društvenog delovanja. Ukoliko se društvo razvija, kako je to uočio još Spenser, ono se neprekidno diferencira, jer nastaju i razvijaju se novi i sve raznovrsniji oblici delovanja. Tom procesu izgleda nema kraja. Raznovrsne oblike ljudskog, društvenog delovanja moguće je podeliti, odnosno klasifikovati prema različitim kriterijumima. Najčešća je podela društvenog delovanja na fizičko i duhovno delovanje zavisno od toga da li se u procesu delanja pretežno koriste fizičke ili duhovne sposobnosti čoveka. Srodna ovoj podeli je i podela delovanja po njegovom karakteru i rezultatu na materijalno i duhovno delovanje. Materijalno delovanje koje je usmereno na proizvodnju materijalnih dobara, može se dalje deliti po oblastima, granama i zanimanjima u sferi materijalne proizvodnje. Duhovno delovanje, koje je usmereno na stvaranje duhovnih tvorevina, prema vrsti tih tvorevina deli se na naučno, umetničko, normativno, religijsko itd.

16

Sa sociološkog stanovišta najznačajnija je podela društvenog delovanja prema njegovom sadržaju. Prema ovom kriterijumu društveno delovanje se deli na četiri osnovna tipa, odnosno oblika u koje su uključeni svi ostali oblici i koji predstavljaju okosnicu društva i njegove strukture. To su: 1) reproduktivno delovanje kojim se

obezbeđuje reprodukcija ljudske populacije;

2) privredno delovanje kojim se proizvode i razmenjuju materijalna dobra i usluge neophodni za život ljudi;

3) političko delovanje kojim se usmerava, reguliše i održava zajednički društveni život ljudi;

4) kulturno duhovno delovanje kojim se osmišljava ljudska egzistencija, uspostavlja duhovna kontrola nad prirodom i stihijom društvenog života i razvijaju čovekove individualne i generične sposobnosti.

17

4. Društveni odnosi

4.1. Pojam i karakteristike društvenih odnosa

Društveni odnosi su, uz društveno delovanje osnova društvenog života ljudi. ^ovek, kao pojedinac, ne samo što ne može da dela, nego ne može ni da opstane kao živo biće. Stoga je prinuđen da stupa u raznovrsne kontakte i veze sa drugim ljudima. Ukupnost tih veza u koje ljudi međusobno stupaju, radi obavljanja zajedničke delatnosti i održavanja individualnog i društvenog života, jesu društveni odnosi.

18

Suštinska karakteristika društvenih odnosa jeste ta da su veze koje se uspostavljaju između ljudi svesne veze. Za razliku od životinja koje uspostavljaju instinktivne veze, ljudi u međusobne odnose stupaju uglavnom svesno. Imajući u vidu ovu fundamentalnu činjenicu, Veber je društveni odnos definisao kao "ponašanja većeg broja osoba koja su po svom smisaonom sadržaju uzajamno podešena i time orijentisana". Društveni odnos se, dakle, sastoji u povezivanju ljudskih radnji, odnosno postupaka na bazi uzajamnog razumevanja, smisla i značenja tih radnji. Bez verovatnoće da će ljudi kao pojedinci međusobno shvatiti smisao i značenje svojih radnji i postupaka nemoguć je bilo kakav društveni odnos. Društveni odnos sastoji se "potpuno i isključivo, smatra Veber, u izgledima (verovatnoći - podvukao M.P.) da se društveno dela na neki (smisaono moguć način, bez obzira na čemu se zasnivaju ti izgledi)"

19

Iako je svesna interakcija (međudelovanje) osnova društvenih odnosa oni se ne mogu, kako to čini Veber, a, i mnogi savremeni sociolozi svesti na mentalnu interakciju pojedinaca. Svaka veza među ljudima pored psihološke ima i svoju društvenu dimenziju; manje ili više je uslovljena društvom. Društveni odnosi su, kao svesne veze među ljudima, s jedne strane društvenim normama i vrednostima, a sa druge strane objektivno datom situacijom, tj. odgovarajućom društvenom strukturom unutar koje se odnosi odvijaju.

20

Društvene norme, konvencije, običaji, moral i pravo neposredno utiču na društvene odnose. Oni manje više direktno propisuju šta konkretno ljudi treba da čine i kako da se ponašaju kada stupaju u međusobnu vezu. Za razliku od normi, društvene vrednosti posredno utiču na oblikovanje društvenih odnosa. One, kao društveni standardi delovanja i ponašanja, određuju ljudske potrebe i interese, a preko njih i sadržaje i forme društvenih odnosa. Na primer, u društvu u kome je novac osnovna ili jedna od glavnih vrednosti, sve veze među ljudima, manje ili više, biće prožete novčanim interesima. Nasuprot tome, u društvu gde je pravda osnovna vrednost međusobni odnosi i veze ljudi biće prevashodno prožeti težnjama da se ona ostvari.

21

Pored normi i vrednosti društveni odnosi su, kao što smo već istakli, određeni i istorijski oblikovanom društvenom strukturom konkretnog globalnog društva u kome se odvijaju. Ta određenost znači da u društvene odnose ljudi stupaju, uglavnom, nužno tj. ne birajući ih proizvoljno, nego na osnovu istorijski datog stepena razvitka društva, koji, manje-više, unapred determiniše i njihove međusobne odnose. ^injenica da ljudi stupaju u društvene odnose manje više nužno i nezavisno od svoje volje, ne znači da oni to čine bez prisustva svesti i uvek sa osećanjem prinude. Nužnost stupanja u određene društvene odnose znači da ti odnosi nisu prvenstveno spontani, već da su unapred manje-više strukturirani, tj. određeni strukturom odgovarajućeg društva. Treba napomenuti da, nužnost stupanja u društvene odnose nije uvek istog stepena. Za čoveka je svakako više nužno da stupa u radne odnose, da bude zaposlen kako bi mogao da ishrani sebe i svoju porodicu, nego da stupa u političke odnose, da priđe ovoj ili onoj političkoj stranci, a što je još značajnije, nego da bude član neke rekreatino-sportske organizacije. Iako su društveni odnosi određeni nasleđenom strukturom društva, to nikako ne znači da ljudi ne mogu menjati društvene odnose. Oni to mogu da čine, ali polazeći od postojećih odnosa i menjajući ih "bitno samo u jednom od mogućih istorijskih pravaca, tj. na osnovu postojećih istorijskih alternativa".

22

4.2. Vrste društvenih odnosa

Društveni život ljudi satkan je iz široke mreže raznovrsnih društvenih odnosa. Da bi specifična priroda društvenih odnosa bila potpunije sagledana, sociologija pristupa njihovoj podeli, odnosno, klasifikaciji prema određenim bitnim obeležjima. Najčešće se društveni odnosi dele, klasifikuju prema sadržaju, oblicima i akterima.

23

Prema sadržaju, odnosno uzroku uspostavljanja veza među ljudima, društveni odnosi se mogu podeliti u tri osnovne vrste. Prvu vrstu čine odnosi u koje ljudi stupaju radi obavljanja zajedničke delatnosti. Da bi zadovoljili svoje raznovrsne potrebe ljudi su prinuđeni da manje-više zajednički obavljaju određene delatnosti, što za sobom povlači nužnost uspostavljanja odgovarajućih odnosa. U svakom društvu postoji određen broj neophodnih delatnosti koje su u većoj ili manjoj meri razgranate. NJihov broj i diferenciranost zavise od niza činilaca, a pre svega od stepena razvijenosti podele rada. Prilikom obavljanja od svake postojećih delatnosti dolazi do uspostavljanja odgovarajućih odnosa, što znači da vrsta odnosa sadržinski zavisi od vrste delatnosti.

24

Drugu vrstu predstavljaju odnosi koji se sadržinski oblikuju na osnovu zajedničkog grupnog života. U međusobne veze i odnose ljudi ne ulaze samo sa ciljem da bi obavljali neku zajedničku delatnost, već i zbog toga što su se rodili i žive u nekoj grupi sa kojom ih povezuju zajedničke potrebe, interesi, shvatanja i norme ponašanja. Pošto su osnovne nestruktuirane društvene grupe u kojima se odvija pretežan deo zajedničkog života ljudi - srodničke, etničke, statusne (kaste, staleži, klase, slojevi) i lokalne teritorijalne zajednice, onda se na osnovu sadržaja grupnog života ljudi društveni odnosi mogu razvrstati u srodničke, etničke, klasno-slojne i rezidencijalne odnose. Po sebi se razume da se ovi odnosi u sadržinskom pogledu međusobno razlikuju, jer nastaju, odvijaju se i održavaju na specifičnim osnovama.

25

Najzad, treću vrstu društvenih odnosa predstavljaju odnosi "do kojih dolazi na osnovu zajedničkog ili sličnog ponašanja u datoj situaciji, a koje je izazvano težnjom da se zadovolje određeni interesi i sklonosti. Ovi odnosi mogu biti sasvim privremeni i više-manje slučajni, kao što su kontakti u privremenim grupama koje označavamo opštim nazivom "publika" ili odnosi na tzv. javnim mestima (u restoranu, na ulici i sl.)". U ovu vrstu društvenih odnosa spadaju i odnosi prijateljstva i poznanstva, jer i oni ne nastaju radi zajedničkog vršenja neke delatnosti, niti na osnovu grupnog porekla. Ali, za razliku od privremenih kontakata između pripadnika "publike", odnosi poznanstva i prijateljstva su, po pravilu, čvršći. Naročito veze između prijatelja spadaju u stabilne socijalne kontakte koji su utkani u strukturu ličnosti.

26

Osim po sadržaju, društveni odnosi se veoma često klasifikuju i po oblicima, jer isti sadržaj koji podstiče stvaranje određenog društvenog odnosa može da se javi u više oblika, kao što i ista forma može da utiče na oblikovanje odnosa različitog sadržaja. Sociolozi formalističke orijentacije, koji smatraju da je proučavanje formi društvenih odnosa primaran zadatak sociologije, gotovo da su se nadmetali u tome da utvrde koliko ima osnovnih oblika, odnosno formi društvenih odnosa. Tako, po mišljenju E. Rosa, u društvu postoji jedanaest "osnovnih društvenih procesa", tj. oblika društvenih odnosa, a to su: diferencijacija; udruživanje; dominacija; opozicija; adaptacija; saradnja; stratifikacija; socijalizacija; otuđivanje; individualizacija i kristalizacija. Park i Baryes su ih redukovali na četiri glavna oblika: takmičenje, konflikt, prilagođavanje i asimilaciju.

27

Polazeći od uloge pojedinih oblika društvenih odnosa u stvaranju, održavanju i menjanju strukture globalnog društvenog sistema svakako je najznačajnija podela koju su izvršili naši sociolozi M. Pečujlić i V. Milić, na konjuktivne i disjuktivne; slobodne i prinudne.

Konjuktivni društveni odnosi označavaju one veze između pojedinaca i društvenih grupa koje vode njihovom spajanju odnosno stvaranju zajedništva i jedinstva. Prema stepenu čvrstine zajedništva kome vode, konjuktivni odnosi se dele na: kooperaciju, akomodaciju i asimilaciju. Kooperacija je početni, komodacija (prilagođavanje) je srednji, a asimilacija - stapanje pojedinaca ili društvenih grupa u celinu je krajnji stepen konjuktivnih odnosa.

28

Disjuktivni društveni odnosi označavaju one oblike veza među pojedincima i grupama koji za posledicu imaju njihovo udaljavanje i suprostavljanje. Ovi odnosi se prema stepenu suprostavljenosti takođe dele na tri oblika: takmičenje, sukob i borbu. Takmičenje je najblaži oblik suprostavljanja. Ono označava suparnički odnos između pojedinaca i grupa, koji proizilazi iz njihovog nastojanja da postignu istovetan cilj. Sukob, kao društveni odnos podrazumeva veći stepen suprostavljenosti pojedinaca i grupa koji proističe iz njihovih različitih interesa. On sadrži više antagonističkih elemenata od odnosa takmičenja koji onemogućavaju sporazum, ali isto tako i asocijativne elemente koji sprečavaju otvorenu borbu. Borba je ekstremni oblik disjuktivnih društvenih odnosa. Ona je, u stvari, nepomirljiv sukob između pojedinaca i grupa čiji su interesi toliko podeljeni i suprostavljeni da ne mogu drugačije da se reše već samo pobedom jedne od strana u sukobu.

29

Slobodni odnosi predstavljaju takve oblike povezivanja ljudi u koje oni stupaju spontano i koji im ostavljaju slobodu delovanja. Oni nisu čvrsto regulisani društvenim pravilima i stoga, omogućavaju individualno stvaralaštvo ljudi koji u njih stupaju. Prinudni odnosi su veze u koje pojedinci i grupe ulaze nezavisno od svoje volje pod odgovarajućom prinudom, koja može biti fizička prisila, društvena prinuda i duhovna privola ili manipulacija. Za razliku od slobodnih odnosa, ovi odnosi su društveno normiranih od strane užih ili širih delova društva i zato su manje spontani. Oni često prerastaju u naviku, rutinu, koja poništava ili bitno redukuje inicijativu i stvaralaštvo ljudi.

30

Svi navedeni osnovni društveni odnosi na različite načine "tvore društveni sistem, a najviše svakako konjuktivni i prinudni odnosi. Oni vode ka stvaranju društvenih grupa i ustanova koje stoje iznad pojedinaca i imaju direktivnu ulogu. Takođe, na osnovu njih se vrši grupisanje delatnosti u pojedine oblasti, njihovo pretvaranje u subsisteme, delove društva i povezivanje u poredak. Na kraju ovi odnosi stalnim vršenjem obnavljaju, učvršćuju postojeći globalni sistem.

Slobodni odnosi ne utiču toliko na stvaranje društvenog sistema, ali su njegov bitan sastojak. Pošto se odvijaju na mikro planu društvenog života oni su ograničenog dometa i zato ih društveni sistem toleriše, ali samo do određene granice koja sprečava da oni postanu izvor inspiracije za njegovo preuređenje, odnosno važan činilac u stvaranju utopističke energije ka kritici poretka.

Disjuktivni odnosi dvostruko deluju na društveni sistem. S jedne strane, konflikti i borbe koji nastaju usled nepomirljivih interesa čine sistem nestabilnim i izmenljivim. Teški oblici borbe razaraju, kako delove društvenog sistema, tako i sistem u celini. Revolucija, kao najdrastičniji oblik borbe, korenito menja ceo društveni sistem - njegov ekonomski, politički i društveni poredak. Međutim, s druge strane, kroz borbu se društveni sistem i stvara, jer pobednička strana nameće pobeđenoj strani svoju volju i interese i ugrađuje ih u novi društveni poredak.

31

5. Društvene grupe

5.1. Pojam i uloga društvenih grupa

Društveni život ljudi neposredno se odvija u društvenim grupama, a tek posredstvom njih u svim ostalim kolektivnim tvorevinama. Da bi ljudi uopšte mogli da žive prinuđeni su da se povezuju u raznovrsne grupe, a sve te grupe se međusobno dalje povezuju u jednu veliku i relativnu samodovoljnu grupu - ljudsko društvo. Dakle, društvene grupe su medij koji spaja pojedinca i globalno društvo. Svojim delovanjem one formiraju pojedine segmente društva i ugrađene su u sve podsisteme društvenog sistema, počev od ljudske reprodukcije, preko ekonomije do politike i kulture. Istovremeno, one svojim životnim delovanjem povezuju sve podsisteme u globalni društveni sistem. Društvene grupe deluju i u drugom smeru, one oblikuju pojedince koji im pripadaju od rođenja pa sve do smrti. U grupama različitih vrsta, posebno primarnim vrši se proces socijalizacije pojedinaca koji tim procesom od bioloških jedinki postaju samosvesna bića - ličnosti.

32

Društveni život ljudi odvija se u gotovo beskrajnom nizu društvenih grupa, počev od braka i porodice, preko lokalnih zajednica, nacija, klasa i političkih partija, pa sve do grupa vršnjaka, prijatelja i drugih. Postavlja se pitanje šta je to zajedničko ovim i drugim grupama, šta čini njihovu suštinu? U traganju za odgovorom na ovo pitanje nuđene su različite teorijske solucije. Tako su sociolozi fenomenološke orijentacije zajedničku svest grupe videli kao njeno suštinsko obeležje. T. Gajger ističe da se o društvenoj grupi može govoriti "kada je više ili mnogo ljudi međusobno tako povezano da se zajedno osećaju kao MI". Mak Iver, američki sociolog interakcionalističke orijentacije, smatra da je društvena grupa "svaki skup ljudi koji su dovedeni u neposredne međusobne odnose". Uviđajući slabosti Mak Iverovog određenja društvene grupe, drugi zagovornici interakcionalizma smatraju da je društvena grupa svaki skup od dva ili više lica koja su međusobno povezana neposrednim ili posrednim odnosom.. Sociolozi funkcionalističke orijentacije su gotovo jednoglasni u shvatanju društvene grupe kao "celine statusa i uloga". Ovakva odredba svakako važi za organizovane ali ne i za neorganizovane društvene grupe.

33

Smatrajući da se društvene grupe, zbog svoje raznovrsnosti i heterogenosti, ne mogu definisati pomoću jednog zajedničkog funda-mentalnog obeležja kojim bi se izrazila njihova suština, veliki broj sociologa različitih teorijskih orijentacija pokušao je da utvrdi set međusobno povezanih svojstava grupe, koja bi trebalo da izraze njenu suštinu. Tim putem išao je američki sociolog E. Bogardus za koga je društvena grupa "manji ili veći broj ljudi zajedničkih interesa, koji deluju jedni na druge, imaju osećaj zajedništva i sudeluju u zajedničkim delatnostima". Dakle, Bogardus kao konstituitivne elemente grupe ističe: zajedničke interese, međusobno delovanje, osećaj zajedništva i zajedničku delatnost članova grupe. Francuski sociolog @. Gurvič navodi još više obeležja koja smatra svojstvenim svim društvenim grupama. "Grupa je, ističe on, kolektivna jedinica, ali djelimična, koju neposredno možemo posmatrati, a zasnovana ja na kontinuiranim i aktivnim kolektivnim stavovima, jedinica koja ima da ostvari zajedničko djelo, koja je jedinstvo stavova djela i ponašanja, koja čini jedan strukturabilni okvir i teži ka relativnoj koheziji manifestacija društvenosti."

34

Pošto se društvene grupe očigledno ne mogu teorijski definisati niti dolaženjem do jednog njihovog univerzalnog obeležja niti, pak, eklektičkim nabrajanjem njihovih obeležja u razumevanju suštine društvenih grupa, mora se poći od najopštijeg i najformalnijeg određenja, a to je da su društvene grupe celine dva i više pojedinaca koje se međusobno razlikuju po najrazličitijim obeležjima. Ovo formalno određenje društvenih grupa gotovo ništa ne kazuje o njihovim suštinskim svojstvima i karakteristikama i zato je, da bi se do njih došlo, neophodno izvršiti tipologizaciju, odnosno klasifikaciju društvenih grupa po bitnim osobinama po kojima se one međusobno razlikuju.

35

5.2. Osnovni tipovi društvenih grupa i njihove karakteristike

U savremenoj sociologiji postoji mnoštvo najrazličitijih klasifikacija društvenih grupa po najrazličitijim obeležjima. Najiscrpniju klasifikaciju društvenih grupa izvršio je @. Gurvič. On navodi čak petnaest osobina grupa koje mogu da posluže za njihovo klasifikovanje. Za razumevanje složene prirode društvenih grupa i njihove uloge u oblikovanju društvenog života i globalnog društvenog sistema najznačajnije obeležje, odnosno kriterijum za klasifikaciju, je svakako osnov, njihovog formiranja odnosno uzrok nastajanja.

36

Ako se apstrahuju neki manje značajni uzroci, može se reći da postoji šest osnovnih uzroka tj. osnova koji dovode do formiranja grupa. Prvi je potreba ljudi za vlastitom samoreprodukcijom, odnosno za rađanjem i odgajanjem dece. Po ovom odnosu nastaju najrazličitiji oblici bračnih i porodičnih zajednica. Drugi osnov formiranja grupa je življenje pojedinaca na određenom užem geografskom prostoru, na bazi čega se oblikuju različiti tipovi, vrste seoskih i gradskih zajednica. Treći uzrok za nastajanje grupa je potreba za obavljanjem zajedničke delatnosti. U zavisnosti od vrste zajedničke delatnosti nastaju raznovrsne ekonomske, političke i kulturne grupe. ^etvrti osnov formiranja grupa je sličan društveni položaj pojedinaca koji se nasleđuje ili stiče u toku života. Po ovom osnovu nastaju tzv. "vertikalne grupe": klase, kaste, staleži, slojevi, elite i dr. Peti osnov po kome se društvene grupe formiraju jeste zajedničko poreklo. Na ovoj osnovi nastaju srodničke zajednice ‡ rodovi, i plemena, i tzv. etničke zajednice ‡ narodi i nacije. Najzad, šesti osnov, odnosno uzrok za nastajanje društvenih grupa jeste zadovoljavanje nekih zajedničkih sklonosti i interesovanja pojedinaca, na osnovu kojih nastaju različiti klubovi za zabavu i razonodu, grupe poznanika, istomišljenika i prijatelja, kao i različite vrste publike: pozorišne, bioskopske, muzičke, sportske i dr.

37

Pored osnova, odnosno uzroka nastajanja grupa kao njihovog bazičnog svojstva, postoje mnoga druga svojstva koja su značajna za klasifikaciju društvenih grupa i razumevanje njihove složene prirode. Za sociologiju su posebno značajna četiri obeležja: stepen, formalizacije odnosa u grupi; stepen i kvalitet povezanosti članova grupe; karakter i intezitet interpersonalnih odnosa u grupi i raspodela društvene moći i način rukovođenja grupom.

38

Prema stepenu formalizacije odnosa, tj. na osnovu toga da li su funkcije članova grupe formalno utvrđene ili ne, razlikuju se formalne i neformalne grupe. Formalne grupe imaju stalnu organizaciju, propisan sistem zajedničkog delovanja i odlučivanja, a takođe i sistem sankcionisanja. One su osnovni okviri proizvodnog, političkog i ostalog društvenog života. Međutim, gotovo u svakoj društvenoj grupi deluje jedna ili više drugih grupa čije postojanje nije predviđeno normativnom strukturom. To su neformalne grupe. Do formiranja neformalnih grupa u okviru formalnih grupa dolazi zbog toga što formalne ne mogu da zadovolje razne potrebe članova grupe. Neformalne grupe su neizbežne u grupama u kojima postoji neslaganje između rukovodstva formalne organizacije i članova, kao i tamo gde lične potrebe članova nisu zadovoljene. Neformalne grupe ne moraju uvek nastajati unutar formalnih grupa. One mogu postojati i zbog toga što pojedinci u njih ulaze da zadovolje neku svoju sklonost, potrebu, težnju ili iz nekog sličnog razloga (ovde ubrajamo grupe prijatelja, vršnjaka, suseda, publiku). U tim slučajevima grupe nemaju stalnu organizaciju ili uopšte nisu organizovane.

39

Na osnovu stepena i kvaliteta povezanosti članova grupe moguće je razlikovati zajednice i skupove. Zajednicama se obično pripisuju one osobine koje im je svojevremeno pridavao F. Tenis: trajnost, neposrednost i prisnost među članovima, naglašena solidarnost, svest o pripadnosti zajednici i zajednički kulturni obrazac odnosno deoba zajedničkih ideja vrednosti i norme ponašanja. "Skupovi su manje trajnije skupine ali i kada su trajne, veze među pripadnicima skupa su spoljašnje, posredne, pojedinci ih ne moraju biti svesni. Nekom skupu se objektivno može pripadati, a da se nikada ne razvije svest o zajedničkoj pripadnosti istoj skupini." Skup je "grupa po sebi" koja može prerasti u zajednicu, "grupu za sebe," ako se skup ustali a odnosi prodube usled obavljanja neke zajedničke delatnosti ili zajedničkog života u istim okolnostima. Marks je smatrao da je radnička klasa u svojoj početnoj fazi bila skup, odnosno "klasa po sebi", ali da je kasnije, kada je postala svesna svog položaja, svojih interesa, formirajući svoju posebnu grupnu svest, postala "klasa za sebe", odnosno zajednica. Međutim, moguć je i obrnut proces - da se zajednica uruši i pretvori u skup. Na primer, porodica kao društvena zajednica može se raspasti, a da se skup ne rasturi. To je slučaj kada članovi porodice i dalje ostanu na okupu, ali odnosi među njima postanu sporadični, formalni, bez empatija i solidarnosti.

40

Prema prisnosti i intenzitetu interpersonalnih odnosa razlikuju se primarne i sekundarne grupe. Ovu podelu grupa uveo je u sociologiju ^. Kuli, prema kome primarne grupe karakteriše postojanje intenzivnih interpersonalnih odnosa među članovima, jaka emocionalna vezanost, jako osećanje vezanosti za grupu i kontakti "licem u lice", jer je broj članova relativno mali. Primarne grupe su pre svega, porodica, grupa vršnjaka, prijateljska grupa i druge mikro grupe. Za razliku od primarnih grupa, sekundarne grupe su velike, makro grupe koje nastaju na osnovu zajedničkih interesa. Tu kontakti nisu česti, nisu ni neposredni, štaviše pojedinci se često i ne poznaju. Sekundarne grupe su na primer: klase, nacije, političke partije i druge makro grupe.

41

Na osnovu raspodele društvene moći i načina rukovođenja grupe se dele na autoritativne i demokratske. Autoritativne grupe imaju strogu hijerarhijsku organizaciju sa izrazitom nejednakošću vodećih i ostalih članova grupe. Osnovni nosilac regulacije društvenih odnosa je snažan centralizovan autoritet, bilo ličnosti ili manjeg broja ljudi. U autoritarnim grupama se moć obezbeđuje na osnovu hijerarhije uloga i položaja ili tradicije. Nejednakost se održava svim sredstvima, uključujući otvorenu silu i represiju. Demokratske grupe su one u kojima postoji relativno srazmerno raspodeljena moć između pripadnika i grupe. U njima se naglašavaju načela jednakosti i solidarnosti, a grupom upravlja najčešće onaj koji je "voljom većine izabran i koji može da se smeni ukoliko izgubi poverenje".

42

6. Društvene ustanove (institucije)

Društvene ustanove (institucije) su pored društvenih grupa osnovne jedinice društvenog sistema. U društvenim grupama se neposredno povezuje delovanje i ponašanje pojedinaca, a u institucijama se društveno delovanje ustanovljava kao trajan i standardizovan proces kojim se zadovoljavaju odgovarajuće društvene potrebe.

43

Gotovo svi sociolozi funkcionalističke orijentacije, počev od Konta, preko Dirkema do Parsonsa, pridavali su društvenim ustanovama ključni značaj za razumevanje ljudskog društva. Dirkem i njegovi sledbenici su, kao što smo ranije istakli, kod razmatranja predmeta sociologije, društvene ustanove, odnosno institucije odredili kao centralno područje njenog predmeta istraživanja. One su društvene ustanove shvatili kao "skup ustanovljenih radnji i misli koje pojedinac pred sobom nalazi i koje mu se nameću". Ovo određenje društvenih ustanova u funkcionalističkoj sociologiji manje-više, važi i danas. Pošto ustanove oblikuju mišljenja, osećanja i delovanja pojedinaca one su, za funkcionaliste, glavni mehanizam funkcionisanja i održavanja svakog globalnog društvenog sistema.

Mnogi sociolozi drugih teorijskih orijentacija smatraju da je funkcionalističko određenje ustanova preširoko i da je njihova uloga prenaglašena. Oni uglavnom svode institucije na ustanovljen način delovanja, ali ne i mišljenja i osećanja pojedinaca. Tako na primer Robert Bristet društvene ustanove definiše kao "formalan, usvojen, ustanovljen i stabilizovan način neke aktivnosti u društvu. Pri tom, on pravi razliku između ustanova i organizacija tretirajući organizacije kao uobličenu celinu uloga i položaja pojedinaca. Na primer, on saobraćaj i obrazovanje smatra

44

ustanovama, a železnicu i školu organizacijama.

Slično Bristetu, ali sa funkcionalističkim "prizvukom" društvene ustanove određuje i naš sociolog Mihailo Popović. On ustanove definiše "kao ustaljen oblik ili način obavljanja neke društvene delatnosti koji ima određen značaj za održavanje i funkcionisanje društvenog sistema ili nekog njegovog dela".Ustanove su, po njemu, tesno povezane sa grupama i organizacijama čiji članovi obavljaju ustanovljenu delatnost. Iako ova odredba društvenih institucija ima funkcionalistički "prizvuk" ona u velikoj meri izražava njihovu sadržinu, karakter i ulogu. Kao kolektivne društvene tvorevine ustanove su neraskidivo povezane sa društvenim vrednostima i normama, jer ih one ustanovljavaju, ali i sa grupama i organizacijama koje obavljaju ustanovljenu delatnost.

45

Svako savremeno društvo sastavljeno je iz široke mreže društvenih ustanova. Ta mreža se neposredno širi kako se društvo razvija i nastaju nove društvene potrebe koje treba zadovoljavati. Društvene ustanove odnosno institucije, mogu se klasifikovati po različitim kriterijumima, međutim, najvažnija je njihova podela prema sadržaju funkcija koje vrše u društvu. U tom smislu ustanove se dele prema osnovnim funkcionalnim područjima globalnog društvenog sistema na: reproduktivne, ekonomske, političke i kulturne.

Druga bitna podela društvenih ustanova je prema načinu uključivanja ljudi u njih. Prema ovom kriterijumu ustanove se najčešće dele na dobrovoljne i prinudne. Dobrovoljne ustanove, koje se često nazivaju udruženjima ili asocijacijama, zasnivaju se na slobodnom uključivanju pojedinaca u njih, neprinudnoj podeli uloga i pravilima uvažavanja konsenzusa bez pratećih sankcija. Prinudne institucije, odnosno ustanove, temelje se na nužnom uključivanju ljudi, nesamostalnoj podeli uloga i pravilima bezuslovnog poštovanja iza kojih stoje društvene sankcije.

46

7.Funkcionalni podsistemi društvenog sistema

Funkcionalno srodne društvene grupe i institucije radi zadovoljavanja temeljnih potreba ljudi međusobno se povezuju u šire društvene komplekse koji predstavljaju funkcionalne podsisteme globalnog društva. U svakom globalnom društvu, počev od rodovskog do savremenog društva, oličenog u državi naciji, postoje četiri osnovna podsistema u okviru kojih se zadovoljavaju bazične potrebe ljudi i društva; to su: reproduktivni, ekonomski, politički i kulturni podsistem. Treba napomenuti da su u rodovskom društvu ovi podsistemi bili u začetku i nedovoljno međusobno izdiferencirani, međutim, sa razvojem društva oni se jasno diferenciraju i obličavaju kao posebne sfere društva.

47

Reproduktivni podsistem čine društvene grupe i institucije u okviru kojih se obezbeđuje ljudska reprodukcija koja je preduslov postojanja društva. Najvažnije društvene institucije, odnosno grupe koje čine temelj reproduktivnog podsistema globalnog društva jesu brak i porodica. Za njih se vezuju i mnoge druge institucije koje obezbeđuju ljudsku reprodukciju. Tako je, na primer, brak kao institucija povezan sa ustanovama veridbe, venčanja, darivanja i sl.

Ekonomski podsistem satkan je od gotovo beskrajnog spleta društvenih institucija i grupa. U okviru njih vrši se proizvodnja, razmena, i raspodela dobara i usluga kojima ljudi zadovoljavaju svoje materijalne i duhovne potrebe. Gotovo je nemoguće utvrditi koje su od tih ustanova i grupa važnije od ostalih, ali sa stanovišta formiranja strukture globalnog društva poseban značaj imaju ustanove poput: tehnologije, podele rada, svojine, tržišta, kao i proizvodnih organizacija.

48

Politički podsistem globalnog društva obuhvata najrazličitije društvene ustanove i grupe kojima se organizuje i usmerava društveni život ljudi. Centralna institucija političkog podsistema jeste država koja, na osnovu legitimiteta političke vlasti i monopola fizičke prinude, reguliše i usmerava glavne političke tokove u društvu. Pored države politički podsistem obuhvata i raznovrsne političke subjekte, počev od političkih stranaka, preko društvenih i političkih pokreta, nevladinih organizacija i drugih interesnih grupa koje učestvuju u vršenju političke vlasti, ili pak utiču na njeno delovanje.

Kulturni podsistem globalnog društva obuhvata splet kulturnih institucija, kao i duhovne kulturne tvorevine koje nastaju kao rezultat stvaralačkog delovanja pojedinaca i društvenih grupa u okviru tih institucija. Bazična kulturna ustanova jeste jezik.

49

U sociologiji od njenog nastanka pa sve do danas traju teorijski sporovi, posebno između marksista i funkcionalista, o tome koji od ovih podsistema globalnog društva ima odlučujuću ulogu u društvenom životu ljudi i oblikovanju društvene strukture. Sociolozi dogmatske marksističke orijentacije, iako deklarativno ističu da su svi podsistemi dijalektički međusobno povezani, u konkretnom objašnjenju društvene strukture smatraju da ekonomski podsistem determiniše, određuje ostale podsisteme. Pri tom se pozivaju na Marksov stav iz Predgovora kritici političke ekonomije gde on ističe da "u društvenoj proizvodnji svoga života ljudi stupaju u određene, nužne odnose, nezavisno od njihove volje, odnose proizvodnje koji odgovaraju određenom stupnju razvitka materijalnih proizvodnih snaga. Celokupnost tih odnosa proizvodnje sačinjava ekonomsku strukturu društva, realnu osnovu na kojoj se diže pravna i politička nadgradnja i kojoj odgovaraju određeni oblici društvene svesti. Ne određuje svest ljudi i

50

njihovo biće, već obrnuto, njihovo biće određuje njihovu svest."

Nasuprot marksistima, sociolozi funkcionalističke orijentacije smatraju kulturu, odnosno duhovne kulturne tvorevine i institucije u okviru kojih one nastaju primarnim podsistemom društva, koji oblikuje njegovu strukturu i utiče na njegove promene. Ogist Kont, začetnik funkcionalizma smatra da kolektivni um, satkan od znanja verovanja, moralnih normi, osećanja i delatnosti ljudi koji iz njih proizilaze, oblikuje društvo i njegovu istoriju. "Verujem da čitaocima ovog dela, piše on, ne moram dokazivati da ideje vladaju svetom i da ga potresaju, ili drugim rečima, da sav društveni mehanizam (društvena struktura - podvukao M. P.) počiva u krajnjoj liniji na mišljenjima". Emil Dirkem, osnivač funkcionalizma, tvrdi da osnovu ljudskog društva čini kolektivna svest, odnosno kolektivne predstave ljudi oličene u idejama (iskustvena saznanja i verovanja) i normama (religijskim, moralnim, običajnim i sl.). Kolektivna svest, koja prinudno deluje u društvu oblikuje sve društvene institucije, a preko njih mišljenja, osećanja i ponašanja ljudi. Gotovo isto shvatanje, ali u razvijenijoj formi, zastupa i Talkont Parsons, vodeći savremeni funkcionalista. On smatra da kulturni poredak koji predstavlja institucionalizovani sistem kulturnih i moralnih vrednosti čini "bazu

51

društva". Taj poredak "održava shemu", duhovno jedinstvo društva i određuje ponašanje pojedinaca i društvenih grupa.

Oba ova teorijska pristupa jednostrano gledaju na procese oblikovanja društvene strukture. Dogmatski orijentisani marksisti prenaglašavaju ulogu ekonomskog a funkcionalisti kulturnog podsistema u formiranju društvene strukture. LJudsko društvo je, kako to sa pravom zagovaraju Marsel Mos i @orž Gurvič "totalan fenomen", u kome su svi njegovi podsistemi i njihovi činioci međusobno tako povezani da jedan drugog prožimaju i uslovljavaju. Nijedan od podsistema globalnog društva nema deterministički karakter u odnosu na druge jer su u svakom od njih utkani uticaji i delovanje svih. Na primer, ekonomski podsistem kako to ističu marksisti, utiče, ali ne deterministički na oblikovanje i menjanje političkog i duhovnog kulturnog sistema, a mi dodajemo i na podsistem ljudske reprodukcije.

52

DRU[TVENE ZAJEDNICE

1. Globalne društvene zajednice

Društvene zajednice su skupine ljudi između kojih se vrši više društvenih procesa duže vremena, tako da su se ljudi u tim procesima zbližili i stvorili svoju posebnu kulturu, koja im omogućava lakšu i potpuniju komunikaciju. U drušvenim zajednicama izraženi su oblici neposredne društvenosti u primarnim društvenim grupama i oblici mehaničke solidarnosti gde se socijalna integracija i samoregulacija uspostavljaju dejstvom tradicije, morala, običaja i politike kao mehanizma integracije.

53

1.1. Srodničke društvene zajednice

Srodničke društvene zajednice zasnivaju se na krvnosrodničkom srodstvu. U takve zajednice ubrajaju se horda, rod i pleme.

Horda je nastala na nižem stupnju divljaštva u prvobitnoj zajednici iz čopora u kome su živele čovekolike životinje. Nastanak horde označava i početak društvenog života, pa time i nastanak ljudskog društva. Zato je horda najstariji oblik globalne društvene grupe. Sa hordom počinje preistorijski period ljudskog roda, prvobitna ljudska zajednica. Smatra se da je horda trajala nekoliko stotina hiljada godina. U hordi je čovek otpočeo svoj društveni život, obavljajući u njoj sve aktivnosti koje su bile potrebne za njegovu egzistenciju, kao i za egzistenciju čitave zajednice.

54

Smatra se da je hordu činilo nekoliko desetina ljudi, muškaraca i žena svih generacija, koji nisu bili nastanjeni na jednom mestu već su lutali po određenoj teritoriji u potrazi za hranom. Horde su najpre predstavljale samostalne grupe koje su zadovoljavale sve lične i društvene potrebe svojih članova. U tim grupama vršene su sve funkcije i delatnosti potrebne za život horde, pri čemu su ujedno uspostavljeni i društveni odnosi koje je tadašnji primitivan čovek mogao da uspostavi i razvije. U okviru pojedinih hordi odvijali su se svi životni procesi, počev od razmnožavanja, pribavljanja potrebnih sredstava za život i zaštite svojih članova, pa do podizanja i uspostavljanja podmladka.

55

U hordi je vladao promiskuitet, jer su one bile endogamne zajednice u okviru kojih su seksualni odnosi bili dozvoljeni između svih priradnika muškog i ženskog pola bez obzira kojoj generaciji pripadaju. Sve žene su predstavljale polne partnere za sve muškarce i nikakva ograničenja nisu nalagala uzdržavanje od polnih veza. Potomstvo koje je iz takvih veza nastajalo smatralo se zajedničkim potomstvom cele horde, a cela zajednica je bila obavezna da brine o potomstvu.

56

Horda je, kao globalna društvena zajednica, predstavljala najnerazvijeniji oblik društvenog života. Nerazvijena oruđa rada i slabe delatne sposobnosti nisu omogućavali stvaranje viškove namirnica i oruđa. Pripadnici horde međusobno su delili sve do čega su dolazili i čime su raspolagali i svi su bili jednaki. Vremenom su pojedinci počeli da se izdvajaju po količini dobara koje poseduju. Do njih su dolazili bilo tako što su za sebe zadržavali veću količinu sakupljenih plodova, bilo tako što su bili veštiji u pravljenju pojedinih oruđa i predmeta koji su im ostali u trajnom posedu. Međutim, takvo izdvajanje u okviru horde još uvek nije predstavljalo osnov društvenog diferenciranja. Ono je više bilo izraz čovekove težnje da olakša svoj opstanak u prirodi nego da se izdvoji od drugih članova zajednice. Kod primitivnih ljudi takva težnja nije postojala i nije mogla biti stvorena sve dok je nizak stepen razvijenosti čvrsto vezivao pojedinca za zajednicu i dok se on osećao životno povezanim sa drugim članovima.

57

Rod je nastao na višem stupnju divljaštva i predstavlja oblik društvenog života koji se zasniva na stvaranju materijalnih dobara, kao svojoj ekonomskoj osnovi i grupnom egzogamnom braku, kao osnovi društvenih odnosa i društvene organizacije. Međusobni odnosi ljudi regulisani su određenim pravilima. Time su i društvena organizacija i društveni odnosi bili razvijeniji u odnosu na hordu. Pripadnici roda, osim što potiču od zajedničkih predaka i nalaze se u krvnom srodstvu, žive i rade zajedno, imaju zajedničke običaje, starešinu, kult, groblje, zajedno ratuju itd. ''Na čelu roda je starešina koga biraju svi članovi roda. Prošireno telo, tzv. rodovski skup - skupština, sastaje se i rešava o najkrupnijim poslovima i poslovima roda, što je vrsta primitivne demokratije, ali demokratije vrlo visokog stepena, kojom su obuhvaćeni gotovo svi muškarci, ali i žene ukoliko su članovi roda, ravnopravni u tom zajedničkom rešavanju''.

58

Rod, dakle, predstavlja zajednicu u kojoj su se vršili svi procesi neophodni za opstanak čoveka i nju su sačinjavali članovi povezani krvnosrodničkim vezama na osnovu kojih nastaju određeni oblici društvene organizacije. Karakteristika roda je i u tome što se uvode izvesna ograničenja u pogledu izbora polnog partnera i ta ograničenja i pravila predstavljaju osnov povezivanja različitih društvenih grupa. U rodu već nastaju određena pravila života koja ukazuju da njegovi članovi nisu samo pripadnici roda, već i individue sa posebnim karakteristikama i da ih u međusobnim odnosima obavezuju određena pravila ponašanja.

59

Društvenu osnovu roda čini oblik grupnog braka u kome je zabranjeno polno opštenje između braće i sestara koji pripadaju istom rodu. Rodovske zajednice se javljaju prvo kao matrijarhalne, a potom i kao patrijarhalne. U matrijarhalnim rodovskim zajednicama žena ima prevlast nad muškarcem. @ena se nalazi na čelu roda, ona je privredni starešina i upravlja privrednim životom. A i srodstvo se računa po ženskoj liniji. Ovakav položaj žene proisticao je iz njene uloge koju je imala u rađanju dece i u zemljoradnji, pošto su se muškarci bavili lovom i retko su bili u kući. Ali pojavom i razvojem stočarstva u rodu raste i značaj muškaraca. Ekonomska uloga koju je muškarac dobio sa stočarstvom predstavlja osnov za prelazak rodovske vlasti sa žene na muškarca, odnosno za prerastanje matrijarhata u patrijarhat. U patrijarhatu apsolutnu vlast imaju muškarci i srodstvo se računa po muškoj liniji.

60

Razvojem oruđa za rad dolazi i do sve veće organizacije rada u okviru roda. Tako se pojedinci, ili rodovi kao celine, opredeljuju za trajnije bavljenje jednom vrstom delatnosti (zemljoradnju, stočarstvo, ili zanatsku izradu određenih predmeta). To dovodi i do društvene podele rada, do uspostavljanja ekonomskih odnosa i razmene dobara, kao i novih odnosa između društvenih zajednica. Sa sve većim društvenim potrebama ti odnosi postaju sve razvijeniji i dovode do sve veće specijalizacije u izradi određenih predmeta. Razvoj različitih oblika privređivanja i sve veća količina stvorenih dobara, utiču da se društveni odnosi i društvena svest u rodu sve više razvijaju. Na društvene odnose snažan uticaj imaju i religijska verovanja, a raste i osećaj zajedništva koji se najjače izražava kroz obavezu međusobnog pomaganja i zaštite članova roda. Pojedinci se posebno ističu veštinom u pravljenju pojedinih predmeta koje ukrašavaju crtežima i drugim ukrasima, što nagoveštava pojavu slikarstva i vajarstva.

61

Odnosi u rodu koji su zasnivani su na egzogamiji, dovode do uspostavljanja veza između pojedinih rodova, koje su predstavljale osnovu za stvaranje bližih ekonomskih veza i većih društava na teritorijalnoj osnovi. S druge strane, vremenom je došlo do cepanja rodova, jer su se rodovi namnožili, u njima je narastao broj članova, pa su se pojedine grupe izdvajale u poseban rod. Ali, novonastali rod nije prekidao veze sa rodom iz koga je nastao. Oni su i dalje održavali veze, imali jedni u druge poverenje, slične navike i najčešće govorili istim dijalektom. ''Između takvih rodova nastaje poseban tip organizacije društva poznat kao fratrija ili bratstvo. Bratstvo sačinjavaju dva-tri roda. Bratstva nisu ekonomske jedinice, jer svaki rod radi i ekonomiše za sebe. Ona su, pre svega, velike organizacije koje u slučaju zajedničke opasnosti istupaju pod jedinstvenom komandom. Pored toga, postoji i kult zajednica: zajednički religiozni kult, kult groblja, i td''. Bratstva, predstavljaju prvi korak u stvaranju brojnijih ljudskih zajednica. U njima će nastati procesi uzajamnih odnosa koji će dovesti do veće podele rada, kako u

62

stvaranju materijalnih dobara, tako i u organizovanju društvenog života.

Pleme nastaje u varvarstvu i ono čini nekoliko rodova koji se povezuju, bilo direktno, raznim oblicima povezivanja, bilo preko bratstva. U plemenu rodovi nisu gubili svoju individualnost, već su i dalje ostajali kao društvene celine sa svojim običajima i svojim starešinom. Udruživanje rodova u plemenu vršeno je na osnovu krvnog srodstva i zajedničke teritorije, ali i na osnovu ekonomskih potreba i potreba odbrane, koje su prisiljavale rodove da se udruže u pleme. Zato, pleme predstavlja oblik društvenog života koji je krvno-srodnička, teritorijalna i interesna zajednica. Rodovi koji čine pleme i dalje zadržavaju izvesnu samostalnost (osobito ekonomsku i upravljačku), a poslovi koji su od značaja za celo pleme, prenose se na plemenske organe: plemensku skupštinu (koju čine svi članovi plemena), veće starešina (sastavljeno od rodovskih starešina) i plemenskog vojskovođe čija je uloga značajna samo u ratnim periodima. Zato plemena postaju takve društvene grupe koje predstavljaju čvršće ekonomske,

63

teritorijalne, srodničke, pa i političke zajednice.

