T.C Yüksek Lisans Tezi

I

T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ TEFSİR ANABİLİM DALI

KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ VE TEFSİRDEKİ METODU

(1861 – 1949)

Yüksek Lisans Tezi

İzzettin PAK

ANKARA – 2007

II




(1861 – 1949)

Yüksek Lisans Tezi

İzzettin PAK

Tez Danışmanı Prof. Dr. Şevki SAKA

ANKARA – 2007

III




(1861 – 1949)

Yüksek Lisans Tezi

Tez Danışmanı: Prof. Dr. Şevki SAKA

Tez Jürisi Üyeleri:

Adı ve Soyadı İmzası

Prof.Dr.Şevki SAKA …………….

Prof.Dr.Ahmet Nedim SERİNSU …………….

Yrd.Doç.Dr.Zülfikar GÜNGÖR .……………

Tez Sınav Tarihi: 01.03.2007

I

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER................................................................................................. I

KISALTMALAR ............................................................................................ IV

ÖNSÖZ .......................................................................................................... V

GİRİŞ ............................................................................................................. 1 I. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE ÖNEMİ............................................... 1 II. ARAŞTIRMANIN METODU................................................................. 2 III. VEHBİ EFENDİ’NİN YAŞADIĞI DÖNEMDE İLMÎ, SİYASÎ VE EKONOMİK DURUM........................................................................... 5 1. İlmî Durum .......................................................................................... 5 2. Ekonomik ve Siyasî Durum................................................................16

IV. TEFSİR İLMİNE DAİR BAZI USÛL KAİDELERİ VE HAZIRLIK..........28 BİLGİLERİ .........................................................................................28 1. Tefsîr İlmine Konu Olan Kur’ân-ı Kerîm ve Tefsîre Olan İhtiyaç ........29 2. Hz.Peygamber ve Sahabe Döneminde Tefsirin Durumu ...................35 3. Tefsîrin Kısımları................................................................................38

3.1. Rivayet Tefsîrinin Kısımları .........................................................38 3. 1. 1. Kur’ân’ın Kur’ân ile Tefsîri..................................................38 3. 1. 2 . Kur’ân’ın Sünnet’le Tefsîri..................................................39 3. 1. 3. Kur’ân’ın Sahabe’den Gelen Rivayetlerle Tefsîri ................41 3. 1. 4. Başlıca Rivayet Tefsirleri ....................................................42

3. 2. Dirayet Tefsîri .............................................................................42 3. 2. 1. Başlıca Dirayet Tefsirleri .....................................................43

BİRİNCİ BÖLÜM ..........................................................................................45

KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN HAYATI, HOCALARI, ŞAHSİYETİ VE ESERLERİ ......................................................................45 1. HAYATI................................................................................................45 2. HOCALARI ..........................................................................................49 3. ŞAHSİYETİ ..........................................................................................50 4. ESERLERİ...........................................................................................52 4. 1. Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân.................................................52 4. 2. el-Akâidü’l-Hayriye fî Tahrîri Mezhebi’l-Fırkatı’n- Nâciye ve...........54 Hüm Ehlü’s- Sünne ve’l-Cema’a ve’r-Redd alâ Muhâlifihim:..........54 4. 3. Ahkâm-ı Kur’âniyye........................................................................55 4. 4. Sahih-i Buharî Tecrid-i Sarih Muhtasarı Tercümesi .......................57 4. 5. Avâmil-i Umran ..............................................................................61

İKİNCİ BÖLÜM.............................................................................................63

1. KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN TEFSİRİ VE KAYNAKLARI...63 1. 1. Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân ..................................................63 1. 2. Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’nin Tefsîri’nin Kaynakları.................65 1. 2. 1. Fahru’d-din er- Râzî (544 - 606) ................................................65 1. 2. 2. Nâsıru’d-dîn el-Beydâvî (ö.691/1291) ........................................70

II

1. 2. 3. İbn Cerîr et-Taberî (ö.310/922) ..................................................72 1. 2. 4. Ebussu’ûd Efendi (896/1490-?) .................................................76 1. 2. 5. Ebû’l-Berekât en-Nesefî (ö.701/1301)........................................80 1. 2. 6. Alau’d-din Ebû’l-Hasan el-Hâzin (ö.740/1340) ...........................83 1. 2. 7. Nizamü’d-dîn en- Neysabûrî (ö.728?,730/1327?) ......................86 1. 2. 8. Nimetullah Nahcivânî (ö.920).....................................................88 1. 2. 9. Sıddık Hasan Bahadır Han (1248-1307)....................................91 1. 2. 10. Vehbi Efendi Bazan da Yukarıdaki İsimlerden Birkaçının Görüşünü Bir Arada Nakleder ..................................................94

2. KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN TEFSİRDEKİ METODU .........98 2. 1. Rivayet Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri....................................101 2. 1. 1. Kur’ân’ı Kur’ân İle Tefsîr Edişi..................................................101 2. 1. 2. Kur’ân’ı Sünnet İle Tefsîr Edişi.................................................104 2. 1. 3. Kur’ân’ı Sahabe Sözleriyle Tefsîr Edişi ....................................107 2. 1. 4. Kur’ân’ı Tabiûn’un Sözleriyle Tefsîr Edişi.................................117

2. 2. Dirayet Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri ....................................121 2. 2. 1. Hadis İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri ve Hadisleri Rivayet Uslûbu..........................................................121 2. 2. 2. Lügat ve Nahiv İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri ...........124 2. 2. 3. Kelâm İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri .........................129

2. 2. 3. 1. İman’ın Mahiyyeti .............................................................129 2. 2. 3. 2. İman - Amel İlişkisi ...........................................................130 2. 2. 3. 3. İman’ın Artıp- Eksilmesi Meselesi.....................................131 2. 2. 3. 4. Mürtedin Durumu..............................................................132 2. 2. 3. 5. Peygamber Göndermeden Azap Edilemeyeceği Konusu.133 2. 2. 3. 6. Ru’yet Meselesi ................................................................134 2. 2. 3. 7. Şefaat Meselesi................................................................135 2. 2. 3. 8. Ehl-i Sünnet’in Görüşüne Ters Düşen Görüşleri Reddetmesi.......................................................136

2. 2. 4. Kıraat İlmi Açısından Vehbi Efendi’nin Tefsîri ..........................141 2. 2. 5. Fıkıh İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri ...........................143 2. 2. 6. Ahlâk İlmi Açısından Vehbi Efendi’nin Tefsîri...........................145

3. KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN KUR’ÂN İLİMLERİNE VE BAZI TEFSİR PROBLEMLERİNE BAKIŞI.............................................151 3. 1. Esbâb-ı Nüzul Rivayetlerini Ele Alış Yöntemi ................................151 3. 1. 1. Zikrettiği Olayın Nüzul Sebebi Olduğunu Açıklar .....................152 3. 1. 2. Bir Ayet İçin Birden Fazla Nüzul Sebebi Gösterir.....................154 3. 1. 3. Nüzul Sebebinin, Ayette Verdiği Manayı Te’yid Ettiğini Söyler 156 3. 1. 4. Zikrettiği Nüzul Sebeplerinden Bazen Birini Tercih Eder..........157 3. 1. 5. Bazen Bir Ayetin Nüzul Sebebine Başka Başka Şahıslar Gösterir ......................................................................159

3. 2. Nâsih - Mensûh Meselesi ..............................................................161 3. 2. 1. Vehbi Efendi’ye Göre Nesh Meselesi.......................................164 3. 2. 2. Nesh İle İlgili Ayetleri Tefsîr Edişi.............................................165 3. 2. 3. Mehmed Vehbi Efendi’ye Göre Mensûh Kabul Edilen Ayetler .169

3. 3. Muhkem - Müteşâbih Konusu ........................................................179

III

3. 3. 1. Vehbi Efendi’nin Muhkem ve Müteşâbih’ten Bahseden Ayetleri Tefsîr Edişi ..................................................................182 3. 3. 2. Asla Manası Anlaşılmayan Harfler ...........................................186 3. 3. 3. Zahirî Manasının Anlaşılması Muhal Olup Da Te’vîle Muhtaç Olan Ayetler .............................................................................186 3. 3. 4. Vehbi Efendi’nin Hurûf-u Mukattaa’yı Tefsîr Edişi ....................189 3. 3. 5. Vehbi Efendi’nin Cenab-ı Hak’la İlgili Müteşâbih Ayetleri Tefsîr Edişi ...............................................................................194

3. 4. Müşkilü’l-Kur’ân’a Bakışı................................................................196 3. 5. Mücmel ve Mübeyyen Konusu.......................................................200 3. 6. İ’cazu’l-Kur’ân’a Bakışı ..................................................................207 3. 7. el-Vücûh ve’ n-Nezâir ....................................................................214 3. 8. Kur’ân’daki Kıssalar (Kısasu’l-Kur’ân) ’a Bakışı .............................219 3. 9. Kur’ân’da Meseller’i Değerlendirmesi ............................................226 3. 10. Halku’l-Kur’ân Meselesi ...............................................................233 3. 11. İsrailiyyât Karşısındaki Tutumu....................................................235

SONUÇ.......................................................................................................238

BİBLİYOGRAFYA ......................................................................................245

ÖZET ..........................................................................................................252

ABSTRACT ................................................................................................253

IV

KISALTMALAR

a.e : Aynı eser

a.g.e : Adı geçen eser

a.s. : Aleyhi’s-selâm

a.y : Aynı yer

Ank. : Ankara

Ans. : Ansiklopedi

b. : İbn

bas. : Baskı

bkz. : Bakınız

c. : Cilt

cc. : Celle Celâluhû

çev. : Çeviren

DİA :Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi

DİBY :Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları

h. :Hicrî

Hz. : Hazreti

İA : İslâm Ansiklopedisi

İst. : İstanbul

Ltd. : Limited

M. : Miladî

Mat. : Matbaası

Neş. : Neşriyat

r.a. : Radıyallahu anhü (anha)

s. : Sayfa

s.a.v. : Sallalallahu aleyhi ve sellem

Şti. : Şirketi

TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi

TDVY : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları

Thk. : Tahkik

trc. : Terceme eden

trz. : Tarihsiz

vb. : Ve benzeri

vs. : Vesaire

Yay. : Yayınları

V

ÖNSÖZ

İnsanoğlunun yaşam kılavuzu olan Kur’ân-ı Kerîm’in tefsîrini

incelememize fırsat veren Allah u Teâlâ’ya hamd ü sena ve O’nun Rasûlü’ne

salât ü selâm olsun.

Cumhuriyetin ilk yıllarında, TBMM Hükûmeti’nin üçüncü Şer’iye ve

Evkaf Vekili olan Konyalı Mehmed Vehbi (Çelebi) Efendi, yazmış olduğu

“Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” adlı eseriyle şöhret bulmuş büyük Türk

bilginlerinden biridir. Böyle bir şahsiyeti ve söz konusu kıymetli eserini ve diğer

eserlerini araştırıp onun Kur’ân ayetlerini yorumlamada kullandığı yöntemini

bugünün insanının hizmetine sunabilmek amacıyla böyle bir çalışmanın

gerekliliğine inandık.

