-
T VELi Araştnrma Dergisi
Yıl 8 Year
Sayı 22 Number
-
BEKTAŞlLİG İ N SOSYO-KÜLTÜREL ÇEVRESİ
Dr.Hüseyin ÖZCAN Fatih Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Türk
Dili ve Edebiyatt Bölümü Öğretim Görevlisi.
ÖZET Bu yazıda Bektaşiliğin Anadolu'da
yayılma evresi ile birlikte Anado/u'da kurulan desteklerle olan
ilişkisi, Ana-dolu halkı ile kurduğu kültürel bağ
an-latılmaktadır.
Bu gelişim ve ilişki çevresi içinde Bektaşi edebiyatı,
·..gelenek ve görenek-ler ile bu unsurların halk üzerindeki et-
, kisinden de bahsedilmektedir.
ABSTRACT The expansion phase of Bektaşizm
in Anatolia, its relations with the allies in Anatolia and
culturel ties it built with the Anatolian people are given. Also
Bektaşi literature, custums and trediti-ons, its impact on people
in the deve-lopmental phase are noted.
Türk halk kültürü ve sosyal hayatı içinde Bektaşllik anlayışının
önemli bir yeri vardır. Başlangıcı İslam öncesi inançlara kadar
götürebilen bu anlayış zamanla gelişerek ve yaygınlaşarak Türk
toplumunda kitleleri arkasından sürükleyen tasavvufi bir akım
haline gelmiş zengin Türk sosyal hayatı ve ta-savvufi inanç
mozayiği içersinde Bek-taşllik Osmanlı zamanında popüler en büyük
Türk tarikatı olmuştur.
Bektaşiliğin diğer anlayışlara göre daha fazla yayılması ve
zamanımıza kadar bu anlayışın taşınmasında en önemli etkenlerden
birisi de bu an lay ı şın ın güçlü ve zengin edebiyatından
kaynaklanmaktadır. Bektaşi şairleri, şi
irleriyle bu anlayışı estetikleştirerek sonraki nesillere
başarıyla aktarmışlard ı r. Sözlü gelenek içinde kabu l gören bu
şiirler dilden dile ve gönülden gö-nüle aktarılarak zamanımıza
kadar gel-miştir.
Hacı Bektaş Vell, Türk sGfi liğinin en önemli kişilerinden
biridir. 11. yüz-yılda Ahmet Yesevi'nin öğretileri ile başlayarak
gelişen ve Anadolu'ya taşınan tasavvufi düşünce Hacı Bektaş Ve-li
ile belirli bir temele oturtulmuş, yüz-yı llarca Türk sosyal
hayatının içinde varlılığını korumuştur.
Anadolu'da başlangıcı itibariyle Türklere ait karakteristik
özell ikleri, hoşgörüye dayanan temel felsefesiyle Bektaşilik,
kitleler arasında kısa zaman-da yayılmıştır.
Etrafına kısa bir zamanda bunca in-san toplayan Hacı Bektaş
Veli'nin bu insanlara, onların daha önce içlerinde yaşatmakta
oldukları değer yargılarına
uygun çağrılarda bulunmuş olması ge-
-
rekmektedir. Bu değer yargıları ise Tür-kistan' dan gelip
Anadolu'da yurt tut-maya çalışan bu çeşit topluluklarda herhalde
ortak olarak yaşamakta idi. Nitekim Bektaşilik kurulmadan önce
Anadolu'da varolan "Abdallar, Kalen-deriler, Haydariler, Camiler,
Edhemller, Şemsiler gerek inanış gerek gelenek ge-rekse dış
şekilleri bakımından Bekta- . şi' lere o kadar yakın idiler ki
bunların yeni koşulların etkisiyle Bektaşilikle kaynaşmakta
gecikmemiş oldukları an-laşılmaktadır. Yine bu zümrelerin inanç ve
törenleri olduğu anlaşılan geniş ör-gütlü ahiliğin, Bektaşlliğin
oluşumuna büyük katkılarda bulunduğu anlaşıl-maktadır.' ·
Bir çok araştırmacı Bektaşiliğin, ahi-likle olan ilgisine işaret
etmiş ve Bekta-şlliğin kısa sürede kabul görmesini ahi-likle
uyumuna bağlamışlardır.