Najviši stepen u razvoju društvene organizacije, u čijoj osnovi leži krvno-srodnička plemenska organizacija, postignut je stvaranjem saveza plemena. Taj savez je postao ujedinjavanjem više plemena radi međusobne saradnje i zajedničkog ratovanja. U početku su sva plemena u savezu imala isti, ravnopravni, položaj, ali kasnije najmoćnije i najbrojnije pleme stiče i najveći uticaj.

Kao poslednja etapa rodovsko-plemenskog uređenja, krajem višeg stupnja varvarstva, pojavljuje se vojna demokratija. Vojni faktor je bio najvažniji pošto su plemena često ratovala zbog teritoje koja im je sve više ili nedostajala ili su svoju marala da brane. Ujedno su u plemenu i dalje zadržani neki demokratski odnosi, pošto je postojala formalna izbornost organa plemena i saveza plemena, kao i ravnopravnost među pripadnicima plemena.

64

U okviru ovog oblika rodovsko-plemenskog uređenja sve je izraženije raslojavanje, koje je otpočelo još na srednjem stupnju varvarstva. Formira se poseban društveni sloj od pripadnika rodovsko-plemenskih starešina i članova njihovih porodica, tako da se stvara neki vid aristokratije koja se grupiše oko vojnog starešine. Ova aristokratija postepeno dobija sve izraženiji uticaj u društvenom uređenju i doprinosi raspadu rodovsko-plemenskog društva.

Rodovska, odnosno krvna veza, kao osnovna snaga povezivanja, gubi značaj usled sve intezivnijeg saobraćaja, trgovine, stalnije nastanjenosti, tako da na istoj teritoriji žive pripadnici raznih rodova, stranci i robovi. Teritorijalni princip sve više potiskuje princip krvnog srodstva na kojem počiva rodovsko društvo, tako da se društvo organizuje na jednom i drugom principu, što je nespojivo sa organizaciojom rodovskog društva.

U nekim delovima sveta i danas postoje izvesni oblici rodovsko-

65

plemenskog društva, ali je ono već u procesu nestanka.

1.2. Etničke zajednice

Etničke zajednice zasnivaju se na zajedničkom etničkom poreklu njihovih članova ili na veri o njihovom zajedničkom etničkom poreklu. U etničke zajednice ubrajaju se narod i nacija.

Narod predstavlja globalnu društvenu zajednicu koja se javlja u robovlasništvu, u doba prerastanja krvno-srodničkih zajednica u više oblike udruživanja koji za svoju osnovu imaju prevashodno teritorijalnu povezanost svojih članova. U stvari, narod nastaje kao viši oblik plemenskog ujedinjenja u kome plemena gube svoju samostalnost i postaju delovi jedne više celine koja ima i svoja posebna obeležja, različita od obeležja pojedinih plemena. Pojavu naroda omogućili su mnogi društveni uslovi. U prvom redu to je bila razvijena društvena svest o zajedničkom poreklu etničkih grupa (zajednički jezik, verovanja, kultura i td), solidarnost izražena kroz zajedničko ratovanje, kako za odbranu svoje teritorije, tako i za

66

osvajanje novih teritorija, formiranje zajedničke države i borba za njeno očuvanje.

`

Narod je velika grupa ljudi koja nastanjuje jednu zemlju ili oblast. Prostor je, u stvari, u ovom slučaju, sredina u kojoj se vrši sjedinjavanje jednog naroda. U ovom smislu narod ima značenje koje mu daje grčka reč etnos, to jest označava tip etničke zajednice, koji karakteriše, pre svega, način života, zajednički jezik, verovanja i poreklo. Posedovanje određenih specifičnih osobina i postignut stepen zajedničkog jezika sa odeljenim narečjima koja su nastala iz korena plemenskih jezika, uz zajedničku teritoriju, predstavljaju glavne elemente koji označavaju narod kao jedinstvenu celinu.

Ekonomsku osnovu naroda, kao globalne društvene zajednice, činila je autarhična naturalna privreda u kojoj dominiraju poljoprivreda i zanatska manufaktura. Takav oblik privređivanja karakteriše ekonomski lokalizam i partikularizam koji se izražava kroz postojanje različitih privrednih celina,

67

samodovoljnih, između kojih su i ekonomski odnosi razvijeni i uspostavljaju se, uglavnom, povodom razmene dobara.

U narodu, kao globalnoj društvenoj zajednici, veoma je izražena socijalna stratifikacija društva, koja se ogleda u postojanju različitih staleža, a potom i klasa, među kojima su najizraženiji robovi i robovlasnici. Za razliku od plemena u kojima se imovinske razlike nisu javljale kao socijalna diferencijacija, jer nije ni postojala privatna svojina i nisu se ispoljavali različiti ekonomski interesi i socijalni sukobi, kao i organa plemenske vlasti, koji su izražavali jedinstvo i zajedničke interese cele zajednice - narod je organizovan i kao klasna politička zajednica (država), koja izražava i štiti, pored opštedruštvenih interesa, prvenstveno interese jedne klase, tj. jednog manjeg dela društva, najpre robovlasnika, a potom feudalaca.

68

U vreme nastanka države, plemena još uvek nisu bila potpuno sjedinjena u jedinstvenu zajednicu (narod), tako da se država pojavljuje i kao značajan kohezioni faktor koji doprinosi sve većem objedinjavanju teritorija na kojima žive srodna plemena i jedinstvu naroda na objedinjenom prostoru. Jedinstvo društva koje se nekada zasnivalo na jedinstvu interesa, kome su odgovarali i oblici plemenskog uređenja sada se zasniva i obezbeđuje političkom organizacijom koja raspolaže silu i koja prinudom razrešava suprotnosti koje razjedinjuju zajednicu. To jedinstvo je naročito dolazilo do izražaja onda kada je trebalo braniti teritoriju ili onda kada je trebalo ići u osvajačke pohode. Ratovi su dovodili i do etničkog mešanja naroda. To se negativno odražavalo na ekonomske, političke i kulturne specifičnosti slabijih naroda, tako da su oni bili često asimilirani. U istoriji su poznati osvajački pohodi koje su preduzimali veliki narodi u starom veku: Kinezi, Persijanci, Egipćani, Grci i Rimljani. Na osvojenim teritorijama oni

69

su zasnovali svoju državnu organizaciju i nametali svoj jezik, običaje i kulturu. Međutim, etničko mešanje naroda izazvano ratovima ne pripada samo drevnoj prošlosti. Ono doseže i do naših dana.

Nacija je globalna društvena zajednica nastaje u vreme prelaza tradicionalnog društva u moderno, kada nastaju industrijska proizvodnja i tržišna privreda. Ona spada u red pojmova o kojima ima ponajmanje jasnih, teorijski konsekventno izvedenih i opšte prihvaćenih stavova. Teorijska određenja nacije kreću se u rasponu od shvatanja da se pojam nacija gubi prilikom egzatnog sociološkog određenja do vrlo preciznih. Postoje mnogobrojne teorijske koncepcije o naciji i veoma različite klasifikacije tih koncepcija. Nacija se može odrediti i u koordinatama onih dimenzija i elemenata o kojima u savremenoj teoriji postoji najveća saglasnost, tako da se nacijom može razumeti određena ljudska zajednica sa zajedničkom istorijskom teritorijom, zajedničkim mitovima i istorijskim sećanjima, zajedničkom kulturom i zajedničkom ekonomijom, kao i zajedničkim pravima i obavezama njenih pripadnika. Nacija, kao društvena zajednica sa svim ovim i mnogim drugim obeležjima, još od Hegela pa sve do

70

savremenih teoretičara poput Antonia Smita, ostvaruje se u državi. Kod Hegela otelotvorenje apsolutnog, odnosno narodnog duha (Volksgeinst) ostvaruje se na određenom stepenu njegovog samokretanja koji se ogleda u državi.

Najzanimljivija su ona shvatanja nacije koja se klasifikuju na:

1) građanski ili zapadni model; 2) etnički ili istočni model. Ova

klasifikacija potiče još od Fridriha Majnekea iz 1908. godine kada je on napravio razliku između Kulturnation, pretežno pasivne kulturne zajednice i Staatsnation, aktivne samoopredeljive političke nacije. Ovu klasifikaciju su kanije preuzeli mnogi.

71

Prema građanskom modelu, nacija je politička zajednica ustanovljena na liberalnom principu jedna nacija-jedna država, gde se nacija izjednačava sa državom, a pripadnost naciji, kao svest o zajedništvu ili osećanju jedinstva koje imaju njeni pripadnici, poistovećuje sa pripadnošću određene države. Takvo shvatanje nacije prisutno je na Zapadu: ''Pod pojmom nacije i nacionalnosti - kako kaže LJubomir Tadić - u Zapadnoj Evropi, Francuskoj, Engleskoj, koje su paradigma za to, i Sjedinjenim Državama, podrazumeva se pripadnost državi ili državljanstvo. Kad Francuz kaže nationalitÈ, to znači pripadnost državi Francuskoj". Glavno obeležje nacije, prema ovom modelu, je prevashodno posedovanje kompaktne, utvrđene teritorije, gde su ljudi i ta teritorija vezani mnogostrukim vezama i odnosima ‡ geografskim, ekonomskim, istorijskim, kulturološkim, itd., što sve skupa čini naciju, odnosno državu jedinstvenom. Drugo obeležje je "ideja patrije", odnosno zakona i institucija u kojoj vlada jedinstvena politička volja. To podrazumeva zajednički kodeks zakona i instrumenata za njihovu primenu; zajedničke regulativne funkcije; i osećanje jednakosti među pripadnicima te zajednice, koja se izražava kroz građanska, zakonska, politička, društveno-ekonomska i druga prava i dužnosti, odnosno

72

"prava po osnovu građanstva". U načelu su svi pripadnici nacije ravnopravni i zakoni patrije obavezuju sve. I treće obeležje je zajednička kultura i ideologija, gde su nacije shvaćene kao zajednice kulture, čije su pripadnike ujedinili i homogenizovali, zajednička istorijska sećanja, mitovi, simboli i tradicije.

Dakle, građanski model nacije čine tri osnovne komponente:

1) istorijska teritorija; 2)jedinstvena državna zajednica u kojoj

je obezbeđena pravno-politička jednakost njenih pripadnika;

3) zajednička kultura i ideologija.

73

Etničkom modelu nacije glavna obeležja su "naglašavanje zajednice rođenja i rodne kulture", odnosno specifičnih kulturnih sadržaja. Za razliku od građanskog modela nacije, gde je pojedinac mogao da bira kojoj će naciji pripadati, u etničkom modelu razumevanja nacije takva sloboda nije dopuštena, jer se nacionalna pripadnost sticala rođenjem, tako da je pripadnik nacije mogao menjati društvenu zajednicu (državu), ali je do kraja života nosio obeležje zajednice svog rođenja - nacije. Zajednica rođenja predstavlja zajednicu ljudi ''pretpostavljene loze'', koja svoje korene traži u dalekim precima, tako da su svi pripadnici zajednice u nekom srodstvu (braća, sestre, itd.) Ovde se nacija shvata kao fiktivna "natporodica", pri čemu se često ističu genealogije koje učvršćuju takvo uverenje. Drugo obeležje nacije u etničkom modelu je mogućnost narodne mobilizacije, koja proističe iz naglašenih

74

pretpostavljenih porodičnih veza i koja se izražava kroz mogućnost pravdanja političkih postupaka vođe pozivanjem na "narodnu volju".

Iz ovog proističe da su pretpostavljene veze po lozi i genealogiji, narodna mobilizacija, jezik, običaji i tradicije, osnovne komponente shvatanja etničkog modela nacije. Ovaj model poznat je i kao "romantično herderovski pojam nacije", koji je nastao pod uticajem nemačke romantike i njene kritike zapadnoevropskog prosvetiteljstva i racionalizma, uz istovremeno isticanje zahteva za oslobođenje i nacionalnu nezavisnost od višenacionalnih imperija (Rusije, Turske i Austrougarske). U XX veku, etnički model shvatanja nacije naročito je izražen kod istorijski zakasnelih nacija koje su, pod uticajem reaktivne usmerenosti romantike u prošlost, nastojale da po svaku cenu osnuju svoje nacionalne države, što je posebno ispoljeno u vreme Prvog svetskog rata i u vreme pada komunističkih režima na Istoku krajem XX veka, kao i u Jugoslaviji.

75

Prilikom razmatranja o naciji najčešće se postavljaju još dva pitanja koja čine komleks ''nacionalnih tema'', a to su: nacionalno pitanje i nacionalizam.

Nacionalno pitanje se prevashodno razume kao isticanje zahteva za nacionalnim oslobođenjem naroda od tuđinske vlasti, za stvaranje nezavisnih nacionalnih država, kao i pitanje borbe za obezbeđivanje nezavisnosti, suvereniteta i teritorijalne celokupnosti naroda. Takvi zahtevi naročito su dominarali u procesu konstituisanja nacija u epohi istorijskog prelaza iz tradicionalnog u moderno društvo, u višenacionalnim državama XIX i početkom XX veka, koje su bile pod dominacijom Otomanske Turske i Austro-Ugarske. U to vreme se isticalo i srpsko nacionalno pitanje i ono se izražavalo u zahtevima za nacionalno oslobođenje od turske i austro-ugarske imperije i stvaranje države koja bi obuhvatila celinu srpskog naroda.

76

Nacionalizam je pojavni oblik nacionalne svesti kojom se izražava pripadnost određenoj naciji, ljubav i privrženost prema njoj, a u određenim situacijama isticanje nacionalnih ciljeva i spremnosti da se za njih bori. Nacionalizam, kao nacionalna svest, može se ispoljiti u svim oblastima društvene delatnosti (od književnosti do borbe za ostvarivanje nacionalnih ciljeva). Nacionalizam se, kao retko koji pojam u društvenoj nauci, veoma različito razumevao u različitim konkretno ‡ istorijskim situacijama, ili preciznije rečeno, bio je izuzetno podložan političkoj instrumentalizaciji. Nekada se ocenjivao kao vrlo pozitivan, kao u vreme stvaranja nacionalnih država u Evropi, uglavnom tokom XIX veka; a nekada vrlo negativno, kao mržnja prema drugim nacijama i nacionalna isključivost, tako da se ovaj

77

pojam najčešće identifikovao sa etnocentrizmom i šovinizmom. NJegovo takvo, protivrečno razumevanje prisutno je i u literaturi.

2. Lokalne društvene zajednice

Lokalne zajednice su ''multifunkcionalne društvene zajednice koje se oblikuju kao tvorevina dugotrajnih društvenih procesa na određenom geografskom području''. Osnovne karakteristike lokalnih zajednica su:

1) prostorno određenje, koje podrazumeva teritorijalne granice lokalne zajednice i njen centar, konfiguracija terena, kao i drugi prirodni uslovi;

2) multifunkcionalnost, koja se oblikuje na osnovu obavljanja raznovrsnih delatnosti i uloga; i

3) dugotrajnost, izražena u činjenici da određeni broj ljudi živi dugo vremena na istoj teritoriji, što prouzrokuje da se među njima stvaraju određeni odnosi i društveni procesi koji ih povezuju u zajednicu. Zajedničkim dugotrajnim životom u istoj geografskoj i društvenoj sredini oblikuju se zajedničke navike i običaji tako da ljudi postaju povezani s

78

mestom i poznanicima do te mere da život u okviru svoje zajednice smatraju za posebnu vrednost. S druge strane, time što su svesni svoje zajednice, ljudi nastoje da je učvršćuju i prema njoj da se racionalno i odgovorno ponašaju.

Lokalne zajednice postoje u različitim oblicima i vrstama (selo, zaseok, naselje, prigradsko naselje, grad, megalopolis itd), tako da se one mogu klasifikovati po različitim kriterijumima, najčešće dihotomno po karakteru naselja (selo-grad) ili se mogu označiti opštim nazivom naselja, kao što to čini profesor Lukić. Međutim, smatramo da je prilikom razmatranja lokalnih zajednica, bitno njihovo razlikovanje na ruralne i urbane društvene zajednice.

79

2.1. Ruralne društvene zajednice

Ruralne zajednice su najstariji oblik ustaljenog društvenog života na određenoj teritoriji. Osnovni tip ruralnih zajednica jeste selo, pa se ove zajednice često označavaju i kao seoske zajednice. LJudi su, zavisno od načina sticanja dobara za zadovoljavanje životnih potreba, živeli u zajednicama različitog karaktera i obima. U vreme prvobitne zajednice oni su se najčešće zadržavali na mestima gde je bilo dovoljno hrane i tu su imali privremene naseobine. Ustaljene naseobine, odnosno prve seoske zajednice, pojavljuju se u ratarskoj kulturi kada su ljudi počeli da obrađuju zemlju. ^ovek je bio prinuđen da bude u neposrednoj blizini zemlje koju obrađuje, da tu živi sa svojom porodicom na usamljenom posedu ili u blizini manjeg broja drugih poseda.

80

Prilikom razmatranja ruralnih zajednica, iako se misli na tip lokalne zajednice na selu, često se postavljaju pitanja: šta je to selo, u čemu je razlika između grada i sela i kakva su naselja na selu koja predstavljaju ruralne zajednice. Na ta pitanja najkonzistentnije odgovara D. Sanderson na sledeći način: ''Ruralna zajednica je onaj oblik udruživanja koji se odvija među ljudima i njihovim ustanovama u lokalnom području, na kome žive na razbijenim posedima i u selu, koje obično čini centar njihovih zajedničkih aktivnosti''. Mala sela i zaseoci koji ne ispunjavaju te uslove, predstavljaju specifične ruralne zajednice i u njima je život sužen, tako da se one određuju kao susedstva. Susedstvo sačinjava mali broj porodica koje žive blizu jedna druge i održavaju određene

81

odnose međusobne saradnje i uzajamne pomoći, kao i druge oblike društvenosti.

Razlikovanje ruralnih i urbanističkih (seoskih i gradskih) zajednica vrši se na osnovu različitih kriterijuma, osobito na osnovu gustine naseljenosti određene teritorije, veličine naselja s obzirom na broj stanovnika koji u njemu žive, proporcije zaposlenih u poljoprivredi i onih koji su zaposleni u drugim granama delatnosti, razvijenosti centralnih funkcija, pravno određen status naselja i td. Međutim, ovi kriterijumi, sa sociološkog stanovišta, nisu dovoljni. U sociologiji postoje, uglavnom, dva viđenja razlikovanja ruralnih i urbanih zajednica. Prvo gledište se pojavljuje kao jednostavna dihotomija, gde se ukazuje da su razlike grad ‡ selo kategorične po prirodi i u direktnoj međusobnoj suprotnosti. A drugo gledište, ove razlike vidi u nizu, u kontinuumu, od jednog do drugog ekstremnog pola, gde se pravilno utvrđuje da je reč o postepenoj skali od

82

najviše ruralnih do najviše urbanih zajednica. Smatramo da je samo na taj način moguće obrazložiti veoma raznovrsne prelazne oblike naseljenja i društvenog života između grada i sela.

Ruralne zajednice se mogu, uglavnom, označiti po sledećim specifičnim karakteristikama: relativna izolovanost i veća zavisnost od prirodne sredine, mali broj pripadnika, intimni i lični društveni odnosi i jako neformalna društvena prinuda (socijalna kontrola), nizak stepen podele rada i relativna homogenost, veći značaj rodbinskih veza i porodice, velika uloga tradicije, naročito običaja i ograničena društvena mobilnost.

Zbog načina rada i sticanja materijalnih dobara na kome se zasnivaju, ruralne zajednice su u većoj meri zavisne, nego urbane, od blizine plodne zemlje. Iz toga neposredno proizilazi i njena veća izolovanost i malobrojnost njenih pripadnika. Sve to uslovljava niz ostalih karakteristika društvenog života koji se odvija u njenom okviru, zbog čega se smatra da je ona primarna skupina. Zato je selo kao najtipičnija ruralna zajednica

83

služilo kao primer jednog od dva tipa u okviru opšte klasifikacije svih društvenih grupacija (primarna i sekundarna skupina). Selo, kod Kolija, dobija naziv primarna skupina, nasuprot koje kasnije postavlja organizacije i udruženja kao sekundarne skupine.

U ruralnim zajednicama koje su male i imaju samo nekoliko stotina stanovnika nužno se održavaju drukčiji međusobni odnosi nego među stanovnicima višemilionske metropole. Pošto, pored svoje malobrojnosti, pretežni deo svog života provode u istoj prirodnoj i društvenoj sredini, uglavnom sa istim ljudima, bez obzira na vrstu aktivnosti u kojoj učestvuju, postaje razumljivo što je takva zajednica izgrađena pretežno na ličnim, intimnim, neposrednim i neformalnim odnosima. Kada dolaze u međusobne kontakte oni se poznaju, poštuju ili mrze kao celovita lica i kao članovi određenih porodica, a ne samo u nekoj specijalizovanoj ulozi u pružanju ili korišćenju određenih usluga. Krug

84

poznanika, prijatelja i rođaka ne predstavlja samo mali segment u velikoj masi, nego sačinjava pretežni deo zajednice.

Zbog toga svako ograničenje mnogo više pogađa pojedinca nego što bi ga isto pogodilo u okviru urbane zajednice. U savremenom društvu kada dolazi do intezivne urbanizacije i istovremeno do probražaja ili raspadanja mnogih ruralnih zajednica, povećava se tolerantnost u pogledu odstupanja od dosadašnjih normi (tipičan primer je odnos prema predbračnom seksualnom životu, naročito devojaka). Iz toga se može zaključiti da se tolerantnost skupine povećava ukoliko opada njena kohezivnost.

Poseban pečat kohezivnosti u ruralnim zajednicama, koju je Dirkem nazvao mehanička solidarnost, daje veoma nizak stepen društvene podele rada. Jedinstvo seoske zajednice nije zasnovano toliko na međusobnoj zavisnosti specijalizovanih pojedinaca

85

koji proizvode samo određena dobra ili pružaju usluge za celu zajednicu, već je više reč o udruživanju međusobno ''sličnih'' koji se u pretežnoj većini bave istorodnom delatnošću i pojavljuju se kao nezavisni jedni prema drugima.

Temeljnu ekonomsku i društvenu jedinicu u ruralnoj zajednici predstavlja velika patrijarhalna porodica. I podela rada javlja se najpre u takvoj porodici kao prirodno uslovljena, uglavnom prema polu i dobu. Intezivnijim prodorom robne privrede i većom koncetracijom naseljenosti proces podele rada oduzima porodici brojne funkcije i oblikuje ih kao samostalne pozive i zanate u okviru zajednice (stolar, kovač, krojač itd). Položaj pojedinaca u zajednici prestaje da bude određen pripadnošću jednoj ili drugoj porodici. Nove profesionalne delatnosti izazivaju ubrzanu socijalnu pokretljivost, naročito migracije. Posedovanje zemlje prestaje da bude isključivi kriterijum diferencijacije seoskih zajednica.

Razvojem i sve značajnijim uticajem urbanih zajednica preusmerava se i

86

započeti proces podele rada u ruralnim zajednicama. Jeftina industrijska proizvodnja uništava niz zanata i dovodi ruralne zajednice u sve veću zavisnost u odnosu na urbane.Takve zajednice gube svoju raniju izolovanost i samodovoljnost, jer i njih obuhvata proces industrijalizacije i modernizacije.

2.2. Urbane društvene zajednice

Urbane zajednice javljaju se na prelazu iz varvarstva u civilizaciju, iz plemenskih zajednica u državu, kada podela rada dovodi do izdvajanja zanata i trgovine iz poljoprivrede. Osnovni tip urbane zajednice jeste grad. Zanati se izdvajaju u vreme kada je rad u poljoprivredi postao toliko produktivan da je stvarao više hrane nego što je bilo potrebno na selu, ali s druge strane i kada je nastala potreba za savremenijim oruđima za rad. Zbog toga je mogao određeni broj ljudi da ostavi rad na zemlji i da se posveti raznim drugim delatnostima. Zato je i razumljivo što su se prvi gradovi (pre pet ili šest hiljada godina) pojavili tamo gde su i prirodni uslovi za proizvodnju hrane bili najpovoljniji, kao što je bio slučaj u plodnim dolinama reka Egipta i Indije. Ti uslovi su istovremeno pružali i povoljne mogućnosti za transport na vodi i na suvom. U tim krajevima su bili dobri uslovi za gajenje žitarica, ali se ubrzo osetio nedostatak sredstava za rad i sirovina za njihovu izradu, pa je to

87

uslovilo pojavu zanatstva, trgovine i transportnih sredstava. Istovremeno sa tim procesom, pojedina plemena u blizini raskrsnica prometnih puteva prerasla su u velike utvrđene centre, koji su imali obimno zaleđe i dobre veze sa njime.

Razvoj gradova nastao je u vreme robovlasništva, naročito u antičkom periodu kada su nastajali gradovi sa preko sto hiljada stanovnika, kao što je Rim, koji je imao oko petstotina hiljada stanovnika. Kao i gradovi iz antičkog perioda, tako su se i srednjevekovni gradovi razvijali uporedo razvojem trgovine i zanatstva. U moderno doba, industrijskom revolucijom dat je podsticaj brzom razvoju gradova čime su stvorene osnove za proces svetske urbanizacije. Počelo je masovno preseljavanje ljudi u gradove, gde je koncetraciju stanovništva pratila i koncetracija velikih socijalnih problema (eksploatacija, rad dece i žena, nezaposlenost, prenaseljeni stanovi i td). Istovremeno i poljoprivredna proizvodnja je postala produktivnija, i rastom njene produktivnosti povećavao se priliv stanovništva u gradove.

Osnovne karakteristike urbanih zajednica, sa sociološkog stanovišta, su:

88

veliki broj ljudi živi zbijeno na malom prostoru; velika je heterogenost stanovništva; visok stepen društvene podele rada i društvene diferencijacije uopšte; razmrvljenost društvenog života pojedinca; prolazni, bezlični i formalizovani odnosi; atmosfera anonimnosti; i institucionalizovana socijalna kontrola.

U urbanim zajednicama društveni život se odvija u sredini koja je više produkt čovekove delatnosti nego same prirodne realnosti. Zato je uslovljenost društvenog života prirodom u gradu mnogo manje izrazita nego na selu. ^ovek u gradu može da šeta ulicama i da ne vidi ni jedan delić neprerađene prirode. On hoda, ne po zemlji kao seljak, nego po tlu koje je načinjeno od asfalta, kocke ili betona, ispod kojega se nalaze podzemna železnica, razni kanali, tuneli, instalacije (električne, vodovodne, telefonske...) i td. U svom okruženju čovek ne vidi planine i plodne ravnice, nego poslovne i stambene zgrade, nebodere i td. U takvoj sredini živi na relativno malom prostoru nekoliko hiljada ili čak više miliona ljudi koji se na specifičan način međusobno povezuju i oblikuju lokalnu zajednicu posebnog tipa. Temelj formiranja takve zajednice i njene kohezivnosti je velika međusobna

89

zavisnost stanovnika koju prouzrokuje visok stepen društvene podele rada. Velika koncetracija stanovništva na malom prostoru , znači istovremeno i mogućnost intezivnih međusobnih komunikacija i transporta, stvara najpovoljnije uslove za specijalizacije delatnosti.

U gradu pojedinac postaje zavisan od mnogo većeg broja drugih ljudi, skupina i ustanova nego na selu. Ta činjenica ukazuje i na mnogo veći izbor i bogatije mogućnosti koje stanovnik grada ima na raspolaganju za zadovoljenje svojih potreba. Time što je zavisan od toliko strana, nigde nije tako sudbinski zavisan kao što je to pripadnik manje ruralne zajednice od svoje sredine. Društveni život čoveka urbane zajednice razmrvljen je na različite segmente, u kojima se gotovo nikada ne pojavljuje kao celovita ličnost. On svakodnevno nastupa u različitim ulogama u radnoj sredini, u političkoj organizaciji, sportsko - rekreativnom društvu, i td. NJegovo učešće u jednoj skupini ili situaciji je nepoznato, beznačajno ili po svojim vrednostima suprotno njegovom učešću u drugoj skupini ili situaciji. Tako porodica, srodstvo i susedstvo gube u gradu svoje

90

brojne funkcije koje su imali na selu. Međutim, najvažnija promena je razdvajanje radnog mesta od porodičnog života i mesta stanovanja. To znači bitno proširenje kontakata i uspostavljanje prijateljskih veza van neposredne okoline svoga prebivališta. Ujedno sa time i opadanje potrebe i mogućnosti za održavanje susedskih odnosa.

Nestalnost i anonimnost tih odnosa je pre svega posledica njihove brojnosti i velike društvene mobilnosti, koja je tipična za urbane zajednice. ^ovek u gradu sretne na hiljade nepoznatih ljudi na ulici, pojavljuje se kao pasivni element publike u pozorištu ili na sportskom stadionu, u bioskopu i td. Kao stranka pojavljuje se pred šalterima različitih ustanova, kao kupac dolazi u dodir sa prodavcima, kao putnik sa putnicima, ali sve to u opštoj atmosferi anonimnosti bez očekivanja da će se drugi put opet sresti sa istim licima.

91

U urbanim zajednicama duštvena prinuda se temelji na sasvim drukčijim osnovama nego na selu, što je i razumljivo kada se imaju sve navedene karakteristike grada i sela. Raznovrsnost društvenih kontakata koji su u velikoj meri bezlični i formalizovani i velika različitost društvenih normi i vrednosti, na koje nailazi stanovnik grada unutar urbane zajednice, umanjuju efikasnost socijalne kontrole primarnih društvenih skupina. To znači da je područje poverljivih ličnih odnosa u gradu do te mere suženo ili razmrvljeno da nijedna skupina s kojom je pojedinac intimnije povezan nema uvid u njegovu celokupnu delatnost. Zbog toga ne može ni da sudi o njegovim postupcima u vezi saglasnosti ili odstupanja od grupnih normi, niti pak može na njega efikasnije da utiče, kako bi mogla usmeravati njegovo celokupno

92

delovanje. Zato su oslabljenu ulogu društvenih skupina u velikoj meri zamenili posebni organi i ustanove (policija, sud, socijalni radnici, kazneno-popravni domovi).

^ovek, stanovnik grada, svakodnevno se pojavljuje u dva različita društvena sveta. Na jednoj strani je svet prostorno bliskih, ali socijalno otuđenih stanovnika, a na drugoj strani je svet prijatelja i poznanika. Ako želi da pobegne iz ravnodušnosti i bezličnosti anonimne mase, čovek se uključuje u porodicu, prijateljsku skupinu i td., gde će izbeći samoću i osetiti se kao ličnost, a ne samo kao broj. Međutim, ako poželi da izbegne kontolu primarnih skupina, on može naći utočište u slobodnoj atmosferi urbane anonimnosti. Hans Pol Bardat smatra takvu socijalnu razdvojenost za osnovni sociološki kriterijum postojanja grada uopšte. On kaže da je grad naselje u kome celokupan život pokazuje tendenciju da se polarizuje. Ukoliko je jače izražen polaritet i međusobni odnos između javne i privatne sfere, utoliko je, sociološki posmatrano, život nekog naselja ''gradskiji''. Sociološka istraživanja i

93

urbanistički pokušaji pokazuju da između ove dve sfere nastaju određene kohezivne tvorevine koje povezuju stanovnike samo iz određenog užeg područja velegrada. Društveno i urbanističko planiranje može u priličnoj meri da ograniči posledice stihijskog razvoja gradova i u većoj meri prilagodi gradsku sredinu stvarnim potrebama ljudske ličnosti.

DRU[TVENA STRATIFIKACIJA

1. Osnove i oblici društvene stratifikacije

LJudsko društvo je, uprkos težnjama ljudi za društvenom jednakošću, oduvek bilo stratifikovano, podeljeno na bogatije i siromašnije, na one koji utiču na sudbinu velikog broja ljudi i na one koji ne mogu ni na svoju sudbinu bitnije da utiču, na ugledne i uvažavane i na one koji su malo ili nimalo cenjeni i uvažavani od strane drugih.

94

Mnogi mislioci, još od antičkog doba pa sve do danas, nastojali su da objasne uzroke nejednakosti ljudi i oblike u kojima se ona izražava. Aristotel, najveći grčki filozof, smatrao je da društvene nejednakosti među ljudima proističu iz prirodnih nejednakosti, odnosno da se svaki čovek rađa kao rob ili kao slobodan građanin. Nasuprot njemu, starogrčki filozofi - sofisti, a kasnije i novovekovni mislioci, zagovornici teorije prirodnog prava i društvenog ugovora, posebno @an @ak Ruso, tvrdili su da su svi ljudi po prirodi slobodni i jednaki, a da ih društvo čini neslobodnim i nejednakim. Ruso je smatrao da se svi ljudi rađaju kao slobodni, jednaki i ravnopravni, ali da je ta istinska sloboda i jednakost ljudi, koja je postojala u prvobitnom, "prirodnom stanju" iščezla sa nastankom privatne svojine i razvojem civilizacije. "Prvi koji je ogradio parče zemlje i rekao: ovo je moje, ističe Ruso, naišavši na prostodušne

95

ljude koji su mu poverovali, u stvari je osnivač obrazovnog društva". Zbog privatne svojine, ističe dalje Ruso "prostrane šume se pretvoriše u zasejana polja koja je trebalo natapati ljudskim znojem i uskoro nikoše ropstvo i beda rastući uporedo sa usevima.

Moderna društvena nauka stoji na stanovištu da društvene nejednakosti među ljudima nisu rezultat njihove urođene, prirodne nejednakosti. Ali, ona ne prihvata ni stanovište da su svi ljudi po prirodi isti i jednaki, jer smatra da se pojedinci, u manjoj ili većoj meri, međusobno razlikuju po fizičkim i duhovnim sposobnostima.

Polazeći od ovakvog stanovišta većina sociologa, nezavisno od svoje teorijske orijentacije, smatra da su društvene nejednakosti među ljudima rezultat društvene podele rada i diferencijacija među ljudima koja iz nje proizilazi, bilo na osnovu bogatstva, moći ili ugleda. Različiti sociološki pravci različito vide glavne osnove i oblike

96

društvenog diferenciranja ljudi i strafikacije društva.

Sociolozi marksističke orijentacije osnovu društvene stratifikacije vide u različitom ekonomskom položaju ljudi koji proizilazi iz njihovog različitog svojinskog statusa tj. odnosa prema sredstvima za proizvodnju. Na osnovu odnosa prema sredstvima za proizvodnju, zavisno od toga da li su vlasnici ili ne tih sredstava, ljudi su tokom čitave istorije, izuzev u prvobitnoj zajednici, bili podeljeni na dve osnovne klase, čiji su pripadnici imali nejednake uslove egzistencije, različitu političku i društvenu moć i ugled. Sa nestankom klasne podele i privatne svojine nestaće, veruju marksisti, klase i svi drugi oblici socijalne nejednakosti među ljudima.

Funkcionalistički orijentisani sociolozi društvenu stratifikaciju izvode iz ugleda, odnosno različitog društvenog vrednovanja funkcija, odnosno uloga koje pojedinci obavljaju u društvu. Pojedinci čije su uloge društveno slično vrednovane zauzimaju isti društveni položaj, na osnovu koga se grupišu u odgovarajuće hijerarhijski raspoređene statusne grupe.

97

Zagovornici elitističkog pristupa društvenoj stratifikaciji smatraju da je društvena moć, kojom raspolažu društvene grupe i pojedinci uključeni u njih, glavna osnova društvene diferencijacije i stratifikacije. Društvo se, prema njima, ne deli niti na klase, niti na statusne grupe već na elite i masu.

Ove suprostavljene pristupe društvenoj stratifikaciji na izvestan način teorijski povezuje i "miri" Maks Veber, svojom teorijom o trodimenzionalnom grupisanju ljudi i trodimenzionalnoj stratifikaciji društva. Prvi oblik grupisanja ljudi i društvene stratifikacije, po njemu, jesu klase. One nastaju isključivo u ekonomskoj sferi i u tržišno orijentisanim društvima. Podela društva na klase izrasta iz: razlika u svojini, različitih mogućnosti korišćenja tržišnih dobara i usluga i različitih položaja u tržišnoj razmeni. Pojedinci koji imaju sličan tržišni položaj u trima navedenim oblastima i, na osnovu toga, slične šanse za sticanje položaja u životu i postizanje unutrašnjeg zadovoljstva, nalaze se,

98

smatra Veber, u istom klasnom položaju, koji ih čini pripadnicima iste klase. "Klasom treba nazvati svaku grupu ljudi koja se nalazi u istom klasnom položaju.

Drugi oblik grupisanja ljudi i raslojavanja društva jesu statusne grupe, koje Veber naziva staležima. Osnov statusnog raslojavanja jeste ugled (prestiž), koji pojedinci ne uživaju u istom stepenu, usled čega je moguće razlikovati posebne društvene grupe, koje su za Vebera staleži. "Staležom treba nazvati mnoštvo ljudi koji u jednoj organizovanoj grupi uspešno ostvaruju svoj zahtev za uvažavanjem: a) posebnog staleškog ugleda, a eventualno i b) posebnog staleškog monopola. Dakle, za razliku od klasa kod kojih je reč o nejednakoj raspodeli bogatstva, kod statusnih grupa je reč o nejednakoj raspodeli društvene časti.

Ocena ugleda, kao glavne osnove formiranja statusnih grupa, rezultat je, smatra Veber, društvenog stava o tome koji se položaji u društvu mogu smatrati prestižnim, a koji manje prestižnim. Ključni elementi statusnog položaja koji su predmet društvenog vrednovanja i na osnovu kojih se obezbeđuje pripadnost određenim staležima, odnosno statusnim grupama, prema Veberu, jesu: način života; zanimanje; poreklo i obrazovanje

99

stečeno racionalnom obukom ili odgovarajućim oblicima života.

Statusne grupe, odnosno staleži, po Veberu "primarno se formiraju na osnovu načina života i posebne vrste zanimanja, a sekundarno nasledno harizmatski, kao rezultat ostvarenih pretenzija na prestiž, na osnovu staleškog porekla (nasledni staleži). Izuzetno staleži mogu nastati, smatra Veber, staleškom aproprijacijom političke ili hijerokratske vlasti, kao monopola (politički, odnosno hijerokratski stalež).

Treći oblik grupisanja ljudi i društvene stratifikacije jesu političke elite. NJih Veber naziva partijama i u njih ubraja političke stranke, raznovrsne interesne grupe, grupe za pritisak staleška udruženja i druge političke grupacije. Osnov nastajanja političkih elita, odnosno partija jeste sticanje političke društvene moći, radi ostvarivanja društveni ali i ličnih interesa pojedinaca. "Partijama treba nazvati udruženja, ističe Veber, "zasnovana na (formalno) slobodnom pridobijanju; njihov cilj je da u okviru organizovane grupe svojim rukovodiocima obezbede moć, a time i svojim aktivnim učesnicima (idealne i materijalne) izglede da će postići neke objektivne ciljeve ili ličnu korist ili jedno i drugo."

Klasni, statusni i politički položaji, za Vebera po pravilu, nisu uzročno povezani, ali u određenom stepenu postoji veza između njih. Svojina, kao takva, ističe on, ne može se priznati kao statusna referenca, ali se ipak pokazuje da to jeste u brojnim okolnostima. Takođe, unutar klasa mogu postojati različite

100

statusne skupine, kao što i statusne skupine mogu presecati klasne podele. Prema Veberu, statusno grupisanje, po pravilu, nije uzročno povezano ni sa političkim grupisanjem. Međutim, kod pojedinih staleža, osobito onih koji se formiraju staleškim prisvajanjem političke i verske vlasti, ta povezanost je direktna i nesporna.

Veber je svojom teorijom o trodimenzionalnoj stratifikaciji društva pružio veliki doprinos u razumevanju osnova i oblika društvene stratifikacije. On je marksistički pojam klase, kao kompleksne ekonomske, političke i duhovne skupine, razložio na tri posebne, manje-više nezavisne grupe: klase kao ekonomske, staleže kao duhovno-kulturne i partije, odnosno elite kao političke grupe. Ovaj njegov teorijski rez doprineo je tome da se prevaziđu slabosti marksističkog monističkog, svojinskog pristupa klasnom raslojavanju društva, kao i kruto, deterministički shvaćen odnos između ekonomske i klasne strukture društva i političkog života. Veberovo isticanje političke moći, kao osnove socijalnog diferenciranja društva, ravnopravne sa svojinom, omogućuje potpunije i temeljitije objašnjenje

101

socijalne stratifikacije društva, posebno savremenog. Ukoliko se ostane pri monističkom, svojinskom pristupu socijalnoj stratifikaciji, teorijski je nemoguće objasniti procese socijalnog raslojavanja u socijalističkim i postsocijalističkim društvima, niti formiranje političkih elita u razvijenim građanskim društvima.

2. Marksistički, klasni pristup stratifikaciji

Prema marksističkom shvatanju, društvena stratifikacija proizilazi iz podele rada, a izražava se podelom društva na dve osnovne klase. Razvoj i usavršavanje proizvoljnih snaga, posebno sredstava za proizvodnju, neminovno dovodi do podele rada. "Svaka nova proizvodna snaga, ukoliko nije prosto kvantitativno širenje već dotad priznatih proizvodnih snaga (na primer krčenje zemljišta), ima za posledicu izvestan razvitak podele rada". Razvoj podele rada, tj. izdvajanje pojedinih delatnosti i stvaranje odgovarajućih grupa ljudi koje se njima bave, na određenom stupnju razvitka proizvodnje omogućava pojavu viška rada, što dovodi do nastanka privatne svojine. "Podela rada i privatna svojina istovetni su izrazi - u prvom se, u vezi s delatnošću, iskazuje isto što se u drugom iskazuje u odnosu na proizvod delatnosti.

Sa nastankom privatne svojine nastaju i društvene klase koje su osnovni oblik društvene stratifikacije. Klase su, prema marksističkom shvatanju "velike grupe ljudi koje se razlikuju po svom mestu u istorijski određenom sistemu

102

proizvodnje, po svom odnosu (većinom utvrđenom i izgrađenom u zakonima) prema sredstvima za proizvodnju, po svojoj ulozi u društvenoj organizaciji rada i, prema tome, po načinu dobijanja i veličini onog dela društvenog bogatstva kojim raspolažu. Klase su takve grupe ljudi od kojih jedna može da prisvaja rad drugih zahvaljujući tome što imaju različito mesto u istorijskom sistemu društvene proizvodnje.

U svim dosadašnjim istorijskim epohama, društveno-ekonomskim formacijama, izuzev prvobitne zajednice, ljudsko društvo je, prema marksistima, bilo podeljeno na dve osnovne klase: na vladajuću i potčinjenu klasu. Vladajuće klase su, zahvaljujući svom monopolu nad sredstvima za proizvodnju, eksploatisale potčinjene klase, jer su prisvajale višak proizvoda koji nastaje u društvenoj proizvodnji. U robovlasničkom sistemu, robovlasnici su najbrutalnije eksploatisali robove, koji su bili njihovo puko vlasništvo; u feudalizmu, zemljoposednici, feudalci su eksploatisali kmetove, bezemljaše koji su obrađivali njihovu zemlju, a u kapitalizmu buržoaska klasa eksploatiše radničku klasu, prisvajajući višak vrednosti koji ona proizvodi. Sa nestankom podele rada i privatne svojine, po mišljenju marksista, nestaće klase i svi drugi oblici nejednakosti među ljudima.

Iako, klase nastaju u ekonomskoj sferi, one za marksiste nisu samo ekonomske grupe.

103

Iz različitog ekonomskog položaja dveju osnovnih klasa izrasta i njihova različita politička i društvena moć. Naime, dominacija vladajuće klase u odnosima proizvodnje obezbeđuje joj i političku dominaciju. Postojeći odnosi proizvodnje između pojedinaca, smatra Marks, moraju se nužno izraziti i kao politički i pravni odnosi.

Potčinjene klase u predkapitalističkim ekonomskim formacijama, robovlasništvu i feudalizmu, nisu posedovale nikakvu političku i društvenu moć, bile su politički potpuno deprivirane, jer su im bile uskraćene čak i pravne mogućnosti da legalno učestvuju u političkom i društvenom životu. U kapitalističkom društvu, u kome je priznata politička i pravna jednakost svih građana, realna politička moć vladajuće, buržoaske klase višestruko je veća od moći potčinjene radničke klase. Razlog tome je klasna priroda buržoaske države. Iako se moderna buržoaska država predstavlja kao zajednička institucija celog društva, ona je, smatra Marks,

104

"samo odbor koji upravlja opštim poslovima cele (kapitalističke - podvukao M.P.) klase.

Većina savremenih marksista deli Marksovo mišljenje o klasnom karakteru moderne buržoaske države. Vestergort i Rajsler dokazuju da država u Britaniji i drugim visokorazvijenim kapitalističkim zemljama, svojim merama koje naizgled koriste podređenoj radničkoj klasi ili društvu u celini, u stvari štiti privatnu svojinu i profit. Ona selektivnom nacionalizacijom rudarstva, saobraćaja i drugih infrastrukturnih privrednih grana obezbeđuje normalno snabdevanje privrede i funkcionisanje saobraćaja, i time stvara uslove za rast i razvoj privatnog sektora; uz to, i sve izrazitije stimuliše privatnu industriju direktnim finansijskim doprinosima. Socijalne reforme koje savremena država sprovodi u

105

zdravstvu, školstvu, socijalnom i penzionom sistemu, iako su u interesu najširih slojeva stanovništva, smatraju Vestergort i Rajsler, ne ugrožavaju profit. Pošto se uglavnom finansiraju platama radnog stanovništva, one ne rezultiraju nikakvom preraspodelom bogatstva.