İnsanoğlunun huzur kaynağı olarak indirilen Kur’ân-ı Kerîm’den, her

milletten insanın faydalanabilmesi için, onun her dönemde doğru olarak

yorumlanmasına ve anlaşılmasına ihtiyaç vardır. Böyle bir gereksinimle birlikte

doğup gelişen “Tefsîr İlmi”, geçmişte bu alana katkıda bulunan ilim

adamlarının, bugün bizler tarafından tanınması ile daha da yararlı hale

gelecektir. Cumhuriyet Dönemi’nin sayılı âlimlerinden biri olan Konyalı

Mehmed Vehbi Efendi’nin Kur’ân’a yaklaşımının ortaya konulması da

kanaatimizce böyle bir hizmeti gerçekleştirecektir.

Çalışmamızın Giriş Bölümü’nde, XIX. asrın ikinci yarısıyla, XX. asrın

ilk yarısında yaşamış olan Vehbi Efendi’nin yaşadığı dönemi ele alarak siyasî,

iktisadî, sosyal ve ilmî durumu inceledik. Daha sonra Tefsîr İlmi’ne dair bazı

usûl kaideleri ve hazırlık bilgileri sunarak bu konuda alt yapı malzemeleri

oluşturmaya gayret ettik.

VI

Birinci Bölümde ise, Vehbi Efendi’nin hayatını, şahsiyetini, hocalarını,

ilmini ve eserlerini anlattık. Özellikle onun müfessir yönünü ortaya koyacak alt

yapı malzemeleri elde etmeye çalıştık.

Çalışmamızın İkinci Bölümünde ise tezimizin ana çatısını oluşturmaya

gayret ettik. Bu bölümde Vehbi Efendi’nin tefsîrine kaynaklık eden eserler ile

müfessirleri hakkında kısa ve öz bilgi sunmayı, onun bu alandaki usûlünü

ortaya koyma bakımından gerekli gördük. Ardından Vehbi Efendi’nin Kur’ân

anlayışı, ayetleri yorumlama tekniği ve müfessir yönünü işlemeye çalıştık.

Mesela; Kur’ân’ı Kur’ân ile, Kur’ân’ı Sünnet ile, Sahabiler’in ve Tâbiîn’in

sözleriyle nasıl tefsîr ettiğine değinerek Vehbi Efendi’ye göre nâsih-mensûh,

muhkem-müteşâbih, müşkil-müfesser, mücmel-mübeyyen, hakikat, mecaz,

i’câzu’l-Kur’ân, müşkilü’l-Kur’ân, kıssalar, meseller, te’vil, el-vücûh ve’n-nezâir

ve halku’l-Kur’ân meselesi gibi önemli konuları ele alıp inceledik.

Bu konular üzerine bina edilen araştırmamız, sonuçta, tabii olarak Vehbi

Efendi’nin onlara yüklediği anlamlar ve nüanslarla sonuçlanmıştır. Böylece

onun müfessirlik yönünü ortaya koymaya çalıştık.

Bu çalışmamızda engin görüşleriyle bize yol gösteren başta

danışmanım ve değerli hocam Prof. Dr. Şevki SAKA Beyefendi’ye,

eserlerinden azami ölçüde yararlandığım sayın Prof. Dr. İsmail

CERRAHOĞLU’na, çalışmam süresince maddî ve manevî katkılarını benden

esirgemeyen K. Maraş Sütçü İmam Ün. İlâhiyat Fak. Tefsir Anabilim Dalı Öğ.

Üyeleri’nden sayın Doç. Dr. Zekeriya PAK’a, kendi özel kütüphanelerini

istifademize sunan sayın Yaşar ALPARSLAN ile Ramazan PAK’a ve tezin

yazımında yardımlarını esirgemeyen Avukat Ahmet KARATUT’a ve daha

VII

isimlerini sayamadığım ve eserlerinden büyük ölçüde müstefîd olduğum tüm

müelliflere teşekkür etmeyi üzerime görev bilirim.

Gayret bizden, başarı Yüce Allah’tandır.

Ankara / Mart – 2007 İzzettin PAK

GİRİŞ

I. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE ÖNEMİ

Bu çalışmamızda, Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’nin Kur’ân anlayışını

ve ayetleri yorumlarken izlediği yöntemini konu edindik.

Cenab-ı Hak’tan bir hidayet ve rahmet olarak indirilen Kur’ân-ı

Kerîm’den, her coğrafyadaki insanın faydalanabilmesi için, onun her dönemde

doğru olarak yorumlanmasına ve anlaşılmasına ihtiyaç vardır. Böyle bir

gereklilikle ortaya çıkan “Tefsîr İlmi”, geçmişte bu alana katkıda bulunan ilim

adamlarının, bugün bizler tarafından tanınması ve onların Tefsîr İlmi’ne olan

katkılarının ortaya konulması ile daha da sağlıklı bir zemine oturmuş olacaktır.

Cumhuriyet Dönemi’nin sayılı âlimlerinden biri olan Konyalı Mehmed Vehbi

Efendi’nin Kur’ân’a yaklaşımının ortaya konulması da kanaatimizce böyle bir

hizmeti gerçekleştirecektir. Bu nedenle biz, Ömer Nasuhi Bilmen’in,

Ondördüncü Tabaka’yı teşkil eden müfessirlerden saydığı, 1861–1949 yılları

arasında yaşamış olan büyük Türk bilginlerinden Konyalı Mehmed Vehbi

Efendi’yi, önemine binaen yüksek lisans tez konusu olarak seçtik.

İstiklâl mücadelesi sırasında TBMM Hükûmeti’nin üçüncü Şer’iye ve

Evkaf Vekili olan Konyalı Mehmed Vehbi (Çelebi) Efendi, yazmış olduğu

“Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” adlı eseriyle şöhret bulmuş büyük Türk

bilginlerinden biridir. Böyle bir şahsiyeti ve söz konusu kıymetli eserini ve diğer

eserlerini araştırıp onun Kur’ân ayetlerini yorumlamada kullandığı yöntemini

bugünün insanının hizmetine sunabilmek amacıyla böyle bir çalışmanın

gerekliliğine inandık. Bugüne kadar bu konuda kapsamlı bir çalışmaya

rastlayamamış olmamız da bizi bu amaca yönelten bir başka neden olmuştur.

2

II. ARAŞTIRMANIN METODU

Yaptığımız bu çalışmada, mevcut kütüphaneler taranarak bizzat Vehbi

Efendi’nin yazma ve matbuu eserlerini inceledik. Bu incelemeler sırasında

çağdaş araştırma, yöntem ve tekniklerini kullandık. Neticede Vehbi Efendi’nin

genel anlamda ilmî kariyeri, özel anlamda da müfessir yönünü ortaya koymaya

çalıştık.

Vehbi Efendi, yaşadığı dönemde tefsîr, hadis, akaid ve siyaset gibi

alanlarda çok değerli eserler sunarak müslüman Türk Milleti’ne önemli

hizmetlerde bulunmuştur. Dolayısıyla Vehbi Efendi’nin Türk İslâm bilginleri

arasında önemli bir yeri vardır. Biz de böyle bir kişiliği ve onun tefsîr ilmindeki

metodunu araştırıp bu sahadaki katkılarını yeniden insanımızın hizmetine

sunmaya gayret ettik. Her disiplinin kendi terminolojisinin var olması ve bu

formasyona ait kavramların kullanılması tüm akademik çalışmalar için en

uygun ve gerekli bir yöntem olsa gerek. Aksi bir durumda meselelerin yanlış

anlaşılıp yorumlanmasının önüne geçilemeyeceği muhakkaktır. Biz de

çalışmamızın Giriş Bölümü’nde, XIX. asrın ikinci yarısıyla, XX. asrın ilk

yarısında yaşamış olan Vehbi Efendi’nin yaşadığı dönemi ele alarak siyasî,

iktisadî, sosyal ve ilmî durumu inceledik. Daha sonra Tefsîr İlmi’ne dair bazı

usûl kaideleri ve hazırlık bilgileri sunarak bu konuda alt yapı malzemeleri

oluşturmaya gayret ettik.

Birinci Bölümde ise, Vehbi Efendi’nin hayatını, şahsiyetini, hocalarını,

ilmini ve eserlerini anlattık. Özellikle onun müfessir yönünü ortaya koyacak alt

yapı malzemeleri elde etmeye çalıştık.

3

Çalışmamızın İkinci Bölümünde ise tezimizin ana çatısını oluşturmaya

gayret ettik. Bu bölümde Vehbi Efendi’nin tefsîrine kaynaklık eden eserler ile

müfessirleri hakkında kısa ve öz bilgi sunmayı, onun bu alandaki usûlünü

ortaya koyma bakımından gerekli gördük. Ardından Vehbi Efendi’nin Kur’ân

anlayışı, ayetleri yorumlama tekniği ve müfessir yönünü işlemeye çalıştık.

Mesela; Kur’ân’ı Kur’ân ile, Kur’ân’ı Sünnet ile, Sahabiler’in ve Tâbiîn’in

sözleriyle nasıl tefsîr ettiğine değinerek Vehbi Efendi’ye göre nâsih-mensûh,

muhkem-müteşâbih, müşkil-müfesser, mücmel-mübeyyen, hakikat, mecaz,

i’câzu’l-Kur’ân, müşkilü’l-Kur’ân, kıssalar, meseller, te’vil, el-vücûh ve’n-nezâir

ve halku’l-Kur’ân meselesi gibi önemli konuları ele alıp inceledik.

Bu konular üzerine bina edilen araştırmamız, sonuçta, tabii olarak Vehbi

Efendi’nin onlara yüklediği anlamlar ve nüanslarla sonuçlanmıştır. Böylece

onun müfessirlik yönünü ortaya koymaya çalıştık.

Bütün bu işler yapılırken öncelikle Vehbi Efendi’nin tüm eserlerini imkân

dâhilinde temin ederek tek tek inceledik. Ayrıca 19 Mayıs Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü’nde, 1994 yılında Remzi Ateşyürek tarafından hazırlanan

“Mehmed Vehbi Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu” isimli yüksek

lisans tezini de inceleyerek bu konuda olası tekrarlardan kaçındık. Ayrıca biz,

yukarıda sözünü ettiğimiz çalışmadan farklı olarak, bu çalışmamızda

kapsam, metot, sunuş ve ele aldığımız konular bakımından daha farklı ve

geniş bir perspektif oluşturmaya çalıştık. Mesela, Vehbi Efendi’nin

yaşadığı dönemin siyasî, ilmî ve ekonomik durumu, Tefsîr İlmi’ne dair

bazı usûl kaideleri, Vehbi Efendi’nin tefsîrinin kaynakları ve Mehmed

Vehbi Efendi’nin Kur’ân İlimleri’ne ve bazı tefsîr problemlerine bakışı gibi

4

konuları daha geniş bir şekilde ele alıp sunmaya çalıştık. Muhakkak ki

Vehbi Efendi hakkında başvuracağımız temel kaynaklar yine onun kendi

eserleri olmuştur. Daha sonra da onun hakkında yazılmış çeşitli araştırma ve

inceleme yazılarından istifade ettik. Böylece müfessirimizi ve onun tefsirini bir

kez daha ele alarak söz konusu diğer çalışmalarda zikredilmeyen farklı

yönlerini ortaya koymaya çalıştık.

Ayetlerin mealleri konusunda da Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları’ndan

ve komisyon tarafından hazırlanan “Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali”

isimli eserden yararlandık. Bazen de Vehbi Efendi’nin kendi mealini naklettik.

Ayrıca Vehbi Efendi’den sunduğumuz terceme ve tefsîrlerde mümkün

olduğunca orijinaline riayet ettik. Kimi zaman da sadeleştirme yoluna gittik.

Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’den söz ederken, dildeki kolaylık esasına

göre, bazen “Vehbi Efendi”, bazen “müfessir”, bazen de “müfessirimiz”

tabirini kullandık.

Araştırmamızda veri toplama tekniği olarak “fişleme usûlü” esas

alınmıştır.

Tefsîr - yorum bilimselliği açısından kullandığımız genel kavramlar

vahiy, cebrail, ayet, sûre, ilham, rivayet, dirayet, nass, muhkem-müteşâbih,

müşkil, mücmel, müfesser, hakikat, mecaz, nâsih-mensûh, tefsîr ve te’vîl gibi

terimler olmuştur.

5

III. VEHBİ EFENDİ’NİN YAŞADIĞI DÖNEMDE İLMÎ, SİYASÎ VE

EKONOMİK DURUM

Çalışmamızın bu kısmında Vehbi Efendi’nin yaşadığı dönemle ilgili ilmî,

siyasî ve ekonomik durumun kısaca tanıtılmasını, onu ve tefsirdeki metodunu

daha iyi anlayabilme açısından yararlı gördük. Şimdi o döneme kısaca bir göz

atalım.

1. İlmî Durum Osmanlı Devleti’nin malî, idarî ve askerî teşkilatı, XVI. asrın ikinci

yarısından itibaren tedricî surette bozulmaya başlamıştır. Zaman zaman yarım

tedbirler ve tamı tamına uygulanamayan emir ve fermanlarla ıslaha teşebbüs

edildiği sırada, aynı sür’atle bozulmakta olan ilmiye teşkilatı (medreseler,

kadılıklar) da ıslah edilmek istenilmiştir. 1

Usûlü üzere medrese tahsilini yapmadan rüşvet ve iltimas ile

medreseden mezun olup mülâzım olan danişmendlerin bu hâlleri, kudretsiz ve

hâmîsiz medrese talebelerini de fena yollara sevketmiştir. Bunun neticesi

olarak Anadolu’daki medreselerin bir kısım liyakatsiz ve kudretsiz talebeleri,

derslerini bırakarak eşkiyalığa başlamışlar ve bu hâl, hükûmeti epeyce

uğraştırmış ve daha sonra İran ve Avusturya ile devam eden ve uzun süren

muharebeler durumu daha da karmaşıklaştırmıştır. İşte bu hâller dolayısıyla

hükûmet, eğitim-öğretim teşkilatını ıslah için bazı emirler vermeye mecbur

olmuştur (1577).

1 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiyye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Basımevi,

Ank., 1984, s. 241.

6

Medreselerin ıslahı hakkında zaman zaman fermanlar tamim edilmiş ise

de iltimas ve himaye yüzünden bu emirler tatbik edilemeyerek yolsuzluk

devam etmiştir. III. Ahmed zamanında da (XVIII. asrın ilkyarısı) bazı emirler

verilmiş ise de bu hususta I. Mahmud devrinde ıslah işi daha ciddi

tutulmuştur.2

Bu kargaşa XVIII. asrın sonlarına kadar, daha da bozuk olarak devam

etmiş; 1789’da hükümdar olan III. Selim de ilmiyye ıslahatını ön planda tutmuş,

bu hususta Rumeli ve Anadolu Kazaskerleri’ne hitaben fermanlar

göndermiştir.3 Sultan III. Selim, müderrislerin ehliyetli olmalarına ve imtihansız

ruûs verilmemesine dair dikkatli davranarak diğer ıslahatlarda olduğu gibi bunu

da bizzat takip ile kontrol ettirmiştir.

Bu hâl II. Meşrutiyet’in ilanına kadar devam etmiş, kudretli, bilgili,

müspet ilimlerle mücehhez müderris yetiştirmek için 1914’te merhum Hayri

Bey’in şeyhülislâmlığı zamanında “Dâru’l-Hilâfe Medreseleri” açılmış ise de

ömrü uzun sürmemiş ve medreselerin ilgası ile bu müessese de kapanmıştır.4

XVII. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar Avrupa devletlerinin üstünlüğünü

yalnız askerî sahada gören ve sadece askerî alanda ıslahatı düşünen Osmanlı

devlet adamları, II. Mahmud ve Tanzimat dönemlerinde, Batı’nın her alanda

üstünlüğünü kabul ederek devletin bütün müesseselerinde ıslahat yapmak

ihtiyacını hissetmişlerdir. Ancak bidayette bunun için bir plan ve proğrama da

2 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s. 254.

3 A.g.e., s. 255.

4 A.g.e., s. 263.

7

sahip değillerdi. Ancak ıslahatın gerekliliği fikrinin bazı yetkili ve etkili

çevrelerce benimsenmiş olması da önemliydi.

XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar maarif alanında hiçbir yenilik

hareketine girişilememiştir. Buna da en büyük engel medreselerdi5, deniliyor.

Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Tanzimat’a kadar memleketin eğitim-

öğretimine doğrudan doğruya; idaresine de kısmen hâkim olan medreselerin,

devletin istediği sivil, askerî ve adlî memur ve idarecileri yetiştirmek suretiyle

faydalı işler gördüğü muhakkaktır. Fakat bu medreselerin, sonraki dönemlerde,

her türlü yeniliğe ve ileri düşünceye engel olan cehalet ve taassup yuvaları

hâline geldikleri de bir gerçektir.6 Zira matbaanın Avrupa’dan 250 yıl sonra

ülkemize girmesi böyle bir engel neticesinde gecikme yaşamıştır.

İçteki bütün bu zorluklara ve malî sıkıntılara rağmen, mutlaka yeni bir

yapılanmaya gidilmesi gerekiyordu. Çünkü Avrupa’daki felsefî, ilmî ve teknik

gelişmeler karşısında medreseler tamamen âciz duruma düşmüşlerdi. Nitekim

II. Mahmud’un ardı ardına gelen ıslahat fermanları, bu işin ciddiyetini bir kez

daha gözler önüne sermiştir.

1856’da ilan edilen Islahat Fermanı’yla Osmanlı’da yeni bir devrin

başladığını görüyoruz. Bu fermanla getirilmek istenen yenilikler, daha çok

yabancıların işine yaramıştır. Bunun üzerine, maarif meselelerini bir bütün

olarak ele alacak Maarif-i Umûmiye Nezareti 17 Mart 1857’de kurulmuştur.

Böylece hükûmet içinde yer alan ve bugünkü Millî Eğitim Bakanlığı’nın temeli 5 Bayram Kodaman ve Diğerleri, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Çağ Yay., Umûmî

Neşriyat, İst., 1993, XII, s. 455; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi,

Ank., 1988, VIII, s. 394.

6 Kodaman ve Diğerleri, a.g.e., XII, s. 455.

8

olan bir kuruluş ortaya çıkmış oldu. Bu Nezaret’in kurulmasıyla hükûmet,

eğitim işlerinin Batılı usullerle düzenlenmesini resmen kabul etmiş oluyordu.

Bu dönemde Maarif-i Umûmiye Nezareti’nin yaptığı en önemli iş, eğitimin Türk

usulüyle yapılması konusundaki kararıdır.

Bütün bu çalışmalara rağmen Tanzimat Devri’nde yapılmak istenilen

yeniliklerin çoğu planlamadan öteye gidememiştir. Onun için bu dönem, maarif

alanındaki çağdaş yenilikler açısından bir planlama ve hazırlık dönemi

olmuştur.

II. Abdulhamid Devri’nin ise yeni planlama ve organizasyonlarla

yenileşme hareketlerine daha fazla dinamizm kazandırıldığı ve daha önceki

teşebbüslerin uygulama ve neticelendirme safhası olduğu anlaşılmaktadır.

23 Aralık 1876’da Kanûn-ı Esasî ’nin ilan edilmesiyle eğitim ve öğretim

işleri, devletin görevleri arasına girmiştir. Ancak 1877 Osmanlı-Rus Savaşı

sonunda ortaya çıkan meseleler, Osmanlı Devleti’nin maarif alanında yapacağı

yeniliklerin ertelenmesini mecbur kılmıştır.

Bu devirde eleman azlığını, malî imkânsızlığı, bilgisizliği, okulların yeni

açılmış olduğunu ve buna karşılık teftiş hizmetlerinin çokluğunu düşünürsek;

yapılan icraatları, gelecek için ilk müspet denemeler olarak kabul edebiliriz.7

II. Abdülhamid, tahta çıkışının 25. yıldönümünde (1 Eylül 1900), yüksek

tahsil seviyesine gelmiş gençlerin ülkede yetişmesini, ilim ve irfanın

gelişmesini sağlamak maksadıyla açılan Darülfünun-ı Şahane (Üniversite)’de

İlâhiyat (Ulûm-ı Diniyye), Edebiyat ve Fen (Ulûm-ı Riyaziye ve Tabiye)

Fakültelerini de açtırdı. Ayrıca Mekteb-i Mülkiye, Mekteb-i Tıbbiye ve Mekteb-i

7 Kodaman ve Diğerleri,a.g.e., XII, s. 463.

9

Hukuk da Dârulfünûn’a bağlanmıştı. Dârulfünûn-ı Şahane, bu hâliyle II.

Abdülhamid devrinin sonuna kadar devam etmiştir. Burada Ulûm-ı Âliye-i

Diniye Şubesi’nde öğretimin dört yıl olduğu görülmektedir. Dârulfünûn, 1934

yılında lağvedilinceye kadar, Avrupa’nın ilim ve teknikte ilerlemesi karşısındaki

geri kalmışlığın ancak memlekette kurulacak ilmî müesseselerle

halledilebileceği fikrini hâkim kılmıştır.

II. Abdülhamid, maarif konularında çok cesur ve müteşebbis

davranmıştır. Bu konularda mümkün mertebe Avrupa’dan da yararlanmanın

yollarını aramış; dolayısıyla modern maarifin temelleri bu dönemde atılmıştır.8

Her zaman olduğu gibi parasızlık, öğretmensizlik ve devletin başındaki

siyasî gaileler, maarif alanında istenilen seviyede ilerlemeye engel teşkil

etmiştir.

XVI. yüzyılın sonlarına doğru müderrislik kanununa aykırı davranışlar

yüzünden yavaş yavaş eski kalitesini kaybetmeye başlayan medreseler, hem

müderris, hem tedrisat ve hem de talebe bakımından bozulmaya uğramıştır.

Bazı ilim adamlarının çocuklarına onbeş yaşından önce müderrislik beraatı

verilmesi, talebelerin para ve rüşvet ile, iyi bir eğitim görmeden müderris

olmaları, iyi yetişmiş olanların da iltimaslar sebebi ile herhangi bir vazifeye

tayin edilmemeleri bu bozulmayı daha da hızlandırmıştır…

Buna rağmen XVII ve XVIII. yüzyıllarda dinî ve müspet ilimlerde pek

çok âlim yetişmiştir ki; Hibrî Ali Efendi, Yanyalı Hoca Esad Efendi, Maraşlı

Saçaklızâde Mehmed Efendi, Mehmed Emin Efendi, Carullah Veliüddin

Efendi, Kazovalı Ahmed Efendi, Mehmed Akkirmanî, Gelenbevî İsmail

8 Kodaman ve Diğerleri, a.g.e., XII, s. 489-490; Enver Ziya Karal, a.g.e., VI, s. 168.

10

Efendi, Palabıyık Mehmed Efendi ve “Ayaklı Kütüphane” lakabıyla anılan

Müftüzâde Mehmed Efendi bunlardan sadece bir kaçıdır.9

Bu arada Mehmed Vehbi Efendi’nin yaşadığı dönemde, özellikle Tefsîr

alanında eserler vermiş müfessirlerimizi de hatırlatmakta yarar görüyoruz.