Bektaşiliğin kısa zamanda büyük rağbet görmesi aynı asırlar
Anado-lu'sunda dini, iktisadi, hatta askeri ve sosyal bir teşekkül
olan Ahilik teşkilatıyla an laşmasındandı. Bu büyük teşkilata bağlı
oluşu dolayısıyladır ki Bekta-şilik ilk Osmanlı sultanlarının da
büyük kıymet verdikleri bir tarikat oldu.2
Bektaşiliğin altyapısında Anado-lu'da başlangıçta görülen bir
çok batıni tarikattan katılımlar bulunmaktaydı. Bektaşilik
yapısındaki hoşgörü ve ilke-leriyle bu tür gruplar için mevcut
tari-katlar içinde en uygun olanıydı.
Bu ta·rikatlar, Sünniliğin ve medrese-lerin hakim olduğu şehir
ve kasaba merkezlerinde tutunamayıp, göçebeler arasında uçlardaki
gaza muhitlerinde ve bir ölçüde köylerde çalışırlar. Sis-temli ve
mütecanis bir düşünce ve iti-
kad yapıları yoktur; içine girmeye çalıştıkları çevrenin gelenek
ve eski itikad-larına intibak ederek yayılmaya çalışırlar. 6unlar
daha sonra Hacı Bektaş Vell'yi alem yaparak onun adı etrafında
Bektaşilik olarak teşkilatlanacak ve Bal-kanlar'a doğru
yayılacaklardır.3
Osmanlı zamanı nda fetihlerde bü-yük rol oynayan tasavvufi
şahsiyetler arasında Bektaşiler ön plana çıkmışlar bu tanınm ış lığ
ın verdiği avantajla Bek-taşilik yeniçerilerin tarikatı olmuştur.
Osmanlı Ordusuyla ROmeli'ye yayılan Bektaşilik bugün hala oralarda
etkisini sürdürmektedir.
Balkanlarda ıssız alanların şenlenmesinde özellikle Sarı Saltık
muakkip-leri diyebileceğimiz muhtelif tarikatlara mensup
dervişlerin gayretleri, oralarda açmış oldukları tekkelerin rolü
özellik-le zikredilmelidir. İşte bu tekkelerin et~ rafında toplanan
müritler, saz şairleri aşıklar, şeyhler buralarda yeni bir kül-tür
muhiti, çevre yaratmışlar; hoşgörülü bu yapı içinde yerli halk ile
Türkler ara-sında sağlıklı bir iletişim kurmuşlardır.~
Bal~anlardaki bu mistik yayılmada özellikle Bektaşilerin · etkisi
bir çok araştırmacının ortak kabulüdür.
Osmanlı zamanında fetih lerdeki katkılarından ve halk içinde
yaygın ka-bul görüşünden dolayı Bektaşiler, ken-dilerine devlet
idaresinin de sempati ile bakmasını sağlamıştır. Yönetimin de
desteğini almasıyla kolayca kurumsal-laşan Bektaşilik Türk
toplumunda belir-gin bir hale gelmiştir.
Bektaşilik Osmanoğulları idaresin-de Askeri bir ocak haline
gelmişti. ~u ocak Rum, Sırp, Hırvat hepsini bir ka-zan etrafında
toplamıştı. Hacı Bektaş
-
oğlu Şeyh Elvan Bey'in kariyyelerine kimsenin dokunduğu yoktu.
Halife Ali'ye perestiş eden Bektaşiler, Türklü-ğü benimseyerek
dergah ve ocak zihni-yetiyle yaşıyor ve Türk harsını
seviyor-lardı.5
Bütün b~nlardan dolayı Bektaşller Osmanl ı milletler mozayiği
içinde Türklüğün temsilcisi olmuş Bektaşi tari-katı da bir Türk
tarikatı olarak öne çıkmıştır.
Osmanlı Devleti Bektaşiliğe saygı göstermiş, pek çok Alevl
Bektaşi şeyhine toprak tahsis ederek buralarda der-gah ve
zaviyelerinin oluşmasını sağlamıştır ... Balkanlar'daki islam'ın
yayılmasına bu hoşgörülü ve sosyal yönleri ile Bektaşi tarikatının
şeyhleri, dergah ve zaviyeleri öncülük etmişti r. 19. yüz-yıl
başlarında İstanbul nüfusunun beşte birinin Bektaşi olması da bu
hoşgörülü tarikatın önemini göstermektedir.6
Hacı Bektaş Vell Anadolu' da ve RG-meli'de bir çok kişinin
gönlüne girmiş düşünceleri ve felsefesiyle sunduğu ta-rikat
anlayışı ile Türk sosyal yapısında silinmez bir iz bırakmıştır.