Društvene klase, kao glavni oblik društvene stratifikacije, međusobno se razlikuju, smatraju marksisti, i po klasnoj svesti koja je duhovni izraz njihovog različitog svojinskog statusa i različitih uslova života. "Na različitim oblicima svojine, na socijalnim uslovima egzistencije uzdiže se čitava nadgradnja različitih i osobenih osećanja, iluzija, načina mišljenja i gledanja na život. NJih stvara i uobličava čitava klasa iz svoje materijalne podloge i odgovarajućih društvenih odnosa."

Oblikovanje klasne svesti je, po Marksu, složen i dugotrajan proces. U početku je svaka potčinjena klasa "klasa po sebi", grupa ljudi koji imaju isti vlasnički status, isti odnos prema sredstvima za proizvodnju i iste uslove života. Međutim, u toku dugotrajnijeg života u istim ili sličnim uslovima, pripadnici klase oblikuju zajedničku

106

klasnu svest i time potčinjena klasa "postaje klasa za sebe". ^lanovi klase tada razvijaju zajednički identitet, prepoznaju svoje zajedničke interese i ujedinjuju se stvarajući tako klasnu solidarnost. Konačni stupanj klasne svesti i klasne solidarnosti postiže se kada članovi uvide da svojom kolektivnom akcijom mogu zbaciti vladajuću klasu i kada deluju u tom pravcu.

U svim klasno stratifikovanim društvima klasna svest vladajuće klase je, smatra Marks, vladajuća svest u društvu. Razlog za to leži u činjenici da sve društvene institucije, posebno kulturne, koje su pod kontrolom vladajuće klase, promovišu ideje i poglede vladajuće klase, opravdavajući njenu moć i privilegije i prikrivajući eksploataciju i ugnjetavanje na kojima počiva njena dominacija. Savremeni francuski filozof i sociolog Luj Altiser, smatra da moderna država, koja predstavlja centralnu instituciju savremenog društva, preko svog ideološkog aparata dominacije, koga sačinjavaju: školski, religiozni, porodični, pravni, politički, sindikalni i književno-umetnički sistemi, suptilnom

107

indoktrinacijom nameće celom društvu etos, vrednosti, ciljeve i način života vladajuće klase.

Između osnovnih društvenih klasa, prema marksistima, vlada odnos međusobne zavisnosti i borbe. Najamni radnici su zavisni od kapitalista; pošto nemaju sredstva za proizvodnju, moraju da bi preživeli da prodaju svoju radnu snagu kapitalistima. Isto tako su i kapitalisti, kao neproizvođači, zavisni od najamnih radnika, jer bez njih ne bi bilo proizvodnje. Međutim, i pored ove zavisnosti, između osnovnih društvenih klasa vlada prikrivena ili otvorena klasna borba, koja je glavna pokretačka snaga društvenih promena. "Istorija svakog dosadašnjeg društva, ističu Marks i Engels u Manifestu komunističke partije, jeste istorija klasne borbe. Slobodan čovek i rob, patricij i plebejac, baron i kmet, majstor i kalfa, ukratko - ugnjetač i ugnjetavani stajali su jedan prema drugome i u stalnoj suprotnosti vodili

108

neprekidnu, čas otvorenu čas skrivenu borbu... moderno buržoasko društvo, koje je proizašlo iz propasti feudalnog društva, nije ukinulo klasne suprotnosti. Ono je stavilo nove klase, nove uslove ugnjetavanja, nove oblike borbe na mesto starih.

Marksova teorija društvene stratifikacije, koja je zasnovana na podeli društva na klase je, uz Veberovu teoriju trodimenzionalne stratifikacije, još uvek dominantna u sociologiji. Međutim, smatra se da je ona bila teorijski plodotvorna za objašnjenje klasne strukture ranog kapitalizma. Za razumevanje socijalne stratifikacije savremenih društvenih sistema, kako kapitalističkih tako i socijalističkih i postsocijalističkih, Marksov model klasne strukture nije više tako podesan ni adekvatan. On zanemaruje političku moć i različitu tržišnu vrednost različitih delatnosti koje pojedinci obavljaju - dve bitne osnove socijalnog raslojavanja savremeno društva.

Uz privatnu svojinu, koja je i danas, uprkos promenama koje sobom donosi

109

naučno-tehnološka revolucija, jedan od osnovnih uzroka socijalnog diferenciranja društva, moraju se priznati i uvažiti kao izvori i uzroci društvenog raslojavanja, još i politička moć i različita tržišna vrednost delatnosti koje obavljaju pripadnici različitih socijalnih grupa.

3.Funkcionalistički, statusni pristup stratifikacije

Funkcionalistički pristup društvenoj stratifikaciji začeo je još Ogist Kont. On je smatrao da se ljudsko društvo, koje je nastalo proširenjem porodice, usled podele rada diferencira na tri osnovne klase - spekulativnu, klasu praktičnih vođa i klasu radnika seljaka i zanatlija. Ove klase su međusobno povezane i hijerarhijski ustrojene jer bez takvih odnosa među njima društvo ne bi moglo da postoji i da napreduje.

Savremeni funkcionalisti su ove početne Kontove zamisli dalje teorijski razvili ali i modifikovali. Oni su društvenu stratifikaciju shvatili kao hijerarhijsko ustrojstvo, ne različitih klasa već društvenih statusa pojedinaca i društvenih grupa, koji nastaju kao rezultat društvenog vrednovanja uloge pojedinaca i grupa. Kinsli Dejvis i Edvard Mur, utemeljivači

110

savremenog funkcionalističkog pristupa socijalnoj stratifikaciji, smatraju da je stratifikacija univerzalna pojava. Ona postoji u svakom društvu, jer predstavlja jedan od fundamentalnih imperativa, preduslova za postojanje ljudskog društva. Svako društvo, da bi opstalo i napredovalo, mora da razvije neke mehanizme delotvorne lokacije društvenih uloga i njihovog uspešnog izvođenja.

Dejvisov i Murov pristup društvenoj stratifikaciji naišao je na oštre kritike, ne samo izvan funkcionalizma, nego i unutar njega. M. Tjuman, jedan od njihovih najžešćih kritičara, smatra da je njihov pristup društvenoj stratifikaciji teško održiv iz više razloga. Prvo, zato što ne postoje validni i opšte prihvaćeni kriterijumi za ocenu značajnosti pojedinih društvenih statusa odnosno položaja; drugo, što Dejvid i Mur zanemaruju uticaj društvene moći na nagrade privilegije koje pojedinci i grupe dobijaju u društvu za svoje uloge; treće, što stratifikacija ne deluje uvek motivišuće na sposobne pojedince da postižu visoke društvene statuse, kako to tvrde Dejvis i Mur, naprotiv, ona je često prepreka za motivaciju sposobnih pojedinaca iz nižih

111

društvenih slojeva i, najzad peto, što društvena stratifikacija ne mora uvek da bude faktor integracije društva, već obrnuto, može biti i izvor napetosti i sukoba ako se nagrade i privilegije za pojedine statuse ne smatraju opravdanim.

Nastojeći da otkloni teorijske mane i nedostatke Dejvisovog i Murovog pristupa društvenoj stratifikaciji, T. Parsons je razradio celovitu teoriju društvene stratifikacije koja je dominantna u funkcionalističkoj sociologiji.

U skladu sa svojim shvatanjem društva kao sistema sastavljenog od međusobno povezanih i usklađenih delova koje na okupu drži zajednički vrednosni sistem, Parsons je društvenu stratifikaciju shvatio kao "rangiranje jedinica u društvenom sistemu u skladu s merilima zajedničkog vrednosnog sistema. Iz ove odredbe stratifikacije jasno proizilazi da je, za Parsonsa, ugled zasnovan na zajedničkom sistemu vrednosti, koji ima karakter spoljne determinante ponašanja, osnovno merilo stratifikacije. Pojedinci i

112

društvene grupe, zavisno od društvene procene (ugleda), rangiraju se u hijerarhijski ustrojene društvene položaje. Oni pojedinci i grupe čiji se doprinos, sa stanovišta vladajućih sistema vrednosti dotičnog društva, oceni kao vredniji i funkcionalno značajniji, po pravilu, zauzimaju vrednije i cenjenije položaje u društvu.

Parsons je raznovrsna obeležja pojedinaca i grupa, koja su predmet vrednosnog ocenjivanja i na osnovu kojih se gradi hijerarhijska lestvica društvenih položaja, svrstao u četiri grupe: kvalitete, postignuće, posede i moć. Kvaliteti su ona svojstva jedinica sistema (pojedinaca i grupa) koji se vrednuju nezavisno od bilo kakve promene njenih odnosa prema situacionim objektima - posedima i stoga se mogu pripisati jedinici kao takvoj (askriptivna obeležja). To su, prema Parsonsu, lična svojstva, pripadnost porodici i vlast koja predstavlja normiranu moć. Za razliku od kvaliteta, postignuća označavaju one osobine i svojstva koja se mogu pripisati delotvornosti jedinica sistema. Zajednička crta kvaliteta i postignuća, kao obeležja jedinica sistema, jeste neprenosivost, što ih deli od poseda,

113

koji to po pravilu nisu. Posedi su situacioni objekti prema kojima pojedinac ili grupa ima specifičan odnos kontrole. U slučaju institucionalizacije ovog odnosa, pojedinac ili grupa ima pravo korišćenja i raspolaganja predmetima koje se razlikuje od prava drugih.

Parsons je, u skladu sa svojom funkcionalnom paradigmom sistema akcije, koja sadrži četiri osnovne funkcije: adaptaciju, postizanje cilja, integraciju i održavanje obrazaca kulture, utvrdio i odgovarajuće vrednosne standarde za merenje postignuća i kvaliteta jedinica sistema. U društvenim sistemima, gde dominiraju tzv. tehničke norme za regulaciju postignuća, pri društvenom vrednovanju težište se stavlja na procenu sposobnosti ili kompetentnosti aktera za adaptivno i tehničko postignuće. U društvenom sistemu koji je posvećen ostvarivanju ciljnih stanja, mere se i cene orijentacije jedinica prema postavljenim ciljevima.

114

Analogno tome, u društvenom sistemu u kome je glavna funkcija integracija ceni se lojalnost sistemu, kao osnovni kvalitet jedinica, dok se u sistemu u kojem dominira orijentacija na održavanje obrazaca kulturne cene rezidualni kvaliteti.

Stratifikacija se, kao fundamentalna dimenzija društvene strukture, izražava, po mišljenju Parsonsa, u različitim vidovima, odnosno u posebnim sistemima stratifikacije, od kojih je klasna, odnosno slojna stratifikacija najvažnija i najuobičajenija. Ona obuhvata diferencijalnu procenu prvenstva različitih kategorija rodbinskih jedinica, koje se razlikuju po funkcijama njihovih članova u društvenom sistemu, postizanju moći i bogatstva i stilovima života (tj. po shemama ekspresivnog simbolizma povezanim sa njihovim standardima življenja).

115

Kao što se vidi, klasna stratifikacija, po Parsonsu, obuhvata i srodstvo jer je solidarnost rodbinske jedinice, koju čine oba pola i svi uzrasti, na izvesnom nivou predstavlja središnji funkcionalni imperativ svakog društva.

Po mišljenju Parsonsa, klasna i, manje-više, svaka druga stratifikacijska lestvica društvenih položaja zavisi od stepena labavosti vrednosnog sistema i dominantnosti osnovnih sistemskih funkcija. U kastinskim i srednjovekovnim društvenim sistemima, u kojima je postojao čvrst kulturni obrazac, i gde je dominirala funkcija održavanja vrhovnih vrednosti, poredak osnovnih društvenih grupa na stratifikacionoj lestvici bio je jasno uobličen i prilično rastresit. U društvima kakvo je sovjetsko, čiji je

116

vrednosni sistem prevashodno fiksiran za posebno ciljno stanje, vrhovno merilo je doprinos ostvarenju toga cilja, pa je stoga hijerarhijski poredak jako sužen i prevashodno zasnovan na instrumentalnoj organizaciji.

Nasuprot tome, u američkom društvu, gde su konstitutivni elementi vrednosnog sistema labavo povezani i gde je dominantna adaptivna funkcija, stratifikacijsku lestvicu karakteriše postepeni prelaz između statusa, posebno u gornjem delu stratifikacijske skale.

Savremeno američko društvo diferencira se, prema Parsonsu, na tri osnovne klase: gornju, srednju i nižu, između kojih ne postoje jasno povučene linije. Iznad gornje klase postoji društvena skupina sastavljena od labavo povezanih delova poslovnog sveta i uglednih visokoobrazovnih profesija. Iako predstavlja vrh američkog društva, ova socijalna skupina, smatra Parsons, ne

117

predstavlja vladajuću klasu; u najboljem slučaju može se reći da ona predstavlja dominantnu elitu u profesionalnom smislu reči. Kao što ne postoje jasne granice između vrha i gornjih slojeva srednje klase, isto tako su, smatra Parsons, nejasne granice između srednje i niže klase. Visok dohodak pojedinih radničkih grupa zamagljuje klasičnu podelu na bele i plave okovratnike kao kriterijum klasne podele u donjem delu lestvice.

Parsonsov pristup društvenoj stratifikaciji je teorijski mnogo razvijeniji i ubedljivije deluje od Dejvisovog i Murovog pristupa. On kao bitne elemente za stratifikaciju društva na različite društvene položaje ne uzima samo ulogu, odnosno postignuća pojedinaca koja oni ostvaruju vršenjem društvenih uloga, već i kvalitete, imovinu i društvenu moć. Time Parsons u velikoj meri otklanja nedostatke Dejvisovog i Murovog pristupa društvenoj stratifikaciji. Međutim, u Parsonsovoj teoriji društvene stratifikacije ostaje kao diskutabilno pitanje - da li se njena osnova nalazi u vrednosnom sistemu određenog

118

društva, ili u posedima i društvenoj moći dominantnih društvenih grupa, koje, preko različitih institucija koje kontrolišu, oblikuju sistem vrednosti i kriterijume za vrednovanje postignuća i kvaliteta pojedinaca? Dosadašnja istorijska praksa, izgleda, govori da je u pitanju ovo drugo.

4. Elitistički pristup stratifikaciji Elitis

tički pristup društvenoj stratifikaciji nastao je kao teorijska alternativa marksističkoj teoriji klasa i klasne stratifikacije društva. Suprostavljajući se marksističkom konceptu podele društva na dve antagonističke klase, koje nastaju na bazi različitog vlasničkog statusa, zagovornici elitističkog pristupa društvenoj stratifikaciji takođe nude dihotomnu podelu društva, ali ne na društvene klase, nego na vladajuću elitu i masu. Ovu podelu, odnosno stratifikaciju društva, oni ne zasnivaju, kao Marks na svojini, već na društvenoj moći. Elitistički pristup društvenoj stratifikaciji, zavisno od toga kako objašnjava osnovu na kojoj se formira moć vladajuće elite, i kako vrednuje njenu vladavinu, najčešće se deli

119

na tri teorijske struje: tradicionalnu (konzervativnu), demokratsku i kritičku struju.

Elitisti klasične, konzervativne struje podelu društva na masu i elitu temelje na postavci da su članovi vladajuće elite, po prirodi, superiorniji od pripadnika masa, i da je stoga vladavina elita prirodna i večita društvena pojava. NJena vladavina je, ne samo nužna, nego i društveno korisna, jer mase koje predstavljaju skup duhovno inferiornih pojedinaca ne mogu biti subjekti politike i društvenih zbivanja.

Utemeljivač i najznačajniji predstavnik tradicionalne elitističke struje je Vilfredo Pareto. On smatra da se svako društvo deli na elitu i masu. Elitu, koja suvereno vlada društvom, po njemu, čine najsposobniji pojedinci u svim granama ljudske delatnosti. "Pretpostavimo da se u svakoj grani ljudske delatnosti, ističe Pareto, svakom pojedincu odredi pokazatelj koji označava njegovu sposobnost, isto kao što se na ispitima u školi daju ocene za različite predmete... ^oveku koji je stekao milione - pošteno ili nepošteno, već o kakvom se slučaju radi - daće se 10. ^oveku koji je zaradio hiljade daćemo 5; a onome koji jedva uspeva da ne spadne na to da živi u sirotinjskom domu, daćemo 1; ostavljajući nulu za one

120

koji žive u sirotinjskom domu... @eni koja je uspela da zaludi nekog čoveka od moći, i da igra neku ulogu u njegovoj karijeri, daćemo ocenu 8 ili 9; kurvi koja zadovoljava samo čula takvog čoveka, i ne vrši nikakav uticaj na opšte poslove, daćemo nulu... Odvojimo klasu ljudi koji imaju najviše pokazatelje u svojoj grani delatnosti i nazovimo ih elitom".

Društvena elita, prema Paretu, nije homogena, ona se deli na vladajuću elitu, sastavljenu od pojedinaca koji posredno ili neposredno igraju neku važnu ulogu u vladi, i nevladajuću elitu, u koju spadaju svi ostali iz društvene elite. Vladajuća elita se, zavisno od urođenih sposobnosti i sklonosti (rezidua), diferencira na dve grupe koje određuju karakter vladavine i sadržinu političkog života u društvu. Prvu grupu čine oni kod kojih prevladavaju rezidue kombinovanja. Pareto ih, sledeći Makijavelija, figurativno naziva lisicama, jer stiču vlast i vladaju pomoću lukavstva i prevare, pomoću diplomatske manipulacije i vešte kombinatorike.

121

Evropske demokratije su, po njemu, politička paradigma za način vladavine ove elite. Drugu grupu čine oni kod kojih dominiraju rezidue postojanosti agregata. NJih Pareto naziva lavovima. Oni stiču vlast i moć direktnim i oštrim delovanjem, i kao što im i ime govori, skloni su da vladaju pomoću sile. Vojne diktature su najbolji primer za tu vrstu vladajuće elite.

Vladavina elita je, za Pareta, univerzalni zakon društvenog života. Kada jedna elita propadne zamenjuje je druga. Taj proces zamene (smene) elita, koji Pareto naziva "cirkulacijom elite", nastupa kada u višim slojevima vladajuće elite dolazi do nagomilavanja "dekadentnih elemenata koji više ne poseduju rezidue pogodne da se ti slojevi održe na vlasti, i koji izbegavaju upotrebu sile, dok u međuvremenu u nižim društvenim slojevima u prvi plan dolaze elementi superiornih kvaliteta koji poseduju rezidue pogodne za vršenje

122

funkcije vladavine i spremni su da se koriste silom".

Pošto je proces "cirkulacije elita" večan, u istoriji ne postoji nikakav politički progres. Svi politički sistemi koji su do sada postojali i koji će ubuduće nastajati su, smatra Pareto, puke su varijacije univerzalne vladavine elite.

Teorijska shvatanja Gaetana Moske predstavljaju "most" između tradicionalnog, konzervativnog i demokratskog elitističkog pristupa društvenoj stratifikaciji. Moska je, kao i Pareto, smatrao da je vladavine odabrane manjine, koju on naziva političkom klasom, neizbežna karakteristika društvenog života ljudi. "U svakom društvu, od onog najnerazvijenijeg, preko onog koje je stiglo do prvog stupnja civilizacije, sve do najuzdignutijeg i najjačeg, postoje dve klase ljudi: upravljači i podređeni. Prva, koja je uvek malobrojna, izvršava sve političke funkcije, monopoliše vlast i uživa sve

123

koristi koje su sa njom povezane, dok drugom, koja je brojnija, upravlja prva, na manje-više legalan način, ili, pak, manje-više samovoljno ili nasilno. Ona osigurava, bar prividno, materijalna sredstva, kao i ona neophodna za život političkog organizma.

Ukoliko jedna manjina bude svrgnuta, ništa se u suštini ne menja. Umesto nje, smatra Moska, formira se nova vladajuća manjina koja preuzima funkcije svrgnute manjine.

Za razliku od Pareta, koji je smatrao da su osobine potrebne za vladavinu elite jednake za sva vremena, Moska je dokazivao da se one razlikuju od društva do društva i da zavise od društvenih funkcija koje vladajuća klasa mora da obavlja. Zato političke klase "neizostavno propadaju kada ne mogu da obavljaju one socijalne zadatke radi kojih su došle na vlast, ili kada ne mogu da obavljaju one društvene zadatke koje su ranije vršile, ili, pak, kada njihovi kvaliteti i zadaci koje obavljaju, počinju gubiti vrednost u društvenoj sredini u kojoj oni žive".

Osim toga, Moska smatra da se moć političke klase, odnosno elite nad masom temelji ne samo na urođenim sposobnostima već i na materijalnoj poziciji i intelektualnoj i moralnoj superiornosti koja se stiče

124

vaspitanjem. Takođe, on je posebno naglašavao organizovanost elite kao izvor njene društvene moći. "Fatalna je nadmoćnost organizovane manjine - podređene jednom porivu - nad dezorganizovanom većinom. Nesavladiva je moć bilo koje manjine nad svakom individuom koja pripada većini, koja se nađe usamljena pred celokupnošću organizovane manjine, dok se istovremeno može da kaže da je ona upravo organizovana zato što predstavlja manjinu". NJegov sledbenik Robert Mihels je organizovanost elite smatrao glavnim izvorom njene društvene moći.

Najzad, za razliku od Pareta, koji je negirao svaku mogućnost masa da utiču na elitu, a time i na političke procese i odnose u društvu, Moska je, naročito u svojim poznijim delima, dokazivao da u tom pogledu postoje bitne razlike između demokratije i ostalih oblika vladavine elite. Za razliku od zatvorenih sistema, kao što su kastinski i staleški, vladajuća elita u demokratskim sistemima je otvorena. To pruža mogućnosti da se stvori elita iz široke lepeze društvenih sredina, a time i da u odlukama koje elita donosi mogu biti zastupljeni interesi različitih društvenih slojeva.

Demokratski elitistički pristup društvenoj stratifikaciji, za razliku od

125

tradicionalnog (konzervativnog), vladavinu elite ne izvodi iz urođene duhovne superiornosti njenih članova nad masom, već iz strukturalno-funkcionalne složenosti društva, posebno savremenog. U društvu, smatraju zagovornici demokratskog elitizma, ne može da vlada ceo narod, ali se može demokratski vladati u ime naroda i za narod. U modernom, pluralističkom i demokratskom društvu konkurentske vladajuće elite upravo to obezbeđuju.

Karl Manhajm, jedan od utemeljivača demokratskog elitizma, smatra, da ne može postojati društvo bez nekog oblika moći. U ranijim klasnim sistemima dominirala je hijerarhija moći koja se zasnivala na nasleđivanju svojine i bogatstva, u modernom industrijskom društvu dominiraju elite koje poseduju funkcionalnu moć.

Na osnovu analize savremene epohe , Manhajm dokazuje da je od početka XX veka, s razvojem moderne industrije i usložnjavanjem društvene strukture stalno rastao broj elita u društvu. Umnogostručavanjem elitnih grupa društvo se sve više demokratizuje, jer se elite međusobno konkurišu i neutralizuju, i zato nijedna od njih ne može, kao ranije,

126

da monopoliše vlast i suvereno vlada društvom. Istovremeno, nove i sve brojnije elite gube ekskluzivnost starijih elita. One postaju sve otvorenije društvene grupe, koje se, uprkos svojoj vladajućoj funkciji, ne odvajaju od drugih društvenih skupina. Najzad, u modernom industrijskom društvu menja se, smatra Manhajm, i sistem selekcije kao i unutrašnji sastav elite. Nove elite se ne regrutuju, kao stare, na osnovu porekla i vlasništva, već na bazi učinka.

U modernom demokratskom industrijskom društvu vladaju, po Manhajmu, dve vrste elita: integrativne i sublimativne. Prve, integrativne elite, koje sačinjavaju politički i organizatorski lideri, imaju funkciju da obezbeđuju integraciju velikog broja individualnih volja i da time omogućavaju zajednički društveni život ljudi. One u svom delovanju, pored institucionalnog položaja, koriste i brojne neformalne kanale preko kojih vrše svoj uticaj. Sublimativne elite čine moralne, religiozne, estetske i intelektualne elite. One imaju zadatak da usmeravaju intelektualnu energiju ljudi u pravcu razmišljanja i kontemplacije, a deluju kroz

127

formalne društvene institucije i organizacije.

Kritički elitistički pristup društvenoj stratifikaciji moć vladajuće manjine izvodi iz institucionalnog ustrojstva modernog građanskog društva. On ne osporava podelu društva na vladajuću elitu i masu, ali za razliku od demokratskog elitizma, negativno vrednuje elitu i njenu vlast.

Savremeni američki sociolog Rajt Mils najznačajniji je mislilac sociološkog kritičkog elitizma. On smatra da savremeno društvo nije demokratsko društvo. To je masovno društvo koje, svojim institucionalnim ustrojstvom i manipulacijama, proizvodi vladavinu elite moći, koja potire prava i slobode pojedinaca iz vremena liberalizma i čini od njih pasivnu i nemu masu.

Na osnovu kritičke analize savremenog društva, posebno američkog društva posle II svetskog rata, Mils dokazuje, suprotno demokratskim elitistima, da u SAD i drugim visoko razvijenim industrijskim zemljama teku snažni procesi centralizacije i koncentracije moći u privrednom, političkom i vojnom poretku. Uporedo sa širenjem i centralizacijom ovih poredaka dolazi i do njihovog međusobnog povezivanja i prožimanja.

128

"Odluke malog broja korporacija utiču na vojni i politički, a isto tako i privredni razvoj događaja u celom svetu. Odluke vojne organizacije utiču na politički život i oštro ga pogađaju, a isti uticaj vrše i na nivo ekonomske aktivnosti. Odluke koje se odnose u političkoj oblasti odlučujuće utiču na privrednu aktivnost i vojne planove. Ne postoji više, s jedne strane, privreda, a, s druge strane, politički poredak - s odgovarajućom vojnom organizacijom.... Sada postoji politička privreda, koja je na hiljadu načina povezana sa vojnim ustanovama i predstavlja značajan činilac pri donošenju vojnih odluka."

Iz ovog strukturalnog trougla moći i vlasti izrasla je, smatra Mils, vladajuća manjina koju on naziva "elitom moći". NJu sačinjavaju ljudi koji zauzimaju strateške položaje i obavljaju takve funkcije u društvu da mogu da donesu odluke koje dovode do krupnih posledica u društvu. A to su ljudi koji se nalaze na komandnim pozicijama u velikim korporacijama, vojsci i saveznoj državi. Elitu moći, dakle, sačinjavaju pripadnici triju elita - privredne, političke i vojne. "Vladajuća elita sastoji se od ljudi istaknutih u oblasti politike, privrede i vojske". Oni su međusobno povezani

129

poreklom, obrazovanjem, karijerama, sličnim načinom života, interesima i pogledom na svet. Pripadnici ovih elita sa "lakoćom prelaze sa položaja jedne hijerarhije na neki položaj u ostale dve hijerarhije, i to tako da sa lakoćom prerastaju posebne interese bilo kojih od tih institucionalnih sredina. Samim svojim karijerama i aktivnostima oni povezuju tri vrste sredina."

Pripadnici elite moći, smatra Mils, nisu usamljeni na svom upravljačkom tronu. "NJihovi savetnici i konsultanti, kao i ljudi koji utiču na formiranje javnog mnjenja, ili u ime tog javnog mnjenja govore, često imaju odlučujuću ulogu u formiranju ideologije i odluka vladajuće elite. Neposredno ispod hijerarhijske elite, nalaze se profesionalni političari srednjeg nivoa moći, političari - članovi Kongresa -

130

ili pripadnici grupa koje utiču na javni život."

Elitistički pristup društvenoj stratifikaciji, iako ukazuje na jedan važan uzrok socijalnog diferenciranja društva, u osnovi je jednostran. Stoga ne može poslužiti kao jedini pristup, odnosno teorijski model za objašnjenje stratifikacije društva, jer zanemaruje značaj drugih, isto tako fundamentalnih faktora socijalnog raslojavanja društva. Pre svega, reč je o svojini kao jednog od glavnih uzroka društvenog raslojavanja. I najpovršniji pogled na društvo i njegovu anatomiju ukazuje da u njemu postoje vlasničke i nevlasničke grupe, kao i da se vlasničke grupe, zavisno od veličine bogatstva, diferenciraju na podgrupe. Ova imovinska diferencijacija nije, kako to dokazuje zagovornici elitizma, puka

131

posledica razlika u društvenoj, odnosno političkoj moći. U kapitalističkim društvima gde je dominantna privatna svojina, razlike u političkoj moći, po pravilu, proističu iz razlika u ekonomskoj, odnosno svojinskoj moći. Samo u društvima gde je dominantna državna svojina, kao što su socijalistička i stara azijatska i srednjovekovna društva, politička moć je dominantan uzrok socijalnog raslojavanja.

Elitistički pristup, pored svojine, zanemaruje i značaj razlika u tržišnoj vrednosti pojedinih delatnosti ljudi i njihov uticaj na socijalno raslojavanje društva. Različite ljudske delatnosti, pre svega, manuelne i intelektualne, imaju različit funkcionalni značaj u društvu, zahtevaju različit stepen stručnosti i znanja, kao i pripremu za njihovo obavljanje. Zbog toga one i imaju različitu tržišnu vrednost, a ljudi koji ih obavljaju različitu ekonomsku i političku moć i ugled u društvu.

No, i pored ovih teorijskih slabosti i nedostataka, elitistički pristup društvenoj stratifikaciji ne može se odbaciti, jer je on

132

uverljivo, mada prenaglašeno, dokazao da je društvena, odnosno politička moć jedna od fundamentalnih osnova socijalnog stratifikovanja društva. Zato ovaj pristup, uz kreativnu kombinaciju sa marksističkim i funkcionalističkim pristupom, može poslužiti kao plodotvorno teorijsko polazište za razumevanje i objašnjenje socijalne stratifikacije, kako savremenih tako i tradicionalnih društava.

LJUDSKA REPRODUKCIJA I LJUDSKO DRU[TVO

1.Pojam I dimenzije ljudske reprodukcije

LJudska reprodukcija je temelj društvenog života ljudi i društva, okvira u kome oni žive. Bez reprodukcije ljudi nemoguće je postojanje ljudske vrste, niti ljudskog društva. Pored toga što je preduslov postojanja društva, ljudska reprodukcija utiče gotovo na sve procese koji se u društvu odvijaju, posebno na

133

ekonomske procese. Prirodni priraštaj stanovništva, kao rezultanta stope nataliteta i mortaliteta, bitno utiče na ekonomski život svakog društva i njegovu životnu snagu u celini. LJudska reprodukcija, kao jedinstveni proces rađanja i odgajanja dece, obuhvata tri međusobno povezane dimenzije: biološku, psihološku i društvenu.

Biološka dimenzija ljudske reprodukcije u mnogome je slična obnavljanju života drugih živih vrsta, osobito sisara. Ona obuhvata polno spajanje živih bića iz koga nastaje novo živo stvorenje. Međutim, pored ove bitne sličnosti, postoje i značajne razlike između biološke reprodukcije čoveka i drugih živih bića, pa čak i onih koja su najbliža čoveku. Te razlike se "očituju ne toliko u manifestacijama reprodukcije, već u unutrašnjim svojstvima, i tzv. biološkom kodu koji odvaja ljude od svih živih bića i čini njihovu biološku stranu specifičnim. U genetskoj strukturi ljudske biologije sadržani su potencijali razvoja u

134

jedino moguće ljudsko biće sa osobinama koje se dalje razvijaju u društvu". Naime, u genetskoj strukturi čoveka sadržan je ključni uticaj društva. Ono je šifrant koji u biološki kod upisuje potencijale koji će se kasnije razviti u sposobnosti za: sporazumevanje i simboličku komunikaciju, sticanje saznanja i učenja, primenu saznanja u životu i praksi, prilagođavanje zajednici i za kontakte sa njom.

Pored biološke dimenzije ljudska reprodukcija, za razliku od reprodukcije drugih živih bića, sadrži i psihološku dimenziju. Ona nije samo instiktivna, kao što je to slučaj kod drugih živih bića, već se zasniva na svesti i emocijama ljudi. U polne odnose ljudi stupaju vođeni, ne samo nagonima nego svešću i osećanjima prema partneru i porodu koji nastaje kao rezultat tog odnosa. Iako su polni odnosi preduslov za rađanje ljudi, rađanje dece je u velikoj meri i izraz želja i motiva ljudi.

135

Odluka o porodu, odnosno da li će ili ne iz polnih veza proisteći potomci, zavisi od želje i motiva partnera da se ima potomstvo. Motivacija ima još izraženiju ulogu nakon rođenja deteta. Da bi se stvorio čovek nije dovoljno samo biološko rađanje deteta, već je neophodno njegovo gajenje kojim se tek dovršava ljudska reprodukcija.

Pored biološke i psihološke dimenzije, ljudska reprodukcija ima i društvenu dimenziju. Ona nije stihijski već organizovan proces, kontrolisan od strane društvene zajednice. Mada je rađanje ljudi, kroz stupanje u polne odnose, uvek individualan biopsihološki čin zasnovan na volji i motivima partnera, društvo je oduvek postavljalo okvir tim

136

odnosima, ograničavalo ih i regulisalo odgovarajućim propisima, prema svojim potrebama. Osnovne društvene institucije koje regulišu polne odnose, rađanje i odgoj dece jesu brak i porodica.

2. Brak

LJudska reprodukcija započinje polnim odnosima između lica različitih polova. Društvena zajednica je, kao što smo već istakli, radi svog opstanka, oduvek na odgovarajući način regulisala polno opštenje među ljudima. Brak je ustanova, odnosno trajno ustanovljen način na koji društvo, odgovarajućim normama i pravilim, reguliše polne veze i odnose među ljudima. U različitim istorijskim epohama i različitim kulturama, polni odnosi su različito

137

regulisani, jer su norme kojima su propisivani, bile različite po svom sadržaju i poreklu. Polni, odnosno bračni odnosi regulišu se različitim društvenim normama, počev od običajnih i moralnih, do religijskih i pravnih.

Tokom razvoja ljudskog društva postojali su i još uvek postoje različiti konkretni oblici braka. Svi ti istorijski oblici mogu se svesti na dva osnovna tipa: poligamijski (grupni brak) i monogamijski brak. Poligamni, grupni brak u kome su društveno dopušteni polni odnosi više muškaraca i žena, vezan je za epohu divljaštva i varvarstva a monogami brak za epohu civilizacije. Prema Morganu i Engelsu poligami brak je tokom evolucije ljudskog roda imao različite oblike; to su: promiskuitet,

138

krvnosrodnički brak, brak punalua, i brak parova - sindjazmički brak. Terenska etnološka i antropološka istraživanja opovrglo su njihovu hipotezu i postojanju promiskuiteta, stanja potpuno neregulisanih polnih odnosa, ali su potvrdila postojanje ostalih oblika poligamnog braka.

Prvi i najstariji oblik grupnog braka je, dakle, krvnosrodnički brak. To je grupni brak endogamog karaktera, jer se polni odnosi održavaju unutar roda, između rođene braće i njihovih sestara. Polni odnosi između roditelja i dece u ovom obliku braka bili su zabranjeni. Evolucijom ljudskog roda, na prelasku iz divljaštva u varvarstvo, grupni brak je poprimio egzogami karakter, jer je uvedena potpuna zabrana polnog opštenja unutar roda. U ovom obliku grupnog braka, koji se naziva "brak punalua", braća i sestre jednog roda održavaju polne odnose sa braćom i sestrama drugog roda. Prelazni oblik između grupnog

139

poligamnog i monogamnog braka, koji je dominirao u prelaznom razdoblju između divljaštva i varvarstva, jeste brak parova ili tzv. "sindjazmični brak". On nastaje kada unutar poligamnih odnosa dolazi do sparivanja, odnosno do polnog i emotivnog vezivanja jednog muškarca i jedne žene. Međutim, ta veza nije bila trajna i društveno posebno obavezujuća, lako se raskidala, a partneri su povremeno stupali u poligamne odnose.

Kada je ljudski rod zakoračio u epohu civilizacije iz braka parova nastao je monogamijski brak. Za razliku od braka parova, on predstavlja trajnu i čvrstu polnu, emotivnu i društvenu vezu između jednog muškarca i jedne žene, koja je pravno uređena i priznata. Monogamni brak je sve do početka XX veka bio neprikosnovena društvena institucija u okviru koje se obavljala ljudska reprodukcija, i iz koje je izrastala porodica kao osnovna ćelija društva i društvenog života ljudi. Međutim, nakon toga, naročito posle II svetskog rata, monogami brak se susreće sa velikim izazovom. Pre svega, sve je veći broj brakova koji se rasturaju, naročito u visoko razvijenim

140

zapadnim društvima. Raspad braka odvija se kroz različite forme, počev od razvoda kao zakonskog prekida braka, rastave supružnika koji su u braku, ali su fizički razdvojeni i ne žive zajedno, do tzv. "praznog braka" u kome supružnici žive zajedno, ali brak postoji samo na papiru. Sva tri oblika raspada braka su u porastu, dok je istovremeno broj sklopljenih brakova u opadanju u svim razvijenim društvima, posebno u zapadnoevropskim.

Pored porasta broja raspadnutih brakova i smanjenja broja sklopljenih brakova, monogamijski brak je danas suočen još sa jednim izazovom. To su tzv. alternativni brakovi - kohabitacija i "gej brakovi". Kohabitacija, vanbračna zajednica u kojoj partneri žive zajedno iako nisu zakonski venčani, veoma je raširena u većini zapadnoevropskih društava, a sve je prisutnija i u drugim društvima. Procenat neudatih žena u Britaniji koje se odlučuju na kohabitaciju, u starosnoj skupini od 18 do 49 godina, u periodu od 1981. do 1996. udvostručen je, povećao se sa 12,5 na 25 odsto. Istovremeno, prosečno trajanje kohabitacije se produžilo s 18 meseci u 1979. godini na 28 meseci 1993/94. godine.

141

Homoseksualni i lezbejski, polni i emotivni odnosi bili su prisutni tokom čitave istorije ljudskoga roda. Društvena zajednica ih je prećutno tolerisala, ali ih je tretirala kao protivprirodno i devijantno ponašanje. Međutim, u poslednjih nekoliko decenija u zapadnim društvima odnos društvene zajednice prema takvim ponašanjima radikalno se promenio. Ne samo da se povećao prag tolerancije prema homoseksualnim i lezbejskim vezama, nego se te veze više ne tretiraju kao protivprirodne i društveno-devijantne, već se smatraju društveno prihvatljivim.

Ove izazove sa kojima se danas suočava monogamni brak sociolozi različito tumače, zavisno od svojih teorijskih opredeljenja. Sociolozi tradicionalne orijentacije smatraju da se savremeno društvo napuštanjem proverenih, tradicionalnih društvenih vrednosti i moralnih normi, suočava sa dubokom krizom, čiji je najvidljiviji izraz dezintegracija monogamog braka i, na njemu zasnovane, monogame porodice. Nasuprot njima, sociolozi ortodoksne marksističke i radikalne feminističke

142

orijentacije smatraju da ove promene vode nestanku monogamog braka kao institucije, koja prema marksistima održava kapitalizam i klasnu eksploataciju, a prema radikalnim feminiskinjama ropstvo i eksploataciju žena od strane muškaraca.

Sociolozi postmodernističke orijentacije različito gledaju na savremena kretanja u bračnim i polnim odnosima. Liberalno orijentisani sociolozi, poput E. Gidensa, vide ta kretanja kao izraz nove refleksivnosti čoveka u posmoderno doba. Ta refleksivnost, izražena kroz novu seksualnost, tzv. "plastic secsuality" oslobođenu svake asocijacije s rađanjem dece i novu "konfluentnu ljubav", usmerenu ka traganju za potpunom vezom

143

među partnerima nezavisno od njihovog pola, vodi smatra Gidens samoostvarenju i samorealizaciji čoveka. Pojedinci modernog doba, oslobođeni tradicionalnih stega, postaju prema Gidinsu, u intimnom životu sve više onakvim kakvi žele da budu. Savremena kretanja u bračnim, polnim i emotivnim odnosima su, upravo izraz te želje.

Kritički orijentisani posmodernisti, kao Urlih Bek i Elen Bek - Gerhajm, izazove sa kojima se brak suočava u savremenom društvu vide kao "ljubavno ludilo haosa" Po njima su sve učestaliji razvodi braka i njihovo ponovno sklapanje, kohabitacija partnera, "gej brakovi" i drugi oblici vanbračnih polnih i emotivnih veza, potraga otuđenih pojedinaca posmodernog doba za unutrašnjim ispunjenjem odnosno za ljubavlju kao nasušnom fundamentalnom,

144

potrebom čoveka. U modernom, individualističkom dobu, ova potreba čoveka suočava se sa potrebom pojedinaca za njihovim individualnim postignućem u društvu. Stoga U. Bek i E. Bek Gerhajm pesimistički zaključuju da će se te dve paralelne linije u životu modernog čoveka možda spojiti u dalekoj budućnosti, možda i neće. To ne možemo znati.

3. Porodica 3.1. Pojam i glavna obeležja porodice

Porodica nastaje zasnivanjem odgovarajućeg oblika braka između muškaraca i žena u kojem se rađaju deca. Kao i brak, i porodica je tokom istorije imala različite oblike, koji su zavisili od oblika braka, načina proizvodnje, socijalne strukture društva i njegovog kulturnog obrasca, posebno religije, običaja i morala. Međutim, nezavisno od konkretnih oblika, porodica kao društvena grupa i institucija ima neka opšta obeležja, odnosno karakteristike, koje su manje-više zajedničke za sve njene oblike.

145

Najznačanije se vezuju za njenu zasnovanost na:

1) društveno sankcionisanim ili nepriznatim biološkim vezama (seksualni odnosi i biološka reprodukcija ljudi);

2) biosocijalnim vezama (odnosi srodstva);

3) psihosocijalnim vezama (socijalizacija ličnosti) i

4) na ekonomskim vezama (obavljanje određenih ekonomskih delatnosti i funkcije).

Biološki karakter porodice je jedno od njenih osnovnih obeležja. Ono obuhvata dva međusobno povezana, ali i različita procesa u kojima se prožimaju biološki, psihološki i društveni elementi. Radi se o zadovoljavaju polnih nagona i emotivnih potreba ljudi, rađanju i podizanju dece. "Iako se polni odnosi ne obavljaju isključivo u okviru porodice, već ponekad izvan i nezavisno od nje, ipak su brak i porodica najčešći institucionalni okviri zadovoljavanja

146

polnih potreba ljudi. Isto tako, iako rađanje ljudi nije uvek vezano za porodicu, ipak se reprodukcija ljudske vrste, barem u dosadašnjem periodu istorijskog razvoja najvećim delom obavljal u porodici: deca se ili rađaju u porodici ili porodica nastaje njihovim rođenjem".

Jedno od univerzalnih obeležja porodice jeste da ona predstavlja biosocijalnu zajednicu. Svaki istorijski oblik porodice temelji se na široj ili užoj mreži različitih srodničkih odnosa. Najvažniji srodnički odnos jeste krvno srodstvo ili prirodno, biološko srodstvo, koje se u različitim društvima različito tumači i uvažava - kao matrilinearno, patrilinearno i bilinearno. Patrilinearno srodstvo se računa po ocu, matrilinearno po majci i bilinearno i po ocu i po majci. Pored krvnog srodstva, porodica je

147

središte oko koga se uobličavaju i drugi oblici srodstva: tazbinsko, koje nastaje ženidbom odnosno udajom; adoptivno, koje nastaje adopcijom, odnosno usvajanjem i priznavanjem lica izvan kruga krvnih srodnika za člana porodice i duhovno srodstvo, koje nastaje kao rezultat dubokih i snažnih duhovnih veza između članova dveju porodica, a izražava se kao kumstvo, pobratimstvo, sestrinstvo i dr.

Porodica nije samo biosocijalna nego je i psihosocijalna zajednica ljudi. U njenim okvirima odvijaju se kompleksni i raznovrsni psihosocijalni procesi, koji su od posebnog značaja za život ljudi. Pre svega, u porodici se, u toku ranog detinjstva, odvija najveći deo tzv. primarne socijalizacije, koja ima ključnu ulogu u usvajanju kulture određenog društva i formiranju čovekove ličnosti. T. Parsons smatra da je porodica svojevrsna fabrika "koja proizvodi ljudske ličnosti" jer primarna socijalizacija, preko koje se ličnost formira, zahteva kontekst koji pruža toplinu, sigurnost i uzajamnu podršku. Taj kontekst ne može da pruži ni

148

jedna društvena grupa i institucija osim porodice.

Pored formiranja ličnosti u ranom detinjstvu, porodica, po mišljenju Parsonsa, ima ključnu ulogu i u stabilizaciji ličnosti odraslih. Nakon što se formira, svaka ličnost mora sačuvati stabilnost, a tu stabilnost najbolje je obezbeđuje porodica. Intenzivna međusobna emotivna povezanost i solidarnost između supružnika, njih i dece, kao i između dece, a u tradicionalnoj porodici i sa širom rodbinom, daje svakom članu porodice psihološku i društvenu stabilnost.

Porodica je i društveno-ekonomska zajednica, jer je tokom istorije obavljala raznovrsne i promenljive ekonomske funkcije, u zavisnosti od istorijskog tipa društva. U ranijim, nerazvijenim društvima, porodica je bila glavna ekonomska grupa, u okviru koje je obavljana proizvodnja, raspodela i potrošnja dobara. U savremenim visokorazvijenim društvima proizvodna

149

funkcija porodice se bitno redukuje, zadržava se u većoj meri kod sitnih sopstvenika (seljaka, zanatlije i trgovaca), jer članovi porodice u modernom društvu svoje radne delatnosti obavljaju izvan porodice u raznovrsnim društvenim institucijama. Ekonomska funkcija porodice u većini savremenih društava uglavnom se svodi na potrošačku funkciju.