Bereketzâde İsmail Hakkı (1851-1918)10, Musa Kâzım Efendi (1858-

1920)11, İzmirli İsmail Hakkı (1869-1946)12, Elmalılı Muhammed Hamdi

Yazır (1878-1942)13, Hasan Basri Çantay (1887-1944)14, Ömer Nasuhi

Bilmen (1884-1971), Ömer Rıza Doğrul (1893-1952)15 ve Kâmil Miras (1874-

1957)16 bunlardan ilk akla gelenlerdir.

Şimdi bu bilim adamlarımızı kısaca tanımaya çalışalım.

9 Kodaman ve Diğerleri, a.g.e., XII, s. 149.

10 Mehmet Okuyan, “Bereketzade İsmail Hakkı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,

İst., 1992, V, s. 90; Osman Keskioğlu, Son Çağlarda İslâm Dünyasında Fikir Hareketleri,

Ank., 1989, s. 150.

11 Abdulkadir Aksu, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ank., 1972, s. 236-237.

12 Mehmet Sofuoğlu, Tefsîre Giriş, İst., 1981, s. 6; Türk Ansiklopedisi, MEB Basımevi, Ank.,1972,

XX., s. 477; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Kitabevi, İst., trz., I, s. XV.

13 Mehmet Sofuoğlu, a.g.e., s. 371; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi, DİBY, Örnek Mat.,

Ank., 1955, II, s. 792-793.

14 Emin Işık, “Hasan Basri Çantay”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XIII, s. 218.

15 Abdullah Develioğlu, Büyük İnsanlar, Trz., s. 218-219; Remzi Ateşyürek, Konyalı Mehmed

Vehbi Efendi, Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu (Yüksek Lisans Tezi), 19 Mayıs Ün.

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 1994, s. 12.

16 Osman Keskioğlu, a.g.e., s. 200; Büyük Larausse, İst., 1985, VI, s. 3262; Ana Britannica, İst.,

1986, VII, s. 361; Ateşyürek , a.g.e., s. 11.

11

Bereketzâde İsmail Hakkı (1851-1918): İstanbul Fatih’te, Atik Ali Paşa

Mahallesi’nde doğdu. Tefsîr, hadis, fıkıh, kelâm, tasavvuf ve Arap Edebiyatı

alanlarında kendisini yetiştirmiş Hafız-ı Kelâm’dır.

İbret Gazetesi’nde yazılar yazdı. Bu gazetenin kapatılmasıyla Magosa’ya

sürgüne gönderildi ve Meşrutiyet’ten sonra Başsavcılık görevine getirildi.

Hurafeler ve israiliyyât ile mücadele etmiştir. Başlıca eserleri şunlardır:

a) Envâr-ı Kur’ân, (İst.1331).

b) Necâib-i Kur’âniyye, (İst.1331).

c) Metâlib-i Âliye, (İst.1314).

d) Yâd-ı Mâzi, (İst.1332).

e) Bekâ-yı Saltanat-ı Osmâniye, (İst.1332). 17

Musa Kazım Efendi (1858-1920): Erzurum’un Tortum ilçesinde doğdu.

1900 yılında İstanbul Hukuk Mektebi’ne Mecelle Müderrisi olarak atandı.

Ayrıca Evkaf Nezareti Vekilliği de yaptı. Başlıca eserleri şunlardır.

a) Safvetü’l-Beyân fî Tefsîr-i Kur’ân.

b) İslâm’da Cihad.

c) Hüccetü’l -İslâm18.

İzmirli İsmail Hakkı ( 1869 - 1946 ): İzmir’de doğdu. Yüksek Öğretmen

Okulu’nu bitirdi. Müderrislik ve öğretmenlik yaptı. Usul, felsefe ve kelâm 17 Mehmet Okuyan, “Bereketzade İsmail Hakkı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,

İst., 1992,V, s. 490; Osman Keskioğlu, Son Çağlarda İslâm Dünyasında Fikir Hareketleri,

Ank., 1989, s. 150.

18 Abdulkadir Aksu, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ank., 1972, s. 236-237.

12

dersleri okuttu. Eski eserleri bulup tanıttığı için “ Nakkâlu’l-Ulûm” lakabıyla

anılır.1915’te Edebiyat Fakültesinde “İslâm Tarihi” dersi Müderrisi oldu.1933

Üniversite Reformu’ndan sonra ordinalyus profesör oldu. İlâhiyat Fakültesi

Dekanlığı, Şer’iye ve Evkaf Vekâleti İslâm İncelemeleri Kurulu Başkanlığı gibi

görevlerde bulundu. Başlıca eserleri şunlardır:

a) Meâni’l- Kur’ân, (1927,İki cilt).

b) Felsefe-i İslâmiyye Tarihi, (1923).

c) Muhtasar-ı Felsefe-i Ûla, (1913).

d) Tarih-i Kur’ân. 19

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır (1878-1942): Antalya’nın Elmalılı

ilçesinde doğdu. Küçük yaşta hafız oldu. Felsefe ve mantık öğrendi. Metâlib ve

Mezâhib’i Fransızca’dan tercüme etti. Meşrutiyet’in ilanından sonra yapılan

seçimlerde mebus seçildi. Medresetü’l-Kuzat, Medrestü’l-Vaizîn ve

Süleymaniye Medresesi’nde İslâm Hukuku derslerini okuttu. Dâru’l-Hikmet-i

İslâmiyye Azalığı, Reis Vekilliği ve Evkaf Nazırı Ayan Azalığı gibi görevlerde

bulundu.

Elmalılı Hamdi Yazır, tefsîr, felsefe, kelâm ve fıkıh ilminde mütehassıs

idi. “Hak Dini Kur’ân Dili (1915-1939)” isimli tefsîr kitabıyla haklı bir şöhrete

kavuşmuştur. Diğer eserleri de şunlardır:

a) Metâlib ve Mezâhib, (1341).

b) Ahkâmu’l-Evkaf.

19 Mehmet Sofuoğlu,Tefsîre Giriş, İst., 1981, s. 6; Türk Ansiklopedisi, MEB Basımevi, Ank.,1972,

XX., s. 477; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Kitabevi, İst., trz., I, s. XV.

13

c) Makaleler ve Manzumeler.

d) Huccetullahi’l-Bâliğa Tercemesi.20

Hasan Basri Çantay ( 1887-1944 ): Balıkesir’de doğdu. Mehmet Akif

Ersoy ile yakın arkadaşlığı vardı. Ondan Arap Edebiyatı dersi aldı. İslâm

Dini’nin din ve vicdan hürriyeti doğrultusunda öğretilmesi ve yaşanması

faaliyetlerine katıldı. İlmî, fikrî ve siyasî tecrübeleriyle birçok aydına yol

gösterici olmuştur. Kur’ân-ı Kerîm’i terceme ve tefsîr etmiş, Cumhuriyet

Dönemi’nin önemli ilim adamlarından olan Hasan Basri Çantay, Birinci Büyük

Millet Meclisi’nde mebus olarak görev yepmıştır. 21 Başlıca eserleri şunlardır:

a) Kur’ân-ı Hakîm ve Meal-i Kerîm, (1965, Üç cilt).

b) Müslümanlıkta Himaye-i Etfal, (Ank.,1922).

c) Mektepli Yavrularıma, (Balıkesir,1922).

d) Ülkü Edebiyatı.

e) Kara Günler ve İbret Levhaları, (İst.,1964).

f) Babamın Şiirleri, (İst.,1964).

g) Akifnâme, (İst.,1966).

h) Zekâ Demetleri, (1939,1962).22

Ömer Nasuhi Bilmen ( 1884-1971 ): Erzurum’da doğdu. Babası

zamanın âlimlerinden Hacı Ahmed Efendi’dir. 1908’de imtihanı kazanarak 20 Sofuoğlu, a.g.e., s. 371; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi, DİBY, Örnek Mat., Ank.,

1955, II, s. 792-793.

21 Emin Işık, “Hasan Basri Çantay”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XIII, s. 218.

22 Türk Ansiklopedisi, MEB Basımevi, Ank., 1976, XIX, s. 9.

14

“Medresetü’l-Kuzat”’a girmiş ve burada hukuk dersleri okutmuştur. Fatih

Dersiamları arasına katılmış, Dâru’l-Hilafe Medresesi’nde ve Medresetü’l-

Vaizîn’de fıkıh ve usûl dersleri de okutmuş; ayrıca Sahn Medresesi, Âli Kısmı,

Kelâm Müderrisliği de yapmıştır. Daha sonra Te’lifat Hey’eti Azası, Mahkeme-i

Temyiz-i Şer’iyye Dairesi Mümeyyizi, İstanbul Müftü Muavinliği ve İstanbul

Müftüsü olarak görev yapmış; 1960’ta Diyanet İşleri Başkanlığı görevinde

bulunmuş, bir müddet sonra bu görevden kendi isteği ile ayrılmış ve ilmî

çalışmalarına devam etmiştir. Başlıca eserleri şunlardır:

a) Büyük Tefsîr Tarihi.

b) Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Meal-i Âlisi ve Tefsîri, (8 cilt).

c) Hukuk-u İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhıyye Kamusu.

d) İslâm Ahlâkı.

e) İlm-i Kelâm.

f) Kur’ân’da Dersler ve Öğütler.

g) Büyük İslâm İlmihâli.23

Ömer Rıza Doğrul ( 1893-1952 ): Kahire’de doğdu. Babası Burdurlu

olup ilkokul öğretmenliği yapmıştır. Ömer Rıza, babasının okulunda başladığı

eğitimini İngiltere’de devam ettirmiş; çok iyi Arapça ve İngilizce öğrenmiştir.

Birinci Dünya Savaşı’nın başında İstanbul’a gelip yerleşmiş ve Mehmet Akif’in

kızıyla evlenmiştir. Sebilürreşad Dergisi’nde ve muhtelif gazetelerde yazılar

yazdı. 1911’de Kahire’de el-Ezher Üniversitesi’ni bitirdi. 1950’de Demokrat

Parti’den Konya Milletvekili seçildi. Başlıca eserleri şunlardır:

23 A.g.e., XXVI, s. 260.; Remzi Ateşyürek, a.g.e., s. 13-14.

15

a) Tanrı Buyguğu, (Kur’ân Tercümesi,1934).

b) İslâm Tarihi, (Asr-ı Saadet, 1928 -1935).

c) İslâm’ın Özü ve Kur’ân’ın Ruhu, (1946).

d) Yeryüzündeki Dinler Tarihi, (1938).

e) Kur’ân Nedir?

f) Garp’ta Müslmünlık.24

Kâmil Miras ( 1874-1957 ): 1874’te Karahisar Sahip’te doğmuştur.

Arabî ilimlerde kendini çok iyi yetiştirmiş; 1906’da ruûs imtihanını kazanarak

1907’de de Bayazıd Camii’nde ders okutmaya başlamıştır. Ardından sırayla

Dârulfünun Ulûm-ı Şer’iyye Şubesi Tarih, Din-i İslâm, Fıkıh, Ulûm-ı Âliye, İlm-i

Ahlâk ve Lisan Şubesi Ulûm-ı Diniyye Muallimliklerinde bulunmuştur. 1911

yılında tekrar Bayazıd Camii Dersiamlığı’nda bulunmuş, 1912’den sonra da

Medrese-i Süleymaniye’de Tarih ve Fıkıh; Sahn Medresesi’nde de Kelâm ve

Mantık Müderrisliklerinde bulunmuştur. 1922’de Medrese-i Süleymaniye

Tabakat-ı Kurra-ı Müfessirîn Vekâleti görevinde bulunmuştur.