Osmanlı toplumunda tarikatlar mensuplarının sosyal hayatını
düzenle-yerek onlara bir hayat tarzı sunuyordu. Bektaşilik de
toplumla iç içe olan halk-la kaynaşan bir tarikattı. Bektaşiliğin
halk arasında popüler olmasını sağlayan iki önemli faktör vardı.
Bunlar, Bektaşinin sazı eşliğindeki Bektaşi şiiri
ile mutaassıp Müslümanlığa karşı hoşgörü ve kolaycılığı temsil
eden Bektaşi fıkralarıdır.
Bektaşi şiiri tercih ettiği sade diliyle halkın duygularına
tercüman olmuştur. Saz eşliğinde söylenen türkülerle doğ-
rudan halka seslenilmiş, onların duy-gularına tercüman olunarak
halk ara-sında büyük kabul görmüş ve yaygınlaşmıştır. Bektaşiliğin
ilkeleri sade ve anlaşılır bir biçimde yine saz şairlerinin
şiirleriyle halka aktarılmıştır. Bektaşi pirleri de halkın içinden
yetişmiş, basit bir hayata sahip sade insanlardı.
Kıyafet erkan ve adabıyla kendisine bir özellik veren Bektaşilik
13. yüzyıl başında teşekkül etmiş aşk ve cezbeyi makbul tutmuş idi.
Ortodoks Müslü-manlığı, yani sadece dış manalarıyla şeriat ahkamı
ve kavaid-i diniyyeye uyanlara karşı iç manaları sezen geniş
düşünce tarafını temsil etmiştir. Bekta-şiliğin ve Bektaşilerin
özel bir duyuş, · anlayış, görüş, düşünüş ve inanışları vardır.
Konuşmalarında zarifane nükte-leri, sadece kendilerine has bir
edaları ve bu çok hususi eda altında gizlenen tatlı bir alaya alma
ile rindane, kalen-derane sevimlilikleri temel özellikleri-dir.
İşte bu tatlı hal içinde sınırı olma-yan bir tolerans bir
hoşgörülülük ile son derece bir insani görüş vardır. Din, mezhep,
ırk ve milliyet farkı gözetme-den muayyen inanışları kabul eden her
ferdi çatısı a l tına kabul eder ... Herkese ve birbirlerine
yardımı vazife bilirler. Bu yardımı da incitmeden izzet-i nefsi-ni
kırmamaya çalışarak yaparlar.7
Bektaşilerin dini emirleri, bütün zi-hinlere ve mizaçlara cevap
verebilecek bir tarzda tertiplenmiştir: Mezhepleri, diğer dinler
gibi bazı mertebelerden geçmek üzere gizli bilgiye (marifete)
eriştirecek tedrici bir yol gösterme usul-lerini ihtiva eder.
Bunlar büyük kav-ramlara tapınmanın büyük bir rol oyna-dığı kaba ve
amiyane din ile pek ser-
-
best ve bazı hususlarda aydınca bir fel-sefenin arasında bir
sıra basamaklar teşkil eder. Bektaşiliğin ilahiyatı vahdet ve
cömertlikten kendi varlığından so-yutlanmaya kadar gider ...
Nihayet Bek-taşi teorisinde zorlama ve şiddetten sa-kınma ve bütün
insanlara acıma ve şefkat telkin edilir. İyi bir Bektaşi,
hare-ketinde Müslüman ve gayrimüslümana. karşı bir fark
gözetmez.8
Türk sosyal hayatı içinde Bektaşiler kendine özgü bir kişilik ve
kimlik s~rgilemiştir. Türk toplumunda "Bektaşi " adı altında
orijinal bir tip oluşmuştur. Bu tipin başlıca özellikleri
şunlardır; Bektaşi denince başında on iki dilimli tacı, gözleri
ışıldayan, bıyıkları sakalına karışmış, güleç yüzlü, zeki bakışlı,
boynunda teslim taşı, belinde zünnarı, üstünde kaftanı ve yola
çıkacakmış gibi boynuna sofrasını asmış, koluna keşkülünü, omzuna
nefrini takmış, eline te-berini almış bir insan canlanır ...