3.2. Oblici porodice

Porodica je, kao što je već rečeno, tokom istorije imala različite oblike. Ako se posmatra njen razvitak od najranijih vremena do danas, jasno se uočava da je ona u početku bila izjednačena sa rodom odnosno klanom. Porodica je tada bila isto što i društvo, jer je rod predstavljao globalno samodovoljno društvo. Tokom istorijskog razvoja, sa podelom rada, promenom oblika braka, raslojavanjem društva i promenama u kulturi društva,

150

porodica se sve više izdvajala iz društva, odnosno iz društvene organizacije, ističući bliske krvne i rođačke veze, da bi se u moderno doba pojavila u bračnom obliku sa užim porodičnim krugom koga čine rođena i/ili usvojena deca.

Sledeći rezultate Dirkemovih istraživanja elementarnih oblika porodičnog života, kao osnovne tipove porodice koji su se javljali tokom čitave istorije, mogu se izdvojiti: totemski klan, velika porodica ili združena porodica, patrijarhalna porodica i savremena, bračna odnosno nuklearna porodica.

Totemski klan je najstariji oblik porodice koji je postojao u arhaičnim, prvobitnim društvima, a susreće se i danas u nešto izmenjenijem obliku kod nekih australijskih plemena. Ovaj oblik porodice temelji se na različitim oblicima poligamskog braka. Osim poligamijskog braka, ono po čemu se totemski klan prepoznaje jeste i zajedničko ime koje nose svi članovi klana. "Klan predstavlja pravu "supstanciju" zajednice jer

151

predstavlja zajedničku krv, zajednički život, zajedničku dušu ili manu i zajedničko potomstvo. Ime pripada, u stvari klanskom predku od kojega svi ostali potiču". U totemskom klanu potomstvo se računa po materinskoj liniji, što ne znači da u njemu vlada matrijarhat, jer u većini slučajeva muškarci vladaju rodom odnosno plemenom. Srodstvo se ne određuje po krvnom srodstvu, nego po pravilu egzogamije, koje važi podjednako za sve članove klana.

Velika porodica nastaje sa raspadom rodovskog društva i poligamnog braka. Ona je postojala kod svih indoevropskih naroda, a veoma dugo se zadržala kod Slovena. Kod Srba je postojala sve do početka XX veka i poznata je u sociološkoj literaturi kao srpska porodična zadruga. Velika porodica, iako se zasniva na monogamnom braku, u mnogome liči na totemski klan, po tome što svi članovi

152

nose isto ime, što su svi članovi jedne generacije bratski udruženi prema zajedničkom pretku. Predak u velikoj porodici zauzima značajno mesto kao patrijarh i njegov značaj se prenosi na najstarijeg člana porodice, koji rukovodi svim poslovima porodice i zajedničkom imovinom. U velikoj porodici ne postoji institucija nasledstva, jer je ona večna pa se jedino pojedine porodice unutar nje samo obnavljaju.

^lanovi velike porodice, koja može brojati i do stotinu duša, stanuju u velikoj kući koja je prostorno raspodeljena za pojedine porodice, ali njen celokupan rad i život ima kolektivni karakter. Potomstvo se u velikoj porodici računa trilateralno: po ocu, po majci ili zajedno i po ocu i po majci. Od načina kako se računa potomstvo zavisi i status bliskih rođaka, pre svega ujaka. U velikoj porodici gde se

153

potomstvo računa po materinskoj liniji, kao na primer kod severnoameričkih Indijanaca ili Malajaca, ujak odnosno brat od majke ima veće pravo od oca. On je pravi zaštitnik dece i stara se o njihovom odgoju. Nasuprot tome, u velikoj porodici gde se potomstvo računa po očevoj liniji, kao što je to slučaj kod Južnih Slovena, porodica gotovo u svemu ima više patrijarhalni karakter.

Patrijarhalna porodica je slična velikoj porodici, ali se od nje značajno razlikuje. U njoj najveći autoritet, kako moralni tako i zakonski, ima otac porodice - pater familijas. On ima pravo da prizna dete kao svoje kod rođenja ili ne, da otera ženu, da oženi sina ili uda kćer, da oslobađa robove i usvaja nove članove. Otac porodice je vlasnik čitave imovine, žena i deca ne poseduju ništa, čak i miraz

154

žene pripada njemu. I sin se nalazi u istom položaju: sve što privredi pripada ocu. Otac je i nosilac službene vlasti u porodici, on može kažnjavati i raspolagati životom i smrću svojih članova. @ene se u patrijarhalnoj porodici smatrane manje vrednim bićima. Muž je u času smrti imao pravo da ženi odredi tutora, žena nije imala prava na razvod, pa čak i kada je bila udovica nije mogla biti slobodna. Jedine slobodne žene bile su hetere - javne ljubavnice.

Savremena porodica nastala je iz velike, odnosno patrijarhalne porodice, nakon građanskih revolucija, a svoju konačnu fizionomiju dobila je u toku industrijalizacije i urbanizacije koje su ženu sve više izvlačile iz kuće i uvlačile u rad izvan nje, u privredne i javne službe. Veliku ulogu u transformaciji patrijarhalne porodice u modernu porodicu odigrao je i proces sekularizacije, smanjenje uloge religije i crkve u životu ljudi. Savremenu porodicu koja se različito naziva, počev od bračne

155

zajednice, preko nuklearne porodice, do inokosne individualne porodice, čine bračni par i njihova rođena i/ili usvojena deca. Osim smanjenja broja članova, savremenu porodicu karakteriše i ravnopravnost bračnih partnera kao i široki individualizam njenih članova. Otac, odnosno muž prestaje da bude patrijarhalni gospodar porodice i postaje samo njen član. Tome je veoma mnogo doprinelo Građansko pravo koje je braku dalo karakter slobodnog ugovora između dve strane, koje slobodno raspolažu svojom voljom i svojim izborom, pa stoga imaju prava da ga raskinu.

Pored ravnopravnosti polova, savremenu porodicu karakteriše i redukcija nekadašnjih funkcija porodice. Pre svega, ekonomska funkcija se uglavnom svodi na potrošačku funkciju, jer članovi porodice svoju radnu delatnost uglavnom obavljaju izvan porodice. Pored

156

ekonomske menjaju se i druge porodične funkcije. Deo vaspitnih i obrazovnih funkcija sa porodice prelazi na specijalizovane društvene ustanove - jaslice, vrtiće i škole. Isti je slučaj i sa zdravstveno-zaštitnom funkcijom, koja sa porodice prelazi na zdravstvene i zaštitne ustanove.

Pod uticajem industrijalizacije i urbanizacije u savremenoj porodici radikalno se menja i način života ljudi. ^ovek savremenoga doba zaokupljen ličnim postignućem na profesionalnom, ekonomskom i društvenom planu, postaje sve otuđeniji, izolovaniji, usamljeniji i emotivno prazniji. Kao izlaz iz takvog stanja on pribežište traži u porodici, od koje očekuje razumevanje, podršku, solidarnost i emotivnu toplinu. Veliki broj ljudi to pribežište i nađe u porodici, ali jedan deo ga ne nađe, usled čega dolazi do

157

dezintegracije porodice i porodičnog života, što se manifestuje kroz razvod braka, vanbračne oblike seksualnog života, nasilje u porodici, maloletničku delikvenciju i druge oblike. Dakle, savremena kretanja u društvu i porodici dvostruko deluju na život i odnose u savremenoj porodici. Na jednoj strani oni deluju kao sile koje čoveka čvršće vezuju za porodicu i porodični život, a na drugoj strani kao sile koje vode dezintegraciji porodice i porodičnog života. Mnogi sociolozi, koji vide samo ovu drugu "tamniju stranu" savremene porodice, skloni su zaključku da porodica kao ustanova postaje prevaziđena i da postepeno nestaje

EKONOMIJA I DRUŠTVO

1. Pojam ekonomije i njena uloga u društvu

Ekonomija se javlja kao prva društvena aktivnost kojom se podstiče stvaranje životnih dobara i upravljanje njima, što je osnovni uslov za stvaranje i funkcionisanje društva, kao i za njegov dalji razvoj. Razvoj ekonomije značajno je uticao na razvoj tehnologije, društvenog

158

upravljanja, kulture, ličnosti i društva u celini.Ekonomija (grč. oikonomia, oikos ‡ kuća; nomos ‡ zakon; upravljanje kućom, domaćinstvom) u izvornom značenju ovim izrazom označavaju se pravila o radu u gazdinstvu, što podrazumeva racionalno korišćenje raspoloživih resursa, štedljivost i red u vođenju domaćinstva. Još u staroj Grčkoj Ksenofon je pod ekonomijom podrazumevao veštinu upravljanja gazdinstvom, a Aristotel veštinu pribavljanja dobara potrebnih za život i korisnih za kuću ili državu.

Razvojem društva ekonomija postaje sve značajnija, jer potrebe postaju sve veće i raznovrsnije zbog porasta stanovništva i promena u njegovoj

159

strukturi, kao i zbog velikih društvenih promena koje nastaju naročito od početka industrijske civilizacije, kada nastaje i masovna proizvodnja materijalnih dobara. U tim uslovima racionalno upravljanje raspoloživim sredstvima i dobrima, naročito u širim društvenim zajednicama, zahtevalo je i odgovarajuće znanje koje je samo nauka mogla da pruži. Tako je nastala ekonomija, kao posebna oblast nauke, koja se bavi izučavanjem svih aspekata ekonomskog života u društvu. Zato je ekonomija u tesnoj vezi sa ostalim društvenim naukama, kao i sa tehničkim i prirodnim.

Osnovni postulat ekonomije svakog društva jeste stvaranje materijalnih dobara (proizvodnja) i usluga na čemu se formiraju raznovrsni društveni odnosi koji u velikoj meri determinišu celokupan društveni život ‡ od materijalnog statusa pojedinca i njegove porodice, preko preraspodele materijalnih dobara u društvu do ekonomske moći određenog društva (države).

Proizvodnja je delatnost u kojoj ljudi u različitim oblicima društvenosti stvaraju određena dobra. Sa ekonomskog

160

stanovišta izrazom proizvodnja podrazumeva se samo stvaranje materijalnih dobara i materijalnih usluga, dok sociološki aspekt proizvodnje uključuje i svaku drugu proizvodnju ‡ stvaranje duhovnih dobara, novih društvenih odnosa i td. Iz toga proističe da su osnovne vrste proizvodnje materijalna i duhovna. Materijalnom proizvodnjom se označava način prerade prirode u kojoj ljudi pretežno koriste svoje fizičke sposobnosti i stvaraju materijalna dobra koja imaju jasan, fizički opipljiv izgled. A duhovna proizvodnja je takve prirode gde ljudi pretežno koriste svoje duhovne sposobnosti i stvaraju duhovna dobra koja imaju značenja i smisao za ljude.

U dosadašnjoj istoriji ispoljena su dva osnovna oblika proizvodnje. To su naturalna i robna proizvodnja.

U naturalnoj proizvodnji stvarana su materijalna dobra koja su služila, uglavnom, neposrednom trošenju. Ovaj oblik proizvodnje odgovarao je tradicionalnom predindustrijskom izolovanom društvu sa nerazvijenim proizvodnim snagama, gde su ljudi bili vezani za zemlju i bavili se, najčešće, agrarnom proizvodnjom. LJudska društva su bila mala, nepovezana i nerazvijena, tako da su ljudi razmenu dobara, koja su

161

bila u malim količinama, vršili neposredno kroz trampu, u lokalnim zajednicama na tzv. marginalnim tržištima.

Robna proizvodnja nastaje u industrijskom društvu, sa pojavom značajnijeg viška proizvoda koji ne služe neposrednom trošenju, već se razmenjuju na tržištu za novac. Veza između proizvodnje i potrošnje nije direktna, kao u naturalnoj proizvodnji, već indirektna i uspostavlja se preko raspodele i razmene, odnosno preko niza društvenih ustanova. U ovom tipu proizvodnje ljudska društva se povezuju, nastaju šire i razvijenije zajednice sa izdiferenciranim ustanovama i novim društvenim odnosima.

Osnovni činoci robne proizvodnje su roba, novac i tržište. Roba je proizvod ljudskog rada namenjen prodaji na tržištu, radi zadovoljenja određenih potreba. Takav proizvod može biti materijalno dobro ili neka usluga. Roba je namenjena zadovoljavanju potreba drugih s kojima proizvođač robe stupa u odnos razmene, ustupajući im svoj proizvod ili uslugu za odgovarajuću protivvrednost izraženu u novcu. Zato je osnovna karakteristika robe da je ona proizvod ljudskog rada, koji proizvođač putem razmene otuđuje radi dobijanja odgovarajuće protivvrednosti. Novac je sredstvo koje služi kao opšti ekvavilent u razmeni roba. U suštini, on po sebi

162

nema vrednost (osim kovanog novca od plemenitih metala koji se koristio u ranim fazama robne proizvodnje), ali društvenom konvencijom označava vrednost. Novac je vezan za prirodu robne proizvodnje i u njoj ima važne funkcije: merilo cena, prometno sredstvo, platežno sredstvo, sredstvo akumulacije i zakonsko sredstvo plaćanja. I tržište predstavlja oblik razmene proizvoda i usluga posredstvom novca, redovan odnos između ponude i tražnje, mesto na kome se obrazuje cena. Na strani ponude javljaju se prodavci, koji svojom proizvodnjom ili nekom drugom delatnošću obezbeđuju zadovoljavanje pojedinačnih ili opštih potreba, a na strani tražnje kupci, koji, kao nosioci određenih novčanih sredstava, pretvaraju svoje potrebe u efektivnu tržišnu snagu.

Ekonomija ne postoji izvan ni mimo društva. NJena uloga u društvu je veoma značajna. Ona zadire u društvene odnose i svojom sadržinom neposredno utiče na celokupan život kako određene zajednice u celini, tako i svakog njenog pojedinca ponaosob. Ekonomija je uređena

163

društvena delatnost u specifičnim institucionalnim oblicima. Samo preko uspostavljenih društvenih ustanova moguće je odvijanje proizvodnje.

2. Rad i podela rada

Rad je svesna i svrsishodna ljudska delatnost, koja se vrši u cilju stvaranja materijalnih i duhovnih dobara, kojima čovek zadovoljava svoje lične i društvene potrebe. Zato je rad ekonomska nužnost i osnov ljudske egzistencije, osnovni uslov ljudskog života, dakle uslov opstanka čoveka i njegovog razvoja.

Pojam rada se shvata dvostruko, u širem i užem značenju. U širem shvatanju (filozofsko, antropološko i sociološko

164

stanovište), rad se poistovećuje sa društvenim delovanjem, što rad u suštini i jeste, ali se ne može svako društveno delovanje okarakterisati radom. Učešće radnika u štrajku jeste izraz društvenog delovanja, ali nije rad. Takvih slučajeva ima bezbroj. Uže shvatanje rada (ekonomsko), jeste razumevanje rada kao jednog od činilaca u procesu proizvodnje materijalnih dobara, što je apsolutno tačno, ali nije samo to. Rad je svesna, univerzalna i organizovana čovekova delatnost koja se odvija u okviru određenih društvenih grupa i njome se stvaraju materijalne i duhovne vrednosti koje imaju društveni značaj.

Zato je rad složena društvena pojava i njegova složenost se manifestuje na više načina: 1) u vršenju rada ostvaruju se

međuljudski odnosi, koji se ispoljavaju ne samo kao odnosi između ljudi u radnom procesu, već i u odnosu čoveka

165

prema radu, osećajući taj rad kao prinudu ili kao zadovoljstvo;

2) u potrebi za organizacijom rada, pošto je rad u osnovi ponašanje pojedinaca, a organizacija se stvara u konkretnim uslovima određenih oblika društvenog života;

3) u odnosu koji postoji između ljudskog rada i svih drugih društvenih aktivnosti i ponašanja ljudi u društvu; i

4) u tome što rad, kao društveni odnos, ima karakter društva u kome se odvija.

U razmatranjima o osnovnim karakteristikama rada, veoma je važno ukazati na društveni karakter rada. O takvom karakteru rada postoji mnoštvo različitih stavova koji se mogu izraziti u sledećem: 1) rad je društveno uslovljen, jer uvek

predstavlja povezivanje više radova pojedinaca u jedinstven rad;

2) ljudi vršeći određene delatnosti, koriste oruđa i oblike rada koje su im ostavile prethodne generacije, razvijajući ih dalje i ostavljajući ih

166

budućim generacijama - time se stvara veza u istoriji i istorija čovečanstva; i

3) u procesu rada ljudi stupaju u određene međusobne veze i odnose, čime ljudski rad predstavlja udruživanje više radova u jedan jedinstven rad. U savremenoj sociologiji u

izučavanju rada, naročito u sociologiji rada, razmatraju se pitanja koja se odnose na: podelu rada, klasnu prirodu i otuđenost rada, konfliktima u radu, pitanja radne sredine; pitanja odnosa rada i porodice, rada i dokolice, zaposlenosti i nezaposlenosti; probleme žena u radu, nesigurnost radnog mesta itd. To sve ukazuje da je rad najznačajnije obeležje čoveka, da je rad temelj opstanka i uslov razvoja društva i da je rad mnogo više od same zaposlenosti.

Podela rada je univerzalna zakonitost u društvu, jer je u svim dosadašnjim društvima bila izražena kao realan proces i društveni odnos. Na značaj podele rada u društvu davno je ukazivano. Još je Platon tvrdio da je najbolje i najpravednije uređena ona država u kojoj svako obavlja onaj rad za koji je najsposobniji: gde mudri vladaju, hrabri brane državu, a vredni stvaraju materijalna dobra. Klasični

167

ekonomisti, naročito A. Smit, ukazivali su da podela rada povećava produktivnost rada, a marksisti da je podela rada istorijska kategorija koja omogućava i nastanak privatne svojine - ''Različiti razvojni stupnjevi podele rada predstavljaju isto tako različite oblike svojine''. Marks i Engels podelu rada analiziraju u mnogim od svojih radova, a naročito u Nemačkoj ideologiji, i shvataju je kao skup objektivnih, istorijsko-promenljivih i duboko protivrečnih odnosa u koje ljudi nužno stupaju u svom društvenom životu. Prema njima podela rada je uslov i pokazatelj stepena razvoja proizvodnih snaga i razvijenosti društva uopšte, ali je takođe uzrok podele društva na klase, izvor najoštrijih društvenih sukoba i otuđenja čoveka u društvu. Na mnogim mestima u radovima Marksa i Engelsa se rad i podela rada određuju kao temelj društvene strukture.To stanovište su kasnije prihvatili i mnogi marksisti, ali uglavnom svodeći društvenu strukturu na proizvodne snage i proizvodne odnose.

Podelu rada kao temelj strukture društva videli su i mnogi sociolozi, naročito E. Dirkem. On je, za razliku od

168

marksista koji su isticali društveno-klasnu dimenziju podele rada, više ukazivao na društveno-tehničku dimenziju.

Uzrok podele rada, Dirkem je tumačio porastom veličine i gustine stanovništva na određenom prostoru, što je izazvalo nastajanje novih delatnosti. Naročito je isticao da se podelom rada povećava solidarnost i međuzavisnost u društvu, pošto se javlja potreba za proizvodima drugih onda kada se oni bave različitim poslovima.

U sagledavanju podele rada kroz prizmu istorijskog razvoja društva, može se zapaziti da ona ima svoju razvojnu liniju i ide od prirodne, preko opšte i posebne, do pojedinačne podele rada. Prirodna podela rada je prvi način podele rada i ona je uspostavljena u najranijim ljudskim društvima. Ona se zasniva na određenim bio-fizičkim i psihološkim osobinama čoveka, kao što su pol i starost. To je podela poslova između muškaraca i žena; i podela među generacijama (deca, odrasli, stari). Ovakva podela rada postoji u svim društvima i

169

istorijskim epohama, ali je karakteristična za nerazvijena i tradicionalna društva.

Osim prirodne podele rada, u dosadašnjoj istoriji izražene su tri velike društvene podele rada. Prva dolazi u vreme izdvajanja stočarskih i ratarskih plemena od ostalih varvara, te dolazi do podele rada na stočarstvo i zemljoradnju. Druga podela rada nastaje izdvajanjem zanatstva od poljoprivrede; i treća, pojavom trgovine, kao grane koja povezuje poljoprivredu i zanatstvo posredstvom tržišta. U vreme pojave trgovine zanatska manufaktura prerasta u industrijsku proizvodnju, nastaje koncetracija stanovništva po gradovima i dolazi do nove podele rada, koja traje i danas, a to je podela rada između sela i grada.

U modernom društvu podela rada postaje mnogo složenija i u procesu je stalnog razvoja, tako da se ona danas može sagledati samo ukoliko se unapred odrede kriterijumi na osnovu kojih će se vršiti odgovarajuće klasifikacije. U sociologiji je, uglavnom, izražena klasifikacija na društvenu i tehničku podelu rada.

Društvena podela rada se vrši po osnovu razdvajanja društvene proizvodnje na njene rodove. Polazeći od tog kriterijuma, mogu se razlikovati tri oblika podele rada. Prvi je podela rada na velike društvene oblasti proizvodnje (poljoprivreda, industrija, trgovina i td), i takva podela se označava kao opšta podela rada. Zatim, podela ovih oblasti na uže grane i njihove vrste i podvrste

170

(ratarstvo i stočarstvo u okviru poljoprivrede; ovčarstvo i govedarstvo u okviru stočarstva; itd) i ova podela se naziva posebna podela rada. I, na kraju, pojedinačna podela rada, koja se još naziva i tehnološka podela rada, a ona proističe iz podele u procesu rada gde su pojedine radne opracije usitnjene i osamostaljene. Ova podela rada nastala je na prelazu iz manufakturne u industrijsku proizvodnju i ona je poznata kao tejlorizam. Ovakvom podelom rada u procesu proizvodnje znatno je porasla produktivnost rada, stvarano je mnogo više robe po jedinici vremena, naglo je povećavan profit, što se sve skupa odrazilo i na velike promene u društvu. @ivot čoveka je u izvesnoj meri postao lakši, jer je sve više oslobađan fizičkih napora, došlo je do skraćivanja radnog vremena i povećanja slobodnog vremena, rasle su nadnice, povećavana kupovna moć i td.

Tehnička podela rada označava podelu rada u okviru jedne radne grupe, gde se radna aktivnost ljudi organizovano odvija, tako što svako od njih ima određene radne funkcije, čije sinhronizovano vršenje predstavlja

171

pretpostavku odvijanja celine procesa rada i stvaranje proizvoda. Takva podela rada je, u suštini, rasčlanjavanje jedinstvenog procesa rada na niz sadržinski povezanih radnih operacija koje se izdvajaju zbog prirode predmeta rada i logičnih faza u procesu njegove tehnološke obrade. To zahteva i podelu uloga između učesnika u radnom procesu na osnovu specijalizovanih znanja i odgovarajućeg iskustva u cilju najracionalnijeg korišćenja sredstava za proizvodnju. Razvoj tehničke podele rada je u neposrednoj vezi sa obrazovanjem u u određenom društvu. Ona uslovljava neprestano stvaranje novih profesija, ali zahteva i permanentno obrazovanje ljudi, što podrazumeva i promenu profesije čoveka do kraja radnog veka.

3. Svojina

172

Svojina je važna društvena ustanova, jer ona označava način posedovanja, prisvajanja i korišćenja ekonomskih dobara i prirodne okoline koja okružuje ljudsko društvo. Svojina istovremeno označava i skup prava nastalih običajima spontano ili zakonski sankcionisanih koji se formiraju u ljudskom društvu povodom kontrole, upotrebe i prisvajanja koje vrše pojedinci, grupe ili institucije društva na stvarima (dobrima) koja su u njihovom posedu. Svojina se pojavljuje kao društveni odnos između vlasnika i svih ostalih članova društva koji su iz tih prava isključeni i koji moraju prava vlasnika da poštuju.

Svojina je istorijski nastala u vreme društvene podele rada kao i većina drugih društvenih institucija. U prvobitnom društvu postojala je svojina samo u izvesnom smislu i ona bi se mogla uslovno nazvati društvena svojina, jer u tom društvu nije bilo bitnog raskoraka

173

između ličnog i društvenog interesa, zato što potrebe čoveka nisu bile razvijene i nije bilo društvene podele rada ni društvene diferencijacije. Kasnije razvojem društva, svojina je dobijala forme i oblike u velikoj meri zavisne od društvene i tehničke podele rada, razvitka porodice, države i privatnih i javnih institucija. Tako je se u klasnom društvu svojina pojavljuje kao privatna svojina na sredstvima za proizvodnju, što dobija naročit značaj u organizaciji društva sa razvijenom podelom rada i tržištem. Svojinski odnosi se tada veoma precizno pravno formulišu, pa i odnosi koji su posredno vezani sa svojinskim pravima i obavezama (državina, službenost, nasleđivanje, kupoprodaja itd). Kasnije u socijalizmu ukida se privatna svojina na osnovnim sredstvima za proizvodnju, stvaraju se oblici kolektivne svojine kao negacija klasne podele društva.

Tokom istorije poznati su razni oblici svojine: privatna, porodična, zadružna, seoska, opštinska, korporacijska, društvena, državna i td.

U strukturi svojinskog odnosa koji se pojavljuje kao društveni odnos moraju uvek postojati subjekt svojine (nosilac, titular), objekt svojine (predmet posedovanja) i neki uređen način raspolaganja (društveno organizovanje svojine).

174

Nosioci svojine mogu biti: pojedinci (individualna, inokosna svojina); grupe (kolektivna svojina) i inpersonalne ustanove (državna svojina). Objekti svojine mogu biti: predmeti kojima se zadovoljavaju potrebe ljudi u procesu trošenja tih predmeta (sredstva za ličnu upotrebu, lična svojina) i predmeti koji služe za proizvodnju novih dobara (svojina na sredstvima za proizvodnju). Od svih oblika svojine najznačajnija je, za ukupnu društvenu organizaciju proizvodnje i način organizovanja globalnog društva u celini, svojina nad sredstvima za proizvodnju. Ukoliko se sredstva za proizvodnju nalaze u vlasništvu pojedinca, onda je to privatna svojina i takva osoba, kao titular svojine, stiče mnoga prava po osnovu svojine, u čijoj su osnovi pravo slobodnog i neometanog raspolaganja (prodaja, poklon, način korišćenja i td) i pravo na prisvajanje ostvarenog profita. Isti je slučaj i sa drugim oblicima svojine, kao što su državna svojina, onda ta prava pripadaju državi. Ili akcionarskoj (grupnoj) svojini, gde pomenuta prava pripadaju članovima akcionarskog društva srazmerno njihovom udelu u vlasništvu određene svojine.

Prema načinu organizovanja svojina na sredstvima za proizvodnju može biti privatna i javna (društvena). Prema tome da li su odnosi raspolaganja zasnovani na

175

neograničenom monopolu pojedinaca ili grupa ili na javnoj kontroli načina korišćenja i upotrebe sredstava za proizvodnju za koja je zainteresovano društvo u celini.

U najnovijem razdoblju savremenog društva pojavljuje se sasvim nov oblik svojine ‡ korporacijska svojina. Ona nastaje na razvijenoj mešovitoj svojini akcionarskog ulaganja. Korporacije su yinovskih razmera, sa milionima zaposlenih, na jednoj strani, i sa podelom koja proizlazi iz akcionarske svojine, odnosno rastavljanja svojinskih prava na stručne, tehničko-organizacione i administrativne poslove, na drugoj strani. U korporativnoj organizaciji posedovanje gubi značaj, a u prvi plan dolazi organizacija svih činilaca proizvodnje i upravljanje.

4. Tehnologija i organizacija

Tehnologija (grč. techne ‡ veština; logos - nauka) je veština ljudskog stvaranja; ona označava skup određenih postupaka, sredstava i znanja koja su potrebna u procesu stvaranja materijalnih dobara. Zato tehnologija

176

predstavlja specifično područje stvaranja uslova i sredstava za ljudsku egzistenciju, pa je i neodvojiva od ekonomije, jer se preko tehnologije odvija proces proizvodnje svih dobara i roba. Međutim, tehnologija se, u izvesnom smislu, izdvaja od ekonomije i ''pretvara u samostalnu aktivnu snagu opšteg ljudskog stvaranja a ne samo ekonomske produkcije, odnosno na način svekolikog probražaja i prirodnog i ljudskog sveta''. Prema tome tehnologija se javlja i kao društveno-tehnološka inovacija ''u vidu tehnoloških, proizvodnih revolucija''. Tehnološke revolucije započinju od izmena u sredstvima rada, pa se prenose i na ostale činioce, uključujući i odnose ljudi prema njima, kao i veze između ljudi koje se uvek pretaču u ukupne društvene odnose. One nastaju spontano, kao rezultat kolektivnog napora, a kasnije se uređuju, regulišu i zasnivaju na najracionalnijem obliku saznanja - nauci. U istoriji ljudskog društva postoji nekoliko tehnoloških revolucija od kojih se izdvajaju: paleolitska, neolitska, industrijska i naučno-tehnološka revolucija.

Paleolitska revolucija nastaje od vremena kada su ljudi počeli da prave prva oruđa od kamena i da se bave lovom i ribolovom. Ali stvarni preokret nastupa tek pronalaskom vatre na srednjem stupnju divljaštva i njenom višestrukom upotrebom, naročito u topljenju rude i obradi metala.

177

Neolitska revolucija, koja se često naziva agrarna ili ratarska, započinje obradom zemlje i izradom oruđa za rad od metala, a kasnije i pronalaskom točka. Pronalazak točka i njegova primena u obradi zemlje i kultivisanju biljaka dovela je do korišćenja životinjske zaprege. Oruđa za rad su, do pojave vučne zaprege, bila relativno jednostavna i prilagođena ljudskom telu, ali se od tada stvaraju složenija agrarna oruđa (plug, sprave za vršidbu itd). Ubrzo je točak promenio saobraćaj i trgovinu, jer su stvorena transportna sredstva koja su omogućila brže savlađivanje prostora i razmenu stvorenih dobara. Istovremeno došlo je i do razvoja zanatske proizvodnje, koja je, uz efikasnije korišćenje biljnog i životinjskog sveta, kao i preradu metala, poslužila kao sadržaj trgovine i njenom razvoju. Ratarska revolucija je stvorila osnovu za nastajanje agrarnog društva koje je trajalo vrlo dugo, sve do početka XVIII veka i bilo obeleženo stalnim obnavljanjem stvorenog i neznatnim usavršavanjima, odnosno tradicionalnom tehnologijom.

Industrijska revolucija je započela u savremenom društvu, na osnovama srednjevekovnog zanatstva, koje se razvijalo u gradovima kao svojevrsna proizvodna zajednica. U zanatstvu je ključnu tačku predstavljala posredna

178

prerada materijala, što je uslovilo i drukčiju tehnologiju i vezanost ljudi za sredstva rada, odnosno njihovu odvojenost od predmeta rada, a stopljenost sa alatima i veštinama. Industrijska revolucija počinje epohalnim preobražajem onih sredstava rada koje je zanatstvo odvojilo od prirodnih materijala. Otkrića na području mehanike doživela su realizaciju tek masovnim upošljavanjem radne snage koja je napuštala zemlju, prelazila u gradove i zanatske radionice. Stvaranjem novih sredstava rada, naročito mašine, nastaje bitna promena u odnosima radne snage i sredstava rada jer ih je mašina rastavila i na sebe preuzela bitne funkcije. Mašina je odvojila proizvođača od sredstava rada tako da je on postao njihov pripadnik koji ih snabdeva materijalima i kontroliše rad. Industrijska revolucija bila je osnova za nastajanje industrijskog društva, koje je u prvoj fazi obeleženo promenljivom tehnologijom, ali uvek u okvirima materijalnog i fizičkog načina proizvodnje.

Posle Drugog svetskog rata nastupila je naučno-tehnološka revolucija koja se odlikuje primenom organizovanih znanja, naročito nauke, u svim tehnološkim elementima i njihovom radikalnom

179

izmenom. Nauka je snažno uticala na otkrića koja su počela da se umnožavaju već sa industrijskom erom. Nauka je svojim otkrićima i inovacijama promenila sredstva rada. ''Ako se industrijska revolucija prepoznaje po spontano nastaloj mehaničkoj mašini, onda se naučno-tehnološka revolucija legitimiše po sistematski stvorenoj umnoj, intelektualnoj mašini''. To je računar. On postaje ključan i za promenu mašine i njeno uklapanje u jedan drukčiji tehnološki sistem. Tekuća traka predstavlja prelaz prema automatizaciji, koja je nastala tek sa ''umnim'' mašinama. U automatizaciji su mašine postavljene tako da se jedna faza zaokružuje i prelazi u drugu fazu na stalan i kontinuiran način, a sve mehaničke operacije kontroliše upravljačka mašina, odnosno računar. Tako ceo proces prerade postaje zatvoren sistem koji je autoregulativan, pod kontrolom jednog centra.

U vreme automatizacije istovremeno dolazi do bitnih izmena i ostalih tehnoloških činilaca, naročito stvaranjem novih izvora i oblika sila (nuklearna,

180

sunčeva i elektronska energija) i hemijske revolucije Cepanje atomskog jezgra (fisija), omogućilo je primenu neiscrpne energije, ali je opasnost od radijacije uslovila orijentaciju ka sunčevoj energiji, koja je isto neograničena ali manje štetna. Za automatizaciju je ključno otkriće elektronske energije, kojom se ubrzava protok informacija. Time se otvorila mogućnost kontrole u upravljanju, jer se automatizovan proces odvija kroz komunikaciju i stalno označavanje operacija od strane računara. Pomoću informacija automatizacija je postala zatvoren proces komandovanja materijalnim stvarima i fizičkim mašinama. U hemijskoj revoluciji su stvoreni veštački materijali, a oni su ubrzo dobili veliku primenu u novim sredstvima rada, elektronici i pospešili automatizaciju zamenjujući prirodne materijale.

Na promenu odnosa ljudi prema sredstvima rada najviše je uticala automatizacija. Pošto ''umne mašine''

181

pruzimaju kontrolu nad celokupnim procesom rada, proces se pretvara u samoregulativan sistem pa se ljudi povlače iz značajnog njegovog dela. LJudi se više u celini ne vezuju za pojedine operacije, već za pojedine cikluse, odnosno umesto izolovanih zadataka dolazi do integracije na nivou kombinovanog osoblja. Međutim, automatizacija se ne zaustavlja na ovoj bitnoj izmeni odnosa ljudi prema sredstvima rada, već je tendencija da ona učini sva sredstva nezavisnim od radne snage i da udalji ljude iz procesa proizvodnje. ''Ovakva orijentacija automatizacije je u začetku stvarivanja, ali ona pokazuje potencijal koji vodi ka kreaciji, stvaranju ne po meri nužde, već po meri osećanja i slobode''.

Tehnologija kroz nučno-tehnološku revoluciju stvara osnovu za novi tip društva, tzv. postindustrijsko društvo.

Organizacija (lat. organisatio ‡ spajanje pojedinačnih delova u celinu) rada ima dve strane: tehnološku koja se vrši prema podeli poslova, oruđima, predmetima i veštinama; i drugu koja je izvedena iz odnosa upravljanja u društvu, najčešće svojine. Obe strane su u uzajamnom uslovljavanju i čine od

182

organizacije značajnu društvenu ustanovu. ''Vladanje i svojina su opšti okvir za uređenje tehnoloških elemenata koji se uvek realizuju konkretnom organizacijom, pri čemu se kao ključni momenat javlja položaj radne snage, njeno korišćenje kroz povezivanje sa tehnološkim elementima, te se uvek javlja kao upravljanje, kontrola nad njom''. Ostvarivanjem nadzora nad radnom snagom, započinje proces prisvajanja, realizuje se svojina, tako da iz organizacije polazi reprodukcija društvenog vladanja. Organizovanje produkcije delom proističe iz prirode svojinskih odnosa, a delom iz prirode objektivnih tehnoloških činilaca, odnosno zajedničkog stepena njihovog razvoja. Sasvim su različite organizacije i upravljanje na osnovu nerazvijene društvene svojine, nerazvijene privatne svojine i razvijene mešovite svojine, odnosno prostim alatima, složenim mašinama, prirodnim sirovinama, veštačkim sirovinama i td.

Organizacija produkcije i upravljanje u primitivnim zajednicama zasnovani su na prirodnoj prinudi, golom opstanku. Nerazvijena društvena svojina je potpuno vezivala jedinke za zajednicu, a skromne tehnološke mogućnosti

183

zahtevale su strogi nadzor nad radnom snagom i svim resursima. Slično se dešavalo sa agrarnim društvom, s tim što je stvaranje nerazvijene privatne svojine i ralativan razvoj sredstava rada, predmeta i veština uslovljavalo nezavisnost od celokupne zajednice, oblikovalo bezlične veze i organizaciju produkcije i upravljanja, koja je kombinacija prirodne prinude i društvene prisile. Na kraju agrarnog društva stvorila se zanatska organizacija rada i upravljanja koja je uslovljena specifičnom svojinom i relativno razvijenim tehnološkim činiocima. Produkcioni resursi su bili posedništvo celokupne zanatske zajednice, a u njoj su usavršeni alati i postupci stvaranja dobara. Upravljanje se delom zasnivalo na prirodnoj prinudi, zbog ograničenosti produkcije, ali i na društvenoj prisili koja dobija jasno obličje u kontroli radne snage na osnovu veština i sposobnosti.

U industrijskom društvu stvorena je drukčija organizacija produkcije i upravljanja koja ima izvore u razvijenoj privatnoj svojini i napredovanju objektivnih tehnoloških činilaca. Lične

184

veze sa zajednicom, potpuno su nestale, ljudi su postali slobodni, ali ekonomski zavisni pretvaranjem radne snage u robu. Organizacija rada i upravljanja označava razdvajanje radne snage od subjektivnih činilaca i njihovo povezivanje sa objektivnim tehnološkim činiocima - uz stvaranje složenijih sredstava rada i masovne produkcije koja donosi mnoštvo roba za zadovoljavanje potreba, dakle, jednu opštu razvijenost - u kojoj društvena prisila zamenjuje prirodnu prinudu. Upravljanje dobija vid društvene prisile koja se iskazuje kao hijerarhija proizvodnje u organizaciji i to na relativno surov način kao komandovanje radom. Fabričku organizaciju rada zbog takvih osobina Marks je poredio sa vojskom, disciplinu sa kasarnskom atmosferom, a kontrolu rada sa izdavanjem i izvršenjem naredbi.

Danas, u najnovijem razdoblju savremenog društva, pojavljuje se

185

potpuno nova organizacija proizvodnje i upravljanja, koja se razlikuje od industrijske organizacije, to je korporacija. Ona nastaje na razvijenoj i mešovitoj svojini akcionarskog ulaganja i modernoj tehnologiji koju oličavaju nauka i umne mašine ‡ računari i automatizacija. Upravljanje koje ovome odgovara pretvara se iz društvene prinude u društvenu privolu, odnosno svojevrsnu stimulaciju i ubeđivanje. Visoka tehnologija potiskuje nekvalifikovani rad i uvodi stručno i kombinovano radno telo, jer je automatizacija svojevrsna komunikacija, računari operišu znakovima simboličke komunikacije i celokupni proces i kontrola od strane računara je stalno kruženje jezičkih informacija.

Moderna tehnologija i razvijena mešovita svojina traže, pre svega, znanja i sposobnosti a time se upravljanje pretvara u kombinaciju društvene prinude i privole. Pri tome se ne ukida hijerahija, ali je ona potpuno različita od one koja je postojala u industrijskoj organizaciji, jer se na osnovu znanja stiču

186

određene uloge i mesta koja su utvrđena pravilima i predstavljaju više funkcionalnu podređenost, nego jednolinijsko komandovanje. Upravljanje se zato pretvara u rukovođenje u kojem postoji vertikalna i horizontalna autonomija poslova. Za korporacije je karakteristično da su prevalile dug put od organizovanja u jednoj grani, oblasti, ka organizovanju u više grana i oblasti, odnosno postale multigranske produkcije. Za razliku od fabrika koje su nastajale u industriji i uskom okviru proizvodnje, korporacije su zahvatile sve okvire proizvodnje i mnoga društva. Danas korporacije prelaze nacionalne granice u težnji za ostvarivanjem profita, odnosno u potrazi za jevtinijom radnom snagom i sirovinama, pa postaju multinacionalne organizacije. ''Multinacionalne kompanije su, ne samo proizvodni yinovi, već i svojevrsne imperije koje počinju da kontrolišu, kako lokalna, tako nacionalna i internacionalna tržišta, uspostavljaju monopol na njima i unose određeno planiranje koje smanjuje rizik i uklanja zastoje u proizvodnji i prometu roba.

POLITIKA I DRUŠTVO

1. Pojam, nastanak i uloga politike u društvu

Politika je jedan od najopštijih pojmova društvene misli. Delatnost ljudi koja se označava imenom politika okružuje čovekovu svakodnevnicu svih

187

epoha i tipova ljudske zajednice. Iako je ovaj pojam današnjem čovečanstvu ostao još od stare Grčke, postoje različita shvatanja politike u različitim epohama i društvima.

Pojam politika (polis ‡ grad, državica, skup građana koji obrazuju zajednicu) je do građanskih revolucija (XVII i XVIII vek), označavao unutrašnji poredak državu, odnosno unutrašnju politiku. Ali u XIX i XX veku, u evropskim jezicima, politika je počela da označava javnu delatnost na svim nivoima ‡ od lokalnog i regionalnog do državnog, međudržavnog i svetskog, globalnog, pri čemu se izgubila razlika između spoljnjeg i unutrašnjeg. S druge strane, izraz politika sve se više koristi za označavanje različitih oblasti javne delatnosti ‡ privredna politika, finansijska politika, socijalna politika, obrazovna politika, kulturna politika itd.

U sociološkom određenju reč politika koristi se najčešće u dva osnovna i međusobno povezana načina: Prvi, u širem smislu, gde politika označava usmeravanje ljudske delatnosti u pravcu ostvarivanja određenih ciljeva u raznim sferama društvenog života ‡ ekonomiji, obrazovanju, zdravstvu, kulturi itd; i drugi, shvatanje politike u užem smislu, gde se politikom označava usmeravanje društvenih odnosa i upravljanje društvenim poslovima

188

prvenstveno pomoću državne vlasti. Time je organizacija i delovanje državne vlasti, kao i borba za uticaj na nju, shvaćena kao suština politike i osnovni sadržaj političkog života u društvu.

Kroz istoriju, značenje politike se u izvornom smislu vezuje za polis, prvi oblik ljudske zajednice u kojem su se zajednički poslovi obavljali javno. Od tada politika suštinski nosi obeležje javne delatnosti. Kasnije, sve do današnjeg vremena, politika u sebi sadrži specifičnu dijalektiku javnog i privatnog. U tom procesu politika je bitno dobila na značaju instrumentalizujući svoju moć kroz državu, koja je naglo ojačala preuzimajući mnogobrojne društvene funkcije. Stvorene su i posebne društvene organizacije koje se bave politikom - političke stranke, kao i posebni slojevi ljudi kojima je politička delatnost profesija ‡ političari. Tako je nastala politika u savremenom smislu. Politika je postala i predmet posebne društvene nauke ‡ nauke o politici, odnosno političke nauke, u čijem je središtu nauka o državi, kao prevashodno političkoj organizaciji.

U antičkom svetu politika je, u svom suštinskom smislu, predstavlja ostvarenje

189

određenih ideja u zajednici. To su, pre svega, ideje najvišeg dobra, pravde i opšte koristi. Kao što na individualnom planu čovek teži da što više usavrši svoje moralne osobine, tako na planu života u zajednici on teži pravdi i opštem dobru, tj. usavršavanju svoje zajednice. Ovde politika predstavlja autentičnu oblast čovekovog delanja, a zajednica se usavršava samo neprekidnom aktivnošću njenih građana u ostvarivanju pravde i opšte koristi, dakle najvišeg dobra. Suštinska obeležja politike stare Grčke, istorijski posmatrano, zasnivala su se na ekonomskoj i političkoj samodovoljnosti polisa, s jedne strane, i na razdvojenosti javnog i privatnog u zajednici kao celini, s druge.

Srednji vek je anulirao smisao koji je politici davala Antika. Umesto

190

razlikovanja javnog i privatnog, ističe se razlika svetovnog i duhovnog, pri čemu se ne govori o različitim sferama društvenog života, već je svetovno podređeno duhovnom, život religiji, a država crkvi. Svetovni život i svetovna vlast predstavljali su kompleks različitih vladavina ‡ kraljevske, zemljoposedničke, vladavine gradskog veća i vlasnika korporacije (cehovi i gilde) ‡ koje su međusobno bile u vazalskim odnosima. Za Tomu Akvinskog starešina domaćinstva je uzor za poglavara kraljevstva, samo što je njegova moć manje savršena od kraljevske. U domaćinstvu, zemljoposedu ili kraljevstvu vlada se na isti način ‡ bespogovorno i silom. Politika ovde nije više javna stvar, jer područje političkog funkcioniše po modelu privatnog.

Početak razdvajanja privredno-socijalnog i političkog života označio je prelaz iz srednjeg u Novi vek. U njemu politika dobija identitet i postaje delatnost nove društvene organizacije ‡ države. Nastankom građanskog društva, kao

191

posebne sfere života, dolazi ujedno i do postupnog oslobođenja proizvodno-prometne delatnosti od uskih staleških stega feudalnog poretka, koja se koncentriše naročito u gradovima. Politika Novog veka bila je u potpunosti saobražena promenama u društveno-ekonomskoj i političkoj strukturi. Ona je predstavljala delatnost vladanja državom i posredstvom države. Takvo razumevanje politike najbolje su izrazili mislioci apsolutne države XVI i XVII veka Makijaveli i Hobs, kao i prvi mislilac državnog suvereniteta, Boden. Moderno shvatanje politike nije vezano samo za državu kao organizaciju vlasti i sredstvo vladanja, već se odnosi i na sve oblike i sadržaje uticaja na državu - ograničavanje državne vlasti. Ovaj proces odvijao se u aktivnostima i borbama građanskog društva protiv apsolutne države i svih oblika apsolutizma, a u tom procesu politika je zadobijala svoj novi lik.