II. Meşrutiyet’in ilanını müteakip Karahisar Sahip’ten mebus seçilmiş;

1923 yılında da Afyon-Karahisar’dan mebus seçilerek 1927 yılında TBMM’deki

görevinden ayrılmış ve 30 Nisan 1957’de İstanbul’da vefat etmiştir.

Merhum’un Müslüman Türk Milleti’ne en büyük hizmeti, şüphesiz

Büyük Millet Meclisi’nde, Kur’ân-ı Kerîm’in dilimize tercüme ve tefsîr

24 Abdullah Develioğlu, Büyük İnsanlar, trz., s. 218-219; Remzi Ateşyürek, Konyalı Mehmed

Vehbi Efendi, Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu (Yüksek Lisans Tezi), 19 Mayıs Ün.

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 1994, s. 12.

16

edilmesi hususunda Meclis’e vermiş olduğu kanun teklifidir. Nitekim bu

teklif TBMM tarafından oybirliğiyle kabul edilmiş ve neticede Elmalılı Hamdi

Yazır tarafından kaleme alınan “Hak Dini Kur’ân Dili” isimli dokuz ciltlik eser

Diyanet İşleri Başkanlığı’nca bastırılmıştır. Sahih-i Buhârî’nin de tercümesi,

TBMM’de kabul edilmiş; oniki cilt olan bu eserin ilk üç cildi Ahmed Naim

tarafından, geri kalan dokuz cildi de Merhum Kamil Miras tarafından tercüme

edilerek Diyanet İşleri Başkanlığı’nca neşredilmiştir. Merhum’un başlıca

eserleri şunlardır:

a) Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, (12 cilt).

b) Tarih-i Fıkıh.

c) Kur’ân ve Tefsîr Tarihi.

d) Ahlâk-ı Şer’iyye.

e) Kur’ân’ın Cem’i.

f) İlm-i Kelâm Tarihi25

O dönemde yetişen ilim adamlarımızı özet olarak sunduktan sonra,

ülkenin ekonomik durumuna da şöyle bir göz atalım.

2. Ekonomik ve Siyasî Durum

Osmanlı devlet idaresinin temel prensibi memleketi bayındır, halkı da

refah içinde yaşatmaktı. Reaya (Tebaa) , Tanrı emaneti olarak kabul edildiği

için, devletin başlıca vazifesi, onun durumunu düzenlemek ve refahını

sağlamaktı. “Saltanat onlar ile, onlardan tahsil olunan hazine ile ve memleketin

bayındırlığı ile olur” gerçeği, ilke kabul edilmişti. Kanunî, “Bu memleketin

25 Osman Keskioğlu, a.g.e., s. 200; Büyük Larausse, İst., 1985, VI, s. 3262; Ana Britannica, İst.,

1986, VII, s. 361;Remzi Ateşyürek , a.g.e., s. 11.

17

hakiki efendisi reayadır” diyerek asırlar sonra idrak edilecek bir gerçeği ifade

etmiştir. Halka bu derece önem verildiği için, devletin zenginliğinin ölçüsü

hazinesindeki servet değil; halkın idaresindeki mal ve mülk idi. Padişahın mala

meyli, devlet adamlarının servete düşkünlükleri, bu esaslara göre, devlet için

zaaf sebebi sayılmakta idi.26 Bu esaslar üzerine yüzyıllarca güçlü ve huzurlu

bir devlet varlığını sürdürmüştür.

Ne yazık ki daha sonraları yetkililerin etkisiz politikaları, servet

düşkünlükleri, zevk ü sefa peşinde koşmaları, ekonomik, siyasî ve ilmî

ciddiyetin kaybolmasına neden olmuştur.

Öte yandan düzenli bir vergi sisteminin kurulmaması, para değerinin

sağlanamaması, israfların artması, devlet gelirini sömüren kötü itiyadların

önlenememesi ve nihayet devletin ciddî bir bütçe meydana koymak hususunda

acz göstermesi, maliyede ağır ve devamlı sarsıntılara sebep olmuştur.27

Devletin bir türlü düzene konulamayan malî durumunu, 1854’te

başlayan Osmanlı-Rus Harbi büsbütün kötüleştirdi. Harp ihtiyaçları için

olağanüstü bir bütçeye ihtiyaç vardı. Borçlanmaya başvurulması artık bir

zaruretti. Öyle de oldu. İngiltere ve Fransa ile, Rusya’ya karşı bir ittifak

imzalanmıştı. Bu iki devlet de Osmanlı İmparatorluğu’nun savaş gücünün

artırılmasında mutabık kalmışlardı. Babıâli’nin borç para alma teşebbüsünü

desteklemeye karar verdiler. Mukavele 24 Ağustos 1854’te Londra’da Palmer,

Paris’te Goldschmid müesseseleriyle akdedildi. Böylece ilk borçlanma

gerçekleşti ve bu para Kırım Muharebesi sona ermeden eridi bitti. İkinci

26 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, VI, s. 191.

27 A.g.e.,VI, s. 203.

18

borçlanma 1855, üçüncüsü 1858’de yapıldı. Bu alınan paralar, devlete gelir

getirecek kaynaklara sarf edilemedi ve bu durum karşısında bile devlet israf

içinde yüzmekte idi. Mehtap âlemleri, lüks eşya merakı arttıkça artıyordu.

Saray masrafları için sarraflardan % 45 faizle para alınıp sarf ediliyordu.

Padişah’ın, tasarrufa riayet için verdiği emirler ve tehditlerin hükmü ancak

birkaç gün sürüyordu. Paranın değeri düşmüş, hatta padişaha olan güven en

aza inmişti. Bu durumun içinden çıkmak için yeni bir borçlanma akdi, devlet

erkânı için en kolay çare görülüyordu. Fakat Avrupa sermayedarları, Osmanlı

Devleti’nin malî imkânlarından şüphe etmeye başlamışlardı. Avrupalı

yetkililerin önerdiği geçici tedbirlerle, bozulan itibarını yenilemeye çalışan

Babıâli, dördüncü borçlanmasını 1860’ta Paris ile yaptı. Bu borçlanmalar

sonunda, yabancıların Osmanlı maliyesine müdahaleleri kendini açıkça

göstermeye başladı.

Çöküş sebeplerinden bir kısmı Tanzimat devrine has ise de diğer bir

kısmı da mazinin mirasıdır. Osmanlı Devleti, XVIII. yüzyılın ikinci yarısından

beri Rusya, Avusturya ve Fransa’ya karşı zaman zaman savunma savaşı

yapmak zorunda kalmıştı. Bu savaşlar neticesinde Osmanlı hâkimiyetinde

bulunan topraklardan bir kısmı elden çıktığı gibi bazı eyaletler de kısa veya

uzun bir zaman zarfında düşman istilası altında kalmıştı. Harpler süresince,

Osmanlı Devleti, olağanüstü masraflar yapmak zorunda kaldığı gibi harp

hâlinde bulunduğu devletlerle de ekonomik münasebetlerini kesmiş ve bir

kısım eyaletlerinin de istilacı düşman orduları tarafından sömürüldüğüne şahit

olmuştu. Bundan başka bu savaşlarda yenildiği için savaş tazminatı ödemeye

de mecbur olmuştu.

19

Çeşitli zaman ve mekânlarda çıkan isyanlar, Osmanlı Devletini bu

isyanları bastırmak için büyük malî fedakârlıklar yapmak zorunda bırakıyor;

aynı zamanda isyan çıkan bölgelerde halkın ezilmesine ve ekonomik gücünün

de kaybolmasına neden oluyordu.

Harplerin, ihtilâl ve isyanların karşısında ancak bir savunma politikası

gütmeye çalışan Osmanlı Devleti, varlığını korumak için Avrupa’nın ileri usûl

ve müesseselerini almak suretiyle ıslahat yapmak zorunda kalmıştır. Bu

ıslahatlar, XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren gittikçe artan bir hızla devam

etti. I. Abdülhamid devrinde askerî ve sanayi müesseselerini yeni bir düzene

koymak için Avrupa’dan uzmanlar ve ustabaşları, kalifiye ameleler getirildi. III.

Selim zamanında da subaylar getirildiği gibi Nizam-ı Cedid ordusunun

ihtiyaçları için silahlar ve kumaşlar satın alındı. II. Mahmud devrinde, ordu ve

memurlar için kabul edilen yeni kıyafetlerle, tepeden tırnağa kadar, festen

ayakkabıya kadar olan ihtiyaçlar için İmparatorluk kapılarının Avrupa malına

açılmasına sebep oldu. Abdulmecid devrinde Avrupa’nın lüks tarafı kopya

edilmeye başlandı. Saraylar ve köşkler yaptırıldı. Avrupa’dan faytonlar, ipekli

kumaşlar, ziynet eşyaları getirildiği gibi vapurlar da satın alındı. Ordunun esaslı

ihtiyaçları Avrupa pazarlarına başvurulmak suretiyle temin edildi. Avrupa

ekonomik prensipleri ve tekniği iktibas edilmediği için, Osmanlı Devleti, Avrupa

devletlerinin müşterisi durumuna girdi. Onlara yalnız hammadde vermeye

devam etti. Buna karşılık işlenmiş madde satın aldı. Neticede İmparatorluğun

iç sanayii çöktü. Ticaret dengesi bozuldu. Bütçe açığı arttı ve bu açık o hâle

20

geldi ki devlet, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupalılar’dan

borçlanma suretiyle mevcudiyetini devam ettirmeye çalıştı.28

Siyasî duruma bakıldığında ise şunlar görülür: XX. yüzyılın

başlamasıyla II. Abdülhamid, kendisini çeşitli iç ve dış gailelerle karşı karşıya

bulmuştur.29 O, Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak ve anayasal bütünlüğünün

devamının, birtakım diplomatik cambazlıklara bırakılamayacağını

düşünüyordu. Ona göre, Osmanlı Devleti’nin istikbali ancak sosyal ıslahatta,

rejimde ve onu meydana getiren müesseselerde yapılacak düzenlemelere

bağlıydı. II. Abdülhamid askerî, merkezî ve mahallî yönetim ile maarif

teşekküllerinden adalet mekanizmasına, güzel sanatlardan iktisadî ve malî

müesseselere kadar, Osmanlı Toplumu’nun her bölümünü ihtiva eden bir

ıslahat proğramı hazırlatmış ve 1879 yılında bu muhtırayı vezirlere tevdi

ettirmiştir.30 O, bir ıslahatçı idi ama asla taklidi ülkemiz için yararlı görmüyordu.

Sultan II. Abdülhamid’e göre, Batı prensiplerinin intikali ve

müesseselerinin takdimi, Osmanlı Devleti’ne hiçbir şekilde hayır getirmeyeceği

gibi, bünyemize ve kültürümüze aykırı ve yabancı unsurların tesisi ile Osmanlı

toplumu daha da karışıklıklara ve kavram kargaşalığına sürüklenecek ve

kendini dağılma felaketinden kurtaramayacaktı. Böylece II. Abdülhamid,

Avrupa devletlerinin kendisine sundukları, Osmanlı İmparatorluğu’nu reform

proğramlarını elinin kenarı ile bir tarafa itmiş ve “düşmanlarımızın tavsiye ettiği

28 Enver Ziya Karal, a.g.e., VI, s. 213-215.

29 Kodaman ve diğerleri, a.g.e., XII, s. 232.

30 A.g.e., XII, s. 236.

21

proğramları kabul ederek ıslahat yapmaya ve inkılâplar getirmeye ihtiyacımız

yoktur; kendi proğramımızı tatbik etmeliyiz…” demiştir.