Bektaşi cemiyet hayatında cereyan eden olay-ları tenkit ederken
insanlara doğruyu, iyiyi , güzeli öğretmeyi ve düşündürmeyi gaye
edinmiştir ... Bektaşi Tanrı'ya ve onun yasalarına samimiyetle
inanan bir kişidir ... Bektaşi zeki bilgili, hazır ce-vap nüktedan
ve sağduyu sahibi bir in-sandır. Halkın sesi gücü sağduyusu, ak-lı
ve zekasıdır.9
Kendine has bir anlayışı adalı , er-kan ve felsefesi olan bu
tarikat mensup-ları "Bektaşi" olarak adlandırılmaktadır. Bektaşi,
Allah ile samimi diyaloglara girer, Allah'a olan sevgisi,
korkusundan fazladır. Hadiselere hoşgörü ve mizah perspektifinden
yaklaşır. Halkın psiko-lojisini iyi bilir ve halktan biri olmanın
tüm özelliklerini Üzerlerinde taşır. Bü-
tün bunlardan dolayı ~alk içinde büyük kitlelere ulaşan bir
kabul görmüştür.'0
Anadolu'da oluşan ve Türk sosyal ve ticaret hayatıyla doğrudan
ilgili olan sivil toplum teşkilatlarından ahilik ve fütüvvet
teşkilatları ile Bektaşiliğin ara-sında önemli bağlantılar
bulunmakta-dır. Bu durum Bektaşiliğin Türk sosyal hayatının önemli
iki teşkilatıyla ilgisini göstermesi aç ısından önemlidir. M. Fu-at
Köprülü'nün bu konudaki görüş l eri şu şekildedir; Ahilerin XIV.
yüzyıl son-larında Bektaşi adını alarak silsilelerini Hacı Bektaş
Veli'ye isnat ve eriştirmeleri bize göre uzak ihtimal değildir.
Fü-tüvvet hakkında bir çok kaynakların esaslı bir tahlili öyle
zannediyoruz ki bu faraziyyeleri kuwetlendirecektir.11
Bektaşi adab ve erka~ı, kaynağını Ahmet Yesevi'den alan "Dört
Kapı Kırk Makam" anlayışıyla Hacı Bektaş tara-fından
düzenlenmiştir. Dört Kapı; şeriat, tarikat, marifet ve hakikatten
oluşur. Şeriat kapısında İslam dininin temel il-keleri öğretilir.
Bu kapı, bir yasa niteli-ğinde olup' genel düzeni sağlamanın
yollarını bildirir. Tarikat kapısında Bek-taşiliğe girme yolları
bir mürşide bağlanma kuralı öğretilir. Marifet kapısında bütün
varlıkların gizemli bilgileri elde edilir. Hakikat kapısında ise
insan, Ça-lap Tanrı'ya ulaşarak varlığın sırrına erer. Bu dört
kapının her birinde, onar tane· olmak üzere kırk makam
bulun-maktadır. Bu makamlarda Bektaşiliğin hayat tarzını düzenleyen
onu toplumda yararlı bir şekilde yaşamaya teşvik eden bölümler
bulunmaktadır. Bu ma-kamlar Bektaşlnin hem dünya hem ~e ahiret
hayatını düzenleyen kurallar bü-tünüdür.
-
Alevi-Bektaşi grupları, Anadolu Sel-çuklu Devleti'nin
kuruluşundan günü-müze kadar, sosyal hareketlilik diyebi-leceğimiz
bir çok eylem biçimlerine katılmış, yara almış ve grup önderlerini
kaybetmişlerdir .. .Dini norm ve değerler birer dinamik unsurlar
olarak grubu ayakta tutmaya çalışır .. Adeta bu gele-nek ve töreler
böyle bir dini iklimden yararlanmak suretiyle manevi bir doku
oluştururlar. 12
Bektaşiler ayin ve merasimleriyle ahlak anlayışı ile Türk sosyal
hayatında etkili bir yere sahip olmakla birlikte Bir tarikat
görünümünden ziyade diğer ba-tını unsurlarla (mesela Tahtacı'lar,
Kızılbaşlar, Aleviler vs) beraber bir "Ale-vi-Bektaşi gruplar
ailesi" ya da bir "Ale-vi Bektaşi" geleneği halindedir. Tarihi alt
yapısının önemli bir kısmını yazılı kaynaklarının tamamını
yitirmiştir.' 3
Bugün Bektaşi toplumu içinde bu durumun meydana getirdiği
karışıklık hakimdir. Dernek vb. bir şekilde belirli bir sisteme
sahip olanlar kendilerine telkin edilen adab ve erkan ışığında
ha-yatlarını sürdürmektedirler. Fakat taşrada yaşayanlar yazılı bir
kitapları bulun-madığından sözlü kültürün farklı algılanış ve
aktarımıyla bir takım ritüellerle yaşamlarını
sürdürmektedirler.