Potreba za ograničavanjem moći države nastala je uporedo sa jačanjem

192

građanskog društva. Od društva privatnih vlasnika, koji su svoju poslušnost vladaru nudili u zamenu za njihovu zaštitu, ono se razvijalo ka društvu javnih osoba koje su sposobne da u javnom procesu artikulišu, iznose i brane svoje interese. Dobijajući javni značaj i afirmaciju, privatni interes poseže u samu strukturu vlasti, nastoji da bude predstavljen i branjen u posebnom političko-reprezentetivnom telu. S nastankom parlamenta kao narodnog predstavništva, građansko društvo neposredno utiče na državu i ograničava njenu apsolutističku samovolju. Politika postaje složenija delatnost a građansko društvo nije više skup privatnih vlasnika, već i skup javnih osoba.

Razvoju građanskog društva i njegovoj afirmaciji naročito je doprinelo ustanovljenje pravne jednakosti građana na osnovi teorije prirodnog prava prema kojoj svi ljudi raspolažu jednakim i

193

neotuđivim prirodnim pravima. Ona se tumače izvorno prema Loku kao pravo vlasništva nad životom, slobodom i posedom. Zatim, uspostavljanje javnih prava koja se izuzimaju od državnog uplitanja, kao što su pravo na život, nepovredivost tela, sloboda mišljenja i savesti ili pravo na javno izražavanje, udruživanje i učešće u politici. Na ovim temeljima postupno su izgrađeni i drugi oblici ograničavanja državne vlasti proistekli iz načela narodnog predstavništva (uvođenje institucije parlamenta), podele vlasti (na zakonodavnu, izvršnu i sudsku) i načelo javnosti (stvaranje i razvijanje kritičkog javnog mnjenja kao opšeg kontrolora državne vlasti). Ovi činioci politike građanskog društva definisani su u ideologiji i politici liberalizma XVII i XVIII veka i naročito su bili razvijeni posle građanskih revolucija u Holandiji, Engleskoj i SAD.

Od polovine XIX veka do danas obeležje političkom životu daju masovne političke stranke i birokratizacija države. NJihovim nastankom politika postaje polje sučeljavanja interesne reprezentacije

194

i stručnog upravljanja, slobodarstva i manipulacije. Politička aktivnost se usmerava prema normativnoj i fizičkoj sili države koja funkcioniše kao tehnički instrument vladanja. Osnova njene racionalnosti je birokratija, koju karakteriše umeće primene pravila u vršenju vlasti. ''U modernoj državi'', ističe Veber, '' u kojoj se vlast ne ispoljava ni u parlamentarnim govorima niti u proglasima monarha, nego u vršenju uprave u svakodnevnom životu, stvarana vlast nalazi se nužno i neizbežno u rukama činovništva, kako vojnog tako i civilnog.'' Prema tome, ''moderni parlamenti su u prvom redu predstavništva onih kojima se vlada sredstvima birokratije.'' Ovde se politički proces sastoji, pre svega, u stranačkom osvajanju države posredstvom slobodnih izbora, a masovnost je osnovna karakteristika javnog političkog procesa.

Osnovnu tendenciju u politici XX veka predstavlja prevlast stranačko-državnog elementa. Na njegovim suprotnim stranama stoje dva dominantna iskustva političkog života: totalitarističko i pluralističko. Totalitarizam je predstavljao krajnost apsolutne prevage države u dinamici odnosa države i

195

društva, a pluralizam policentričnost faktičke moći u kojoj država gubi obeležja svevladajućeg činioca.

Totalitarizam svoje sredstvo i svrhu nalazi u totalnoj državi, koja predstavlja suštinsko, opšte obavezujuće političko jedinstvo. Socijalni oslonac totalitarizma je masovni pokret populističkog tipa (desnog ‡ fašizam i nacizam, a levog ‡ komunizam), koji uzdiže vođu a njegove se odluke prihvataju direktno, aklamacijom, ili posredstvom transmisionog mehanizma u vidu masovnih političkih organizacija. Ovde se politika svodi na lidersko ‡ populistički ritual.

Pluralizam, odnosno pluralistički koncept politike, suprotstavlja se akumuliranoj i centralizovanoj državnoj vlasti. On teži da se vlast konstituiše odozdo i efikasno kontroliše, kao i da se efektivno razdvoji na više centara i oslobodi svoje državno - univerzalističke pretenzije. Takav policentrični model politike Robert Dal je nazvao poliarhijom, koja suštinski predstavlja vladavinu manjina, koje su funkcionalno odvojene od društvene celine za koju važi princip većinske demokratije. Poliarhiju karakteriše autonomija udruživanja i slobodno javno delovanje različitih interesnih skupina.

Shvatanja politike u XX veku i politička iskustva iskazali su se u širokom spektru ‡ od totalitarizma do republikanstva. Između njih su raspoređeni manje više autoritarni, kao i

196

manje više demokratski oblici političkog života. Svi se oni mogu grupisati u četiri shvatanja politike: totalitarno, etatističko, pluralističko i republikansko.

Za totalitarno shvatanje politike najkarakterističnije je razumevanje Karla Šmita. Totalnost politike, po Šmitu, sadržana je u tome što je svaka oblast ljudske delatnosti podložna razlikovanju na prijatelje i neprijatelje. ''Svaka religiozna, moralna, ekonomska, etnička ili neka druga suprotnost preokreće se u političku suprotnost kada postane dovoljno jaka da ljude efektivno grupiše na prijatelje i neprijatelje.'' Ovakvo shvatanje politike, po Šmitu, preduslov je za razumevanje države. Politika i država odnose se kao duša i telo. U tom smislu država predstavlja suštinsko, totalno i merodavno jedinstvo zajednice. NJena moć je totalna, jer ona proizilazi iz osnovnog prava, prava da se povede rat protiv neprijatelja.

Etatističko shvatanje politike najizraženije je kod Maksa Vebera. Za njega politika predstavlja ''težnju ka učestvovanju u moći ili ka uticaju na raspodelu moći bilo između država ili

197

između grupa ljudi u državi u kojoj žive''. Za ovakvo shvatanje politike ključne su dve kategorije ‡ moć i država. Moć je opšti društveni fenomen koji se javlja u svakoj vrsti ''zajedničkog delanja ljudi''. NJen poseban slučaj je vlast, koja u osnovi predstavlja institucionalizovanu moć koja u moderno doba dobija izgled države. Veber smatra da je državu nemoguće precizno definisati polazeći od predmeta njenog bavljenja, jer skoro i da ne postoji područje koje ne bi potpalo pod njenu oblast. Zato preostaje jedina mogućnost da se država definiše uzimajući u obzir specifično sredstvo koje joj stoji na raspolaganju, a to je primena fizičkog nasilja. Za Vebera je država politička organizacija koja ima monopol legitimne primene fizičkog nasilja. Politika se po Veberu, nalazi u trouglu moći, legitimnosti i fizičkog nasilja. Ona se najuže vezuje za državu koja je osnovni medijum njenog postojanja i osnovno sredstvo realizacije ciljeva različitih političkih aktera.

Pluralističko shvatanje politike najpotpunije je izraženo kod Dejvida Istona. Za njega politika je u osnovi

198

društveni fenomen koji se podjednako tiče društva kao celine, manjih udruženja ili bilo kojih drugih grupa. Na svim tim nivoima koji se odnose kao širi i uži, a ne kao viši i niži, politika se sastoji ''od mreže odluka i delatnosti kojima se raspodeljuju vrednosti''. Za razliku od drugih vrsta delatnosti, gde se takođe odlučuje o vrednostima, politiku odlikuje odlučivanje na bazi autoriteta, odnosno autoritativna raspodela vrednosti. Sadržaj politike iz ovakvog određenja proizilazi iz društva shvaćenog pluralistički, odnosno viđenja da se društvo sastoji iz mnoštva grupa, organizacija i udruženja koje poseduju određene autonomije. Time se ne negira postojanje društvene celine, ali politika u svojoj sveobuhvatnosti i predstavlja ''odnos između autoritativnih politika koje nastaju u grupama kao što su udruženja i politika koje su autoritativne za čitavo društvo.''

Republikansko shvatanje politike nalazi se u radovima Hane Arent. Za nju politika predstavlja posebnu oblast ljudskog delanja u kojoj se na osnovu

199

mišljenja, govora i argumentacije, odlučuje o javnim poslovima. Kao zasebno područje politika postoji samo u meri u kojoj građani učestvuju u javnim poslovima zajednice, jer ''svi naši politički pojmovi poretka, važe neopozivo kao pretpolitički pojmovi; oni svoje opravdanje nisu imali u javnom, već u privatnom području, tako da su oni u doslovnom smislu nepolitički ‡ polisu nepripadajući''. Ovaj koncept politike je, kako ona kaže, delom istorijski realizovan u antičkom polisu i civitasu, kao i u modernim revolucijama i pokretima koji su stvorili republikanske ustanove kao što su slobodna javnost, parlament, ustanove lokalne samouprave i td. Dakle, prema H. Arent, politika je samo stvar slobodnih, delatnih i aktivnih ljudi koji područje javnog kao područje zajedničkih poslova nikada ne prepuštaju sili vladavine, rutini uprave i tajnovitosti prosvećenih.

Od izloženih shvatanja politike XX veka, prvo, totalitarno, politiku sažima u jednu tačku ‡ totalnu vladavinu, i time

200

preko opšte politizacije praktično ukida specifično područje i smisao političkog. Preostale tri koncepcije, posmatrano u celini, jasno izdvajaju i predočavaju tri ključne političke oblasti ‡ vladavinu, interes i javnost. Etatistička shvatanja ističu oblast vladavine; pluralistička, oblast interesa; i republikanska, politiku vezuje primarno za javnost. Ove tri oblasti ‡ vladavina, interes i javnost ‡ imaju svoje specifičnosti i svaka od njih izražava po jedan svojstven i prepoznatljiv fenomen. Vladavina oličava političku moć, interes političku participaciju, a javnost slobodnu političku komunikaciju. Vladavina se oslanja na sistem ustanova izvršne i upravne vlasti, interes se realizuje posredstvom predstavničkih i zastupničkih tela, dok javnost funkcioniše na osnovu opštenja osnovnih političkih aktera ‡ građana. Vladavina, interes i javnost u svojoj celokupnosti čine savremeni svet politike i sve ustanove i delatnosti u ovim oblastima nazivaju se političkim.

201

Savremena politika pretpostavlja optimalnu ravnotežu vladavine, interesa i javnosti, jer svaka od ovih oblasti ima jaki razlog postojanja ‡ vladavina u poretku, interes u potrebi, a javnost u slobodi. Ako bi razlozi poretka preovladali nad razlozima potreba i razlozima sloboda, onda bi politika zadobila autoritarni lik, jer tada bi gušila potrebe i slobode, Ako bi se, s druge strane, celokupna politika pretvorila u interesno zastupništvo, onda bi se teško održala celina zajednice. I, na kraju, ako bi politiku određivalo samo slobodno mnjenje, onda bi nedostatak institucija poretka lako doveo do anarhije. Zbog toga je u savremenim političkim zajednicama neophodna ravnoteža ovih triju oblasti političkog.

2. Politička moć i vlast2.1. Moć

Moć i vlast su osnovna obeležja i ključni sadržaj politike u svim epohama i društvima. Na to su ukazivali mnogi mislioci, još od Aristotela. On je početak

202

promene ili pokreta označio kao moć. Makijaveli je politiku odredio kao veštinu vladanja i poprište borbe za moć. A za Hobsa moć države je najveća ljudska moć ili moć najvećeg broja ljudi ''udruženih po sporazumu u jednu ličnost''.

Moć je sposobnost ostvarivanja izvesnih promena u društvu, ili preciznije kako to Veber kaže: ''Moć predstavlja izglede da se u okviru jednog društvenog odnosa sprovede sopstvena volja uprkos otporu bez obzira na to na čemu se zasnivaju ti izgledi.'' U suštini ovog određenja moći je nametanje volje, nezavisno od toga da li će se ona realizovati prihvatanjem, bez otpora ili slamanjem otpora. Za ostvarivanje moći, po Veberu, najuspešnija sredstva su disciplina i vlast. Ako se ova sredstva poseduju, moć neće ostati samo šansa, već će se u punom smislu realizovati. Slično moć definiše i jedan savremeni sociolog: ''Moć je sposobnost pojedinca ili grupe da ostvari sopstvene interese, čak iako se drugi tome protive. To ponekad podrazumeva i direktnu upotrebu sile.''

Osnovni izvori moći su: materijalno bogatstvo i svojina, gde novac postaje simbol ekonomske moći kojim se, po

203

pravilu, mogu pribaviti sva druga dobra; status, kada moć proističe iz mesta koje pojedinac ili grupa zauzima u sistemu društvenih odnosa, ona se nasleđuje (plemstvo) ili stiče u toku života (političke elite, sveštenstvo); i znanje, koje u novije vreme postaje značajan izvor moći onih koji ga poseduju, naročito znanje koje omogućuje da se ostvari velika ekonomska dobit, politička pobeda, vojnička prevlast, kontrola nad ponašanjem i delovanjem stvarnog ili potencijalnog protivnika itd. Jedan vid znanja je ono koje se stiče obrazovanjem, a drugi je znanje koje proizilazi iz položaja u sistemu komuniciranja i obaveštavanja. Monopol na znanje i informacije postaje jedan od najvažnijih društvenih monopola karakterističan za savremena društva.

Oblici moći se najčešće razvrstavaju po dva kriterijuma: a) prema posedovanju; i b) prema oblasti ljudske delatnosti u kojoj se moć ispoljava. Prema posedovanju postoji: pojedinačna moć i

204

društvena moć (u širem smislu). Pojedinačna moć je moć proroka, vladara, ratnika, vlasnika, upravljača itd. NJihova moć uglavnom izvire iz unutrašnjih svojstava njihove ličnosti (telesna snaga, harizma, obrazovanje ili posedovanje specifičnih znanja) i spoljašnjih okolnosti (bogatstvo, položaj i uloga u društvenoj strukturi ili političkoj hijerarhiji). Društvena moć je organizovana moć, odnosno moć organizovane grupe, organizacije, klase, staleža, sloja ili ukupnog društva. Ona proističe iz položaja u grupi ili organizaciji, kao i iz položaja grupe ili organizacije u globalnom društvu. Društvene grupe i organizacije koje poseduju moć čvrsto su i homogeno struktuirane sa tačno određenim i razrađenim ulogama i funkcijama. Društvena moć u grupama i organizacijama počiva na principima hijerarhije i dominacije, najčešće uz strogu kontrolu i prinudu.

Prema oblasti ljudske delatnosti u kojoj se moć ispoljava, najizrazitiji oblici moći su: ekonomska moć, politička moć i duhovna moć. Ekonomska moć proističe iz vlasništva i

205

raspolaganja materijalnim dobrima. Ona se zasniva na vlasništvu i upravljanju nad sredstavima za proizvodnju, kao i na kontroli finansijskih tokova. Posednici ove moći su često u sprezi sa nosiocima političke moći ili je i sami poseduju u izvesnoj meri. Politička moć proističe iz uloge i vrste političkih subjekata u društvu. NJu u određenoj meri poseduju svi politički činioci. Zato se ona pripisuje državi, društvenim grupama i organizacijama, kao i pojedincima. Tako neki politički subjekti imaju vlast, dok su drugi van vlasti, ali ipak raspolažu izvesnom količinom političke moći, jedni imaju autoritet, drugi primenjuju silu, u nekim slučajevima moć je vidljiva a u nekim nije. Bez obzira na svoje raznovrsne oblike, politička moć je u osnovi ista po svojoj suštini. Od načina na koji se politička moć realizuje zavise oblici vladavine u određenom društvu, jer je vlast institucionalizovana moć. Duhovna moć potiče iz sfere ideja, znanja, religije, kao i drugih kulturnih sadržaja. Ove duhovne tvorevine pokreću društvo, ulivaju mu smisao i mogućnost opstanka, ukazuju na sredstva i ciljeve budućeg razvoja. Posednici ove moći utiču na promene i vladavinu u društvu, ali su najčešće pod kontrolom vlasti.

Strukturu moći čine: nosioci moći, to su pojedinci i društvene grupe; ubeđivanje, kao način nametanja svojih stavova drugima kako bi se izbegla upotreba fizičke sile u realizaciji moći; materijalno bogatstvo, posedovanje

206

materijalnih dobara samo po sebi stvara osećaj sigurnosti i moći; statusni simboli, odlikovanja, titule, publicitet i razne vrste nagrađivanja znatno doprinose održanju i realizaciji moći; kontrola društvenih normi, odnosi se na sve norme koje mogu biti u funkciji učvršćivanja i realizacije moći ‡ pravne, moralne, religijske i običajne; sila, kao najdrastičnije sredstvo prinude u realizaciji moći, pri čemu treba imati u vidu legitimnu primenu sile (država, kao i upotreba sile u odbrani) i nelegitimnu (nasilje); dominacija i hijerarhija, tamo gde se realizuje moć tamo je i dominacija, a hijerarhija povezuje vertikalno strukturu moći.

Funkcije moći ukazuju na potrebe i interese koje moć zadovoljava. To mogu biti pojedinačne, društvene, ekonomske, političke i duhovne potrebe i interesi. Zato se može govoriti o funkcijama moći kao funkcijama održanja, stvaralaštva, pokretanja (razvoja), integracije, kontrole, zadovoljavanja emocionalnih potreba, psiholoških kompenzacija i legitimacije.

2.2. Vlast

Vlast proističe iz moći. Ona najorganizovanije i najsnažnije kanališe manifestovanje moći. Zbog toga je vlast

207

institucionalizovana moć, jer vlasti nema izvan ustanova, institucija i organizacija. Politička vlast je osnovni oblik i osnov vlasti u društvu. Međutim, politička vlast nije jedini oblik vlasti. Postoje i drugi oblici vlasti u društvu: roditeljska, crkvena, partijska, vlast u društvenim ustanovama i organizacijama (privrednim, kulturnim, obrazovnim itd).

Politička vlast omogućava pojedinačnoj ili grupnoj volji da se sa pozicija moći, na određenoj teritoriji ili organizaciji, nametne i utiče na delanje i ponašanje svih drugih zapovedanjem ili naredbom, nezavisno od njihovog pristanka, uz mogućnost upotrebe različitih sredstava. To je tipično za funkcionisanje državne vlasti. Međutim, političke vlasti ima i izvan državne vlasti, kao što i politike ima izvan države. Ali je svaka politička vlast usmerena na državu, odnosno na upravljanje državom. Državna vlast je najmoćnija i najobimnija politička vlast, jer je država realno najveća i najsnažnija organizacija u savremenom društvu. Grupe ili pojedinci, osvajajući vlast, učvršćujući je i organizujući je u državi, drže najmoćniju vlast i pomoću nje ostvaruju presudan uticaj na organizovanje društva, društvenu delatnost i uopšte na život ljudi.

208

Za strukturu političke vlasti značajna su tri činioca: 1) stabilnost i trajnost vlasti, 2) osnovni sastavni elementi vlasti, i 3) uzajamni odnosi između elemenata vlasti. Stabilnost i trajnost vlasti se izražava u opštim pitanjima stabilnosti društva, a potom kroz probleme nosilaca vlasti: osvajanje i učvršćivanja vlasti, njeno ustrojstvo i funkcionisanje, kao i uzajamni odnos sa drugim političkim subjektima u društvu. Osnovni sastavni elementi vlasti su oni koji vladaju i oni koji su podvlašćeni. Uzajamni odnosi između elemenata vlasti su veoma složeni i zavise od tipa društva, interesa i ciljeva onih koji vladaju i podvlašćenih, kao i od načina i sredstava koje upotrebljavaju oni koji vladaju u učvršćivanju vlasti a podvlašćeni u suprotstavljanju ili rušenju vlasti.

Funkcije političke vlasti proističu iz potreba, interesa i moći određenog društva, društvenih grupa (klasa i elita) i pojedinaca. Logika vlasti pretpostavlja da

209

vlast ima ulogu da učvršćuje i održava stabilnost onih koji vladaju; da su elementi vlasti dobro integrisani; da vlast ima tačno određenu funkciju, obim i sadržaj kompetencija; da se funkcionisanje vlasti zasniva na prihvatanju, saglasnosti ili prinudi i sili, kao i na vrednostima na kojima počiva ili koje podržava; da je održavanje reda u društvu osnovna pretpostavka za funkcionisanje vlasti; i da se svako odstupanje i suprotstavljanje vlasti sankcioniše i kažnjava. Sa stanovišta funkcionisanja, vlast podrazumeva postojeći sistem i postojeće stanje. Ona računa na prilagođavanje podvlašćenih društvenih grupa i pojedinaca postojećem sistemu. Od upotrebe ili zloupotrebe sredstava koja su joj na raspolaganju, zavisiće karakter vlasti. Pored toga, karakter vlasti zavisi generalno i od ekonomije i kulture, naročito političke kulture, određenog društva.

Osnovni cilj vlasti, za one koji vladaju, je pribavljanje legitimiteta. To znači da bude priznata kao ispravna,

210

pravična i da se zasniva na dobrim argumentima. Pribavljanje legitimiteta počiva na različitim vrednostima i principima (religioznim, običajnim, moralnim, pravnim i političkim). Na osnovu njih nastale su različite tipologije vlasti.

Najpoznatiju tipologiju legitimne vlasti dao je Maks Veber. Po Veberu postoje tri tipa legitimne vlasti: racinalna vlast, tradicionalna vlast i harizmatska vlast. Racionalna vlast svoj osnov opravdanja zasniva na verovanju u legalnost zakonski zasnovanih poredaka i prava osoba koje su na njih pozvane da vrše vlast. Tradicionalna vlast se zasniva na uobičajenom verovanju u tradicije koje postoje oduvek i na verovanju u legitimnost osoba koje su na osnovu njih pozvane da uživaju autoritet i vrše vlast. Harizmatska vlast se temelji na izuzetnoj sposobnosti ili heroizmu, kao i drugim ''uzornim osobinama neke osobe i poretku koji je ova otkrila ili stvorila''. Dakle, to je verovanje u ličnu sposobnost pojedinca da vlada.

U istorijskom razvoju društva postojale su različite vrednosti na kojima

211

je zasnivan legitimitet vlasti. Na početku političkog organizovanja društva legitimitet je pribavljan na osnovu mitskih i religioznih vrednosti. Mitovi su pravdali vlast vladajućih porodica a vladari su prikazivani kao bogovi i za njihovo opravdanje bila je dovoljna samo mitska priča. Kasnije, razvojem društva i stvaranjem velikih imperija i religija, naročito u Evropi gde je hrišćanskom kulturom bio dugo prožet duhovni život i gde je ta kultura nametnula učenje o božanskom poreklu vlasti, vlast svoju legitimaciju traži u bogu. Monarh i narod, kojim on vlada, podređeni su bogu i božjim zakonima. U modernom društvu, razvojem teorije prirodnog prava i društvenog ugovora, ističu se zahtevi za legitimisanjem političke vlasti na osnovu formalnih uslova i opravdanja, kroz različite procedure: ugovor, pristanak, saglasnost, sposobnost i efikasnost upravljača.

212

3. Država

3.1. Pojam i nastanak države

Država je osnovni i najvažniji oblik političkog organizovanja društva. ''Savremeno čovečanstvo živi u organizovanim političkim zajednicama ‡ državama.'' Država je jedna od najstarijih i najznačajnijih društvenih tvorevina. Još od svog nastanka ona se na određen način prožima sa društvom i izaziva neprestano pažnju mnogih mislilaca koji su nastojali da otkriju suštinu društvenog života i odnosa čoveka i društva (države).

Pojam država u slovenskim jezicima potiče od glagola držati (vlast, ljude, teritoriju), što ukazuje da je država ona teritorija sa svojim

213

stanovništvom koju drži vladar pod svojom vlašću kao svoj posed. U ovom smislu se izraz država koristi i u Dušanovom zakoniku. U većem broju drugih jezika naziv za državu je izveden od latinskog status (iz konteksta status rei Romanae). Takav je koren engleske reči state, francuske etat, nemačke Staat, italijanske stato, i td. Izraz država se upoterebljava u dva osnovna značenja. U užem smislu, nazivom država označava se sam državni aparat ‡ hijerarhijska organizacija sastavljena od nosilaca državne vlasti i činovnika koji ulaze u sastav njenih različitih organa. U širem smislu, pod državom se podrazumeva celokupno društvo obuhvaćeno jednom državnom organizacijom, dakle ne samo državni aparat, nego i teritorija i stanovništvo koji su pod istom državnom vlašću. Ovo, šire shvatanje države je preovlađujuće u sociologiji. Dakle, osnovna obeležja države su:

1) teritorija, koja ima precizno određene geografske granice do kojih se prostire državna vlast;

2) stanovništvo, koje naseljava određenu teritoriju, poštuje uspostavljenu vlast i njenu politiku; i

3) suverena vlast, koja samostalno, kao vrhovna vlast na određenoj teritoriji, suvereno upravlja društvom.

214

Država je politička i istorijska tvorevina. Ona nastaje, u modernom smislu reči, tokom XVI veka, uporedo sa jačanjem građanskog društva. To je bila apsolutna monarhija u zemljama evropskog Zapada, koja je svojim autoritetom stajala iza novih prava i sloboda, od ekonomskih do političkih. Ona je, kao prva moderna država, izvršila koncetraciju i centralizaciju vojne, upravne i pravno-zakonodavne vlasti. Apsolutna monarhija je uspostavila stajaću vojsku i profesionalnu državnu upravu, na jedinstvenim pravnim i organizacionim temeljima, umesto ranije privatne, staleške uprave, sa polufeudalnim i lokalnim obeležjima. Nova državna uprava pokazala je delotvornost državnog aparata u uslovima slobodnog tržišta i disperzije civilne sfere.

Moderna država, koja je nastala pre četiri veka u razvijenim zemljama Zapadne Evrope, imala je, u prostornom i vremenskom smislu, veoma raznovrsne oblike i obeležja. U čitavom tom razvitku,

215

dve tendencije su činile centralnu perspektivu moderne države: prva, dosledna institucionalizacija države i njeno pretvaranje u neutralnu strukturu vlasti; i druga, nastojanje da se kroz državu pomiri zahtev za punim javnim autoritetom državne vlasti sa zahtevom za punim poštovanjem sloboda, prava i dužnosti njenih pripadnika, građana. Država na jednoj strani mora zadržati monopol prinude da bi se osigurala osnova za nesmetano odvijanje tržišne razmene i društvenog saobraćaja, uz garancije bezbednosti ličnog i porodičnog života građana. Na drugoj strani potpuno prepuštanje ovih regulativnih i prinudnih ovlašćenja državi moglo bi dovesti do potencijalnog otuđivanja države od društva i ugrožavanja građanskih prava i sloboda. Suočavajući se sa ovom dilemom, liberalna teorija je kao ključnu inovaciju u njenom rešavanju ponudila instituciju reprezentativne vlade, u formi predstavničke demokratije i parlamentarizma. Iza uloga reprezentativnih institucija stajale su ideje prirodnog prava i političke jednakosti svih građana u jednoj državi.

Kraj XIX i druga polovina XX veka protiču u znaku novih teorijskih i

216

političkih kontroverzi oko države i njene uloge u razvijenom industrijskom društvu. Te kontroverze zameću se između teorije o odumiranju države, koju propagira marksizam, sa tezom o državi kao klasnom instrumentu i oličenjem političkog otuđenja koje treba prevazići u budućoj ''besklasnoj asocijaciji slobodnih proizvođača''; i moderne građanske teorije, sa M. Veberom na čelu, kojom se ukazuje da država nije samo izraz klasnih suprotnosti u društvu već daleko složenijih potreba i procesa neophodne društvene regulacije. Po Veberu, država se ne može svesti na klasne odnose, niti je ona samo produžetak klasne strukture i klasnih borbi u društvu, u tom smislu da u interesu vladajuće klase štiti klasni poredak. ^ak iako bi se u društvu uvela neposredna demokratrija, ulogu države u kompleksnoj stvarnosti moderne privrede i društva ne može zameniti ni jedan drugi oblik regulisanja, jer su u najvažnijim poslovima uvek neophodni državni aparat i profesionalna birokratija

217

Pored ovih ključnih teorijskih koncepcija o državi, postoji još mnoštvo drugih teorija koje se mogu različito klasifikovati.

Osnovno obeležje države je vladavina. To je organizovano upravljanje ljudima u jednoj zajednici. Vladavina je ''institucionalizovani oblik upravljanja''. Istovremeno, vladavina je izraz političkog režima, odnosno političkog sistema. Ako se politički sistem razume kao odnos javne vlasti i društva, onda je sa sociološkog stanovišta izuzetno značajno kako se taj odnos ostvaruje, odnosno kako se vlada u društvu. Postoje dva osnovna tipa vladavine, a to su: autokratija i demokratija.

218

Autokratija. - Autokratija (grč. aÛtós ‡ sam; kratÈö ‡ vladam) je tip neograničene ili apsolutističke vladavine koji označava vladavinu pojedinaca ili male grupe ljudi samovoljom nad celim društvom. Najizrazitiji oblici autokratije su: despotija, tiranija i diktatura. Despotija je oblik neograničene vladavine koju karakteriše apsolutna samovolja vladara. U državi on jedini vlada, on je jedini slobodan i njemu su svi potčinjeni. Podanici prema vladaru (despotu) stoje pravno u istom odnosu kao bilo koji predmet poseda. NJegova samovolja je iznad zakona. Postoji nekoliko oblika despotske vladavine, među kojima su najpoznatiji: faraonizam, azijski carizam i sultanizam. Tiranija je oblik vladavine do koje se došlo nezakonitim, nasilnim putem. Tako se i vlada - nasilnički, svirepo i bezobzirno.

Diktatura je oblik neograničene vladavine u kojoj jedna ličnost ili manja grupa ljudi uzurpira vlast i održava je bez ograničenja i kontrole. Postoji nekoliko

219

oblika diktature, to su: obična, cezaristička, totalitarna i manipulativna. Običnu diktaturu karakteriše uzurpacija vladavine monopolisanjem ključnih poluga državnog aparata radi neometanog sprovođenja smovolje u državi. Obeležje cezarističke diktature je vladanje uz pomoć izmanipulisanih masa, gde se podanici drže u stalnom strahu od neprijatelja ili nekih drugih opasnosti, pa se zato često preti uvođenjem vanrednog stanja ili nekog drugog oblika vanrednih mera čime se potiskuje zakonita vladavina. Totalitarna diktatura je apsolutna uzurpacija vladavine kada se uspostavi kontrola nad celokupnim društvenim životom u državi. Najpoznatiji oblici diktature u modernom društvu su: fašizam i staljinizam. Manipulativna diktatura, obično izražava takav način vladanja koji je sačinjen od svih navedenih oblika uzurpacije i u sprovođenju takve vladavine izraženo je manipulisanje društvenim vrednostima gde se relativizuju ili izravnavaju poželjno i nepoželjno.

Demokratija. - Demokratija (grč. dēmos ‡ narod; kratÈö ‡ vladam) je tip vladavine koji se u najširem i izvornom značenju može odrediti kao vladavina naroda. Međutim u

220

preciznijem određenju pojma i sadržine demokratije postoje različita shvatanja, koja se klasifikuju po različitim kriterijumima ili uobličavaju u različite modele. Među njima najizraženija su liberalno-demokratska shvatanja, gde se demokratija tumači kao režim formalne jednakosti u kome svako ima pravo da učestvuje u odlučivanju o javnim, državnim, poslovima; i marksistička, koja demokratiju vide kao oblik političkog režima u određenim klasnim tipovima države (antička demokratija, srednjevekovna demokratija, građanaska demokratija, proleterska demokratija). U liberalno-demokratskim shvatanjima demokratije dominiraju dva modela: neposredna i posredna (predstavnička ili reprezentativna demokratija). Neposredna demokratija može postojati bilo u obliku narodne inicijative (peticije) ili u obliku donošenja odluke u užem smislu (referendum), kao i u neposrednom donošenju odluka na skupštinama punopravnih građana. Predstavnička demokratija postoji kada o državnim poslovima odlučuje skupština koju narod bira. U neposrednoj demokratiji narod sam donosi političke odluke i vrši državnu vlast, a u posrednoj narod bira organe državne vlasti koji treba da ostvaruju njegovu volju.

221

3.2. Klasifikacije države

Postoji mnogo različitih klasifikacija države, među kojima dominiraju prema organizaciji državne vlasti, a u marksističkoj sociologiji prema klasnoj suštini države ‡ gde se tip države određuje prema vladajućoj klasi (robovlasnička, feudalna, buržoaska i proleterska). Kriterijumi za klasifikaciju država prema organizaciji vlasti najčešće se uzimaju: oblik vladavine, oblik društvenog uređenja i sistem organizacije vlasti.

Prema obliku vladavine, države se dele na monarhije i republike. Monarhije su države u kojima funkciju šefa države

222

vrše fizička lica koja to postaju nasleđem i tu funkciju vrše doživotno. Monarhije mogu biti neograničene i ograničene. Neograničene ili apsolutne monarhije su one monarhije u kojima je vladar jedini nosilac suverene vlasti. U ograničenim monarhijama vlast monarha je ograničena narodnom skupštinom i ustavom. Monarhije u kojima su monarsi ograničeni ustavom nazivaju se ustavnim monarhijama. Ustavne monarhije mogu biti parlamentarne i dualističke. U parlamentarnim monarhijama monarh vlada ali ne upravlja. On ima reprezentativnu funkciju, a stvarnu vlast ima parlament. U dualističkim monarhijama vladar se nalazi na čelu upravnih organa. On postavlja i otpušta ministre. U takvoj situaciji, upravni organi zavise od vladara, a ne od parlamenta. Monarhije, kao oblik vladavine, u savremenom svetu nemaju veći značaj, većinom su ustavne i izražavaju simbol političke tradicije pojedinih naroda.

223

Republike su države u kojima je šef države postaje izborom. Po načinu organizacije i vršenju vlasti razlikuju se republike sa skupštinskim sistemom i republike sa predsedničkim sistemom. U skupštinskom sistemu težište vlasti se nalazi u skupštini, a šefu države pripada sporedna uloga. U predsedničkom sistemu težište vlasti skoncentrisano je u funkciji predsednika države, pri čemu predsednik i skupština uporedo obavljaju svaki svoje ustavom utvrđene finkcije vlasti. Opredeljenje za jedan ili drugi oblik republike utiče veći broj društvenih faktora, od kojih su najvažniji oni koji izražavaju istorijske okolnosti u kojima se ovaj oblik uspostavlja i težnja za doslednijim ostvarivanjem demokratskih odnosa.

Prema obliku državnog uređenja, koji je određen odnosom između organa vlasti u državi, postoji podela država na: proste (unitarne) i složene (federacije, konfederacije). Prosta ili unitarna država

224

je ona država u kojoj ustavom nema posebno definisanih društvenih zajednica, po bilo kom osnovu, i u njoj centralni organi vlasti vrše vlast na celoj državnoj teritoriji. Ovaj oblik državnog uređenja je zasnovan na organizacionom načelu horizontalne podele vlasti. Složena (federalna) država, ili državna zajednica (konfederacija), je ona država u kojoj se pojedinim njenim delovima, grupisanim u celine po različitim osnovama (nacionalnoj, istorijskoj, geografskoj, političkoj, ekonomskoj, verskoj, kulturnoj itd) daje mogućnost da u okviru odgovarajućih zajednica, u određenom stepenu, samostalno upravljaju. Pri tom je za takve zajednice karakteristično da one predstavljaju homogenu celinu, koja ima obeležja društvene zajednice. Ovaj oblik državnog uređenja je zasnovan na organizacionom načelu vertikalne podele vlasti. U konfederaciji ovo načelo je primenjeno u većem stepenu, a u federaciji u manjem. Položaj i nadležnost članica federacije ili konfederacije uređuje se ustavom.

Prema organizaciji vlasti, države se klasifikuju na one sa sistemom podele vlasti i na one sa sistemom jedinstva vlasti. Podela vlasti postoji kada osnovne

225

državne funkcije ‡ zakonodavnu, upravnu i sudsku ‡ vrše posebni organi vlasti nezavisno jedni od drugih. NJihova nezavisnost ispoljava se na dva načina. Prvo, organi ni jedne vlasti ne mešaju se u postavljenje ni smenjivanje drugih organa vlasti. Drugo, organi ni jedne vlasti ne mešaju se u delatnost drugih organa vlasti. Jedinstvo vlasti postoji kada zakonodavnu, upravnu i sudsku vlast vrši jedan organ ili kad svaku od osnovnih državnih funkcija vrši poseban organ ali su dva organa potčinjena organu treće vlasti, najčešće onom organu koji vrši zakonodavnu funkciju. Opredljivanje za sistem podele ili jedinstva vlasti u državi, kao i uređivanje odnosa između zakonodavne, upravne i sudske vlasti, zavisi od mnogobrojnih činilaca, kao što su: istorijski razvoj pojedinih država, nacionalni odnosi, društvena struktura i odnosi u društvu itd. U svakom od ovih sistema organizacije vlasti - dakle bez obzira da li se radi o podeli vlasti ili jedinstvu vlasti ‡ nije ostvaren čist model, već se u svakom od njih u većoj ili manjoj meri nalaze elementi i drugog.

U savremenom društvu uloga države je neuporedivo veća i obuhvatnija nego ikada ranije. Reč je, pre svega, o postindustrijskim, složenim, društvima - društvima milionskih megalopolisa, gigantskih korporacija, transnacionalnih integracija, razvijenih i usavršenih komunikacija i informacionih

226

sistema. U državi takvog društva, tzv. državi blagostanja, koncentriše se velika moć. Ta moć sadržana u njenoj ekstenzivnosti i multifunkcionalnosti. Tendencijski ona obuhvata sve pore društva podvrgavajući ih sistemskom delovanju. U tom kontekstu uloga države se pretvara u stručno-upravnu delatnost različitih državnih agencija koje uređuju odnose u raznovrsnim područjima društvenog života ‡ privredi, obrazovanju, socijalnom staranju, zdravstvenoj zaštiti, kulturi i javnom životu uopšte. Moć države blagostanja proističe iz nekoliko osnovnih karakteristika savremene države: ona ima monopol donošenja opšte obaveznih pravila ponašanja i sposobnost da njihovu primenu obezbedi upotrebom represivnog aparata (vojske i policije); njena snaga zasniva se na sve većoj intervenciji u ekonomski život; ona se na određen način javlja i kao tutor društva time što njen aparat vrši preraspodelu putem oporezivanja i time obezbeđuje sredstva za vršenje raznih oblika socijalne zaštite; ona vrši veliki uticaj na rad obrazovnih i kulturnih institucija i ostvaruje kontrolu nad sredstvima masovnih komunikacija; vrhovi državnog aparata i političkih stranaka samostalno odličuju o pitanjima funkcionisanja i razvoja društva. Ove karakteristike najrazvijenijih država poprimaju sve više i druge savremene države u svetu.

Kriza države blagostanja započela je sedamdesetih godina zbog prevelikih očekivanja društva u svetu zahvaćenom

227

krizom i sveobuhvatnošću državne kontrole nad ukupnim društvenim životom. U toj situaciji sve više dolaze do izražaja teorije o kritici države blagostanja i traženju novih rešenja o obuzdavanju države ili teorije demokratske države. Prema ovoj teoriji, društvo da bi ostvarilo kontrolu nad državom, organizacija države treba da se zasniva na dva principa: princip podele vlasti i princip neutralnosti javne administracije. Primena prvog principa treba da omogući ograničavanje državne moći, a primena drugog, da obezbedi nezavisnost državnog aparata od ekonomskih moćnika i političkih stranaka koje se menjaju na vlasti. Zatim, ističe se potreba strukturnog rasterećenja države mnogih aktivnosti upravljanja u sferi društveno-ekonomskih i socijalnih odnosa u ime njihovog vraćanja privatnom preduzetništvu, kao i povećane participacije civilnog društva na životnim pitanjima koja se više ne mogu efikasno rešavati sistematskim državnim upravljanjem. To je široki spektar pitanja ‡ od privrede preko socijalnih pitanja do ekologije.

4. Politički subjekti4. 1. Političke stranke

Osnovni subjekti u političkim procesima su društvene grupe različitih oblika organizovanja, od kojih su najznačajnije političke stranke. Političke stranke su parcijalne

228

društvene grupe koje nastaju radi angažovanja u politici, ili preciznije, to su političke organizacije usmerene ka legitimnom osvajanju vlasti, po pravilu kroz izborni proces.

Pojam politička stranka ili partija ima široku upotrebu u svakodnevnoj društvenoj i političkoj komunikaciji. Stranke su političke institucije modernog doba i smatra se da su nastale posle američke i francuske revolucije, razvojem parlamentarizma i izbora. U Americi su prve stranke formirane krajem XVIII veka, a na izborima 1792. godine nastupile su Federalistička i Demokratsko-Republikanska stranka. U zapadnoevropskim zemljama stranke su nastale početkom XIX veka. Postepenim širenjem prava glasa i porastom značaja izbornih skupština, političke stranke su postale organizacije sa stalnim članstvom. Do XIX veka one su postojale samo u začeću, poput vigovaca i torijevaca, u Donjem domu britanskog parlamenta ili jakobinci i žirodinci u skupštinama Francuske revolucije. U Srbiji izvesni začeci političkih stranaka uočavaju se četrdesetih godina XIX veka, u vreme Ustavobraniteljske opozicije Miloševom režimu. Tokom XIX veka, počelo je osnivanje političkih stranka i u zemljama Latinske Amerike, Azije i Afrike, a najveći broj njih osnovan je tokom XX veka, što se poklapa sa borbom ovih zemalja za njihovo oslobađanje od kolonijalne zavisnosti.

Osnivanje političkih stranaka temelji se na političkim slobodama i pravima u čijem je središtu sloboda političkog izražavanja i pravo na političko udruživanje. O značaju ovih sloboda i

229

prava za razvoj demokratskog društva ukazivali su mnogi mislioci, a naročito Benxamin, Mil i Tokvil. Zato političke stranke imaju značajnu ulogu u ostvarivanju demokratskog političkog sistema.

Političke stranke su organizovane društvene grupe. One su dobrovoljne, relativno trajne organizacije idejnih i političkih istomišljenika, čiji je cilj preuzimanje i vršenje državne vlasti, ili bar učešće u njoj ili stalan uticaj na nju radi zaštite i ostvarenja određenih interesa u okviru jedne ideološke koncepcije o opštoj državnoj politici i zajedničkim interesima društva.

Stranke su, po pravilu, trajne institucije u kojima se odvija niz političkih aktivnosti, kao što su mobilisanje članstva, fiormulisanje ciljeva (ideologije), rešavanje konflikata, donošenje normi o ustrojstvu i načinu rada, izbor funkcionera i činovnika itd. Političke stranake imaju svoje konstitutivne elemente, način organizacije, a u političkoj strukturi društva postoje stranački sistemi u kojima stranke funkcionišu.

230

U konstitutivne elemente političkih stranaka najčešće se ubrajaju: članstvo, koje se formalizuje popunjavanjem pristupnice ili upisom, članskom kartom, plaćanjem članarine i poštovanjem stranačkog programa i discipline; rukovodstvo, koje u celini ili na nivou teritorijalne organizacije, predstavlja uzak krug ljudi i ono ima presudan uticaj na odluke i distribuciju moći u stranci, naročito ono koje se nalazi na vrhu piramide oličeno u stranačkom lideru; organizacija, koja obuhvata unutrašnje mehanizme delovanja, način organizovanja i donošenja odluka, a to je predočeno u statutu stranke; i ideologija, koja čini ''sistem uverenja, ideja i predstava o društvu i o uređenju društvenih odnosa kroz koji društvene grupe (klase i slojevi) izražavaju svoje interese''.

Način organizacije političkih stranaka određen je njenim političkim ciljevima. A ''organizacija stranke predstavlja sistem veza i

231

odnosa u koje ulaze članovi tokom utvrđivanja ili realizacije politike, stavova i odluka.'' U svakoj stranci postoji podela nadležnosti, prava i obaveza. Da bi osvojile vlast i zadržale se na vlasti ako su je osvojile, stranke se organizuju, utvrđuju prava i obaveze članova i rukovodstva, kao i sistem veza i odnosa. Značajnija uloga stranke u političkom sistemu zahteva i razvijeniju njenu organizacionu strukturu. Uređivanje odnosa u stranci između rukovodstva, od lidera stranke do predsednika mesnog odbora, članova stranke i stranačkog aparata rešava se načinom organizovanja. Ukoliko su stranke masovnije utoliko je pitanje njihove organizacije složenije. Način organizovanja stranke uglavnom zavisi od čvrstine veze članova za stranku i odnosa između članova stranke i njihovog vođstva. U načelu odnos između članova stranke i njenog vođstva može biti autokratski ili demokratski. Autoritarne stranke su strogo centralizovane i u njima je vlast rukovodećeg centra nad članstvom potpuna. Demokratske stranke dopuštaju veći stepen samostalnosti članstva i postojanje unutrašnjih frakcija i struja. I u jednom i drugom obliku stranačkih odnosa može se razlikovati veći ili manji stepen autokratije, odnosno demokratije.

Stranački sistemi u kojima političke stranke mogu postojati i delovati, najčešće se

232

označavaju kao jednostranački, dvostranački i višestranački. Jednostranački sistem, ili politički sistem bez opozicije, znači zabranu postojanja drugih političkih stranaka. Prvi jednostranački sistem nastao je u Svovjetskom Savezu, nakon Oktobarske revolucije, a takav sistem, sa različitim modalitetima, funkcionisao je i u zemljama ''realnog socijalizma'' i u Jugoslaviji do 1990. godine, kao i u mnogim ekonomski nerazvijenim zemljama. Dvostranački sistem zastupljen je u zemljama gde postoje tradicionalno dve dominantne političke stranke (Konzervativna i Laburistička u Velikoj Britaniji; Kongresna i Demokratska u SAD) i one u izbornim ciklusima često menjaju uloge stranke na vlasti i stranke u opoziciji. Za izbore u takvim stranačkim sistemima kaže se da se oni ''zasnivaju na principu 'pobednik uzima sve''. Višestranački sistem je tekovina liberalne demokratije i on funkcioniše u razvijenim zemljama. A broj političkih stranaka i odnosi između njih zavise od zaoštrenosti socijalnih konflikata u društvu, zatim od podeljenosti društva po nacionalnoj, religijskoj, rasnoj i regionalnoj osnovi. Ukoliko u nekom društvu postoje snažno suprotstavljene društvene grupe formirane na pomenutim osnovama onda je izvesno povećanje političkih stranaka.