Osmanlı ülkesinin bu güne kadar kötü yönetilmesinin, ihtilallerden ve

düzensizliklerden yakınmasının müsebbibi Avrupa devletleridir.31 Zira bu

devletler, kâh devletin iç işlerine müdehale etmekle kâh aleyhine dolaplar

çevirmekle Türkler’e rahat vermemişler, kendi meselelerine eğilebilmek için

sulhu ve zamanı çok görmüşlerdir.

II. Abdülhamid’in ıslahat felsefesi, çıkış noktasını İslâm’dan alır.

Padişah, İslâmlığın terakkiye engel teşkil ettiği yolundaki Avrupalılar’ın

iddiasını reddeder. Ona göre İslâm Âlemi’ nin geriliği, “aslen İslâm’ın yapısında

yeri bulunmaması gereken kötü, nizamsız ve yersiz ihtiyatlardan”

kaynaklanmıştı; bunların başında da tembelliği saymaktadır.

II. Abdülhamid, Osmanlı’nın çöküş içinde olduğunu kabul eder. Bu

çöküntüden kurtulmak için Avrupa’nın tekniğinden yararlanılmalıdır. Fakat aynı

medeniyetin fikir cephesi alınmamalıdır; bunlar Osmanlılar için zehirdir. Bu

fikirlerden hareket eden II. Abdülhamid, 1876’da Mahallî İdareler Kanunu’nu

çıkarmış, Nizamiye Mahkemeleri’ni kurdurmuş, ordunun ıslahı için Almanya,

Fransa ve İngilizler’den uzmanlar getirtmişti. Eğitim ve malî sistemde yeni

düzenlemeler yaptırmış, 20 Kasım 1881’de “Duyun-u Umûmiye Dairesi”

kurulmuştur. Bu dönemde Osmanlı Hükümeti’nin, siyasî ve malî

hâkimiyetinden büyük fedakârlıklar yaptığı görülür.32

31 A.g.e., XII, s. 237.

32A.g.e., XII, s. 239.

22

II. Abdülhamid’i deviren başlıca sebep; Padişah’ın teknik, maarif, askerî

ve ekonomik konularda Batı’ya açık bir reform programı uygulamasına

rağmen, siyasî hayatta Avrupa’da cereyan eden gelişmelere, parlamentarizme,

ısrarla yüz çevirmesi ve iktidarı, Ortaçağ Doğu Monarşileri’nde olduğu gibi

tekelinde tutma fikridir. Otuzüç yıl33 süren II. Abdülhamid yönetimine karşı

başlıca üç kaynaktan gelen siyasî nüveleşme olmuştur:

Birincisi; Yüksek Öğretim Kurumları’nda, özellikle Tıp ve Harp

okullarında, gençler arasında başlayan gizli cemiyet kurma akımı.

İkincisi; Paris, Cenevre ve Kahire gibi merkezlerde bir araya gelen

aydın gruplaşmaları.

Üçüncüsü; üyelerinin çoğu subaylardan gelmekle birlikte ordu

dışındakileri de içine alan gizli komiteler veya cuntalar.34

II. Meşrutiyet dönemine gelindiğinde, bu yıllar içinde, ilki 1908’de olmak

üzere35, dört genel seçim yapıldığını; 24 hükûmet kurulduğunu36 görüyoruz. II.

Meşrutiyet, on yılının yarısını37 çok partili, öteki yarısını da tek partili rejim

olarak yaşamıştır. Mondros Mütarekesi ile İttihad ve Terakki düzeni yıkılınca,

yeniden anarşik bir çoğulculuk ve particilik başlamıştır. 1920 Martı’ndan sonra

parti ve cemiyetlerden söz edilemez olmuş; zaten 1914’ten itibaren Osmanlı

kendini bir “Cihan Harbi” içinde bulmuştur.

33 1876 -1909.

34 Geniş bilgi için bkz.: Kodaman ve diğerleri, a.g.e., XII, s. 241.

35 Diğer seçimler;1912,1914 ve 1919 yıllarında yapılmıştır.

36A.g.e., XII, s. 257.

37 1908 -1913 yılları.

23

Onca iç ve dış iktidarsızlığa rağmen II. Meşrutiyet Dönemi, köklü

düzenlemelere de sahne olmuştur. Bunların en önemlisi 8 Ağustos 1909 günlü

Kanun-ı Esasî değişikliğidir ki 21 maddenin değişmesi, birinin ilgası ve üç yeni

maddenin eklenmesiyle adeta yeni bir Kanun-ı Esasî (1909 Anayasası) ortaya

çıkmıştır. Padişah artık Anayasa’ya uymak durumunda; aynı zamanda vatan

ve millete sadakat hususunda da and içecekti. Sadece şeyhülislâm ve

sadrazamı tayin edebilecekti. Üstelik barışa, ticarete, arazi terk ve ilhakına

ilişkin antlaşmalar meclisin onayına sunulacaktı… Böylece Kanun-ı Esasî

gerçek anlamda meşrutî ya da parlamenter bir mahiyet kazanıyordu.

Savaş ortamı, ittihatçılara köklü ıslahat yapma serbestisini de

sağlamıştır. Bütün Şer’iye Mahkemeleri Adliye Nezareti’ne bağlandı (1917).

Hukuk-u Âile Kararnamesi ile, müslüman olsun-olmasın, bütün Osmanlılar’ın

aile hukukunu düzenleyen bir sistem getirildi… Ordu gençleştirildi. Islahatın

örgütlenmesi ve uygulanması için büyük yetkilerle Almanya’dan General Limon

Von Sanders başkanlığında bir heyet, Aralık 1913’te İstanbul’a getirildi.

Ekonomide de “millî iktisad” ruhu güçlendirilmeye çalışıldı, bu alanda

müslüman müteşebbisler oluşturulmak istendi ve şirket kurulması teşvik edildi.

Ancak 1914 -1918 yılları, Osmanlı için, savaş şartlarının ekonomiyi tesiri altına

aldığı bir dönemdir. Bu şartların gereği devlet, ekonomiye müdahale etmek

durumunda kalacaktır. Bütün kovuşturmalara rağmen, bu dönemde karaborsa,

istifçilik ve yolsuzluklara rastlanmıştır.

24

II. Meşrutiyet’in en önemli özelliği, cumhuriyetimizin siyaset laboratuarı

olmasıdır. Bu dönemde çeşitli fikir cereyanları olmuştur. Bu ideolojik

arayışların başında da Garpçılık, Türkçülük, İslâmcılık gelmektedir.38

Garpçılık cereyanının kökü Tanzimat’a dayanır. Türkçülük39 ise giderek

İttihat ve Terakki Cemiyeti ile bütünleşerek II. Meşrutiyet dönemine damgasını

vurmuştur.

Bu dönemde İslâmcılar da öncelikle ilim ve eğitim alanlarında ıslahattan

yana olmuşlardır. Onlara göre, taklit kapısının kapanması, ictihad kapısının da

açılması lazımdır. Medreselerdeki eğitim sistemi yeniden gözden geçirilmelidir.

Bu doğrultuda 1918’de yüksek bir İslâm ilmî teşkilatı olarak “Dâru’l-Hikmet-i

İslâmiyye” kurulmuştur.40

Sultan Abdulhamid’ten sonra iktidara gelen İttihatçılar Dönemi’nin de

pek parlak bir yönetim olduğu söylenemez. 18 Ocak 1912’de Sultan Reşat,

İttihat ve Terakki Partisi’nin baskısıyla karşı karşıya kalınca, Meclis-i

Mebusan’ı fesh etmiştir. Birinci Dünya Savaşı’na kadar birkaç yıl, böylece parti

mücadelesi ile devam etmiştir.41

30 Ekim 1918’de, Mustafa Kemal başkanlığında artık Türkiye’de

millî mücadele yılları başlamıştır. Bu mücadele karşısında İtilaf Devletleri, 16

Mart 1920’de İstanbul’u işgal ettiler. Bütün engellemelere rağmen 23 Nisan

1920’de Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi kuruldu. 1920-1923 yılları

arası, vatan topraklarının müstevlîlerden kurtarılması için yapılan savaşlarla 38 Kodaman ve diğerleri, a.g.e., XII, s. 261.

39 Yusuf Akçura, Türk Millîyetçiliğinin Kökenleri, 1876-1935, Ank., 1986.

40 Kodaman ve diğerleri, a.g.e., XII, s. 263.

41 Mithat Sertoğlu, Mufassal Osmanlı Tarihi, Güven Basımevi, İst., 1972 ,VI, s. 3477-3480.

25

geçmiştir. 23 Temmuz 1923’te Lozan Antlaşması imzalanarak yeni Türk

Devleti tanınmış oldu. 29 Ekim 1923’te de Cumhuriyet ilan edildi. Savaş bitmiş

ve artık bir dizi inkılâplar dönemine girilmişti. Halifelik kaldırılarak medenî

kanunlar kabul edildi. 1930 - 1938 dönemleri ise çeşitli reformların yapıldığı

devredir. II. Dünya Savaşı’nın neticesi olarak dünyada ortaya çıkan demokrasi

rejiminin kuvvet kazanması ile Türkiye de bundan etkilenerek çok partili hayata

geçmiştir.42

1940’tan sonra II. Dünya Savaşı başladı. Türkiye; İngiltere, Fransa,

İtalya, Rusya ve Almanya gibi devletlerin baskı ve ısrarlarına rağmen savaşa

girmedi. Bu savaşın sona ermesi ile artık soğuk savaş dönemi başlamıştır.

Artık sömürgeci ve emperyalist politikalar kendini göstermeye başladı.43 Bu

emperyalist düşüncedendir ki Rusya, Türkiye’den resmen Doğu Anadolu

topraklarını istemekteydi. Türkiye de bu tehlike karşısında bir denge unsuru

olabilecek bir ittfak aramaktaydı. Bu gerekçeyle Türkiye 4 Nisan 1949’da

kurulan Nato’ya üye oldu.44

Vehbi Efendi’nin, Bakara sûresinin 214. ayetini tefsîr ederken söylediği

sözler, onun nasıl bir ortamda yetiştiğini ve hangi şartlarda sözkonusu tefsîri-

ni yazdığını çok açık bir şekilde göstermektedir. Şimdi onun bu yorumunu hiç

değiştirmeden aynıyla nakledelim:

�ا �� ا�� ء وا��اء�� ا ا'&�% و$� ��#�� "! ا� �� أم +�� أن #)

�ا 12� 0�� ن.� وز&�3 � ��;ا1� أ9 إن� ن.� ا1�6�ا +��0 �5�ل ا��ل وا� �

42 Fahir Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarih, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ank., 1988, s. 355.