Bektaşilik Türk Kültürü içindeki ye-rini Bektaşi şiiri, Bektaşi
fıkraları ve ve-layetnameler ile sürdüregelmiştir. Ayin ve
dualarında Türkçeye büyük önem veren Bektaşiler bu yönüyle de halk
arasında ilgi görmüştür.
Bektaşilikte resim sanatı da kendine mahsus bir geliştirme
göstermiştir. On İki İmam, Hz. Ali ve Ehl-i beyt'i, Hacı Bektaş
Vell'yi, diğer büyük Bektaşi evli-
yasını ve kerametlerini anlatan bu haik tipi resimlerde ilkel
karakterine rağmen özel bir üslup derhal göze çarpar. Buna ilaveten
muhakkak ki HurGflliğin etki-siyle yazı ile resim yapma sanatı
ger-çekten önemli bir gelişme göstermiş, çoğu Hz. Ali'yi konu
edinen çok oriji-nal yazı resim örnekleri meydana
geti-rilmiştir.''
Bektaşi anlayışının en yaygın şekilde işlendiği edebi ürün
şiirdir. Bektaşi tekkelerinde okunan nefeslerle ilahi bir boyut
kazanan bu şiirler günümüze ka-dar soluğunu devam ettirerek ge l
miştir. Bu anlayışa mensup şairlerimiz Anado-lu' nun çeşitli
yörelerinde ellerinde saz-larıyla bu düşüncenin zengin örnekle-rini
dile getirmişlerdir. Bektaşi inancının da ana kay'.lağı durumunda
olan bu şiirler aynı zamanda Türk Halk şiirinin en önemli ve zengin
bö~ümünü oluşturmaktadır.
Bektaşi şiiri; bir takım görüşleri İslam öncesi inançlara
dayanan sonrala-rı Ahmed Yesevl'nin tasavvufi anlayışından
etkilenen . Hacı Bektaş Veli i le pirini bulan ve bağımsız bir
anlayışa donüşen, zaman içinde Türk Toplumu-nun renkli sosyal
hayatının zenginliği içinde Alevi, Bektaşi, Hurufi, Kalende-r!,
Kızılbaş, Tahtacı, Batıni vb. hetero-doks mezhep ve tarikatlar
içinden çıkmış şairlerin çoğunlukla nefes, ilahl, deme, deyiş,
taşlama ağıt, gibi Türkle-rin milli nazım şekli olan koşma tarzında
meydana getirdikleri edebi verim-lerden oluşmaktadır.
Zengin Bektaşi şiiri, Türk Halk Şiiri içinde Türk Tasavvuf
Edebiyatı ve Türk Aşık Edebiyatı'nın özelliklerinin başarılı bir
şekilde yoğrulduğu anlayışı ve
-
özellikleri bakımından önemli ve ken-dine özgü bir şiir
konumundadır.
Tekke Edebiyatı'nın en dikkate şayan kısmı olan Bektaşi
Edebiyatı diğer tarikat edebiyatlarından sonra Aşık Edebiyatını
vücuda getirmiştir. Bugün-kü Aşık Edebiyatında Bektaşi fikri ve
te-mayülleri ağır basmaktadır. Aşıkların bir kısmının Halveti,
Kadiri, Mevlevi . olmalarına rağmen hepsinde Bektaşi ruh ve edası
hakimdir. Aşıkların büyük bir kısmının Bektaşi olan yeniçeriler
arasında yetişmeleri de bu hususta çok manidardır. '5
Bektaşi Edebiyatı içinden yetişen şairlerimiz yazdıkları
şiirleriyle Tü.rk halkının coşkusunu ve heyecanını ba-şarılı bir
şekilde dile getirerek Bektaşi inancını şiire dökmüşlerdir.