233

Društvena uloga stranaka u savremenim državama demokratskog tipa sastoji se u njihovom posredovanju između pojedinca i države, odnosno državne organizacije. One služe, kako osvajanju, tako i kontroli državne vlasti. U suštini dve su osnovne funkcije političkih stranaka: Prva, borba za osvajanje vlasti; i druga, ideološko osmišljavanje te borbe, odnosno stvaranje ideologije. Funkcije političkih stranaka realizuju se u određenim društveno‡ekonomskim i istorijskim uslovima konkretnog društva što može da utiče i na njihovo ostvarivanje. U sklopu ovih suštinskih funkcija, mogu se utvrditi i neke druge funkcije, kao što su: politizacija društva, uobličavanje javnog mnjenja, stvaranje političke ideologije, mobilizacija članstva za osvajanje vlasti, učešće u izbornom procesu, vođenje kadrovske politike, vršenje vlasti, ako se ona osvoji ili uticaj na vlast ukoliko se stranaka nađe u opoziciji.

4. 2. Društveni pokreti

Društveni pokreti su u suštini pojava modernog doba. Oni se javljaju uporedo sa osvajanjem demokratskih prava i širenjem prostora za političke slobode građana. U

234

savremenim društvima društveni pokreti čine značajne političke subjekte i važne činioce društvene dinamike i socijalnih promena.

Pojam društveni pokret među prvima je u sociologiju uveo Lorenc Štajn polovinom XIX veka, a za Alena Turena sociologija u središtu svojih istraživanja ima društvene pokrete. Postoji mnoštvo različitih određenja društvenih pokreta naročito kod savremenih sociologa, poput Botomora, Heberlea, Turena, kao i sistematskih socioloških izučavanja ovog pitanja. U svim izučavanjima društvenih pokreta postoji nekoliko zajedničkih obeležja koja se najučestalije ističu, a to su: da je društveni pokret javna i dobrovoljna akcija ljudi prožeta delatnom utopijom; da predstavlja najsnažniji oblik kolektivnog delovanja ljudi; da izrasta iz nezadovoljenih potreba i izražava određene sukobe interesa; da pokreće rešavanje nekog društvenog pitanja od šireg značaja; da izražava pokušaj da se ostvari zajednički interes ili postigne zajednički cilj kroz delovanje izvan postojećih institucija i da, u suštini, teži društvenim promenama. Kao reakcija na društvene pokrete, ponekad se javljaju i antipokreti koji istupaju u odbranu status ljuo. Pored toga, antipokretima se označavaju i pokreti koji ustaju u odbranu postojećeg poretka ili koji ugrožavaju demokratiju, kao i pokreti religijske isključivosti (pan-islamizam) ili oni koji vode u iracionalnost i mistiku.

235

Postoje razne vrste društvenih pokreta, a u novije vreme je najizraženija podela na klasične i nove (alternativne) pokrete. U klasične pokrete ubrajaju se pokreti nastali u industrijskom društvu i oni su karakteristični za XIX i prvu polovinu XX veka, među kojima su radnički i nacionalni pokreti najznačajniji. Novim društvenim pokretima označavaju se pokreti nastali u postindustrijskom društvu, na prelazu iz prosperitetne u kriznu fazu razvoja društva, nakon šesdesetih godina XX veka - od pokreta za građanska prava i studentskog pokreta šesdesetih, feminističkog pokreta sedamdesetih, preko antinuklearnih i ekoloških pokreta osamdesetih, pa sve do pokreta za prava homoseksualaca devedesetih.

Zato novi društveni pokreti naglo jačaju, postaju sve raznovrsniji, masovniji i teritorijalno sve širi, a neki od njih sve

236

više dobijaju internacionalni karakter (ekološki, antinuklearni, mirovni, antiglobalistički itd). Razvoju i efikasnošću delovanja novih društvenih pokreta naročito doprinosi informacijska tehnologija (internet, mobilni i satelitski telefoni, faksovi, satelitska i kablovska televizija i td). Ta tehnologija, kroz savremene elektronske mreže, omogućava aktivistima društvenih pokreta širom planete da budu u stalnoj komunikaciji; da se efikasno organizuju i koordiniraju svoje akcije; da se povežu sa drugim pokretima i grupama, nevladinim i humanitarnim organizacijama; i da vode različite kampanje u javnom interesu.

Novi društveni pokreti sve više imaju masovnu podršku, jer ih ljudi doživljavaju kao sredstvo za isticanje složenih pitanja i njihovo postavljanje u središte života. To znači da građani u društvu kasne modernosti nisu apatični i nezainteresovani kako se to ponekad tvrdi. U tom smislu društveni pokreti doprinose revitalizaciji demokratije u mnogim zemljama i čine sve značajniji subjekt politike.

237

4.3. Interesne grupe

Interesne grupe ili grupe za pritisak su veoma značajni subjekti politike ali su za sociologiju veoma trusno područje istraživanja, jer, kako se smatra, nisu vidljive na površini društvenog života i svakodnevne političke aktivnosti. Izraz interesne grupe je usvojen kao pojam za analizu strukture društva i njegovih političkih oblika, kao i ''jedan od instrumenata otkrivanja i objašnjenja političkih procesa i odnosa.'' Interesne grupe su oblik najrazličitijeg političkog grupisanja i organizovanja ljudi prema konkretnim interesima koji ih u datoj situaciji povezuju.

238

Rađanje moderne teorije interesnih grupa, ''teorije koja na politiku gleda kao na borbu grupa za realizaciju svojih interesa'', vezuje se za pojavu Bentlijeve knjige Proces upravljanja (1908), mada ona svoje poreklo vuče dublje iz istorije političke misli i neposredno se vezuje za Jeringa i nemačku ''interesnu jurisprudenciju'', kada se demokratija više nije mogla opravdati i shvatiti s gledišta tradicionalnih stereotipa liberalne političke filozofije Loka, Bentama, Tokvila itd. U analizi političkog procesa, Bentli je u interesu grupe video način za razumevanje političkog života - ''Krupan zadatak u proučavanju bilo koje forme društvenog života je analiza grupa''. Pojmovi grupa i interes su za njega dve strane jedne iste stvari ‡ ''Ne postoji grupa bez sopstvenih interesa. Interes je (...) ekvavilent grupe. Takođe, možemo govoriti o interesnoj grupi ili o grupnom interesu (...) Grupa i interes se ne mogu deliti.'' Prema tome, interes je nedeljiv od grupe, kao što je i sadržina nedeljiva od forme.

239

Teorija interesnih grupa je još rigidnije razvijena kod Dejvida Trumana, koji je smatrao da je ideja javnog ili opšteg interesa jedna vrsta političkog mita jer nema legitimitet saznajne kategorije. On interese određuje kao zajedničke stavove grupe i u tom smislu objašnjava da ''interesna grupa označava svaku onu grupu koja, na osnovu jednog ili više zajedničkih stavova, postavlja određene zahteve drugim društvenim grupama u cilju uspostavljanja, održavanja ili proširenja onih oblika ponašanja koji su dopušteni na osnovu tih stavova''. Iz ovoga proističe da ljudi nemaju interese ukoliko ih nisu svesni ili ukoliko nemaju zajedničke stavove o njima. Truman ukazuje da postoje potencijalne i organizovane društvene grupe, pri čemu ključno mesto zauzimaju organizovane društvene grupe.

240

U Trumanovom teorijskom modelu interesnih grupa, posebno se ističu političke interesne grupe, čija je specifičnost u tome što svoje zahteve nastoje da ostvare pritiskom na državnu vlast. Zato se često u literaturi ove grupe nazivaju i grupe za pritisak. Međutim svaka interesna grupa nije grupa za pritisak (pressure group), mada ona to može biti. ''Interesna grupa postaje grupa za pritisak kad, vidljivo ili nevidljivo, sistematski ili u određenim slučajevima, nastoji da svim dozvoljenim ili nedozvoljenim sredstvima utiče da se donese ili ne donese jedna odluka, po pravilu odluka vlasti, koja favorizuje interese grupe ili onih kojima grupa služi''. Kao primer vidljivih i sistematskih grupa za pritisak navode se sindikat, razna profesionalna ili ekonomska udruženja, a za primer nevidljive i po načinu nedozvoljene grupe za pritisak navodi se u SAD China lobby, grupa koja je više decenija radila za ^an Kaj Šeka, tj. za vladu na Formozi. Grupe za pritisak su češće nevidljive, neformalne i ad hoc nego druge interesne grupe.

241

Interesna grupa može se posmatrati kao pojam u širem i užem smislu. U širem smislu mogao bi da se odredi kao sociološki, a u užem kao politički pojam. U sociološkom smislu društvo se može shvatiti kao mozaik većih ili manjih, vrlo različitih interesnih grupa. Te grupe su povezane interesima onih grupa koje zauzimaju strateške pozicije u društvenoj proizvodnji ‡ od društvenih klasa i slojeva pa sve do ad hoc društvenih skupina koje se formiraju radi zadovoljenja privremenog interesa. Tom lepezom obuhvaćeno je mnoštvo različitih grupa i grupica. U užem, ili političkom smislu, interesne grupe su one grupe koje učestvuju u političkom životu. Pri tome treba imati u vidu da se ne može odvojiti sociološki i politički aspekt interesnih grupa.

Interesne grupe se mogu klasifikovati na one koje su institucionalizovane i na one koje su pretežno izvan institucija.

242

Institucionalizovane interesne grupe su one grupe čiji su interesi integrisani u politički sistem, u skladu sa uspostavljenom ravnotežom između različitih interesa. To su izvršni i upravni aparati vlasti, političke stranke, sindikati, profesionalna udruženja, razne organizacije (vladine, nevladine) i td. Međutim politička uloga interesnih grupa ne proističe iz toga što se one identifikuju sa institucijama ‡ jedna institucija jedna interesna grupa. Osnovni problem interesnih grupa je u postojanju i mogućnosti pojave interesnog pluralizma i interesnog konflikta u samim institucijama i organizacijama; stvaranje i uticaj različitih grupa i podgrupa, koje se nekad nazivaju manjina ili većina, grupa za pritisak, vladajuće grupe, opozicija ili frakcija. Ova diferencijacija karakteriše sve institucije, od parlamenta i vlade do političkih stranaka i udruženja građana. Interesne grupe izvan institucija su one grupe čiji interesi nisu integrisani u politički sistem, deluju izvan institucija, organizuju se i nastupaju da bi spolja vršile uticaj na donošenje odluka. One se najčešće javljaju kao ''uticajne grupe'', ''grupe za pritisak'' ili kao lobi. Oblici uticaja ovih grupa su veoma različiti, od otvorenih ‡ pisanje pisama, telefoniranja ministru ili poslaniku, javne manifestacije, plakati i članci, do manje vidljivih i familijarnih, klubskih, regionalnih, socijalnih, etničkih veza i upotrebe raznih sredstava korupcije, mahinacije, pritiska i terora.

.

243

Pojam kulture i njena uloga u društvu

Kultura je podsistem društvenog života. Ona razdvaja ljude od drugih živih vrsta, jer se kulturom oni odvajaju od biološki determisanih nagona i uče veštine, znanja i prihvaćene načine ponašanja u određenom društvu.

Kultura (lat. cultus-obrađivanje, gajenje, negovanje) je sve ono što ljudi stvaraju kao posebna bića. O kulturi, kao i o mnogim drugim društvenim pojavama i tvorevinama, ne postojji opšte prihvaćena definicija ni teorija.

Zato ne čudi što su A. Kreber i K. Klahon utvrdili da pstoji više od 160 raznih definicija kulture u kojima su zapazili 257 raznih elemenata. Zbog toga se često pribegava klasifikacijama i tipologizacijama koje bliže određuju suštinu kulture i one se najčešće svode na dve vrste: jedna koja polazi od globalnog pristupa kulturi i druga od osnovnog sadržaja kulture.

244

Prema prvoj tipologiji ističu se: 1) filozofsko-antropološki pristup u kojem se kultura određuje u odnosu na čoveka 2) sociološki pristup u kojem se kultura razlikuje od društva, i 3) psihološki pristup u kojem se kultura određuje prema pojedincu i njegovoj motivaciji

Prema drugoj tipologiji , smatra se da se sve definicije kulture mogu razvrstati na:1) pozitivističke, koje opisno i činjenički iznose sadržaj kulture;2) metafizičke, koje kulturu shavataju kao entitet za sebe;3) normativističke, koje pomoću pravila određuju kulturu;4) kulturalističke, koje kulturu tumače kao zatvoreni sistem ;5) naturalističke, koje kulturu izvode iz ljudske prirode.

245

O odnosu kulture i civilizacije izražena su tri stanovišta . Prema prvom stanovištu oba pojma su sinonimi ili iste pojave. Ovo stanovište civilizaciju smatra za sinonime Ovo stanovište je prisutno u antropologiji, naročito kod E. Tejlora, koji kulturu i civilizaciju smatra za sinonime, i u psihologiji kod S. Frojda, koji ne prihvata razlikovanje civilizacije i kulture smatrajući da ih zajedno karakteriše odvajanje od prirode tako da se stvaraju umeća kojima se oblikuju potrebe i stvaraju ustanove za regulisanje nagona i raspodelu dobara.

246

Po drugom stanovištu civilizacija je samo krajnje izgrađen stepen kulture. I ovo stanovište je prisutno u antropologiji, a izraženo je kroz periodizaciju istorije u kojoj kultura predstavlja bitnu odliku ljudi, a civilizacija njen najizgrađeniji stepen. Ovo shvatanje je najkarakterističnije kod L. Morgana, koji razlikuje tri etape razvoja kulture – divljaštvo, varvarstvo i civilizaciju. Divljaštvo je najstarija epoha u kojoj vlada sakupljačka privreda, grupni brak i prirodna ljudska zajednica. Varavrstvo započinje drukčijom privredom u kojoj se javlja grnčarstvo, pripitomljavanje i korišćenje životinja i biljaka, a svoj vrhunac dostiže topljenjem gvozdene rude, obradom metala, stvaranjem zemljoradnje, stočarstva, simbijazmičkim brakom, razvojem gradova i formiranjem mitologije i epa. Ovo shvatanje civilizacije i kulture prihvatio je i naročito popularisao F. Engels. Prema trećem stanovištu, koje je razvijeno u filozofiji i sociologiji, postoji razgraničenje između kulture i civilizacije, gde se ukazuje da je kultura duhovnog i civilizacija materijalnog sadržaja.

247

Kultura jednog društva obuhvata nematerijalne aspekte (verovanja, ideje i vrednosti), koje čine sadržaj jedne kulture; i materijalne aspekte (objekte, simbole ili tehnologiju), kroz koje se sadržaj kulture izražava. Zato se u sociologiji često govori o shvatanju kulture u širem smislu, gde se tim izrazom označava celokupno stvaralaštvo čoveka u određenom društvu (materijalna i duhovna dostignuća), i shvatanju kulture u užem smislu, čime se uglavnom ukazuje na duhovno stvaralaštvo, a područje materijalnih dostignuća označava se izrazom civilizacija.

248

Kroz proces identiteta ili identifikacije kultura se ostvaruje u mnogim, veoma značajnim sferama društvenog života pojedinaca i društvenih grupa. Identitet je izraz nastojanja da se društvo i pojedinci odrede i "uopšteno govoreći, identitet se odnosi na to kako ljudi razumeju sebe i šta je za njih značajno". Zato se u sociologiji najčešće govori o društvenom identitetu, a u psihologiji o ličnom (personalnom) identitetu. Društveni identitet se zasniva na svesti o saznanju nekih zajedničkih karakteristika pripadnika jedne grupe (jezik, rasa, religija, etnos, klasa, nacija, teritorija itd.)

U procesu socijalizacije kultura ostvaruje svoju društvenu ulogu na taj način što pomoću nje deca i drugi novi članovi društva stiču znanja o načinu života u svom društvu, osposobljavaju se za samostalni život, razvijaju sebe i svoje mogućnosti, prilagođavaju se okolnostima in drugim ljudima, usvajaju kulturne obrasce i kroz društvenu interakciju oblikuju svoje, ali i društveno ponašanje.

249

Institucionalizacija društva je proces uspostavljanja i funkcionisanja društvenih institucija kao ustaljen sistem delovanja. Društvo čini mnoštvo institucija koje se uspostavljaju radi vršenja neke delatnosti, zadovoljavanja određenih potreba i postizanja raznovrsnih ciljeva. Društvenim institucijama se:1) reguliše svakodnevni život ljudi i opredeljuju društveni ciljevi:2) povezuju i organizuju aktivnosti ljudi kako bi živeli u harmoniji jedni s drugima;3) prenosi prihvatljivo ponašanje budućim generacijama .Institucije unose red u ljudsko delovanje ističući ono što je značajno i što se u društvu ceni. One ustanovljavaju navike, regulišu obrasce ponašanja, sprečavaju konflikt i doprinose društvenoj integraciji.

250

Kultura je prisutna u nekom svom vidu u svakom obliku reprodukcije društvenog života – od materijalne proizvodnje, preko vaspitanja, obrazovanja, nauke, politike, upražnjavanja verskih obreda, stvaranjaumetničkih dela do načina stanovanja i odevanja. Ne postoje jedinstveni kulturni obrasci koji bi važili za sva društva i sve epohe. Postoji samo kulturna raznovrsnost koja se ogleda u kulturnim verovanjima različitih kultura i prihvatljivi obrasci ponašanja koji se razlikuju od kulture do kulture i često su u velikoj suprotnosti s onim što se u nekim društvima smatra normalno.

251

Tipovi kulture

U sociologiji su iskristalisana tri osnovna tipa kulture. To su: tradicionalna kultura, elitna kultura i masovna kultura. Postoje i druge tipologizacije kojima se ukazuje na elementarnu kulturu, svakodnevnu kulturu, narodnu kulturu, normativnu kulturu, avangardnu kulturu, vrhunsku kulturu itd. Kao nezaobilazni činilac u svakom od ovih tipova kulture javljaju se subkulture koje se ispoljavaju u svoja dva osnovna vida – kao potkulture koje ne dovode u pitanje osnovne vrednosti dominantnog, vladajućeg tipa kulture ili kao kontrakulture koje su u suprotnosti sa tim vednostima. Takođe, u sociologiji i u drugim društvenim naukama izraženi su i posebni oblici kulture – kultura rada, kultura govora, kultura stanovanja, tehnička kultura, politička kultura, fizička kultura, lična kultura, muzička kultura, likovna kultura, književna kultura i td. – koji su sastavni deo opšte kulture jednog društva ili činilac kulture globalnog društva.

252

Tradicionalna kultura

Ovaj tip kulture najčešće asocira na tradicionalno društvo, koje je zasnovano na primitivnoj tehnologiji i privredi, gde je pismenost na niskom stupnju a ustanove su relativno neizdiferencirane i najčešće se zasnivaju na srodničkoj strukturi, preovalađuju arhaični obrasci kulture ( mit, religija, folklor, običaji, moral itd.) u kojima je izražena uloga religijskih simbola i snažno osećanje kolektivne solidarnosti . Tradicionalna kultura je nastala u seoskim lokalnim zajednicama i nosi tradicionalna obeležja sa elementima neposrednosti i individualnog stvaralaštva.

Najvažniji oblici tradicionalne kulture su : navike, običaj i tradicionalni moral.

253

Navika je ustaljen način ponašanja koji može imati društvenu i ličnu dimenziju, jer ima društvenih i ličnih navika. Njih stvaraju pojedinci, ali se neke navike društvenom interakcijom prenose na druge pojedince, prihvataju se i postaju kolektivna ponašanja . Navike odgovaraju ljudima, jer ih one čine sigurnijim i zahtevaju najmanje energije i rizika. U tome leži njihova snaga i opstajanje u kulturi.

Običaj je ustaljeni i stereotipni oblik ponašanja koji je povezan sa onim delatnostima koje u određenoj zajednici imaju praktičan značaj. Kao i navike običaji su društvene konvencije koje se postižu radi zadovoljavanja potrebe za zajedničkim životom. Od navike se razlikuje po tome što je to oblik izrazito kolektivnog ponašanja i ima veći stepen obaveznosti od navike, jer se nepoštovanje običaja sankcioniše, a sankcije mogu biti od blagih, kakve su podsmeh i prezir, do teških se rezvijaju kao prvobitno regulisanje društvenih odnosa u svim zajednicama.

254

Tradicionani moral (lat.mos, moralis - skup običaja, dobrih običaja koji omogućuju povoljan i skladan opstanak i razvitak društva) je takođe važno obeležje za tradicionalnu kulturu . Moral je dvostruke prirode, jer predstavlja istovremeno društvenu vrednost i pravilo ponašanja. Kao i običaj i moral se stvara spontano, ali nije potrebno da se jedno ponašanje uobičaji i da dugo traje, jer se moral vremenom menja, u odnosu na druge oblike svesti, pa je različit u različitim istorijskim razdobljima, kod različitih plemena, naroda, slojeva, a često i neke profesije imaju svoj poseban moral (lekarska etika, moralni habitus vaspitača), pri čemu se i od politike zahteva da bude moralna.

Izbor između dobrog i lošeg, poštenog i nepoštenog, ljudskog i neljudskog; i sl., tako da se moral javlja kao propis koji nalaže vršenje prvoga, a zabranjuje činjenje drugog. Taj propis se naziva moralni kodeks i on je obrazac obavezujućeg ponašanja za pojedince.

255

Elitna kultura

Ovaj tip kulture razvijen je u prosvetiteljskoj filozofiji i njega određuju, pre svega, humanistički i etičko-estetički ideali. Ovde se kultura, uglavnom, svodi na duhovnu kulturu i umetničko stvaralaštvo koji su rezervisani samo za odabrane – elitu. Takva kultura je vid estetičkog savršenstva, duhovno područje i privilegija moćnika. To je kultura koja oplemenjuje razum oslobođen od predrasuda i za nju je svakodnevnica samo odbojan pojam. Prema ovoj koncepciji kultura se shvata kao oblast lepog, prefinjenog i uzvišenog; područje ideala i plemenitih osećanja. Ova kultura se otelotvoruje u filozofskim, književnim i umetničkim delima.

256

Sklonost elitnoj kulturi uzima se kao statusni simbol malog broja intelektualaca. Promišljanje kulture potiskuje se iz svih područja društvenog života, osim iz uzvišene duhovnosti, a stvarni kulturni život koji prožima ogromnu većinu društva smatra se kao nešto manje vredno i prizemno.Dakle elitna kultura se odnosi, pre svega, na duhovnu stranu društvenog života i samo na vrednostima evropske kulture.U stvaranju ovog tipa kulture ili ovakvog razumevanja kulture značajno su doprineli i univerziteti, pod uticajem prosvetiteljske filozofije, kao i kulturna politika države koja kulturu redukuje na potrošnju kulturnih dobara i shvata je kao društvenu potrošnju. Prosvetiteljska koncepcija kulture predstavljala je i obrasce mišljenja što ih je vladajuća elita davala o sebi i za sebe.

Masovna kultura

257

Ova kultura je proizvod savremenog društva, čije su osnovne karakteristike industrijalizacija(tipizacija,standardizacija i masovna serijska proizvodnja prema određenim klišeima), masovna potrošnja, urbanizacija naselja, birokratizacija društvenog životai rasprostranjenost masovnih komunikacija, povećanje količine i promena načina korišćenja slobodnog vremena. Masovna kultura svojim sadržajem propagira osrednjost. Ona je stvorila nov način percepcije, obrazac mišljenja, življenja i ponašanja. Masovna kultura je preoblikovala ljudske potrebe. Prekretnicu u razvoju masovne kulture učinili su naglo preseljenje stanovništva u gradove i razvoj sredstava masovnih komunikacija. Pojavom demografske eksplozije i naglim preseljenjem stanovništva iz sela u gradove, kada ti ljudi istovremeno napuštaju narodnu (folklornu) kulturu, nametnula se potreba stvaranja kulture za sve – masovne kulture koja je stvarana po meri i ukusu novih stanovnika gradova.

Razvoj masovne kulture značajno su omogućila sredstva masovnih komunikacija kao tehnička osnova za njeno rasprostiranje (štampa, radio, televizija, video, muzički uređaji, kasete, elektronske mreže – kompjuterske, kablovske, satelitske itd.)

258

Osnovne karakteristike masovne kulture su :1) težnja ka smanjenju socijalnih i kulturnih razlika izmeđun pojedinih društvenih grupa i pojedinac, ka ujednačavanju različitih kulturnih nivoa;2) traženje i privlačenje sve većeg broja ljudi – masovne publike(koncerti, spektakli, razne priredbe);3) neprestano povećanje stepena internacionalizacije i kosmopolitskog karaktera kulturnih vrednosti;4) pojačana komercijalizacija kulturnih vrednosti vrednosti i tvorevina(tiraži novina, ploča, kaseta, broj gledalaca, zaraćeni novac);5) sve izrazitiji reproduktivni karakter i sve manji produktivni karakter kulture masovnog društva. Masovna kultura daje potpuno nov smisao slobodnom vremenu. Mnogo ljudi pasivno provodi slobodno vreme prepuštajući se televizijskim programima, kompjuterskim igrama i drugim sadržajima koji guše druge vidove kulture i umrtvljuju kreativnu moć čoveka.

259

Subkulture

Kao nezaobilazni činilac u svakom od izloženih tipova kulture javljaju se subkulture koje se razlikuju po svojim kulturnim obrascima od kulture preostalog dela društva. Društvene grupe koje su nosioci subkulture mogu biti veoma različite – od etničkih, jezičkih, socijalnih i profesionalnih grupa iz jednog šireg društvenog okvira do navijača jednog fudbalskog kluba, hipika ili naturalista.

Potkultura – Ona se odlikuje posebnim stilom i stavovima; obuhvata, u okviru celine, poseban način života, vrednosni sistem, ideje, norme i pravila ponašanja. Potkulture se uvek javljaju sa određenim društvenim grupama ( sportisti, estradni umetnici, penkeri itd.) i izražavaju specifičnosti na nivou pravila ponašanja, odevanja, ukusa, zabave, razonode, muzike i sporta. Pored određenih društvenih slojeva, one najčešće uzimaju u obzir uzrast, pol, raznovrsne profesije i slobodna zanimanja, pa se često govori o kulturi mladih i starih, grada i sela itd.

260

Kontrakultura – Ona se javlja kada od vladajuće kulture odstupe neke društvene grupe ili pojedinci do te mere da se otvoreno suprotstavljaju njenim vrednostima i institucijama. To odstupanje može ići čak do svojevrsne patologije izražene u različitim oblicima, kao što su alkoholizam, narkomanije, prostitucija, kriminal itd.

Pojava kontrakulture povezana je sa opštom radikalizacijom i politizacijom nekih slojeva omladine, naročito iz srednje klase . Kreatori kontrakulture uspostavljaju kulturnu scenu na marginama društva i izražavaju "podređenu"poziciju novog individualizma koji žele da uobliče nasuprot vladajućim obrascima.

Ispoljavanje kontrakulture u različitim patološkim oblicima (alkoholizam, narkomanija, prostitucija, kriminal i sl.), koliko god da je to alarmantno ispoljeno u nekom društvu, uglavnom, ne dovodi do reorganizacije vrednosnih sistema dominantne kulture. Na to se ukazuje kao na društveni problem koji se najčešće rešava represivnim merama države.

Tvorevine kulture

261

U sociologiji se kao najvažnije duhovne tvorevine kulture najčešće ističu jezik i simbolička komunikacija, verovanja(mitologija i religija), saznanje(filozofija i nauka), umetnost i vrednosti i norme.

Jezik i simbolička komunikacijaJezik i simbolička komunikacija su

izuzetno važni sadržaji kulture i kulturne tvorevine, koji su nastali kao produkt zajedničkog života ljudi.Zato neki teoretičari , poput E. Kasirera, celokupnu kulturu shvataju kao komunikaciju. ili Jasna Janićijević: "Komunikacija i kultura su dve strane istog novčića koji se zove ljudski život" Simbolička komunikacija je prenošenje sadržaja svesti između ljudi, ona ih ujedinjuje, odvaja od životinja i čini mogućim za delovanje .A jezik je glavno najsavršenije sredstvo sporazumevanja među ljudima . On je izgrađen na društvenim pravilima koja izražavaju stav zajednice prema objektivnom svetu i tehničkim pravilima koja su gramatičko-sintaksičke prirode.

262

Simbolička komunikacija u potpunosti prožima društvo. Da bi se komunikacija ostvarila, osnovni je uslov da ljudi koji su u komunikacionoj situaciji imaju zajednički simbolički sistem, da mogu da koduju i dekoduju taj sistem. Osnovni elementi komunikacije su:1) pošiljalac 2) primalac3) način ili sredstvo preko koga se prenosi 4) poruka i 5) efekat poruke na onog koji je prima.

Proces komunikacije započinje slanjem poruke koja se prevodi u neki signal ili kod, prenosi putem posebnog medija ili kanala do primaoca koji potom dekodira poruku, tumači je, dešifruje i vraća signal do pošiljaoca, da poruka jeste ili nije prihvaćena. Komunikacija je vrlo složen proces i svaki proces komunikacije se odvija, kako Umberto Eko ukazuje, prema sledećoj shemi: postoji najpre izvor informacije, iz kojeg se preko nekog emitora odašilje signal koji ga preobražava u poruku, što dolazi do primaoca. A da bi primaoc mogao pravilno razumeti signal, potrebno je da u trenutku emitovanja i u trenutku primanja važi isti kod, shvaćen kao sistem pravila koja određenim signalima dodeljuju određenu vrednost.

263

U sociologiji se naročito ukazuje na ulogu jezika u društvenom životu koja se ispoljava njegovom upotrebom kao sredstvo komunikacije u nekoj društvenoj grupi ili govornoj zajednici. Društveni aspekt jezika je i u funkciji zadovoljavanja potrebe za druženjem, jer svako je prinuđen da traži društvo drugih ljudi, svako ima potrebu da nešto kaže, da razgovara sa nekim, a tu je jezik od najveće pomoći. Neki antropolozi ističu da jezik nije samo u funkciji artikulisanja i izražavanja misli, već daje oduška osećanjima i podstiče druge na akciju.

Jezik i simbolička komunikacija imaju veliki značaj za ljudsko društvo, jer bez njih društvo ne bi moglo ni postojati. Komunikacijom se omogućava povezano delovanje ljudi, a ta povezanost je u osnovi svih društvenih pojava, jer one i nastaju, između ostalog, baš putem povezanosti u delovanju ljudi. Bez povezanosti ljudi ne bi mogli usklađivati svoje delatnosti u jedinstven društveni red.Za savremeno složeno, tehničko i razvijeno društvo komunikacije imaju mnogo širi značaj i smisao.one su ne samo sredstvo društvenosti već i uslov opstanka i stalnog napretka društva i čoveka.

264

VEROVANJA

Verovanja ljudi na iracionalno-mističan način, izražena kroz mitologiju u religiju, predstavljaju izuzetno značajne društvene pojave u društvu predmodernog doba.

Mitologija .- Mitologija je verovanje ili uverenje o postanku sveta, ljudi i njihovom položaju u odnosu na spoljne sile. U mitologiji je uvek reč o mašti koja nastaje usled praznika u stvarnom saznanju. U središtu mitologije je mit-priča kojoj se pridaje naročit značaj i koja govori o poreklu svih stvari, o tome kako je iz haosa nastao svet, o svetim licima i junacima, o tome kako su smrtni postali besmrtnici i sl.v Reč je o fantastičnim ostvarenjima ljudskog duha . Mitologija se sastoji od mistike i magije.Mistika(grč.mysticos-tajnovit,obavijen tajnom)označava sve ono što ne može da se objasni zdravorazumski ili naučno, dakle racionalnim putem. To je primitivno verovanje u realnost nevidljivih sila skrivenih u biljkama, životinjama, predmetima i nebeskim telima. Saznanje o njima se ne sme i ne može prenositi saopštavanjem, već se to postiže identifikacijom pojedinačnog bića sa svebićem, a izražava se i postiže misterijskim kultovima.

265

Magija(grč.mageia-čarolija, vradžbina)označava veštinu potčinjavanja svojoj volji tajanstvenih sila prirode, duhova i demona. Radi se o veštini koja pretenduje da, upotrebom izvesnih tehnika i sredstava, osigura uticaj, pre svega, na prirodne sile, bez obzira koliko je to suprotno prirodnim zakonima. Zato je magija iracionalni oblik ljudske prakse. O. Kont je smatrao da je "magijsko objašnjenje" prvi stadijum naučnog objašnjenja, a E. Kasirer da je vera u magiju jedan od najranijih i najistknutijih izražaja čovjekove buduće samosvesti.

Obično se razklikuju dva tipa magijske tehnike:

1) imitativna magija koja se sastoji u podržavanju pojava koje hoće izazvati (imitacija groma da bi se dobila kiša); i

2) magija putem "zaraze", koja se zasniva na verovanju da ako neko ima posebnu sposobnost on može da je saopšti dodirom.

266

Postoje dve vrste magije: bela magija i crna magija. Bela magija je verovanje da natprirodne sile mogu ljudima doneti dobro i korist, pa se u tom cilju prizivaju u pomoć nebeske sile-dobri duhovi.Bela magija se primenjuje u kolektivnim akcijama, naročito prilikom lova, epidemija i ratova.Crna magija je verovanje da natprirodne sile mogu ljudima doneti nesreću,bolest ili smrt i ona priziva zemaljske sile zle duhove.Crna magija se primenjuje u individualnim odnosima za nanošenje pakosti i nesreće neprijatelju.

Magija ima i svoja specifična sredstva, od kojih su najvažniji: tabu, totem i fetiš.Tabu je posebna vrsta zabrane sankcionisana od društva, koju obeležavaju postupci, mesta, bića, predmeti i reči koje se nalaze pod zabranom od svakodnevne upotrebe.Tabu je preteča onome što će se kasnije u religiji zvati sveto. U tabuu se nalazi naredba – čuvaj se demona;i on po svom obliku predstavlja strah od prirodnih sila.U suštini, tabu ima snagu zakona koji ne sme da se prekrši, te doprinosi koheziji zajednice.

267

Totem je plaemenski znak koji znači verovanje u muškog pretka, praoca roda. Iz njega se razvija totemizam kao opšte verovanje u zajedničko poreklo i mistični odnos između jednog plemena i neke vrste životinja, a u nekim slučajevima i biljaka.Takva životinja ili biljka je bila obožavana i smatrana osnivačem plemena po kome se obično i celo pleme zvalo.

Fetiš u izvornom značenju označava predmet za koji se veruje da u njemu prebiva duh,svaka mrtva stvar kojoj se prepisuje neka čarobna snaga(kamen,figura itd), nešto čemu je čovek preterano odan, što obožava.Dakle, fetiš je predmet ili objekt obožavanja kome ljudi pridaju veći značaj nego što ga on ima prirodnim svojstvima.

268

Religija.- O religiji (lat.religio-učenje koje se tiče najvišeg bića;božanstvo, boga,veru, veroispovest) postoji mnoštvo teorijskih određenja i stavova, kao i metodoloških pristupa koji uzimaju njena različita svojstva.Religija se često definiše kao verovanje u boga, odnosno "kao vera u onostrani svet, ili kao veza čoveka s onostranim bićem ".Takvo određenje religije proističe iz svojevrsnosti religijske aktivnosti u kojoj se čovek obraća "natprirodnoj" sili ili "onostranom "biću da bi uticao na prirodu i objasnio svoj položaj u svetu.

269

Za sociološko stanovištve o razumevanju religije najvažnija su učenja Marksa, Dirkema i Vebera.Pod njihovim uticajem zasnovani su dominantni teorijski stavovi o religiji. Oni su smatrali da je religija, u suštini iluzija , a da je drugi svet o kojem religija govori, u stvari stvarni svet iskrivljen kroz prizmu religijskog simbolizma . Marks je smatrao da je "religija opijum za narod",jer pruža opravdanje za nejednakosti koje vladaju u društvu između bogatih i siromašnih.time je on u religiji video značajne ideološke elemente.Dirkem je ukazao na značaj religije ističući njene kohezione funkcije u društvu-religija traži da se ljudi redovno sastaju kako bi potvrdili svoja zajednička verovanja i vrednosti. A po Veberu, religija je važna zbog uloge koju ima u društvenim promenama, osobito uloge koju je imala u razvoju zapadnog kapitalizma.

Religija ima svoju strukturu koja izražava njen osobeni sistem, ali i njenu vezu sa drugim kulturnim tvorevinama u društvu. Tu strukturu čine sledeći elementi: učenje o bogu, religijska osećanja, rituali (obredi), simboli i religijska organizacija.

270

Crkva (grč. Kyrione oikia-godpodareva kuća,božanski dom) je izraz institucionalizacije hrišćanstva i oblik hijerarhijske organizacije sveštenika i vernika. Crkva je uređena na osnovu dogmi i kanona. Dogma (grč.dogmhma-sud, zaključak) se odnosi na sudove vere koje prihvataju vernici i u koje se ne može sumnjati, već samo verovati. To su , u stvari institucionalizovana i sređena verska učenja. Kanoni (grč.kahnon-mera,pravilo) su verska i etička pravila koje je crkva proglasila.Najčešće se kanoni izražavaju kao verski propisi o ponašanju.U crkvama se razvija kult, odnosno poštovanje određenih vrednosti i različitih obreda, verske svetkovine. Crkveni predstavnici su sveštenici.

271

Sekta (lat. sequi-sledovati,pratiti) predstavlja grupu sledbenika nekog verskog učenja koja se odvojila od crkve i koju je crkva i osudila. Za crkvu je verovanje kojeg se sekta drži nepravilno. S druge strane, sekte crkvu (pravoslavnu ili katoličku) smatraju sektom koja se odvojila od "pravilnog učenja" sadržanog u Bibliji. Osnovne razlike između crkve i sekte ogledaju se u tome što su crkve velike i etablirane celine, sa formalnom birokratskom strukturom i hijerarhijom verskih zvaničnika, a sekte su manje neformalnije grupe vernika, ali ukoliko dugo opstanu mogu da se institucionalizuju i izvrše denominaciju.

Religija je prošla razne oblike i faze u svom razvoju. To su, pre svega, načini na koji je neka religija zamišljala natprirodno ili sveto biće, tako da se u sociologiji naročito ističu: animizam, totemizam i teizam.

272

Animizam (lat. anima, animus-duša,duh), spada u najranije faze razvoja religije. To je verovanje da u svetu postoje duhovi i da oni upravljaju pojedinim stvarima i događajima. Verovalo se, a i danas mnogi ljudi veruju, da čovek ima posebnu dušu koja se suštinski razlikuje od tela, koja može da živi i posle telesne smrti.Pretpostavlja se da je čovek do animizma došao tumačeći san.Dok sneva, njemu se ukazuje paralelni život–on putuje, vidi druge ljude, pa i mrtve.

Totemizam je naredna faza u razvoju religije, ili varijanta animizma pošto je kod totemskih grupa izraženo verovanje u duhove. Ovaj izraz potiče od reči totem, koji je simbol određenih predmeta, biljaka ili životinja, u kojem, po verovanju tadašnjih ljudi, boravi duh umrlih predaka.Takve biljke i životinje posebno su cenjene u životu određenog roda i plemena.Kao simbol natprirodne, sile, smatrano je da totem štiti ceo rod od zla.Prema njemu je gajeno sujeverno poštovanje, jer onaj koji veruje smatra da između njega i totema postoji posebna povezanost.

273

U okviru teizma razlikuju se dve etape:politeizam (verovanje u više bogova)i monoteizam(verovanje u jednog boga, duhovnog upravljača čitavog sveta).U vreme politeizma duhovi su potpuno odvojeni od pojedinačnih predmeta i postaju apstraktna bića, primivši karakter bogova.Bogovi su bili najpre personifikacija određenih opštih pojava i stvari iz prirode, kao što su sunce, more, kiša, grom.Tako su se pojavljivali bogovi sunca, mora, kiše, groma itd.Kasnije, u kombinaciji pojava iz prirode i ljudskog društva, bogovi dobijaju fantastične likove (devojke-ribe, čoveka-konja),da bi na kraju poprimili u svemu ljudske oblike i predstavljajući razne pojave iz života ljudi. Monoteizam se poklapa sa nastankom velikih robovlasničkih imperija.Kako su ranije bogovi imali lokalni karakter, stvaranjem velikih imperija postepeno se dolazi do ideje o postojanju jednog boga, a svi ostali,dotadašnji bogovi, preobražavaju se u razne svece, anđele i apostole, koji vrše određene zaštitne funkcije i postaju pokrovitelji užih društvenih zajednica.

274

U svetu danas postoji mnoštvo religija i one se klasifikuju ili razvrstavaju po različitim kriterijumima, ali je među njima osnovna podela na zapadne i istočne religije. U zapadne religije ubrajaju se: hrišćanstvo(pravoslavlje i katoličanstvo), judizam i islam. A u istočne: bramanizam, budizam, zenbudizam, konfučijanizam, taoizam, hinduizam, šintoizam itd. Osnovne razlike su u transcedenciji zapadnih i imanenciji istočnih religija, kao i crkvenim organizacijama .

Sekularizacija(lat.secularisare-posvetovniti, učiniti svetovnim) je, u suštini, slabljenje uloge religioznih verovanja, oslobođenje društvenih ustanova i individualnog ponašanja od religioznog uticaja .Sekularizacija se može izraziti kao preovladavanje shvatanja i tumačenja sveta samimj svetom, bez pribegavanja pojmu "nadsvetske"sile; preovladavanje "ovostranih" duhovnih vrednosti uz istovremeno slabljenje i potiskivanje religipznih vrednosti; zasnivanje morala na ljudskim moćima i potrebama, bez pribegavanja ideji božanstva kao izvora i autoriteta u moralnim pitanjima ;i povlačenje religije u crkve, u sferu privatnog prava i privatnog života ljudi.

275

SaznanjeSaznanje nastaje iz težnje ljudi da

spoznaju svet oko sebe i da ga misaono protumače, kao i da pomoću uma ovladaju problemima koji se pred njih postavljaju. Osnovni tipovi saznanja su zdravorazumsko , filozofsko i naučno. Zdravorazumsko saznanje zasniva se na čulnom uvidu u stvarnost, odnosno na osnovu opažanja i razuma, na neposrednom iskustvu. Takvo saznanje je puno predrasuda i emocionalno oblikovano, tako da je , uglavnom, nepouzdano.

276

Filozofija- (grč.philosophia-ljubav prema mudrosti) je opšti pogled na svet, ona govori o najopštijim zakonima kretanja i razvitka prirode, društva i ljudskog mišljenja, o čovekovoj egzistenciji,o odnosu mišljenjai bića (subjekta i objekta), duha i materije, dakle o pitanjima pred kojima nauka zaostaje. Postoje dva osnovna značenja filozofije. U jednom značenju pod njom se podrazumeva racionalno iskazivanje o svetu (stvarnosti), čiji se iskazi mogu proveriti i čija se istinitost može dokazati. Time se filozofija približila nauci kao najopštije saznanje, odnosno postala i sama nauka koja uopštava iskaze ili najopštija naučna disciplina. U drugom značenju ona je zadržala spekulativni karakter, odnosno osobine saznanja koje tumači svet (stvarnost), nezavisno od empirijskog iskustva bilo koje vrste.

277

Filozofija u znatnoj meri daje subjektivnu sliku o svetu, jer u njoj veliku, a često odlučujuću ulogu imaju pojedinačni iskazi, mašta, pronicljivost, emocije itd. Filozofija je, kao i druge oblasti društvenih i duhovnih tvorevina, uslovljena, kako po sadržaju, tako i po poreklu, odgovarajućim društvenim elementima koji objektivno postoje u svakom društvu, počev od podele rada, društvene raslojenosti i konflikata, pa sve do načina života.Sve to utiče i na njene predstave o svetu.

278

Nauka. – Nauka predstavlja sistem racionalnog saznanja o pojavama i procesima u objektivnoj stvarnosti. Za razliku od zdravorazumskog saznanja i filozofskog pogleda na svet, do naučnih saznanja se dolazi na osnovu racionalnih pretpostavki, utvrđenih procedura i uputstava. Zato su naučna saznanja istinita i dokaziva, pa uvek postoji mogućnost provere, pod određenim pravilima i uslovima. Cilj nauke je utvrđivanje istine, pravilnosti ili dolaska do potpuno novih otkrića, bilo da je reč o prirodi, društvu ili čoveku.

Uloga nauke u društvu sastoji se u tome što ona proističe iz potrebe ljudi da saznaju svoju prirodnu i društvenu okolinu, kako bi njome uspešnije ovladali i obezbedili što bolje uslove svoje materijalne i društvene egzistencije. Zato je nauka i praktična delatnost, jer traži da svojim saznanjima i otkrićima pomogne ljudskoj praksi, tako da je razvoj nauke neodvojiv od čovekove praktične delatnosti i njegovog svojstva kao stvaralačkog bića.

279

Umetnost

Umetnost je poseban oblik ljudskog stvaralaštva koji je zasnovan na subjektivnom estetskom doživljaju i životnom iskustvu stvaraoca da, pomoću čulnih simbola, izrazi doživljaj sveta ili onoga što bi svet trebalo da bude.Pored stvaralaštva, umetnost izražava i specifično saznaje o životu, koje ne daje ni jedan drugi oblik društvenog saznanja, jer predstavlja posebnu formu ili način saznanja koji se može označiti kao slikovito saznanje, čija se osobenost, za razliku od pojmovno-apstraktnog saznanja, sastoji upravo u konkretno-pojedinačnom obliku odražavanja. Za razliku od nauke, koja je prevashodno produkt intelektualne i racionalne delatnosti, u umetnosti do izražaja dolaze emocionalne i lične mogućnosti umetnika, njegova psiha i njegovo lično razumevanje sveta.