43 Mithat Sertoğlu, a.g.e., VI, s. 3477-3480.

44 Remzi Ateşyürek, a.g.e., s. 5.

26

“(Ey mü’minler! ) yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına

gelenler size de gelmeden Cennet’e gireceğinizi mi sandınız? Yoksulluk ve

sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve öyle sarsılmışlardı ki nihayet Peygamber

ve beraberindeki mü’minler: Allah’ın yardımı ne zaman? Dediler. Bilesiniz ki

Allah’ın yardımı yakındır.”45

Bu ayetin, Hendek Savaşı’ndaki müslümanların çektiği sıkıntılar ya da

Uhud Savaşı ile ilgili, veyahut da evlerini, mallarını ve yakınlarını Mekke’de

bırakıp çeşitli sıkıntılara katlanarak Medine’ye göç eden müslümanları teselli

için indiği mervidir.46

Müfessirimiz, ayetin tefsîrinde şunları söyler:

“İşte ey ümmet-i Muhammed! Siz de onlar gibi birtakım mesâibe göğüs

germedikçe kolaylıkla Cennet’e gireriz zannetmeyin.

…Bu ayet, hangi sebebe mebni nazil olursa olsun, ehl-i imanın görmüş

olduğu zahmetlere sabretmesi lazım geldiğini ve düşmana karşı metanetle

mukavemet ve sair avarız ve afata göğüs germek ehemmi umurdan olduğunu

tavsiye ve bu misilli vukuatın âlemde emsali çok geçtiğini beyânla ümmet-i

Muhammediye’yi tesliye ve teşcidir. İla yevmi’l-kıyam bu gibi vukuatın insanlar

üzerinde eksik olmayacağını ve evvelden beri eksik olmadığını beyânla, her

şeye karşı sebata teşvik için nazil olmuştur.

Bilhassa şu içinde bulunduğumuz 1330 senesi Temmuz’unda, ibtida

Sırpla Avusturya hükümetleri arasında tahaddüs eden bir vak’a üzerine Alman,

Fransa, Rus, İngiliz ve Belçika hükümetlerini ve çok geçmeksizin Türkiye ve

45 Kur’ân, 2/214.

46 Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali, Komisyon, TDVY, Ank., 2003, s. 32.

27

Japonya hükümetlerine kadar daire-i içtialini tevsi’ ve şeraresi bütün dünyayı

ihata eden Harb-ı Umumî’de, efrad-ı İslâmiye’nin görmüş olduğu zorluklara

karşı bu ayet, millet-i İslâmiye’ye sabır ve metaneti tavsiye etmektedir.

Çünkü ayet; mü’min olmakla her beladan muaf olmak lazım gelmeyeceğini

ilanla mü’minlere belanın isabet edeceğini ve ona da sabır lazım olduğunu

beyân ve şu kadar ki pek muzayaka da olanlara nusretin yakın oluğunu tebşir

etmekle tesliye buyurmuştur. Gerçi ekseriyet itibariyle de efrad-ı İslâmiye,

ahlâk ve amel noktasına rahmet-i İlâhiye’ye müstahak değillerse de bir takım

fukara ve zuafa ve bi kusur masumların nazargah-ı İlâhiye olduklarında şüphe

yoktur. İşte şu kusursuz masum güruhunun rahmete istihkaklarına iştirakle

nusret-i İlâhiyye’yi ümid eder ve dergâh-ı ulûhiyetten an garib husulünü

istirham ederiz.”47

Yukarıda özetlemeye çalıştığımız dönemin iç ve dış siyaseti ile, ilmî ve

ekonomik durumu göz önünde bulundurulacak olursa, Konyalı Mehmed Vehbi

Efendi’nin ülkenin en buhranlı dönemlerinde yaşadığı anlaşılıyor. Bu dönemde

bile Vehbi Efendi, ülkenin içinde bulunduğu zor şartlardan kurtulması için

kendisine düşeni yapmaktan geri durmamış, millî mücadeleye destek vermiş,

ilmî faaliyetlerini devam ettirmiş, tam bir devlet adamı sorumluluğunda bir

kişilik sergileme gayretinde olmuştur.

47 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 368.

28

IV. TEFSİR İLMİNE DAİR BAZI USÛL KAİDELERİ VE HAZIRLIK

BİLGİLERİ

Burada önbilgi olarak Tefsîr İlmi’ne dair bazı usûl kaideleri üzerinde

kısaca duracağız. Böylece tefsîrin tarihî seyri içerisindeki gelişimini özet olarak

sunmaya gayret edeceğiz.

Mehmed Vehbi Efendi’nin tefsîrini incelemeden evvel, Tefsîr İlmi’ne dair

bazı terimleri izah etmekte yarar var. Tefsîrin tarifi, lüzumu, rivayet ve dirayet

yoluyla tefsîr metodu ve bu sahaya ait bazı tefsîrler, bu bölümde ele alınan

başlıca konulardır.

“Tefsîr” kelimesi, “fessere“ fiilinden ve “tef’îl “ babından mastardır.

Cem’i “tefasir“ gelir. “fessere“ saklı veya örtülü bir şeyi keşf ve beyân etmek

demektir.

“Tefsîr” kelimesi, Kur’ân’da yalnız bir defa geçmektedir48. Bu da bir

şeyin daha açığı manasına gelmektedir.

İslâm ilâhiyatında ise “tefsîr”, Kur’ân-ı Kerîm’in izahı anlamına gelir.

Bundan bahseden ilme de “İlmü’t-Tefsîr “ veya “İlmü Tefsîri’l-Kur’ân” denir.

Bu ilim, Kur’ân-ı Kerîm’i her yönden (gramer, belâğat, tarih vs. bakımından)

tetkik edip açıklamaya ve izaha yarar.49

Tefsîr ilminin konusu, Kur’ân-ı Kerîm ayetleridir. Maksadı, ebedî saadeti

kazanmaktır. Bir müslümanın en büyük emeli olan ahiret saadetini temini gaye

edinen ilmin en şerefli bir ilim olacağı da şüphesizdir. Birkısım bilginler, “kime

48 Kur’ân, 25/33.

49 Seyyit Şerif el-Cürcanî, et-Ta’rifat, Matbaatu Muhammed Es’ad, İst., 1300, s. 43.

29

de hikmet verilirse muhakkak ki ona çok hayır verilmiştir” 50 ayetindeki “el-

hikme” kelimesini “tefsîr” ile terceme ederek, bu ilmin şeref ve şanını

belirtmişlerdir.51

Mademki Tefsîr İlmi’nin konusu Kur’ân-ı Kerîm’dir; öyleyse Kur’ân-ı

Kerîm’in ne olduğunu ve onun İslâm Dini’ndeki önemini birkaç cümle ile

açıklamak gerekir. Bu açıklama aynı zamanda tefsîrin lüzumu var mı, yok mu?

Kur’ân’ı tefsîr etmek caiz mi, değil mi? sorularına da kısmen cevap olacaktır.

1. Tefsîr İlmine Konu Olan Kur’ân-ı Kerîm ve Tefsîre Olan İhtiyaç

Kur’ân-ı Kerîm, Peygamber Efendimiz’e, Cebrail (a.s.) vasıtası ile Allah

tarafından indirilen ve tevatür yolu ile nakledilen,52 okunmasıyla taabbüd

olunan bir kitaptır. Onun mütevatir oluşu, sıhhatinin şaşmaz ve kat’î

delillerindendir. Bir kimse, onun bir ayetinin bile Allah tarafından indirildiğini

kabulde tereddüt ederse ona “müslüman” denmez; şayet müslümansa din ile

alakasını kesmiş olur.53 Kur’ân-ı Kerîm, hukukun özü, İslâm binasının temeli,

müslümanların din ve dünya işlerinde müracaat etmeye mecbur oldukları asıl

kaynaktır.54 İslâmî tefekkür ve hukuk ona dayanır. İbadetin sıhhati, onun

okunmasıyla kaimdir.55

50 Kur’ân, 2/269.

51 er-Ragıb el-İsfehanî, Mukaddimetü’t-Tefsîr, Matbaatu’l -Cemaliyye, et-tab’atu’l-ûla,

Mısır, 1329, s. 422.

52 Abdu’l-Kâdir Udeh, et-Teşrîu’l-Cinai’l -İslâmî, Mısır, 1959, I, s. 165.

53 Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 55.

54 Şakir el-Hanbelî, Usûlü’l-Fıkhi’l İslâmî, et-tab’atül-ûla, Şam, 1948, s. 48.

55 Prof. Dr. M.Tayyib Okiç, Kur’ân-ı Kerîm’in Uslup ve Kıraati, Ank., 1963, s. 2.

30

Kur’ân-ı Kerîm, Arap Edebiyatı’nda, başka hiçbir kitaba nasip olmayan

çok yüksek bir mevki kazanmış ve bütün ilmî faaliyetlerin temeli olmuştur.

Hiçbir vakit ve hiçbir yerde, hiçbir kitap bu derece yüksek bir mevki

kazanmamıştır. İnsanlık tarihinde 14 asır boyunca yazıldığı lisanda standart

olarak kalan ve aynı zamanda dünya ölçüsünde bir edebiyata kaynak olan

başka bir kitap yoktur. Arap Dili ve Edebiyatı’nın Kur’ân sayesinde bir değere

kavuştuğu bazı müfessirlerce zikredilegelmiştir56.

Kur’ân-ı Kerîm’in böyle, hiçbir kitabın yetişemeyeceği mümtaz bir mevki

elde etmesinin diğer amillerini de; dinin bütün esaslarını, Allah’ın varlığını ve

birliğini, hayrın ne şekilde mükâfatlandırılacağını, şirkin nasıl

cezalandırılacağını, ölümden sonraki hayatı, Cennet ve Cehennem’i ve diğer

hususları, en sade ve en makul bir tarzda izah etmesi, şeklinde sayarlar.57

Peki, Kur’ân-ı Kerîm’i tefsîr etmek, acaba caiz midir?

Birtakım rivayetlere istinaden Kur’ân-ı Kerîm’i tefsîr etmenin caiz

olmadığını iddia edenler olmuştur. Bunlardan birkısmı, “tefsîr için lüzumlu

fenleri bilir, âlim ve arif bir kimse bile olsa insanlardan hiçbirine Kur’ân-ı

Kerîm’den cüz’î bir kısmı dahi tefsîr etmesi caiz değildir. Bu salâhiyeti

kendinde gören kimse, Peygamber’den, Sahabe’den ve Tabiîn’den Kur’ân

tefsîrine ait rivayeti sadece nakletmekle mükelleftir”, derler ve delil olarak da

Peygamberimiz’den nakledilen: “Kim Kur’ân-ı Kerîm’i kendi re’yi ile tefsîr

ederse Cehennem’deki yerine hazırlansın”58, manasındaki hadis ile yine aynı

56 İbnu’l-Hatib, el-Furkan, et-Tab’atu’l-ûlâ, Kahire, 1948, s. 14.

57 Aynı yer.

58 et-Tirmîzî, Ebû İsa, es-Sünen, Kitabü’t-Tefsîr, Bab: I, el-Kahire, 1292.

31

manaya yakın olan ve birkaç varyantı bulunan: “ Kur’ân-ı, kendi re’yi ile tefsîr

eden kimse, isabet etmiş olsa bile hatadır”59 manasındaki hadislere dayanarak

bu mevzuda çok şiddetli davranıp cevaz kapılarını örtenlerin karşısına

çıkanlar, işi en serbest şekilde ele almışlar; ilim ve marifet erbabı olanlara

tefsîr için en geniş salâhiyeti tanımışlar ve bunun için birtakım ayetleri örnek

alarak göstermişlerdir.60

Bu sahanın mütehassısları ise her iki fikir taraflarının da hatalı olan

yönlerine işaret ederek, Kur’ân-ı Kerîm’in tefsîri hususunda herhangi bir kayda

bağlı olmayan mutlak cevaz veya mutlak yasağın bahis konusu

olamayacağına dikkat çekmişlerdir.61

Acaba Araplar Kur’ân-ı Kerîm’in tüm elfaz ve ayetlerini tam manası ile

anlayabiliyorlar mıydı? Bu soruya müspet cevap vermek biraz zor olsa gerek.