Halkın
duygularına en yalın . bir şekilde tercü-man olan Bektaşi
Şairleri toplumun ya-şadığı sosyal hadiseleri de şiirlerinde
işlemişlerdir. Yazdıkları taşlama tarzı şiir
lerle tepkilerini dile getirmişlerdir. Bektaşi şiiri, Turk
toplumunun hak-
sızlıklara karşı başkaldirısının şiiri ola-rak da kendini
göstermiştir. Uzun Türk tarihi içersinde zaman zaman halka zulmeden
başarısız yöneticileri eleştiren Bektaşi şairleri mazlum Türk
hal-kının sesi olmuştur.
Halkın sevincini dile getiren Bektaşi şiiri aynı zaman da halkın
acılarını da şiirleştirerek Türk'ün ağıtını yakmıştır. Bektaşileri
kendilerine özgü hoşgörü anlayışını da şiirlerinde işlemişler,
insa-nın özüne dikkat çekerek dini taassuba karşı geliştirdikleri
görüşlerini şiirlerde
ifade etmişlerdir. Bektaşi şiirinin milli vezin ve milli
şekiller altında yazılan asıl kıymetli ori-
jinal parçaları nefes adıyla tanınmıştır ki tekkelerde belli
bes~elerle okunmaya mahsustur; başka tarikatlardaki ilahiler,
nutuklar ve Yesevl'lerdeki hikme~ler gi-bi. Ayrıca bundan başka da
Hz. Ali'ye ve sair al-i Resule ait medhiyeler, mer-siyeler,
destanlar ve devriyeler vardır ki, hep hece vezni ile yazılırlar.
16
Türk halkının yiğitliğinin destanını anlatan Bektaşi deyişleri,
ilahi ve dün-yevi aşkı işlediği şiirlerde lirizmin do-ruklarına
ulaşmıştır. Hüzünleri ve se-vinçleri, hayat felsefesi, zevki ve
sevgi-siyle Bektaşi şairleri Türk Halk Edebiya-tının en renkli ve
zengin şiir mozayiğini oluşturmuşlardır.
Esaslarını büyük ölçüde eski Türk şamanizmi ile tasawuftan alan
ve Yu-nus Emre'den sonra 15. Asırdan itiba-ren kuvvetli
şahsiyetlerini yetiştiren Bektaşilik; Ahllik, Abdallık, Hurufilik,
Kızılbaşlık, Kalenderilik, ve Haydarllik-ten unsurlar alıp
l;:>ir halita-fikir meyda-na getirdi. Bu fi.kir halitasını
terennüm eden şairler aşk ve muhabbete, Allah, Muhammed·, Ali
üçlüsüne! Al-i aba'ya fazlın ulOhiyyetine harflerin sırlarına, Hacı
. Bektaş Veli'nin Muhammed ve Ali'den ayrı olmadığına, tarikatın
müşkillerine, ayin ve usullerine, Seyyid Ga-zi, Kızıl Deli Sultan,
Balım Sultan gibi Bektaşi büyüklerinin menkabelerine ve Yezid'in
mel'unluğuna dair. duygu ve düşünceleri sade, hal.kın
anlayabilece-ği bir dille ve umumiyetle hece vezni ile terennüm
ettiler.17
Türk Edebiyatında Xlll. yüzyıl Di-van edebiyatının yanında
Yunus'un he-ce vezni · ve sade Türkçe ile şiirleri.ni yazdığı Halk
şiirinin şekillendiği bir dö-nemdir. XIV. Yüzyıldan sonra bu
iki
-
edebiyatın anlayışı iyice netleşmiş zev-kj, müziği, dili ve
muhtevasıyla sınırları iyice belirlenmiştir. Türk Halk
Edebi-yatının tasavvufa dayanan bölümünü oluşturan Yunus Emre'nin
şiirleri bir çok şaire ve anlayışa ilham kaynağı ol-muştur. Yunus
Emre, Bektaşi Edebiyatına da kaynak olmuş bir şairdir. Bektaşi
Edebiyatı bugün pek çok araştırmacının da ortak ·kabulüyle kendine
has özellikleri olan orijinal bir edebiyattır.
Yüzyıllara göre bu edebiyatın gelişi mi şu şekildedir; Xlll.
Yüzyıl Bektaşi edebiyatının Anadolu' da bir şekillenme ve başlangıç
dönemi oluşturur.