280

Dakle u umetnosti, sa stanovišta sociologije, moguće je zapaziti tri funkcije:1) estetsku, kojom se utiče na oblikovanje ukusa ljudi;2) saznajnu, kojom se obogaćuje znanje, iako to nije primarna funkcija umetnosti; i 3) društveno-preobražajna, a to je mogućnost da se podstakne socijalna akcija, jer umetničko stvaralaštvo izražava stvarnost pojava i društvenih zbivanja kroz prizmu svoje emocionalnosti.

Postoje razne vrste umetnosti što uslovljava i raznovrsne podele, od kojih , ovom prilikom ukazujemo na jednu. A to je podela umetnosti na:1) fine umetnosti (muzika, pozorište, literatura, likovne umetnosti);2) kombinovane umetnosti (igra, pozorište, opera);3) primenjena umetnost (keramika, tekstil, minijaturno slikarstvo) i 4) popularna umetnost (film, zabava, štampa, radio i televizija).

281

Društvene vrednosti i norme

Vrednosti i norme su od velikog značaja za sva društva i kulture. Vrednosti su "idealna svojstva objekata koja ih čine poželjnim za ljude". To su one ideje koje određuju šta se smatra važnim, vrednim i poželjnim u nekom društvu. Ove ideje daju značenje i služe kao vodič ljudima u njihovoj interakciji sa svetom koji ih okružuje.

Društvene vrednosti.- One su duboko ukorenjene u kulturu društva i, uopšte, u svakodnevni život ljudi, jer kako K. Kosik ukazuje, "ljudska stvarnost nije samo produkcija novoga već je i produkcija prošlosti" U našoj kulturi se kao vrednosti ističu: hrabrost, rodoljublje, čast, moć, snaga, radinost, dobrota, poštenje, korisnost itd. Vrednosti se razumeju kao ciljevi koje treba ostvariti i njih ljudi nastoje da realizuju u svim oblastima svesne delatnosti.

Ono što je za jedno društvo dobro za drugo nije. I u istom društvu se razlikuju vrednosti različitih ddruštvenih grupa i pojedinaca. Ono što je lepo za jednog seljaka nije za varošanina. Neki ljudi za vrednost drže sskromnost i religiozna uverenja, a nekima je vrednost hedonistički život i materijalno blagostanje, itd.

282

Društvene norme. – Vrednosti se u određenom društvu konkretizuju pravilima ponašanja, delovanja i mišljenja, odnosno društvenim normama. One okružuju čoveka i on je sa njima u najneposrednijem dodiru, toliko tesno i neposredno da ih i ne oseća, pa i kada postupa po njima, čini mu se da postupa sasvim smostalno, onako kako je on odredio, a ne kako je društvo propisalo. Na taj način pravila omogućuju funkcionisanje društvenog života i usklađivanje društvenih delatnosti bez čega nema društva. Društvenih normi ima mnogo vrsta, ali je najvažnija podela na tehnička pravila i društvene propise.

Tehnička pravila su pravila o ponašanju čoveka prema spoljnoj prirodi. To mogu biti razna uputstva o tehnološkim procedurama u lečenju, pravila o zaštiti na radu, protivpožarnoj zaštiti, građevinska pravila itd. Ovih pravila ima veoma mnogo u svim oblastima ljudske delatnosti.

283

Društveni propisi su pravila o ponašanju ljudi u društvu. Njih ima više vrsta:pravo, obišaj, moral, moda, pravila pristojnosti, pravila lepog ponašanja(bonton) , pravila učtivosti itd, ali se za moralne i pravne norme može reći da one čine suštinu društvenih propisa, jer su najčešće i sve druge norme na njima zasnovane. Društvenim propisima se vrši opšte uređenje ljudskog ponašanja. Njima se regulišu odnosi ljudi u raznovrsnim društvenim zajednicama i institucijama-od države do porodice.

Društveni propisi se sastoje iz dva dela: dispozicije i sankcije.

Dispozicija označava osnovno pravilo o ponašanju, kojim je regulisano kako se treba ponašati i njenim poštovanjem se štite interesi zajednice. Zato je u interesu svake zajednice usklađivanje i ustaljivanje ponašanja kako bi ona mogla uspešno da funkcioniše; ali je to, istovremeno i u interesu pojedinaca jer su time sigurni u ostvarivanju svojih namera.

284

Sankcija je izvedena iz dispozicije i označava pravilo o tome šta se čini u slučaju nepoštovanja dispozicije, odnosno osnovnog pravila o ponašanju . Za nepoštovanje normi društvo, organizovanim aparatom za prinudu, primenjuje različite sankcije, prema učinjenom delu. One mogu biti raznovrsne, počev od blagih prekora i opomena, do oduzimanja određenih dobara, uskraćivanja slobode pa i do oduzimanja života. Time se u izvesnoj meri zadovoljava želja za odmazdom prema prekršiocu interesa zajednice, ali je glavno dejstvo kazne vaspitno, kako bi se ljudi uzdržali od kršenja društvenih propisa.

285

Moralne norme su obavezujuće za pojedince, ali istovremeno i kod ljudi su socijalizacijom razvijena snažna osećanja obaveznosti moralnog ponašanja, tako da razvijene ličnosti imaju jasan odnos prema moralu. Lični stav pojedinca u pogledu kršenja morala povlači specifičnu sankciju koja ne postoji kod drugih normi , a to je griža savesti. Griža savesti je unutrašnja prepreka da se moral krši, mehanizam koji ne dozvoljava pojedincu da deluje protiv dobrog, a u slučaju kršenja formira snažno osećanje koje izaziva kajanje i razdire njegovu ličnost, tako da to osećanje može da ga odvede u smrt.

Društvene norme su tvorevina kulture određenog društva čija je osnovna društvena uloga opšte uređenje društva i regulisanje društvenih odnosa u cilju integracije i funkcionisanja društva, odnosno ujedinjavanje pojedinaca i društvene zajednice. U sociologiji se ceo kompleks društvenih normi detaljno izučava i on se obično definiše izrazom normativna kultura.

286

DRUŠTVO I DRUŠTVENE PROMENE

1. Društvene promene i istorijski tipovi društva

Savremena društva su veoma dinamična i u njima se svakog trenutka događaju različite promene. Društvene promene i društvena struktura su glavne teme sociologije. One su nerazdvojne, jer je u suštini svaka društvena promena struktura u nastajanju ili u nestajanju. Zato je društvena promena razlika između dva stanja društvene strukture. Razumevanje društvenih promena uključuje još i klasifikaciju teorija promena koja se može izvršiti po različitim kriterijumima. Osnovna podela teorija društvenih promena jeste na:

1) teorije sistemske promene, i 2) teorije promene prema opštem pravcu kretanja istorije, ili istorijski tipovi društva.

Zatim, podela prema smeru kretanja promena u odnosu na pogled na svet, one mogu biti:

1) u pravcu razaranja društva (entropije); 2) u pravcu nazadovanja društva; i 3) u pravcu novog napretka.

Pored toga, u razmatranjima o promenama često se ukazuje na oblike promena (evolucija i revolucija) i činioce promena.

287

Teorije sistemske promene mogu se razlikovati kao: 1) teorije promene unutar postojećeg sistema; i

2) teorije promene sistema Promene unutar postojećeg sistema

ukazuju na površnije promene koje ne menjaju temelje vladajućeg poretka i oni u suštini ostaju isti. To mogu biti sitne evolutivne promene koje društvenu strukturu čine složenijom ili adaptacione promene koje su prosto prilagođavanje novim okolnostima. Teorije ograničenih sistemskih promena ostavljaju po strani jako važna pitanja društvenih zbivanja, kao što su: dezintegracija društva, krize, socijalne eksplozije, revolucije koje prekidaju vladajući poredak. U teorijama promena sistema, ignorišu se promene unutar sistema i smatraju se vrednim pažnje samo revolucionarne promene sistema kao celine. Najizrazitije viđenje ovih promena nalazi se u klasičnoj marksističkoj teoriji revolucije. Revolucije su poseban tip korenitih promena vladajućeg ekonomskog i političkog sistema i svrgavanje vladajuće klase ili elite sa vlasti, najčešće nasilnim putem. Promena poretka događa se naglo i ona je praćena najčešće primenom nasilja sa obe strane ‡ od režima koji teži da je spreči i od revolucionara koji silom ruše i uspostavljaju novi poredak. Teorije koje tumače uzroke revolucije su brojne. Jednu struju predstavlja marksistička teorija koja uzrok revolucije nalazi u sukobu novih proizvodnih snaga i zastarelih proizvodnih odnosa, odnosno nepomirljivom sukobu velikih socijalnih klasa koje su njihovi nosioci: klase vlasnika kapitala i radničke klase, koja teži ukidanju svih klasa i dominacije.

288

Zatim, u grupu teorija promena sistema, mogu se uvrstiti: psihološke teorije; teorije ''političkih konflikata'' i teorije ''disfunkcionalnosti sistema''. Psihološke teorije ključni zanačaj pridaju duhovnom stanju, psihološkom nezadovoljstvu koje nastaje kada duži period ekonomskog rasta i napretka smenjuje razdoblje opadanja životnog standarda. Dakle, kada život postaje težak ljudi reaguju burno i nestrpljivi su da promene sistem. Teorije ''disfunkcionalnosti sistema'' uzrok revolucije nalaze u prestanku funkcionisanja jednog dela sistema. Prema njima, vladajući poredak može doživeti slom, jer ozbiljnije disfunkcije nisu na vreme otklonjene, traju dugo. Za to se navode mnogi primeri, kao kada u višenacionalnoj državi jedna nacija, a to može biti i deo države, odbije poslušnost centru, sistem se ili reformiše ili nastaje njegov raspad i stvaranje novog.

289

Promene prema smeru kretanja ukazuju na složenost viđenja društvenih promena, naročito ukoliko je izražena težnja da se one jednostavno ocenjuju kao progresivne ili regresivne. Teorije o razaranju (entropiji) ruše predstavu o istoriji civilizacije kao nezaustavljivom, bezgraničnom rastu i progresu. One imaju poreklo u kibernetici, modernoj fizici i hemiji. Ovim teorijama se ukazuje da je čovečanstvo neposredno suočeno sa opasnošću od iscrpljivanja sirovinskih izvora i razaranja prirode, ekološkog okvira u kome je život planete nemoguć. Drugi aspekt entropije nastaje kada sistem gubi kontrolu nad vlastitim delom gde se ukazuje da može doći do samouništenja planete atomskim ratom. Teorije o nazadovanju ukazuju na razorne krize koje prete raspadom pojedinih društava. To su podele sveta koje idu sve dublje i oštrije, kao što je: podela na prebogati ''Sever'' i presiromašni ''Jug'', kao i odvijanje retrogradnih procesa gde nazadovanje društva dobija vid razaranja već osvojenih civilizacijskih tekovina. I teorije o pravcu novog napretka, ukazuju na nastjanje epohe velikih civilizacijskih preobražaja, novih mogućnosti bogatijeg i slobodnijeg života koje donosi naše doba.

^inioci društvenih promena mogu biti prirodni uslovi, koji su naročito dolazili do izražaja u ranijim fazama razvoja društva; ekonomija, tehnologija i organizacija; društveni slojevi, klase, elite moći, društveni pokreti, politika, kulturni činioci, harizmatičke vođe, ličnosti, planetarne elite moći (međunarodni faktori) i td.

290

U teoriji o društvu postoji mnoštvo klasifikacija istorijskih tipova društva, koje se zasnivaju na karakteristikama konkretnih društava koja su postojala u prošlosti i koja postoje u sadašnjosti. Apstrakcijom se stvaraju opšti pojam društva, kao i pojmovi koji obuhvataju pojedine grupe konkretnih društava na osnovu kojih se samo ta grupa društava u prošlosti i sadašnjosti odlikuje. Pri tome jako je važno koji se kriterijumi uzimaju za određenu tipologizaciju. Tako je, na primer, O. Kont u razvoju društva kao kriterijum periodizacije uzeo stepen intelektualnog razvoja i na osnovu toga razlikovao tri stupnja društvenog razvoja: teološki, metafizički i naučno-pozitivistički. Za sociologiju je od velikog značaja periodizacija društva L. Morgana, koji je polazio od načina privređivanja i, pri tom, razlikovao tri perioda u razvoju društva: divljaštvo, varvarstvo i civilizaciju. Ovo shvatanje su prihvatili i na sličan način razvili Marks i Engels stvarajući pojam društveno-ekonomske formacije razmatrajući razvoj društva kroz njihovu smenu. Takođe i A. Tojnbi, je u svojoj teoriji o razvoju društva kroz nastanak, rast i nestanak civilizacije, pošao od načina privređivanja. Tojnbi je smatrao da je u istoriji društva nastalo 26 civilizacija, od kojih su četiri bile neuspešne, šesnaest je propalo, a samo još deset živi. Svaka od ovih tipologizacija, kao i mnoge druge, određena je opštim naučno-teorijskim pristupom njihovih tvoraca u razmatranju i shvatanju čoveka, društva i istorije.

291

Ovom prilikom ukazujemo na tri veoma različite tipologizacije koje nam se čine najlogičnijim i najpotpunijim po svojim karakteristikama za određenje istorijskih tipova društva, a to su: marksistička tipologizacija društveno-ekonomskih formacija, Gidensova klasifikacija tipova društva i modernistička klasifikacija globalnih tipova društva.

292

1.1.Marksistička tipologizacija društveno-ekonomskih formacija

Marksistička teorija društva ističe društveno-ekonomsku formaciju kao istorijski tip društva koji se razlikuje od drugih po odnosu proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, kao i opštem zakonu razvoja društva koji se ispoljava u prelasku jedne u drugu društveno-ekonomsku formaciju. Pri tome, kako se ukazuje, svaka nova društveno-ekonomska formacija sadrži u sebi i ostatke prethodne, kao ostatak starog kvaliteta, tako da nije bilo formacija koja bi se mogla odrediti kao ''čista'', jer su u njima uvek bili isprepletani elementi različitih formacija u različitim formama. NJihova pripadnost određenoj formaciji određuje se prema preovlađujućim elementima njihove strukture, pre svega, ekonomske.

Marksistička tipologizacija istorijskih tipova društva ukazuje na sledeće društveno-ekonomske formacije: prvobitna ljudska zajednica, robovlasničko društvo, feudalno društvo, kapitalističko društvo i komunističko društvo. U sklopu ove tipologizazije ukazuje se i na socijalističko društvo, kao prvu fazu na prelazu ka komunističkoj društveno-ekonomskoj formaciji.

293

Prvobitna ljudska zajednica je prva društveno-ekonomska formacija kojom otpočinje ljudska istorija. Osnovnu karakteristiku prvobitne zajednice čini nizak nivo i spor razvoj proizvodnih snaga. Zbog toga je čovek u čitavom njenom trajanju bio u stanju velike zavisnosti od prirode, što je imalo za posledicu kolektivno obavljanje proizvodnje i njoj svojstven način života. Kolektivna proizvodnja u prvobitnoj zajednici, koja se ispoljavala kao saradnja većeg broja ljudi pri radu, imala je za posledicu zajedničku svojinu sredstava za proizvodnju i raspodelu proizvoda na jednake delove. Proizvodni odnosi u prvobitnoj zajednici karakterišu se postojanjem zajedničke svojine na sredstvima za proizvodnju i jednakošću u raspodeli. Međutim, i jedna i druga karakteristik proizilazile su iz niskog stupnja razvoja oruđa za rad, siromaštva i svesti pojedinaca da se može opstati samo u okviru zajednice u kojoj postoji jednakost u raspodeli. Ali u varvarstvu kada počinje da se vrši koncentracija oruđa za rad u rukama članova jedne grupe i to dovodi do nastanka privatne svojine i stvaranja viška proizvoda. Zato su, prema marksističkim teoretičarima, već na ovom stupnju društvenog razvoja stvoreni uslovi za pojavu klasnog društva i javljaju se prvi njegovi začeci.

294

Robovlasničko društvo se u marksističkoj teoriji označava kao prvo klasno društvo u ljudskoj istoriji. Osnovu robovlasničkog društva čini privatna svojina na sredstvima za proizvodnju i na robovima. U ovim uslovima svojinskih odnosa rob sve što proizvede pripada robovlasniku. Robovlasnik prisvajanje rada robova vrši fizičkim nasiljem, jer robovi nisu pravno slobodni ljudi i pripadaju robovlasniku kao stvari. Robovlasništvo, kao društveno-ekonomska formacija, nastala je raspadom prvobitne zajednice. NJen nastanak omogućen je pojavom viška proizvoda i privatne svojine, što je dalje determinisalo pojavu proizvodnih odnosa koji su doveli do klasne podele u društvu i ''antagonističkih sukoba''. Socijalno otuđenje dobija oblik neposrednog potčinjavanja čoveka čoveku. Robovlasnici su želeli što potpuniju eksploataciju robova a robovi su se suprotstavljali ovakvoj težnji. To je dovodilo do klasne borbe koja je poprimala različite oblike, počev od protesta, preko pojedinačnih pobuna do velikih ustanaka. Robovlasništvo je prva društveno-ekonomska formacija u kojoj se javlja država, kao oblik političke organizacije društva. Ona je nastala, prema marksističkom tumačenju, kao posledica nepomirljivog klasnog sukoba robovlasnika i robova i nemogućnosti da se taj sukob drugačije reši do nametanjem volje robovlasničke klase klasi robova, preko državne organizacije ‡ preko aparata za nasilje. Tako da je država služila održanju sistema eksploatacije.

295

Feudalizam. Karakter feudalnih proizvodnih odnosa, pa time i čitave ove društveno-ekonomske formacije, određen je karakterom feudalne svojine na zemlji. Vlasnici zemlje su feudalci koji imaju vlast nad kmetovima, pošto su kmetovi vezani za zemlju feudalaca na kojoj žive. Kmet je poluslobodan čovek. On nije u punoj svojini feudalaca, u kakvoj se nalazio rob, ali je zavisan od feudalca. Feudalizam je u odnosu na robovlasništvo imao razvijeniju društvenu strukturu. Pored osnovnih klasa, feudalaca i kmetova, postoji veći broj međuklasa i društvenih slojeva, čiji se broj i karakter menjao u pojedinim fazama razvoja feudalizma. U klasi feudalaca razlikovano je crkveno i svetovno plemstvo, koji su u suštini imali iste klasne interese. Međuklase ili sporedne klase u feudalizmu činili su slobodni seljaci, a u gradovima zanatlije i trgovci. Pored toga, feudalizam je imao i stalešku strukturu. Staleži su bile društvene grupe čiji je status bio pravno regulisan. Oni su imali određena prava i dužnosti koja su ih stavljala u privilegovan položaj i koja su se prenosila sa pokoljenja na pokoljenje. Socijalna pokretljivost između staleža bila je ograničena, i prekoračenje tih granica bilo je moguće samo po milosti kraljevske vlasti. U feudalizmu je Marks video socijalno otuđenje koje je nazvao ''lična zavisnost''. On kaže da je u feudalizmu svako zavisan, kmetovi i feudalni gospodari, vazali i suvereni, laici i popovi. Lična zavisnost nije karakteristična samo za društvene odnose u materijalnoj proizvodnji, već i za oblasti života koje su na njoj izgrađeni.U feudalizmu država je bila organizacija vladajuće klase, ona je bila određena feudalnim proizvodnim odnosima i štitila je te odnose.

296

Feudalizam počinje da se raspada počev od 16. veka. Odlučujući uzrok za njegov raspad bio je, kako marksisti ističu, u zaoštravanju protivrečnosti između proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, koja se ispoljavala između osnovnih klasa ‡ feudalaca i kmetova, a rezultirala je razvojem robne proizvodnje, imovinske diferencijacije (na jednoj strani mali broj onih u kojima se nalazi ogromno bogatstvo, a na drugoj strani veliki broj siromašnih) i sve učestalijim socijalnim konfliktima koji su doveli do buržoaskih revolucija i propasti feudalizma.

297

Kapitalističko društvo nastaje istovremeno sa industrijskom proizvodnjom i buržoaskim revolucijama u Evropi. Sukob proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa koji je postojao u feudalizmu, razrešen je buržoaskom revolucijom. Ovom revolucijom je ujedno izvršen prevrat i u sferi društvene nadgradnje na osnovu preuzimanja političke vlasti od strane buržoazije. Izmenjen je karakter države, ona ne štiti više feudalne društvene odnose i vlast feudalaca, već nove kapitalističke odnose proizvodnje i vlast buržoazije što je uticalo na promenu oblika organizovanja državne vlasti i političkog života uopšte. Svi građani postaju pravno jednaki.

298

Za nastanak kapitalizma bila su važna tri paralelna procesa: razvitak robne proizvodnje, rađanje klase najamnih radnika (proletera) i nastanak klase kapitalista (vlasnika kapitala). Iz tog procesa Marks je video dva glavna činioca u kapitalističkom sistemu proizvodnje. To su kapital i najamni rad. Pod kapitalom je podrazumevao imovinu, bilo koju, novac, mašine, fabrike - sve što se može iskoristiti da bi se proizvela nova imovina, odnosno stvorila akumulacija kapitala. Akumulacija kapitala je direktno povezana sa najamnim radom. Najmnim rad se odnosi na sve one koji nemaju sredstva za život pa moraju naći zaposlenje koje im obezbeđuju vlasnici kapitala. Marks je isticao da oni koji imaju kapital (kapitalisti) čine vladajuću klasu, dok ogromna većina koja nema kapital čini klasu najamnih radnika (proletera). Prema Marksu, kapitalizam je klasni sistem u kojem odnose među klasama karakterišu sukobi. Iako su vlasnici kapitala i radnici zavisni jedni od drugih, jer je kapitalisti potrebna radna snaga, a radniku plata, međuzavisnost je veoma neuravnotežena. Odnos između klasa je eksploatatorski pošto radnici nemaju kontrole, ili je imaju vrlo malo, nad svojim radom, a poslodavci mogu da ostvare profit prisvajajući proizvode radnikovog rada.

299

Suština kapitalizma kao istorijske društveno-ekonomske formacije, izražena je u privatnoj svojini na sredstvima za proizvodnju, društveno-ekonomskoj odvojenosti neposrednih učesnika u proizvodnji (radnika) od sredstava za proizvodnju i njihovoj pravnoj nezavisnosti, kao i prisvajanju viška vrednosti koji oni stvaraju od strane vlasnika sredstava ekonomskom prinudama. Osnovna forma kapitalističkog ekonomskog sistema, bez obzira na različite forme je privatno-vlasničko preduzeće čiji je osnovni cilj maksimiranje profita i čija sigurnost zavisi od njegove sposobnosti da se razvija i opstaje u uslovima tržišne konkurencije.

300

U kapitalizmu tržište je regulator ekonomskog sistema i društvenih odnosa, višak vrednosti prisvajaju kapitalisti sredstvima ekonomske prinude, proizvodnja ima karakter robne proizvodnje, ekonomska struktura društva određuje društvenu strukturu (nadgradnju), a društvena svest je određena karakterom proizvodnih odnosa. Marks i Engels su naročito ukazivali na otuđenje čoveka od rada u kapitalizmu, koje se po njima ispoljava u sledećem: radnik je otuđen od sredstava za proizvodnju jer su ona vlasništvo kapitalista; od radnika se otuđuju i predmeti proizvodnje, jer on o njima ne odlučuje iako ih stvara; i radnik je otuđen i u procesu rada, jer se on u njemu ne potvrđuje već ponižava pošto nema nikakvu inicijativu, sve je za njega isplanirano i on samo treba da izvršava određena naređenja.

U vreme Marksa i Engelsa bio je razvijen liberalni kapitalizam, koji je izražen u načelima slobode, ekonomskog individualizma i političke jednakosti; i na njegovim iskustvima vršena je analize kapitalizma i drugih društveno-ekonomskih formacija.

301

Komunističko društvo, prema shvatanjima Marksa i Engelsa, treba da predstavlja negaciju kapitalističkog društva. Oni su, utvrđujući društvenu protivrečnost u kapitalističkom načinu proizvodnje između proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa isticali neminovnu propast kapitalizma i nastanak nove društveno-ekonomske formacije ‡ komunizma. U komunizmu treba da se razrešava osnovna suprotnost društvenog karaktera proizvodnje i privatnog načina prisvajanja. Oni su smatrali da će komunizam u svom razvoju imati dve faze. Prva je socijalizam, kao niža faza komunizma i on nije društveno-ekonomska formacija, koji je razmatran kao sistem društvenih odnosa koji se razlikuje od kapitalističkog društvenog sistema, ali u kome se još uvek sreću njegovi ostaci. Marks i Engels nisu se upuštali u detaljnija razmatranja o socijalizmu, kao ni o komunizmu. Marks je samo ukazivao na osnovne i bitne društveno-ekonomske karakteristike i principe komunističkog društva. U tom smislu, on je ukazao na karakter svojine u budućem društvu, na odnose proizvodnje i raspodele iz kojih rezultiraju svi odnosi i čitav sistem budućeg društva. Zatim, on je isticao da će komunističko društvo imati visok stepen razvoja proizvodnih snaga koje će omogućiti prevazilaženje podele rada, svih oblika svojine kao klasne otuđujuće kategorije i da će se raspodela vršiti prema potrebama, a čovek će rad osećati kao životnu potrebu i zadovoljstvo.

302

1.2. Gidenova tipologizacija društva

U svom poznatom uybeniku sociologije, Entoni Gidens vrši tipologizaciju društva prema dostignutom nivou materijalne kulture u nekom društvu. Polazeći od tog kriterijuma, Gidens sve istorijske tipove društva razvrstava u dve velike grupe: predmoderna društva i industrijska društva.

303

U predmoderna društva Gidens ubraja: lovačka i sakupljačka društva, poljoprivredna društva, stočarska društva i neindustijske civilizacije. Lovačka i sakupljačka društva, prema Gidensu, nastala su 50.000 godina pre nove ere i ona postoje i danas, ali su na ivici potpunog nestajanja. Ona se sastoje od malog broja ljudi koji se bave lovom, ribolovom i sakupljanjem jestivih biljaka. U takvom društvu male su nejednakosti. Razlike u položaju u grupi određene su godinama starosti i polom. Poljoprivredna društva nastala su 12.000 godina pre nove ere i traju do danas. Većina su u sastavu određenih političkih zajednica, tako da ona sve više gube svoj identitet. Ova društva se zasnivaju na malim seoskim zajednicama. @ivot obezbeđuju poljoprivredom, koja se nadopunjuje lovom i sakupljanjem biljaka. Među pripadnicima ovog društva nema veće nejednakosti, nego među lovcima i sakupljačima. Društvom upravljaju poglavari.

304

Stočarska društva nastala su u isto vreme kao i poljoprivredna društva i traju, takođe, do našeg vremena. Ali, ona su danas, uglavnom, sastavni deo većih država i njihov tradicionalni način života sve više slabi. Ova društva uzgajaju pripitomljene životinje, a po veličini kreću se od nekoliko stotina do nekoliko hiljada ljudi. Karakteriše ih uočljiva nejednakost i društvom upravljaju poglavari ili ratnici kraljevi. Neindustrijske civilizacije nastaju 6.000 godina pre nove ere i traju, prema Gidensu, do XIX veka. One se zasnivaju, uglavnom, na poljoprivredi, ali postoje i gradovi u kojima su koncentrisane trgovina i proizvodnja. To su velika društva, neka broje i nekoliko miliona ljudi. Imaju osoben aparat vlasti sa kraljem ili carem na čelu.

305

Industijska društva ili, kako Gidens još i kaže, društva u modernom svetu čine: društva Prvog sveta, društva Drugog sveta, društva u razvoju ili ''društva Trećeg sveta'' i novoindustrijalizovane zemlje. Društva Prvog sveta nastaju u XVIII veku i traju sve do danas. Ona se zanivaju na industrijskoj proizvodnji i pretežno slobodnom preduzetništvu. Većina ljudi živi u gradovima i malo njih se bavi poljoprivredom. Postoje klasne nejednakosti, ali su manje izražene nego u tradicionalnim društvima. Ova društva čine zasebne političke zajednice ili nacionalne države Zapada, Japan, Australiju i Novi Zeland. Društva Drugog sveta nastaju početkom XX veka (posle Oktobarske revolucije 1917) i traju do devedesetih godina 20. veka. Ova društva, prema Gidensu, su slična društvima Prvog sveta, osim što je u njima ekonomski sistem planska privreda, ali su i dalje prisutne glavne klasne nejednakosti. To su društva koja su do 1989. godine obuhvatala Sovjetski Savez i zemlje istočne Evrope kojima su upravljale komunističke vlade, ali društvene i političke promene počele su da ih transformišu u ekonomske sisteme slobodnog preduzetništva, prema modelu društava Prvog sveta.

306

Društva Trećeg sveta ili društva u razvoju, nastaju u XVIII veku i traju sve do danas. To su uglavnom kolonijalna područja koja su tokom XX veka oslobođena, gde su formirane izrazite političke zajednice ili nacionalne države. Većina svetskog stanovništva živi u ovim državama. Stanovništvo u tim društvima pretežno radi u poljoprivredi, koristeći tradicionalne načine proizvodnje. NJihove države imaju ekonomske sisteme slobodne inicijative ili planske privrede. U ova društva ubrajaju se Kina, Indija, i većina afričkih i južnoameričkih država.

307

Novoindustrijalizovane zemlje nastaju sedamdesetih godina XX veka i traju do danas. To su bivša društva u razvoju koja se sada zasnivaju na industrijskoj proizvodnji i, pretežno, slobodnom preduzetništvu. Ova društva su doživela veoma brzi ekonomski rast. Većina ljudi živi u gradovima, a malo njih se bavi poljoprivrednim poslovima. Glavne klasne nejednakosti mnogo su više izražene nego u društvima Prvog sveta. Nacionalni dohodak po glavi stanovnika je manji nego u drštvima Prvog sveta. U ova društva ubrajaju se Hong Kong, Južna Koreja, Sigapur, Tajvan, Brazil i Meksiko.

308

1.3. Modernistička klasifikacija globalnih tipova društva

LJudska društva u svom istorijskom razvoju, sa stanovišta globalnih društvenih promena, mogu se klasifikovati i po opštim karakteristikama koje imaju i prema kojima se mogu prepoznati kao jasne celine. To su arhaično društvo, tradicionalno društvo, moderno društvo i postmoderno društvo.

Arhaično društvo nastalo je u prvobitnoj ljudskoj zajednici. NJegove osnovne karakteristike su: velika zavisnost čoveka od prirode, pa su se ljudi više osećali kao sastavni deo zajednice u kojoj žive nego kao samostalna bića; oruđa za rad su bila nerazvijena i stvarana je mala količina potrebnih dobara za opstanak, samo onoliko koliko im je bilo potrebno za održavanje života. U početku ljudi se bave sakupljanjem plodova i jestivih biljaka, lovom i ribolovom, a potom zemljoradnjom i stočarstvom. Sredstva za rad razvijala su se veoma sporo i ljudi se služe najjednostavnijim oruđima. Društvena svest arhaičnog društva ima religiozno-mistična obeležja, izražena kroz različite oblike verovanja i delovanja (razne ritualne radnje, molitva, žrtva, magija).

309

Tradicionalno društvo. Osnovne karakteristike ovog društva su: ljudi su živeli u malim lokalnim zajedicama; bavili su se pretežno poljoprivredom, u kojoj vlada krupna zemljišna svojina, i zanatstvom, koje je organizovano u manufakturama; privreda ima u početku naturalni karakter, ali je vremenom došlo zamene naturalne privrede robno-novčanom, do razvoja trgovine i robne proizvodnje, izgradnje utvrđenja i razvoja gradova.

Tradicionalno društvo u odnosu na arhaično ima razvijeniju društvenu strukturu. Pored osnovnih klasa, feudalaca i kmetova, postoji veći broj međuklasa i društvenih slojeva. U tradicionalnom društvu su se sve više razvijale i društvene ustanove, među kojima je najvažnija država. Država je bila određena feudalnim proizvodnim odnosima i štitila je te odnose. Monarhijski oblik vladavine bio je dominantan i monarhija prolazi kroz tri oblika u svom razvoju: patrijarhalna, staleška i apsolutistička monarhija. Društvene svest imala je obeležja izdiferenciranosti u posebne oblike (religija, filozofija, moral, pravo, nauka, umetnost) i dominantan uticaj religije na sve ostale oblike svesti. Sve se tumačilo religijom (od prirode vlasti ‡ svaka je vlast od boga data; do bolesti i smrti ‡ to je volja božja) i razvijalo pod uticajem religije, a naročito filozofija, umetnost i arhitektura. Nevernici su surovo kažnjavani.

310

Moderno društvo nastaje na tekovinama tradicionalnog društva i hrišćanske religije, najpre u Evropi, a potom i u drugim delovima sveta. NJegovom nastanku i ubrzanom razvoju značajno su doprineli: prelaz iz manufakturne proizvodnje u industrijsku, robno-novčana privreda i razvoj gradova; zatim, u duhovnoj sferi, pojava humanizma i renesanse, prosvetiteljstva, liberalizma i racionalističkog pogled na svet, što je doprinelo sekularizaciji društva i razvoju obrazovanja i nauke; došlo je do velikih naučnih i geografskih otkrića, stvaranja nacionalnih država, kolonijalnih osvajanja i td. Značajan podsticaj ovim procesima dale su i buržoaske revolucije u Evropi tokom XVII i XVIII veka, koje su svrgle monarhije sa političke scene ili su potpuno minimizirale njihov uticaj, izborile se za jednakost i političke slobode ljudi. Sve je to oslobodilo ogromne društvene energije i dovelo do ubrzanog i neravnomernog društveno-ekonomskog razvoja u svetu, ali i u određenom konkretno-istorijskom društvu, pa je neminovno došlo do velikog socijalnog raslojavanja, odnosno do stvaranja klasnog društva. Dakle, moderno društvo, kao globalno društvo, jeste neravnomerno razvijeno kapitalističko društvo. Ono je podeljeno na dve klase: klasu vlasnika kapitala (imovine, sredstava za rad, novca) ‡ kapitalisti; i klasu onih koji nemaju sredstava za život pa su prinuđeni da rade kod vlasnika kapitala ‡ najamni radnici (proleteri). Osim ovih osnovnih klasa u modernom društvu postoje i razni društveni slojevi, koji se skupa nazivaju srednji sloj, a njime su obuhvaćeni činovnici u državnim službama i zaposleni u tercijalnom sektoru.

311

Kapitalističko društvo ima svoje tri veoma prepoznatljive faze. To su liberalni kapitalizam, koji je izražen u načelima slobode, ekonomskog individualizma i političke jednakosti; monopolistički kapitalizam, čije je osnovno obeležje nastanak monopolističkih organizacija kapitala koje ograničavaju konkurenciju i slobodu kapitalističke inicijative; i državni kapitalizam, koji se odlikuje sistemom mera koje preduzima država u cilju usmeravanja privrednog razvoja, ali i ukupno društvenog.

Osnovne karakteristike modernog društva su: tržišna proizvodnja roba i usluga, neravnomerna raspodela stvorenih dobara, brz razvoj nauke i tehnologije, masovno naseljavanje gradova i njihova urbanizacija, sve manje ljudi živi na selu i bavi se poljoprivrednom proizvodnjom, brz razvoj masovnog obrazovanja, masovne kulture i td.

Moderno društvo je neprestano u konfliktu, bilo da se radi o socijalnim konfliktima u konkretnom društvu ili o borbi za sirovine van životnog prostora određenog društva. Zato su učestali ratovi, uključujući i one globalnih razmera (Prvi i Drugi svetski rat), koji donose ogromna razaranja i stradanja ljudi.

312

Postmoderno društvo (postindustrijsko društvo ili postkapitalističko društvo) nastaje kao koncept sredinom pedesetih XX veka. Tvorac koncepta postindustrijskog društva je američki sociolog Danijel Bel. On je postavio tezu da razvijena savremena industrijska društva postepeno prelaze u postindustrijsko društvo, ne samo u tehnološkom i privrednom pogledu, već i u pogledu socijalne strukture, slobode i jednakosti ljudi. Ali postindustrijsko društvo kao stvarnost pojavljuje se kao rezultat treće i četvrte naučno-tehnološke revolucije, na šta su ukazivali A. Tofler i A. Turen. Postindustrijsko društvo se razlikuje od klasičnog industrijskog društva po promenama u načinu proizvodnje i pružanju usluga, raznih transformacija, odvajanja svojine od funkcije upravljanja, ljudski resurs ima primarnu ulogu u razvoju, stvaranje specifične klasno-socijalne strukture. Stručnjaci, naročito istraživači i naučnici, imaju sve veću ulogu; kapitalisti kao privatni vlasnici nestaju, a uloga menayera u proizvodnji se znatno smanjuje. Dolazi i do velikih promena u tehnologiji, na scenu sve više stupa nova intelektualna tehnologija izražena kroz masovnu primenu informatike i kibernetike, elektronskih računara i eletronskih mreža, sredstava masovnih komunikacija, primena matematičkih modela u društvenom planiranju i razvoju. Umesto velikih kompanija i korporacija ključno mesto u razvoju društva preuzimaju univerziteti i istraživački instituti.

313

Postmodernističko društvo stvara obilje materijalnih dobara, sve više podstiče potrošnju izazivajući nove potrebe. Javlja se problem slobodnog vremena, koji nastaje zbog skraćenja radnog vremena. Pored materijalnih dobara stvaraju se u obilju i duhovna dobra namenjena masovnoj potrošnji (masovna kultura). Religija gubi svoju moć, a obrasci tradicionalne kulture sve više nestaju.

Država u postmodrenističkom društvu je označena kao država blagostanja, jer ona preuzima sve više ekonomskih i socijalnih funkcija, brine o socijalnom miru, reguliše i nadzire sve odnose u društvu.

314

2. Društvena pokretljivost

2.1. Pojam i tipovi društvene pokretljivosti

Pokretljivost društva obuhvata promene u društvenoj strukturi koje nastaju pomeranjem pojedinaca i društvenih grupa. Ta pokretljivost može se posmatrati sa više aspekata. Sa stanovišta podele rada to je prelazak iz jedne uloge u drugu, koja se naziva horizontalna pokretljivost društva. U strukturi društvenih odnosa, to je pomeranje sa jednog položaja na drugi, što se označava kao vertikalna pokretljivost. I sa stanovišta teritorijalne organizacije društva to je prelazak iz jednog mesta u drugo, i takva pokretljivost društva zove se prostorna pokretljivost.

315

Horizontalna pokretljivost obuhvata pomeranje pojedinaca i grupa iz jedne društvene uloge u drugu, ne menjajući pri tom svoj socijalni status. Ovakva pokretljivost se najčešće ispoljava u različitim promenama profesionalnih uloga (delatnosti), mesta stanovanja, pojedinaca i društvenih grupa, pri čemu se promene događaju u okviru istog društvenog sloja ili klase. Tipičan primer za ovu vrstu pokretljivosti u društvu su prekvalifikacije radnika koji su se u jednom preduzeću našli kao ''tehnološki višak'', pa se onda, nakon dopunskog obrazovanja upošljavaju u drugo preduzeće (npr. električar ‡ monter; traktorista-šofer; itd), ili ekonomske migracije kada se napušta radno mesto u jednom preduzeću da bi se uposlilo u nekom drugom, a da pri tome promena profesionalnih uloga ne menja njihov socijalni status. Horizontalna pokretljivost pojedinaca i društvenih grupa ukazuje da su oni samo promenili mesto u raspodeli rada, ali ne i mesto u socijalnoj strukturi društva.

316

Vertikalna pokretljivost je društveni proces kada pojedinci ili grupe menjaju svoju ulogu u društvu prelaskom na viši ili niži stepen na lestvici socijalne stratifikacije, bilo da se na njoj penju ili silaze. Promenom uloge najčešće se menja i društveno-ekonomski položaj pojedinca ili grupe i obrnuto. U tom smislu, vertikalna pokretljivost manifestuje se kao društveno napredovanje ili nazadovanje pojedinaca i društvenih grupa sa stanovišta društvenog ugleda i vrednosti.

Vertikalna društvena pokretljivost zavisi od karaktera strukture određenog društva i pokazuje koliko je ono otvoreno i dinamično, koliko u njemu postoje mogućnosti za prelaz iz jednog sloja u drugi, iz jedne klase u drugu. Obim i intenzitet vertikalne pokretljivosti, kao oblika mikro promena u jednom društvu uslovljen je prisustvom ili odsustvom tzv. strukturnih makro promena. U tom smislu oblici istorijskog kretanja društva (progres, regres, relativna stagnacija) kroz koje prolazi jedno konkretno-istorijsko društvo, različito utiču na obim i karakter socijalne pokretljivosti uopšte, a posebno na vertikalnu društvenu pokretljivost.

317

Prostorna pokretljivost je fizička pokretljivost pojedinaca i društvenih grupa u određenom geografskom prostoru. Ona je najizraženija u migracijama. Migracije mogu imati različite pojavne oblike, od dobrovoljnog preseljenja pojedinaca ili njihovih porodica iz jednog mesta u drugo do prisilnog preseljavanja stanovništva iz jednog kraja u drugi, ili iz jedne zemlje u drugu, što se događa u vreme ratova ili u miru međudržavnim sporazumima, tzv. retorzijom stanovništva. Kod migracija razlikuju se interne migracije, koje označavaju pomeranje pojedinaca i stanovništva unutar granica jedne zemlje, i spoljne, ili međunarodne migracije. Zatim, mogu se zapaziti još neke relacije migracija, kao što su selo ‡ grad, sezonske, dnevne (odlazak na posao ili u školu svakodnevno u mesto gde ljudi ne žive), stalne itd. Interne migracije mogu biti lokane, koje se odvijaju u okviru jedne lokalne zajednice, regionalne i državne. Razlozi migracija mogu biti različiti. Najčešće su to ekonomski razlozi ‡ odlazak ljudi iz nerazvijenih u privredno razvijena područja, gde je mogućnost zapošljavanja i zarade veća; zatim, to mogu biti razvojni

318

društveni procesi, politički razlozi, vaspitni i td.

Osim ovih ključnih ili najfrekventnijih aspekata u razmatranju pokretljivosti društva, treba imati u vidu da je moguće izdvojiti još neke aspekte ili vrste, kao što su: individualna i grupna pokretljivost (razlikovanje prema tome ko se pomera ‡ pojedinci ili grupe); unutargrupna i međugrupna (da li se prilikom pomeranja ostaje u istoj grupi ili se pristupa drugoj); unutargeneracijska i međugeneracijska pokretljivost (da li se pomeranje vrši u toku jedne generacije ili se deca pomeraju u odnosu na svoje roditelje).

Od pomenutih oblika pokretljivosti društva u praksi se ne javlja ni jedan u čistom obliku, već su svi oni dobrim delom sadržani jedni u druge, npr. međugeneracijska u vertikalnoj i prostornoj ‡ odlazak sina seljaka iz sela u grad na studije, koji po završetku fakulteta ostaje u gradu.

319

2. Uzroci, mehanizmi i posledice društvene pokretljivosti

Pokreljivost društva u svim njegovim aspektima veoma je izražena u savremenom društvu. Prekretnicu u istorijskom razvoju društva, čini prelazak iz manufakturne proizvodnje u industrijsku, koja se kasnije sve više ubrzava talasima naučno-tehnološke revolucije; zatim, naglo naseljavanje gradova i njihova urbanizacija; kolonizacija; jačanje vojnog kompleksa; liberalna demokratija, koja je osvajanjem političkih sloboda i prava unela dinamiku u politički život i omogućila pristup politici ljudima iz različitih društvenih slojeva; masovno obrazovanje i masovna kultura; kao i društveni konflikti koji se javljaju u veoma različitom intenzitetu i oblicima ‡ od obustave rada u nekoj fabrici do međudržavnih ratova. Pored ovih globalnih uzroka, pokretljivost društva zavisi od društvene strukture konkretno-istorijskog društva i obrnuto, gde se ukazuje da su društva sa izraženom pokretljivošću otvorena društva, dok su predindustrijska društva zatvorena zato što su se u njima veoma teško menjali položaji i uloge. Među uzrocima društvene pokretljivosti treba imati u vidu

320

i pojedinačne potrebe ljudi, njihove motive i želje, koji su takođe zanačajni.

U sociologiji se osobito razmatraju mehanizmi ili kanali društvene pokretljivosti i najčešće se navode: obrazovanje, bavljenje politkom i sklapanje braka.

Obrazovanje je u savremenom društvu najvažniji kanal društvene pokretljivosti. Kroz obrazovanje, ukoliko je ono dostupno svima iz različitih društvenih slojeva, omogućuje se sticanje kvalifikacija za obavljanje raznih društvenih uloga. To im ujedno obezbeđuje značajne društvene predispozicije da mogu lakše da se kreću u svim domenima društvene pokretljivosti (vertikalnoj, prostornoj, međugeneracijskoj i td).

Bavljenje politikom omogućava promenu društvenog statusa u velikim rasponima ‡ može se brzo dospeti na najviše društvene položaje, a može se i brzo pasti na najniže položaje. Pokretljivost kroz političku delatnost sve više raste u savremenim društvima, jer su u porastu masovne političke organizacije društva (stranke, sindikati, politički pokreti, nevladine organizacije i td) koje okupljaju veliki broj ljudi. U mnogim društvima, kroz načelo jednakosti u izboru, pružaju se šanse svima za brzu ličnu promociju. Bavljenje politikom znači uticaj na društvene ustanove u kojima je usredsređeno najviše društvene moći.