Bektaşi Edebiyatı XIV. yüzyılda Kay-gusuz Abdal'la kurulmuş ve
temsil edil-miştir. Nazım ve nesir alanında verdiği eserler ve
didaktik tarzıyla dikkat çeken bu şairimiz sürrealist ifadeleriyle
bu şiirin kudretli bir temsilcisidir. Daha son-ra Şah İsmail
Hatay!, çoğunluğunu he-ce vezniyle yazdığı şiirlerinde coşkulu
ifadeleri, zengin içten duyguları ve ses, söz uyumuna dayalı
anlattm ıyla dikkat çekmektedir. Ondan sonra gelecek olan Pir
Sultan Abdal ise Bektaşi şiirinin lirizmini zirveleştirir ve bir
çok şairimize ilham olur. Aynı zamanda Türk Halk şiirinin en
başarılı temsilcileri olan bu şairlerimizi Kul Himmet, Sey-rani vb
. bir çok Bektaşi.şairi izlemiştir. Bu yüzyılda İmadeddin Nesimi,
Bekta-şi geleneğindeki "yedi ulu ozan"dan biridir. Nesimi başarılı
şiirleri ve haya-tıyla bir çok şairi etkilemiştir.
XV. yüzyılda Şah İsmail Safavi, Ha-tayı mahlasını kullanarak
hece ölçü-süyle yazdığı didaktik şiirierle asra damgasını vurur.
Onun şiirinde duygu-nun is:tenliğin ağır bastığı gözlenir. Ha-
tayı bir yandan şiiri bir yandan Alevl Bektaşi geleneğine bağlı
inançlarıyla
Anadolu'nun kırsal kesimlerinde yaşayan ozanları derinlemesine
etkilemiştir. Bu etkilemede duygulu anlatım ve ba-şarıyla
kullanıldığı Türkçenin üleşi bü-yüktür. Hatayı dilin gücünü
etkinliğini inancın içeriğiyle uzlaştırarak başarı
göstermenin yolunu bulmuştur. Alevi Bektaşi an layışının hızla
yayıldığı kırsa l
kesimlerde salt Türkçenin etkisi çoktu. Halk da en büyük
topluluk Arapça, Farsça, karışımı Osmanlıcayı anlaya-mıyordu. Oysa
halk dili bunu yalın bir Türkçeyle ortaya konuyordu.18
XVI. yüzyılda Kalender Abdal , Az- _ bl, Muhyiddin Abdal ,
Yemini, Şahi, Pir Sultan, Kul Himmet, Viranı gibi şairler
yüzyıldaki Bektaşi edebiyatının güçlü temsilcilerindendir. Genel
olarak XVI. Yüzyıl, Bektaşi şiirinin altın çağıdır. Bir çok büyük
ozanını bu yüzyılda çıkarmıştır.
XVll. yüzyıl Bektaşi edebiyatında bir çok şair Divan
edebiyatının dilin-den esinlenerek bu tarz şiirler yazmıştır.
Ezgiden uzaklaşan Bektaşi şiiri bu dönemde eski işlevini
kaybetmiştir.
XVIJI. yüzyıl Bektaşi şiirinin ana te-masını tekrarlar
oluşturmaktadır.
XIX. yüzyılda sosyal hayattaki değişikliğin bu edebiyata da
tesiri olmuştur. Bu dönem Bektaşi şiirinin yenilenme dönemidir.
Özellikle tekkelerde bulu-nan Bektaşi ·şairleri, Divan şiiri
gelene-ği benimsemiştir. Bu yüzyılda anılan başlıca Bektaşi
şairleri şunlardır: Dertli, Azbi Baba, Zahmi, Seyrani, Bosnavl ,
TOrabi.
XX. yüzyılda divan tarzı ş iir yazan-lar hemen hemen
kalmam13tır. Halk
-
ozanlığı öne çıkmıştır. Konu olarak es-kiyi tekrar eden Bektaşi
şairleri yeni yazdığı şiirlerde bel li bir inancın, top-luluğun
ozanı olmaktan çok genel ko-nularda şiirler yazmış lardır. Ozanlar
genellikle kırsal kesimlerden çıkmıştır. Saz eşliğinde söylenen
şiirler daha çok ezgi leriyle ön plana çıkmıştır.
Bektaşi Edebiyatı içinden yetişen şairlerimiz yazdıkları
şiirleriyle Türk halkı nın coşkusunu ve heyecan ını ba-şarılı bir
şeki lde dile getirerek Bektaşi inancını şiire dökmüşlerdir. Halkı
n duygu larına en yal ın bir şekilde tercü-man olan Bektaşi şair l
eri toplumun ya-şadığ ı sosyal hadiseleri de şii rlerinde
işlemişlerdir. Yazdıkları taşlama tarzı şiirlerle tepkilerini dile
getirmiş l erdir.
Türk halkının yiğitliğinin destanını anlatan Bektaşi deyişleri,
ilahi ve dün-yevi aşkı işlediği şiirlerde lirizmin do-ruklarına
ulaşmıştır. Hüzünleri ve se-vinçleri, hayat felsefesi, zevki ve
sevgi-siyle Bektaşi şairleri Türk Halk Edebiya-tının en renkli ve
zengin_Şiir mozayiğini oluşturmuşlardır.
Bektaşller gerek şiirlerinde gerekse ayinlerinde Türkçe'den
başka dil kul-lanmadıkları için Türkçe'nin yaşatılması ve
geliştirilmesi, İslamiyetten önceki Türk gelenek ve göreneklerinin
günü-müze saklanması hususunda önemli hizmetlerde bulunmuşlardır.
'9 -
Bektaşi inancına ait düşünceler özel terimlerle bu anlayışın
adab ve erkanı geniŞ bir şekilde işlenir. Allah, Hz. Mu-hammed ve
Hz. Ali sevgisi ·ile bu anla-yışın büyükleri, Bektaşi şairlerince
sıkça işlenen temalar arasındadır. Şalrler söyleyişlerini tabiat
güzellikleriyle süs-lemişler ve insan ve hayat sevgisini ba-şarılı
bir şekilde işlemişlerdir. Özellikle Ahmet Yesevl ve Hacı Bektaş
Veli' de görülen tasavvufi anlayışı düzenleyen Dört Kapı (şeriat,
tarikat, marifet, haki-kat) ve bunların içinde yer alan onar
bölümden o l uşan Kırk Makam şiirlerde sıkça işlenmiştir.
DİPNOTLAR
1. Ziya GÜREL: Hak Aşıklarından Deyişl er, An-
kara, 1980,s. l l .
2. Nihat Sami BANARLl:Resimli Türk Edebiyatı
Tarihi 1, İstanbul, 1971, s. 294.
3. Nevzat KÖSOGLU: Büyük Türk Klasikleri,
c.1, İstanbul, 1985, s.198.
4. Dursun YILDIRIM:Türk Bitiği, Ankara, 1998,
s.188. 5. Ahmet REFİK: Rafızlli k ve Bektaşilik, İstanbul,
1932, s.7.
6. Taha AKYOL: Osmanlı'da ve İran'da Mezhep
ve Devlet, İstanbul, 1999 ,s.1 7.
7. Bedri NOYAN: Bek~lişllik Alevilik Nedi ~, An-
kara, 1987, s.7.
8. F.R. HASLOK: Bektaşilik Tetkikleri, Çev.Ragı b
HULUSİ, Sad. Kamil AKARSU, Ankara 2000,
s.44,45.
9. Dursun YILDIRIM: Türk Edebiyatında Bektaşi
F ı kraları, Ankara, 1999, s. 37,38.
1 O. Hüseyin ÖZCAN:" Bektaşi Fı kra l arında Ar-
go", "Argo Konulu Uluslararası Toplantı", Mar-
mara Üniversit~si, İstanbul, 1999, Yayımlanma-
mış Teb l iğ, 1. ·
11. M. Fuat KÖPRÜLÜ:Türk Edebiyatında İ l k Mutasavvı flar,
Ankara, 1984, s. 215.
12. OrhanT ÜRKDOGAN: Alevi Bektlişl Kimliği,
İstanbu l, 1995, s.482,483.
13. Yı lmaz SOYVER: Sosyolojik Açıdan Alevi
Bektaşi Geleneği ,s.155-156.
14. Ahmet Yaşar OCAK: a.g.e.,s.378.
15. Umay GÜNAY: Aşık Tarzı Şiir Geleneği ve
Rüya Motifi, Ankara, 1986, s: 12. 16. M. Fuat KÖPRÜLÜ: a.g.e.,
s.350.
17. Şükrü ELÇlN: Halk Edebiyatına Giriş, An-kara, 1986, s.
9.
18. İsmet Zeki EYÜBOGLU: Alevi Bektaşi
Edebiyatı İstanbu l 1992, s.125.
19. Mürsel ÖZTÜRK: "Bektaşi Şiiri" . Erdem,
Mayıs 1988, Ankara, 1989 . .