321

Sklapanje braka, osobito u tradicionalnim društvima, za mnoge je bio najvažniji kanal društvene pokretljivosti, a za veliki deo žena značio je mogućnost uspona ili očuvanja naslednog društvenog položaja. I danas je udaja ili ženidba važan mehanizam društvene pokretljivosti, ali ne u meri u kojoj je to bilo ranije.

Pored ovih mehanizama, kao kanal društvene pokretljivosti može biti i posedovanje specijalnih osobina pojednaca koje su neophodne u određenom trenutku, kao što su hrabrost u ratu, harizma i govorništvo u politici, ostvareni talenat u sportu ili umetnosti, ''snalažljivost'' u društvenim krizama itd.

Pokretljivost društva može biti u izvesnoj meri i blokirana, a to se događa u društvenim krizama i ukoliko u određenom društvu postoji diskriminacija, na bilo kojoj osnovi ‡ rasnoj, polnoj, verskoj, etničkoj i td.

322

Povećana pokretljivost društva može imati određene posledice, koje mogu imati pozitivne i negativne aspekte, a to su: slabi kohezija grupa i njihovi međusobni konflikti; promenom socijalnog položaja menja se ''pogled na svet''; napuštanjem porodice i drugih primarnih grupa, slabe ili se kidaju primarne veze; povećava se obim kriminalnih i drugih devijantnih pojava; postoji stalna mentalna napetost, povećava se osećaj nesigurnosti i pojavljuju se neuroze; dolaskom novih ljudi ili odlaskom starih, menjaju se obrasci mišljenja ponašanja i delovanja; smanjuju se društvene razlike između grupa i pojedinaca sa različitim položajima i ulogama; dolazi do površnosti u odnosima zbog kratkotrajnih i formalnih kontakata među ljudima.

323

3. Promene u savremenom društvu

Savremeno društvo odlikuju procesi brzih promena u svim domenima društvenog života i ljudskog okruženja. Da bi se ti procesi razumeli potrebno je ukazati na nekoliko ključnih pitanja koja su najbitnija za sagledavanje promena u savremenom društvu. To su:

1) naučno - tehnološka revolucija i njene socijalne posledice;

2) promene u političkoj strukturi savremenog društva; i

3) promene u kulturi savremenog društva.

324

3.1. Naučno - tehnološka revolucija i njene socijalne posledice

Naučno-tehnološka revolucija dovodi do velikih promena u društvu ‡ promena u strukturi sredstava za proizvodnju i načina proizvodnje, u sadržaju i karakteru rada i ujedno izaziva niz značajnih promena u modernom društvu. Ovom revolucijom društveno kretanje prerasta u univerzalnu promenu svih društvenih činilaca i ona pokreće celu društvenu strukturu, pa tako menja i položaj čoveka.

Naučno-tehnička revolucija ima sledeća opšta obeležja: promene u sredstvima rada, promene u predmetima rada, isključivanje sve više čoveka iz vršenja neposrednih proizvodnih funkcija i prerastanje nauke u odlučujući činilac razvoja društva (od tehnologije do politike).

U sociološkoj literaturi se ukazuje na tri naučno-tehnološke revolucije u modernom društvu. Prva je započela otkrićem parne mašine (1765), druga električnom energijom (1884) i treća naučno-tehnološka revolucija je započela pronalaskom atomske energije (1945), a potom konstrukcijom elektronskog

325

računara (1946) i definisanjem osnova teorije komunikacije i upravljanja (1947).

Od svih ovih revolucija, treća naučno-tehnološka revolucija izazvala je najveće zanimanje, jer se u njoj u kratkom periodu događaju veoma velike promene. Te promene su univerzalne i suštinske, jer se one ne odnose samo na promenu činilaca proizvodnje, već i svih drugih činilaca ljudskog života. Treća naučno-tehnološka revolucija predstavlja sintezu naučnih i tehnoloških otrića u savremenom društvu i ona se manifestuje kroz: korišćenje novih izvora energije, naročito atomske; hemizaciju predmeta i procesa rada; razvoj genetičkog inženjeringa, elektronike, sredstava komunikacija i saobraćaja, a osobito kroz razvoj informatičke tehnologije. Informatička tehnologija, naročito sa svojom mikroelektronikom, je najbrže napredovala i najuniverzalnije primenjena u svim aspektima društvenog života ‡ od kompjuterizovanih robota u proizvodnji, preko računara i računarskih mreža u savremenom poslovanju do upotrebe računara i interneta u kućnim poslovima, kao i mobilnog telefona u individualnom komuniciranju.

Naučno ‡ tehnološka revolucija ima socijalne implikacije na strukturu i dinamiku savremenog društva koje se ogledaju promenama, naročito u: načinu

326

proizvodnje, klasnoj strukturi i socijalnoj dinamici.

U načinu proizvodnje događaju se promene koje iz osnova menjaju tradicionalnu strukturu proizvodnih snaga i daleko prevazilaze granice dosadašnjih dostignuća civilizacije. Suštinu tih promena čini sveobuhvatna automatizacija i robotizacija u čijoj je osnovi mikroelektronika koja je omogućila visok progres oruđa za rad i generisala velike promene u podeli rada i produktivnosti rada. To je dovelo i do: većeg udela tercijalnih delatnosti (sektora usluga) u privrednoj strukturi; sve većeg udela inventivnosti i stručnog znanja u ljudskom radu; promena u strukturi zaposlenosti; skraćenja radnog dana i porasta slobodnog vremena; kao i povećanja životnog standarda građana. U strukturi zaposlenih došlo je do velikog pomeranja iz primarnog u sekundarni i tercijalni sektor. Početkom XVIII veka u primarnom sektoru (poljoprivredi) radilo je 92 odsto radno sposobnog stanovništva, a danas u razvijenim zemljama Zapada tek dva do tri odsto. Došlo je i do promena u podeli rada i privrednoj strukturi društva. Tercijalni sektor (sektor usluga) postaje najvažniji, a značaj primarnog i sekundarnog sektora opada, jer se neprestano smanjuje broj zaposlenih u ovim sektorima. U razvijenim zemljama preko 50 odsto zaposlenih je u tercijalnom sektoru. Sa ovim promenama istovremeno dolazi i do promena u profesionalnoj i obrazovnoj strukturi zaposlenih.

327

U mnogim istraživanjima se ukazuje na tendenciju smanjenja industrijskih radnika i porast ''nemanuelnih radnika''. I ne samo to, već se smanjuje i upotreba živog rada uopšte. Ove promene dovode do izmenjenog položaja radnika u novim okolnostima i ''kraju društva rada''. O eksploataciji živog rada i klasnim sukobima se teško može govoriti, jer su stvoreni novi odnosi i sve je preneto na teren partnerstva između rada i kapitala. Sada se govori o eksploataciji ''intelektualnog rada u internacionalnim razmerama'' i konkurenciji kojom se ''podstiče i stimulira transfer darovitih stručnjaka iz zemalja u razvoju u visoko razvijene zemlje. Na inovacijama tih kadrova vrši se dalja neokolonijalna eksploatacija zemalja u razvoju''. Nauka u ovim uslovima ima kvalitativno nov položaj, ona je ključni činilac u proizvodnji i ukupnoj privredi savremnog društva.

328

Promene u socijalnoj strukturi savremenog društva nastale su kao neminovnost nove podele rada i promena u načinu proizvodnje. Tradicionalne klase i slojevi su se preoblikovali, jer umesto ljudskog rada i kapitala odlučujuću ulogu sve više imaju znanje i informacije kao razvojni resursi, tako da je socijalna struktura posle treće tehnološke revolucije potpuna drukčija. Ona je potpuno razbijena u mnoštvo različitih socijalnih slojeva i grupa. Srednji slojevi su doživeli najveći rast i dobijaju najviše na značaju. Novi srednji slojevi, uglavnom, nastaju kao posledica razvoja tercijalnih delatnosti, razdvajanja funkcije upravljanja od prava vlasništva i jačanja uloge državnog aparata. Ovi su slojevi su vrlo heterogeni i obično prepoznatljivi po određenim socijalnim grupama, kao što su inteligencija, tehnokratija i birokratija.

329

Socijalnu dinamiku savremenog društva u svakom pogledu diktiraju znanje i nauka. Socijalni konflikti koji su u industrijskom društvu određivali njegovu dinamiku, stalno preteći socijalnom revolucijom, bitno su se stišali i - sa tehnološkim promenama, promenama u strukturi zaposlenih i novim metodama rukovođenja ‡ redukovali i raznim oblicima participacije uspostavili kooperativni odnos sa vlasnicima kapitala. Ujedno je, kroz evolutivne promene u postmodernom društvu, njihov društveno-ekonomski položaj bitno popravljen. tako da se danas teško može govoriti o eksploataciji i mogućim sukobima na relaciji radnička klasa ‡ kapitalisti. Danas postoji druga vrsta eksploatacije i mogućnost sukoba na sasvim drugoj relaciji: razvijeni ‡ nerazvijeni.

330

Sve dosadašnje naučno-tehnološke revolucije bitno su olakšale život savremenom društvu i donele niz blagodeti u svakodnevnom životu ljudi tako da je danas bez njih život gotovo nezamisliv. Da li se može zamasliti savremeni život bez električne energije, televizora, telefona, automobila i td, a da ne govorimo o skorašnjim izumima koji su preplavili razvijena društva, poput mobilnih telefona, kompjutera, interneta, kablovske televizije i td. Sve je to velika tekovina naučno-tehnološke revolucije. Međutim, tekovine te revolucije su i mnoge negativne, gotovo zastrašujuće, posledice koje sve više nameću pitanja opstanka čovečanstva, koje se manifestuju kroz zagađenje životne sredine, prekomerno zagrevanje planete i probijanje ozonskog omotača što prouzrokuje klimatske promene, nuklearno naoružanje, nuklearne havarije, genetske promene u organizmima i kloniranje živih bića, osobito ljudi i td. Ove pojave podstiču i jedan potpuno novi društveni angažman izražen kroz nove društvene pokrete (Zeleni pokret, antinuklearni pokreti, antiglobalistički i drugi) koji sve više dobijaju globalne dimenzije i pokušavaju da spreče

331

tehnološke i društvene promene kojima se rizikuje opstanak čovečanstva.

3.2. Promene u političkoj strukturi savremenog društva

U savremenom društvu istovremeno sa velikim promenama koje nastaju kroz naučno tehnološke revolucije, događaju se i veoma značajne promene u političkoj strukturi. Ono što je zajednička karakteristika ovim promenama jeste da najrazvijenije zemlje diktiraju promene u tehnološkom i u političkom pogledu ''ostatku sveta''. Ove promene i u jednoj i u drugoj sferi nisu odvojene, već su međusobno veoma povezane, pa moglo bi se reći i uslovljene. U vreme prve naučno-tehnološke revolucije, razvojem industrijskog društva, propadaju monarhije i stvara se nova vlast, na načelima predstavničke demokratije i liberalizma, formira se državni aparat koji preuzima značajne društvene funkcije, vrši se objedinjavanje etničkih teritorija i stvaraju se nacionalne države ili političke zajednice modernog tipa, jača vojna sila i osnivaju se kolonije u mnogim delovima sveta.

332

Posle druge naučno-tehnološke revolucije kapitalizam, kao izraz društveno-ekonomskog i političkog urđenja društva, iz svoje liberalne faze ulazi u monopolističku, a nešto kasnije i u etatističku, što se u političkoj strukturi globalnog društva odražava kroz bitno jačanje države, koja obezbeđuje garancije i prodor nacionalnom kapitalu van svojih granica. Zatim, kroz jačanje klasnih sukoba i drugih socijalnih konflikata koji unose dinamiku u društveni život i političke institucije, a pored klasnih dolaze do izražaja i drugi politički intersi koji se institucionalizuju kroz političke stranke i nastoje da steknu legitimitet, stvaraju se i veoma brzo jačaju različite političke ideologije (liberalizam, komunizam, nacionalizam, nacizam i td). A na međudržavnom planu vodi se borba oko preraspodele tržišta i resursa, što sve dostiže svoj vrhunac u Prvom, a ubrzo i u Drugom svetskom ratu. Promene u političkoj strukturi u vreme treće tehnološke revolucije su nabliskije povezane sa promenama koje je ona donela.

Već prvi pronalazak, koji je označio početak treće tehnološke revolucije (atomska energija) upotrebljen je najpre iz političkih razloga u vojne svrhe i to u istoj godini kada je otkriven (1945). Bacanje atomskih bombi na Nagasaki i Hirošimu samo je nagoveštaj pretnji politike tehnološkim pronalascima, što će kasnije sve više doći do izražaja, naročito kroz tehnološko usavršavanje naoružanja i istraživanja u kosmosu.

333

Promene u političkoj strukturi društva koje su usledile bile su velike i izuzetno dinamične. Posle Drugog svetskog rata došlo je do velike političke podele u svetu. U Sovjtskom Savezu i zemljama istočne Evrope, kao i u još nekim zemljama (Kina, Kuba i druge), izgrađivani su politički sistemi na komunističkoj ideologiji, a zemlje zapadne Evrope i severne Amerike učvršćivale su državni kapitalizam, ali ujedno uvodeći i participativne modele demokratije kako bi amortizovale socijalne sukobe i smanjile tenzije u društvu. Ta ideološka podela ubrzo je institucionalizovana, stavaranjem vojno-političkih saveza (Varšavski pakt i NATO pakt), tako da je druga polovina XX veka, sve do 1989. godine, obeležena političkom i vojnom podelom sveta na dva velika bloka, koji su stalno držali ceo svet u strahu od njihovog mogućeg sukoba i zastrašujućih posledica. To vreme je poznato kao period hladnog rata. ''Ostatak sveta'', uglavnom, njegov najnerzvijeniji deo, bavio se problemima izlaska iz siromaštva ili kolonijalnog oslobađanja, a najčešće i jednim i drugim. Svoje političke institucije i odnos prema globalnim političkim promenama zemlje ostatka sveta, trećeg sveta, gradile su prema naklonjenosti nekom od ovih blokova ili su pokušavale u izvesnoj meri da se osamostale kroz Pokret nesvrstanih. Osnovna karakteristika za sve zemlje u ovom periodu, bez obzira na ideološke, političke i blokovske podele, jeste velika uloga države i drugih političkih institucija u društvenom životu. Država je svuda poprimala, u većoj ili manjoj meri, etatistička obležja, jačala je regulisala i kontrolisala celokupan društveni život.

334

Krajem, XX veka, ili preciznije od 1989. godne, nastaju velike promene u Sovjetskom Savezu i zemljama istočne Evrope, koje su nešto kasnije u literaturi svakodnevnoj komunikaciji označene pojmom tranzicija. O tim promenama u literaturi postoji mnoštvo različitih analiza i stavova, kao i teorijskih modela prema kojima se one izučavaju, među kojima je veoma inspirativna analiza profesora LJubiše R. Mitrovića. Međutim, za ovu priliku najvažnije je ukazati na sadržinu i karakter tih promena.

335

U Sovjetskom Savezu i zemljama istočne Evrope dolazi do napuštanja komunističke ideologije i obaranja komunističkih režima, a u federativnim državama (Sojvetski Savez, ^ehoslovačka i Jugoslavija) do njihovog raspada i stvaranja nacionalnih država. Na vlast dolaze neoliberalne strukture koje uživaju podršku i pomoć Zapada, a u novostvorenim državama i nacionalističke. Istovremeno dolazi i do raspada Varšavskog pakta, tako da politička mapa sveta dobija sasvim drukčiji izgled. Političke promene koje su usledile u ovim zemljama jesu uvođenje neoliberalnih političkih ustanova (višepartijski sistem i slobodni izbori), tržišna ekonomija, kampanjska privatizacija državne ili društvene imovine, donošenje novih ustava, reforme u zakonodavstvu, državnom aparatu, a naročito u policiji i vojsci, kao i donošnje niza administrativnih mera kojima se ukazuje na otvorenost zemlje za strana ulaganja. I u spoljno-političkoj orijentaciji, takođe, dolazi do velikih promena. Nastoji se zadobiti što veća naklonost zemalja Zapada, a naročito SAD i Nemačke; izražava se spremnost za ulazak u zapadno-evropske integracije, osobito u Evropsku uniju i NATO pakt; traži se međunarodna pomoć, prevashodno finasijska. Kao posledice ovih promena, nastaju velike anomije u društvu koje se izražavaju u brzoj promeni propisa, snažnoj dezintegraciji u društvu i nefunkcionalnosti društvenih ustanova.

336

Došlo je naglo do velikog socijalnog raslojavanja, koje je nastalo nakon privatizacije kada je veliki broj ljudi osiromašio zato što su ostali bez posla, ali i do naglog bogaćenje jednog malog broja ljudi, naročito onih koji su na vlasti ili su bliski vlastima. Zatim, došlo je do naglog porasta kriminala i njegove sprege sa državom, pojave ''sive ekonomije''; emigracije, naročito mladih i obrazovanih, u zemlje Zapada. U nekima od ovih zemalja bilo je i oružanih sukoba, ali su se oni najdrastičnije ispoljili na području Jugoslavije u vidu etničkih pobuna i višegodišnjeg građanaskog rata u koji su se umešale mirovne trupe ujedinjenih nacija, a potom i NATO pakt oružanom akcijom kao bi svrgao sa vlasti srpske političke elite u Bosni i Hercegovini (1995) i Srbiji (1999) koje nisu bile po volji Zapada. To je ostavilo još teže posledice na proces promena u ovim delovima bivše Jugoslavije, koje se još uvek ne mogu dovoljno sagledati, ali anomije u vidu društvene frustriranosti i beznađa izražene su u svim pojavnim oblicima društvenog života.

337

U savremenom svetu promene u političkoj strukturi, i uopšte sve druge društvene promene, karakteriše proces globalizacije. Proces globalizacije je povezan sa savremenim tehnologijama i njihovim uticajem na stvaranje globalnog svetskog tržišta, na modernu podelu rada i svetsku planetarnu međuzavisnost. Ona je izraz inteziviranja društvenih odnosa u kojima je izražena uzajamna zavisnost između svih društava (država) u svetu. Globalizacija nastaje kao razvojni trend. Ona utiče na život ljudi u svim zemljama unoseći promene ne samo u globalne sisteme nego i u svakodnevni život. Na globalizaciju utiču naročito politički, ekonomski, kulturni i socijalni faktori. Proces globalizacije podstiče napredak informacijske i komunikacijske tehnologije koji intezivira brzinu i obim interakcija u svetu.

Globalizacija nastaje kao izraz koncetracije i centralizacije kapitala i nove istorijske forme integracionih procesa, koju predstavljaju transnacionalne i globalne korporacije, kao akteri ekonomskih i drugih procesa. NJihova mreža proizvodnje i potrošnje prostire se po celom svetu i obuhvata sva tržišta. Razvoju globalizacije znatno je doprineo kraj hladnog rata i pad komunizma u zemljama istočne Evrope i, istovremeno, uticaj razvijenih zemalja Zapada u postsocijalističkim zemljama.

338

Globalizacija izražava interes modernih ekonomskih činilaca u integraciji svetske privrede, u zasnivanju nove podele rada, povezanosti i međusavisnosti sveta koji je već označen kao globalno selo. Istovremeno u globalizaciji je izražen antagonistički sistem raspodele društvene moći, koji svetski sistem deli na razvijeni ''Sever'' i nerazvijeni ''Jug'', tako da se blagodeti civilizacije asimetrično raspodeljuju. Odnos između razvijenih i nerazvijenih zemalja je 1:240. Svetom dominira 400 transnacionalnih korporacija koje raspolažu sa oko 80 odsto svetskog kapitala, dok 358 milijardera ima veće bogatstvo nego 45 odsto stanovnika najsiromašnijih zemalja u svetu. U procesu globalizacije sve se više marginalizuje interes većine zemalja i stanovništva, a jača bogatstvo i moć manjine. Iz toga proističe protivrečan karakter globalizacije, koji se ogleda u proizvođenju različitih efekata na razvijene i nerazvijene zemlje - u nerazvijenim zemljama postoji veliki broj gladnih, a u razvijenim mali broj bogatih. Zatim, globalizacija izaziva haotične i protivrečne procese deregulacije i centralizacije; liberalizuje delatnosti na finansijskim tržištima i propoveda otvorenost privreda nerazvijenih zemalja, a s druge strane, širi značajna protekcionistička i druga ograničenja u razvijenim zemljama; dovodi do sukoba državnih i transnacionalnih interesa; ruši barijere nacionalnih tržišta i stvara međunarodne monopole.

339

Globalizacija je kompleksan proces, obuhvata različite sfere savremenog društva i ima različite dimenzije: tehnološku, ekonomsku, društveno-institucionalnu, političku, kulturnu, informacijsku, infrastrukturnu, geostratešku, vojnu i ekološku. Postoje i različiti akteri globalizacije, to su korporacije, države, društveni pokreti, regionalne i međunarodne organizacije i institucije.

Protivrečni karakter globalizacije nametnuo je i njena različita shvatanja, kao i snažna politička protivljenja procesu globalizacije. Shvatanja o globalizmu, uglavnom se svode na podelu između skeptika, hiprglobalista i transformacionista. Skeptici smatraju da je ideja globalizacije precenjena i da trenutni nivo povezanosti između zemalja u svetu nije bez presedana. Hiprglobalisti smatraju da je globalizacija realan i moćan fenomen koji preti da bitno umanji ulogu koju danas imaju nacionalne države. I transformacionalisti ukazuju da globalizacija transformiše mnoge aspekte današnjeg globalnog poretka (ekonomiju, politiku i društvene odnose), ali i dalje ostaju stari obrasci.

340

3.3. Promene u kulturi savremenog društva

Promene u kulturi savremenog društva čine promene koje su u skladu sa ostalim promenama u društvu i o promenama koje se dešavaju isključivo u kulturi može se govoriti samostalno samo kao o kulturnim specifičnostima. Zato ovde ukazujemo generalno na nekoliko pitanja prema kojima je moguće zapaziti promene u kulturi savremenog društva. To su:

1) kulturni procesi u savremenom društvu; 2) uloga tehnologije u promenama u kulturi; 3) povećanje slobodnog vremena 4) opažanje novih pojava u kulturi; i 5) traganje za novim stilovima života.

Ovim pitanjima ne mogu se sagledati sve promene u kulturi savremenog društva, ali se mogu naznačiti one najvažnije koje utiču i na sve druge promene.

341

Kulturni procesi u savremenom društvu mogu se sagledati sa dva aspekta: Prvi je proces komunikacije između različitih kultura (''dodira različitih kultura''), koji se može zapaziti u različitim oblicima, ali uglavnom kao akulturacija i asimilacija. A drugi, kao proces promena u sistemu kulturnih vrednosti. Akulturacija je jedan od najvažnijih procesa u kulturi koji razvojem savremenog društva sve više dobija na značaju. ''Ona predstavlja kulturni kontakt (dodir) različitih kulturnih grupa koje utiču jedna na drugu''. Akulturacija predstavlja veoma raznovrsne odnose između različitih kultura koje su u kontaktu, kao i odnose među pojedincima različitih kulturnih grupa. Procesi akulturacije započeli su u modernom društvu, naročito od vremena kolonizacije kada su osvajači nametali svoju kulturu i prema njenim vrednostima oblikovali, odnosno asimilirali ''domaću kulturu''. Iz tog vremena, i nakon oslobođenja od kolonijalizma ostale su mnoge vrednosti asimilatorske kulture u tim društvima, što se najbolje vidi kroz jezik (u zemljama Latinske Amerike španski i porugalski; u Australiji i Novom Zelandu engleski i td). Međutim, procesi akulturacije su nastavljeni sve do našeg doba, a u vreme ratova i migracija naročito su intezivirani. Oni mogu biti nasilni ili stihijski u situcijama kada su dve ili više kultura u kontaktu. Proces akulturacije se može završiti u kulturnim kontaktima samo delimičnim prihvatanjem ili odbacivanje druge kulture pa sve do potpune asimilacije dominantne kulture. Pored akulturacije i asimilacije, kao činioci savremenih kulturnih promena javljaju se multikulturalizam, kao proces i odnos koji izrasta iz uvažavanja manjinskih grupa (etničkih, kulturnih, rasnih i td); i kulturni pluralizam, koji se određuje kao koegzistencija različitih kulturnih zajednica.

342

Promene u sistemu kulturnih vrednosti najizraženije su u avangardnoj kulturi i umetnosti i postmodernoj kulturi. Avangardizam se javlja kao pokret u visokorazvijenim umetničkim i književnim sredinama krajem XIX i početkom XX veka u Evropi. Avangardizam ima radikalni pristup transformaciji umetnosti i u njemu je izražena težnja da se ostvare korenite promene. Avangarda se razume kao neka vrsta predstila, stav, svest i pravac promene koja treba da se nametne, promene koja treba da sve ''istinski'' transformiše. Ona predstavlja antitezu postojećem, pa tek onda vesnika novog. Avangarda se razlikuje od drugih inovacija, ona zahteva da se raskine sa tradicijom i traga za novim smislom u kulturi, umetnosti i književnosti. U avangardi je sve relativno ‡ ono što je do juče bilo novo, ubrzo gubi draž. Time avangarda dovodi u pitanje mnoge društvene vrednosti i zato se označava kao ''kultura krize'', jer ona podstiče propast tradicionalnih oblika kulture.

343

Postmodernizam nastao je posle Drugog svetskog rata, kao pokret koji je odgovarao novom osećaju krize i promenjenoj duhovnoj i društvenoj situaciji. NJegov nastanak se poklapa sa nastankom masovnog društva. On potpuno zaokuplja mlade koji se zalažu za pretakanje umetničkih sadržaja u robnu proizvodnju. ''Postmodernizam ima izuzetno jednostavnu poruku: sve prolazi, sve je dopušteno'' (posebno označio: D. K). Postmodernizam nema pretenzija na istorijske transformacije i revolucionarne promene, kao ni jedinstvenu ideologiju. On ističe raznolikost i kulturni relativizam, različite stilove i načine života. Individualizam uzdiže do narcizma, a vrednosti umetničke sfere izjednačava sa svakodnevnicom. Time je postmodernizam znatno uticao na promene u kulturi, naročito u pogledu urušavanja postojećih kulturnih vrednosti. Postmodernizam je istakao nove vrednosti i bitno uticao na stvaranje novih pokreta, kao što su: protiv pušenja, za zdrav život, bodi bilding, yoginy, pokret alternativne medicine, seksualne kontrarevolucije, pacifistički, ekološki, za reformu obrazovanja i td.

Postmodernizam je savremenom društvu doneo jedno sasvim novo otkriće, a to je da se razlike u društvu ne isključuju, kao što je bio slučaj u ranijim društvenim sistemima, već su one uzrok neočekivane delotvornosti neideologizovanih sistema. Ta delotvornost najefikasnije se izražava u promenama u sferi masovne kulture.

344

Uloga tehnologije u savremenoj kulturi je izuzetno značajna, jer ona otkriva potpuno novu dimenziju sadržaja i dinamike promena u kulturi savremenog društva. Tehnološka sredstva u kulturi uglavnom se svode na sredstva masovnih komunikacija, kao što su: štampa, radio, televizija, film, video, ''nosači zvuka'' (gramofonske ploče, muzičke kasete, CD i td), internet, mobilni telefoni itd. Ova sredstva su premrežila planetu i ona su najočigledniji pokazatelj promena u kulturi, tehnologiji, kao i u društvu u celini. Mediji su učinili i da se poveća stepen internacionalizacije i kosmopoltizacije kulturnih vrednosti.

Povećanje slobodnog vremena je tekovina višedecenijske borbe radnika za skraćenje radnog vremena, ali istovremeno i tehnološkog napretka u procesu proizvodnje, koji je u savremenom društvu u fazi automatizacije. Slobodno vreme, to je ono vreme koje je potpuno oslobođeno od neposrednih radnih obaveza. Ono pripada čoveku da slobodno raspolaže njime. Međutim, slobodno vreme se sve više postavlja i kao problem ljudi, bez obzira što u taj prostor sve više upadaju masovni mediji i industrija dokolice.

345

Nove podsticaje i promene u kulturi daju nove pojave, kao što su marketing, sponzorstvo i menyment. Te pojave se često označavaju i zbirnim imenom ''biznis u kulturi''. Ovim pojavama očito nastaju promene koje nastoje da kulturu približe biznisu i da je komercijalizuju, kao i da se institucije kulture preusmere na tržišno poslovanje. Ove pojave su naročito izražene u zemljama u tranziciji, naravno i kod nas, jer se još traže rešenja za mnoge probleme, pa i za finansiranje kulture. Međutim, ipak treba imati u vidu da promene u upravljanju i organizaciji u institucijama kulture, poslovno-komercijalni odnos koji se uspostavlja sponzorstvom i reklamne aktivnosti u vezi različitih kulturnih sdržaja, s jedne strane ubrzavaju priliv novca u kulturu, a, s druge, podstiču stvaranje novih sadržaja kulture, čime se bitno utiče promene u kulturi.

346

Traganje za novim stilovima života predstavlja dinamičnu komponentu savremene kulture. Stil života je način ponašanja po kome se određena grupa ili pojedinci razlikuju od ostalih. On je ''izraz prihvaćenih standarda kojima se grupe i pojedinci rukovode pri postupanju u izboru poželjnog oblika egzistencije u okviru određene neposredne stvarnosti''. Na formiranje životnig stila ljudi utiče i njihova društvena aktivnost. U masovnoj kulturi sve se više traga za novim stilovima života, gde naročito dolaze do izražaja: potrošnja, moda, snobizam, malograđanština, narcizam, dosada i nasilje. Zajedničko ovim životnim stilovima jeste neprestano traganje za novim koje se kreće ili u sveri potrošnje ili kao oponašanje ili imitacija u sveri kulture. U oba slučaja traži se neprestano razlikovanje od drugih, a to razlikovanje pokreće određeno delovanje, bilo da je to u pitanju odlazak na modnu reviju da bi čovek bio viđen, ili kupovina luksuznih ili ''naročitih'' predmeta, po kome bi se razlikovao, ili nasilje da bi bio zapažen. Takvo delovanje nepsredno podstiče kulturne promene, bilo da je reč o

347

promenama vrednosti ili percepcije novih kulturnih sadržaja.

Kao što je već rečeno, Maks Horkhajmer (1895-1973) je osnivač frankfurtskog kruga i jedan od glavnih utemeljivača kritičke teorije. U njegovom misaonom razvoju postoje dva perioda: doratni i poratni period. U prvom periodu Horkhajmer još uvek ne odbacuje prosvetiteljsku filozofiju i nauku, već teži da, zasnivanjem nove kritičke teorije, prosvetiteljski um učini delotvornim. On traži njegovo humanističko formulisanje, njegovu usmerenost ka ostvarenju sreće pojedinca. U svom programskom delu Tradicionalna i kritička teorija, Horkhajmer utemeljuje teorijske i metodološko-epistemološke osnove kritičke teorije.Tradicionalna teorija koju je zasnovao Dekart doprinela je, smatra Horkhajmer, da nauka ovlada prirodom i da postane prvorazredna proizvodna snaga. Međutim, zbog svoje pozitivističke i pragmatičke usmerenosti ona je počela da gubi svoju društvenu funkciju i da postaje instrument porobljavanja sveta i čoveka. Zato, sledeći Marksa, Horkhajmer traži da nova kritička teorija prevlada dualizam spekulativne filozofije i empirijskog istraživanja, odnosno da zadrži empirijsku

348

strogost, ali da ne izgubi iz vida teorijske probleme vezane za smisao ljudske egzistencije.

U radovima koje je objavljivao do Drugog svetskog rata (Jevreji u Evropi, Autoritarna država, Kraj razuma i dr.), Horkhmajer je više-manje sledio navedene principe kritičke teorije, kao i Marksovo učienje. On, kao i Marks, kritiku građanskog društva temenji na kritici političke ekonomije i privatne svojine. Privatna svojina na sredstvima za proizvodnju za njega je jezgro kapitalističkog društvenog poretka i osnova njegovog kontinuiteta i autoritarnih društvenih i političkih odnosa. Ona je ne samo po sebi jedan autoritarni društveni odnos, nego i zahteva i nameće autoritarne društvene odnose uvek kada postoji opasnost da bude dovedena u pitanje. Fašizam je, smatra Horkhajmer, legitimni naslednik liberalizma, jer on nastaje prevashodno zbog ekstremnih razlika koje je proizveo zakon vrednosti, spasavajući raspolaganje sredstvima proizvodnje za manjinu koja je iz konkurentske borbe izašla kao najjača.

349

Osim kritike kapitalizma i fašizma, Horkhajmer oštroj kritici podvrgava i etatistički socijalizam tzv. integralni etatizam. On tvrdi da su u sovjetskom sistemu proizvođači i dalje ostali najamnici; da je u njemu formiran apsolutizam položaja radi čijeg očuvanja policija prodire i u poslednje pore društva; da se partija koja je proklamovala ukidanje države i sama institucionalizuje kao vlast, štaviše, da se vlast svela na njenu egzekutivu. Ali, i pored kritičkog odnosa prema socijalističkoj praksi, Horkhajmer u ovoj fazi ne odbacuje marksizam. Zamisao budućeg društva on označava isključivo u pojmovima čije je ishodište u Marksovoj teoriji i revolucionarnoj proleterskoj tradiciji. Istina, on odriče radničkoj klasi ulogu revolucionarnog subjekta, odnosno noscioa revolucije, jer smatra da u razdublju autoritarnih država veću latentnu opasnost po sistem predstavljaju atomizirane mase, i da jedini stvarni doprinos pripremanju slobode u tom razdoblju mogu dati samo političke grupe mladih.

350

U drugom poratnom periodu, Horkhmajer pod pritiskom negativnih istorijskih iskustava fašizma, staljinizma kao i varvarstva svetskoga rata, poriče delotvornost ljudskom umu i oslobodilačku ulogu prosvetiteljskoj filozofiji. U delima Pomračenje uma i Dijalektika prosvetiteljstva, čiji je koautor Adorno, Horkhajmer kritički propituje našu civilizaciju, ali sve manje u smislu kritike političke ekonomije, a sve više u duhu filozofske kritike uma. Nastanak savremene civilizacije on vidi kao dijalektiku samorazvoja prosvećenosti, a njenu krizu kao instrumentalizaciju uma i poništenje individualnosti pojedinca. Nakon Bekonovog Novog organona tekao je, smatra Horkhajmer, intenzivan proces samorazaranja objektivnog i snažnog razvoja subjektivnog uma. Mišljenje koje teži izmirenju umnog poretka i ljudske egzistencije, svojstveno objektivnom umu je potiskivano instrumentalnim mišljenjem, subjektivnim umom koji vrednim i umnim smatra samo ono što je korisno i efikasno. Tako je tehnika postala suština znanja, jer se jedino vrednuje znanje koje se primenjuje, koje služi industriji i uvećanju profita. Istovremeno, razum je sveden na sredstvo svakodnevnog života, a umnost na funkcionalnu racionalnost. Naučno mišljenje, umesto da bude kritika takve prakse koja poriče čovekovu slobodu i individualnost, ona opravdava i podržava tu praksu, daje joj naučni legitimitet.

351

Suočen sa antihumanističkom praksom savremenog sveta Horkhajmer u svojim poznim delima nastalim krajem 60-tih godina sve više napušta marksizam i okreće se [openhauerovoj filozofiji metafizičkog pesimizma. On tvrdi da je [openhauerovo metafizičko stanovište o slepoj volji, iako pesimističko, u osnovi trezveno i danas prikladnije od optimizma koji dominira u marksizmu. Zbog toga u njegovim poznim delima iščezavaju pojmovi: kapitalizam, proletarijat, revolucija, socijalizam, a umesto njih javljaju se izrazi upravljeno društvo, upravljeni svet, katastrofa, itd.

Savremeno društvo u celini, po mišljenju Horkhajmera, jeste društvo u prelazu, u preobražaju ka upravljenom svetu u kome će sve biti regulisano, u kome će ljudi reagovati u skladu sa sistemom unapred utvrđenih reakcija. Upravljeno društvo koje proističe iz napretka tehnike i gospodarenja prirodom ostvaruje se posredstvom totalne administracije, a ako je potrebno i uz pomoć diktature. Između sadašnjice i upravljenog društva ne stoji, po mišljenju Horkhajmera, ništa drugo osim katastrofa i ratova. Budućnost upravljenog sveta je

352

sasvim izvesna ukoliko katastrofa ne uništi sav život.

Jedan od utemeljivača kritičke teorije društva i istaknuti pripadnik frankfurtskog kruga je i američki filozof i sociolog nemačkog porekla Herbert Markuze (1898-1979), koji je u vreme fašizma emigrirao iz Nemačke u SAD. Kao i većina zagovornika kritičke teorije, i Markuze nije težio da stvori celovit i sistematičan teorijski sistem. NJegova osnovna preokupacija je bila da kroz kritičko propitivanje položaja čoveka u građanskom društvu istraži mogućnosti i perspektive za njegovo autentično istorijsko postojanje. Tim ciljem inspirisana su sva njegova dela, počev od Novih izvora za zasnivanje istorijskog materijalizma, preko Uma i revolucije, Erosa i civilizacije, do ^oveka jedne dimenzije, Kraja utopije i Merila vremena.

353

U svojim kritičkim istraživanjima položaja čoveka u savremenom društvu Markuze se uglavnom oslanjao na Hegelovo i Marksovo učenje kao i na saznanja Frojdove psihoanalize. U stvari, on je nastojao da stvaralačkim povezivanjem učenja ove trojice mislilaca izgradi nov teorijski okvir i pojmovni aparat pogodan za analizu savremenih društvenih odnosa. Markuze, kao i Frojd, polazi od toga da je cela ljudska civilizacija zasnovana na neslobodi i nesreći čoveka. Pokoravajući prirodu pomoću rada, čovek je otuđio od sebe svoju pravu ljudsku prirodu i naneo sebi neizlečivu ranu. On je uskratio sebi zadovoljstvo i sreću jer je rad u biti sublimacija energije koja teži zadovoljenju instinktivnih potreba, a kultura, koja je rezultat rada i stvaranja, izražava osećanje čovekovog nezadovoljstva.

354

U savremenom industrijskom društvu, zahvaljujući neslućenom razvoju proizvodnih snaga, tehnike i tehničke racionalnosti, čovek je uspostavio gotovo potpuno gospodarenje nad prirodom, ali je istovremeno, smatra Markuze, porobio i sebe i društvo. Savremeno društvo postalo je simbol neslobode, totalitarne dominacije i prinude. Međutim, ljudi savremene civilizacije toga nisu svesni jer su posredstvom potreba izmanipulisani pa imaju utisak da je život koji žive njihov vlastiti izbor, štaviše da su slobodni i srećni. Preokupirani borbom za veći i bolji standard oni dobrovoljno prihvataju otuđeni rad i potčinjavanje represivnom aparatu materijalne proizvodnje. Takvim postupanjem ljudi nesvesno redukuju celinu svog bivstvovanja, koja proizlazi iz dvodimenzionalne prirode rada (nužnost i sloboda) na sferu nužnosti.

355

Istovremeno, kao znamen tehnološkog progresa, u savremenom industrijskom društvu je, ističe Markuze, zagospodarila "ugodna, uhodana, razumna demokratska nesloboda." Uspostavljanjem grandioznog aparata proizvodnje i distribucije, društvo se podelilo na mase koje tom aparatu služe i dominantne ekonomske, političke i vojne grupe koje imaju ključne, odlučujuće pozicije u kontroli tog aparata, dakle, i kontroli tih masa. Prava i slobode koje su bile vitalni faktor u ranijim periodima industrijskog društva izgubile su svoje tradicionalno opravdanje i sadržaj, jer su autonomija, sloboda misli i pravo na političku opoziciju lišeni svoje bazične kritičke funkcije koju su ranije imali. Savremena civilizacija svojom organizacijom, tehnološkom koordinacijom i manipulacijom, osobito preko sredstava masovnog komuniciranja, uništila je unutrašnju dimeniziju ljudskog duha, u kojoj može da se ukoreni transcendentno i kritičko mišljenje. Gubitak te dimenzije odnosno kritičke moći uma odviklo je ljude od mišljenja,

356

usled čega oni ciljeve i vrednosti sistema prihvataju kao vlastito opredeljenje.Savremena industrijska civilizacija dovela je, smatra Markuze, i do represivne transformacije čovekovih instikata.

Eros je od principa koji upravlja čovekom i njegovom okolinom sveden na puku seksualnost, jer je limitiran delokrug sublimacije. Zbog sniženja napetosti u mentalnom aparatu čoveka između onoga za čim čezne i onoga što mu je dozvoljeno, princip realiteta ne traži više transformaciju instinktivnih potreba. Deerotizacija čoveka i njegove okoline dovela je do širenja seksualnih sloboda. Seks je postao faktor društvenog ponašanja, jer je integrisan u javne i radne odnose. Povećanje seksualnih sloboda i rušenje ograničenja u zadovoljavanju seksualnih potreba dovelo je, smatra Markuze, do slabljenja protestnih reakcija čoveka. Time je u sferi instinkata potvrđeno tehnološko i političko pokoravanje transcedirajućih faktora u ljudskoj egzistenciji.

357

Tehnološki progres svojstven savremenom industrijskom društvu izaziva i promene u mentalnoj strukturi čoveka koje uništavaju autonomiju ličnosti kao političkog i ekonomskog subjekta. ^ovekov Ego se automatizuje, njegove reakcije na instinktivne želje i spoljašnji svet postaju rutinske jer se potiskuje uticaj osećanja i svesti. To je empirijski vidljivo u hladnim gestovima ljudi i rastućoj pasivnosti onih aktivnosti kojima se ispunjava slobodno vreme. Do toga dolazi, smatra Markuze, zbog zamene starog, patrijarhalnog autoriteta oca spoljnim vanporodičnim, kolektivnim autoritetom. Kolektivizacija Ega i gubljenje individualizatorske funkcije porodice, menjaju čovekovo političko ponašanje i transformišu političku strukturu društva u pravcu masovne demokratije čiji subjekt nisu građani kao pojedinci već integrisane celine, totaliteti. Pošto u takvoj demokratiji političko vođstvo zavisi od masa, a mase od vođstva, nastaje totalitarni sistem

358

vladavine, koji kao privid ima demokratsku formu.

Oslobađanje čoveka od otuđenja, dominacije i prinude, kojima je izložen u savremenoj civilizaciji, moguće je, po mišljenju Markuzea, radikalnom revolucijom. Ta revolucija treba da predstavlja istorijski diskontinuitet sa dosadašnjim društvenim razvojem i industrijskom civilizacijom. Ona treba da potisne stare potrebe, svojstvene dosadašnjem načinu života - borbu da se opstane, da se nešto zaradi, da se postigne u konkurentskoj borbi sa drugima i sl. i da umesto njih razvije nove, istinske ljudske potrebe: za mirom, slobodom, smirenošću, lepotom, solidarnošću i srećom.

359

Aktiviranje novih potreba kao društvenih proizvodnih snaga dovešće, smatra Markuze, do radikalne transformacije društvenog života i međuljudskih odnosa. Umesto dosadašnje egzistencije zasnovane na konkurentskoj borbi za opstanak i agresivnosti koju ona donosi, doći će do pacifikacije borbe za opstanak odnosno pacifikacije ljudske egzistencije. Tehnika i proizvodnja preusmeriće se u pravcu zadovoljavanja stvarnih ljudskih potreba, rad će se transformisati u igru i umetničku proizvodnju, moć će biti kvalitativno i kvantitativno redukovana u korist mira, slobode i erosa, priroda će prestati da bude predmet eksploatacije i moći i postati svojevrstan subjekt. Time će socijalizam, smatra Markuze, od utopije postati stvarnost, odnosno ostvarena utopija.

360

Markuze je tokom svog misaonog razvoja različito gledao na mogućnost izbijanja revolucije i njenog nosioca. Menjao je svoja shvatanja zavisno od promene društvenih okolnosti. Do Drugog svetskog rata smatrao je da uslovi za revolucionarni prevrat postoje i da njegov glavni nosilac treba da bude radnička klasa, "zato što je ta klasa slobodna od represivnih i konkurentskih potreba kapitalističkog društva."

Nakon rata, sve do sredine 60-tih godina, Markuze je smatrao da u visokorazvijenim zemljama ne postoje uslovi za revoluciju, jer razvoj proizvodnih snaga više ne ugrožava kapitalistički sistem nego ga legitimiše i učvršćuje. Osim toga, radnička klasa više ne može biti nosilac revolucionarnog prevrata, jer je integrisana u kapitalistički sistem i ne predstavlja osporavanje postojećih potreba. Glavne snage koje pružaju otpor kapitalističkom sistemu i teže njegovoj negaciji Markuze je video u spoljašnjim činiocima koji postoje izvan sistema. To su, po njemu, pre svega, narodi i agrarni proletarijat Trećeg sveta i odbačeni delovi sistema, eksploatisani,

361

prognani, oni drugačije boje i rase, nezaposleni i nezapošljivi.

Od sredine 60-tih godina, pod uticajem društvenih previranja, štrajkova radnika u visokorazvijenim zemljama i bunta mladih, osobito studenata širom sveta, Markuze napušta teze o imanentnom ugnjetačkom karakteru savremene nauke i tehnike, kao i teze o spoljnoj negaciji sistema. On se vraća svom prvobitnom stavu o radničkoj klasi kao glavnom subjektu revolucije. Bez revolucionisanja radničke klase, i to prvenstveno u visokorazvijenim zemljama, ističe on, kapitalizam se ne može ozbiljno dovesti u pitanje, ma koliko da je u procesu rušenja kapitalističkog sistema kao vladajućeg svetskog sistema važna i borba naroda i agrarnog proletarijata u zemljama Trećeg sveta. Istovremeno sa rehabilitacijom uloge radničke klase, Markuze rehabilituje i ulogu inteligencije u revolucionarnom menjanju građanskog društva. U skladu sa kritičkom teorijom i svojim ranijim stavovima, on sada ponovo u inteligenciji vidi duhovnu avangardu koja svojom kritičkom delatnošću treba da odgaja i prosvećuje mase u duhu slobode i novih autentičnih ljudskih potreba.

362

363