Zira bir kitabı anlamak, sadece o dili bilmeye bağlı değildir. Bu iş, ilmî bir

seviyeye ve ihtisasa bağlıdır. Nice Türkçe, İngilizce veya Fransızca kitaplar

vardır ki, Türk, İngiliz ve Fransız kişiler onu anlayamazlar. İşte Arapların,

Kur’ân-ı Kerîm’in üstün belâğat ve fesahati karşısındaki durumu da bundan

farklı değildir.62 Üstelik o, bir beşerin te’lifi de değildir. Bunlar göz önüne

alınırsa tefsîre olan ihtiyaç bir kez daha kendini gösterecektir. Ayrıca Kur’ân’da

birkısım ayetler vardır ki, bir dilin uslup ve elfazını bilmek, onları anlamak için

yeterli olmaz. Mesela Fecr sûresindeki “on gece” ‘den maksat nedir? “Kadir

Gecesi” ’nden ne kastedilmektedir? Sonra Kur’ân-ı Kerîm ayetlerinde Tevrat, 59 Ebû Davut, es-Sünen, Kitabu’l-İlm, Bab: V, Mısır, 1371/1952.

60 Kur’ân, 38/29.

61 er-Ragıb el-İsfahanî, a.g.e., s. 422; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 57.

62 Ahmed Emin, Fecru’l-İslâm, et-Tab’atu’t-Tasia, el-Kahire, Mısır,1964, s. 195-196.

32

İncil gibi önceki Kitaplar’da bulunan şeylere birçok atıf ve işaretler vardır.

Demek ki bir dili bilmek bütün bunları anlamaya kifayet etmez.

Kur’ân-ı Kerîm’in ilk müfessiri şüphesiz Hz. Peygamber’dir. Lüzum hâsıl

oldukça, Sahabe’ye Kur’ân-ı Kerîm’i o tefsîr ve izah etmiştir. İbn Mes’ud’ tan

rivayet edildiğine göre kendisi şöyle demiştir: “Bizden bir kimse Allah’ın

Kitabı’ndan on ayet öğrendiği zaman, bunların manasını tam olarak

öğrenmeden ve onlarla amel etmeden başkasına geçmezdi.”63 Sahabe,

Kur’ân’ı anlamayı çok arzu ediyor ve bunun için en zor işleri bile göze

alıyordu.64 Bütün bunlar gösteriyor ki bugünün insanının tefsîre olan ihtiyacı,

dününkinden kat kat daha fazla olsa gerek. Zira fertlerin ve cemiyetlerin,

maddeten ve manen sağlam bir temel üzerinde yükselebilmesi ancak ve ancak

Kur’ân-ı Kerîm’in göstermiş olduğu ta’limata uymakla mümkündür.

İnsanoğlunun dareyn saadeti de buna bağlıdır. Kur’ân-ı Kerîm’in esaslarının,

ve tespit ettiği temel prensiplerinin, amelî sahaya aktarılması ise, hiç

şüphesiz O’nu anlamak ve üzerinde kafa yormaya bağlıdır. Bu da Tefsîr

İlmi’nin konusudur. Cehaletin korkunç derecede arttığı, insanların madde

sahasına meylettiği günümüz asrındaki bu feci durum düşünülürse bu

işin ehemmiyeti bir kez daha anlaşılacaktır.

Tefsîr, Allah’ın kelâmını anlamak olması bakımından bütün İslâmî

ilimlerin amacıdır. İşte bütün İslâmî ilimlerin gayesi, Kur’ân’ı tefsîr etmek,

anlamak ve ondan hüküm çıkarmak, onu hayata tatbik etmek olmasından

63 et-Taberî, Ebû Ca’fer b.Cerîr, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, İkinci Baskı, Mustafa el-

Babî Matbaası, Mısır, 1372/1959, I, s. 35.

64 Cevdet Bey, a.g.e., s. 33-34.

33

ötürü müfessir tarafından diğer İslâmî ilimlerin de öncelikli olarak bilinmesi

gerekir.65

İlmi yükseltmek, insanlığı kurtarmak ve ıslah etmek için indirilmiş olan

mukaddes Kitabımız’ın ihtiva ettiği mucizevî Hâzinelerin anahtarı, hiç şüphe

yok ki tefsîrdir. Kur’ân’ın tetkikine önem vermek, onu iyi anlamak,

Peygamberimiz’in İlâhî emre uyarak66 yaptığı açıklamalara sadakatla

bağlanarak bilgilerimizi amelî sahaya dökmek67, bizlere her iki dünya saadetini

getirecektir. Bu da ancak ve ancak tefsîrle olabilir.

Şurası esefle söylenilecek bir gerçektir ki çağımızın müslümanları

Kur’ân’ın muayyen bazı bölümlerini evlerde, kabir başlarında veya matem

günlerinde tekrarlıyorlar; bereket ve uğur getirir ümidiyle mushafları evlere

asıyor ve bunu Kur’ân’a en büyük hizmet sayıyorlar. Öte yandan onu anlamak

ve düşünmenin en büyük bereket olduğunu, gösterdiği yolda yürümenin

ehemmiyetini, emirlerine uymanın, yasaklarından kaçınmanın lüzumunu ve

bunun insanlığa getireceği saadeti unutuyorlar. Bu halleri ile onlar, önünde

çağlayarak akan pınarlara rağmen susuzluktan ölen kimseye ne kadar da

benziyorlar! Lâkin, “bu apaçık hüsranın ta kendisidir.”68 Hâlbuki Cenab-ı Hak:

a- “Bu Kur’ân, ayetlerini iyiden iyiye düşünsünler, temiz akıl sahipleri

ibret alsınlar diye sana indirdiğimiz feyiz kaynağı bir kitaptır.”69

65 Hüseyin Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Dergâh Yay., 1. Baskı, İst., 1983, s. 193.

66 Kur’ân, 16/44.

67 Cevdet Bey, a.g.e., s. 28.

68 Kur’ân, 39/15; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 59-60.

69 Kur’ân, 38/29.

34

b- “Kur’ân’ı iyiden iyiye anlamazlar mı? Daha doğrusu onların kalpleri

üzerinde kilitler mi vardır?”70

c- “Andolsun ki biz Kur’ân’ı düşünmek için kolaylaştırmışızdır. O halde

var mı bir düşünen?”71 buyurmuştur.

Yukarıda meallerini verdiğimiz ayetler ile bunun benzeri diğer ayetler,

insanları Kur’ân’ı düşünmeye ve onu anlamaya teşvik etmiştir.

Artık müslümanlar hiç vakit geçirmeden ilmî meclislerde, mescidlerde

evlerde, gece ve gündüz namazlarında, Kur’ân’ı, gerektiği şekilde tefekkürle

okumalı, anlamalı ve anlatmalıdırlar. Bu da ancak tefsîr ile mümkündür.

Kanaatimizce Peygamber Efendimiz zamanında bile insanların buna çok

ihtiyacı vardı. Bugün de durum aynıdır. Şöyle ki:

“İman edenler, (bununla beraber) imanlarına zulüm ve haksızlık

karıştırmayanlar, işte emniyet hakkı onlarındır. Onlar, doğru yolu bulmuş

kimselerdir”72 mealindeki ayet nazil olduğu zaman; “hangimiz nefsine

zulmetmez? Yazıklar olsun bize ki şu müjdeden mahrum bulunuyoruz”73 diye

sahabe telaş ve heyecana düştüğü zaman, Peygamber Efendimiz, bu ayetteki

“zulmü”, “şirk, elbette büyük bir zulümdür”74 nazmındaki “şirk” le tefsîr etmiştir.

Sahabe’de durum böyle olunca; Kur’ân tefsîri hususunda bizim

ihtiyacımızın kat kat fazla olacağı şüphesizdir. Bu kısa izahtan ve

örneklerden de anlıyoruz ki, bugün Kur’ân-ı Kerîm’in tefsîrine dünden

70 Kur’ân, 47/24.

71 Kur’ân, 54/17, 22, 32, 40.

72 Kur’ân, 6/82.

73 Muhammed b. İsmail el-Buharî, el-Câmiu’s-Sahîh, Daru’t -Tıba’ati’l- Âmire, İst., 1315, V, s.193.

74 Kur’ân, 31/13.

35

daha fazla muhtacız.75 İlmî bir tarzda yapılan ve şartlarını cami’ bir tefsîr ve

ona uygun hareket, yalnız müslümanları değil, belki de bütün bir dünyayı da

kurtaracaktır.

2. Hz.Peygamber ve Sahabe Döneminde Tefsirin Durumu

Kur’ân’daki hakikatleri bize en iyi öğretecek kimse, bizzat kendisine

kitap verilen mümtaz şahıs Hz. Muhammed (s.a.v)’dir. O, Kur’ân-ı Kerîm

tefsîrinin aslı ve esasıdır. Mutlak olarak insanların Kur’ân’ı en iyi bileni odur.

Peygamberimiz Kur’ân’ı hem tebliğ edici, hem de onu açıklayıcıdır. Bu husus,

ayetlerde de sarih olarak belirtilmiştir. Cenab-ı Hakk, Kur’ân’ın insanlara

izahını Peygamber’e vazife olarak tevdii etmiştir.76 Cenab-ı Hak, hangi millete

peygamber gönderdi ise, onu, o kavmin diliyle göndermiştir. Bunun sebep ve

hikmeti ise; elçinin, İlâhî hakikatleri, onlara tam olarak anlatmasını temindir.77

Hz. Peygamber, ilk günden itibaren muhataplarının anlayamadıkları

yerleri izah ediyordu. Kur’ân-ı Kerîm, ihtiva ettiği yüce gerçeklerin düşünülmesi

ve tefekkürünü emrediyor,78 bunun neticesi olarak da izah ve tefsîr ihtiyacı

kendiliğinden doğuyordu. Öte yandan Kur’ân, kendisini anlamayan veya

anlamak istemeyenleri zemmediyor79, tefsîr ve izahın zarûrî olduğunu ve

bunlar üzerinde tefekkürü emrediyordu.

75 Celalüddin es-Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Hicaziyye Matbaası, 1368, II, s. 174.

76 Kur’ân, 16/44.

77 Kur’ân, 14/4.

78 Kur’ân, 38/29; 47/24; 54/17, 22, 32, 40.

79İsmail Cerrahoğlu, Tefsîrin Doğuşu…, s. 13-14.

36

Kur’ân-ı Kerîm’de izaha muhtaç bazı yerlerin kendisinden sonra gelen

veya bir başka surede yer alan ayetlerle açıklandığını görürüz. Bundan dolayı

İslâm Uleması: “ Allah kelâmının en sağlam tefsîri, yine Allah’ın kelâmı ile

olanıdır.”80 formülünü bir kaide olarak vaz’ etmişlerdir.

Kur’ân’ın Kur’ân ile tefsîrinden sonra, Kur’ân’ın en selahiyetli ve ilk

müfessiri Hz. Peygamber’dir. Kur’ân’ın en mühim tefsîr kaynağı,

Peygamber’in sünnetidir. Sünnet, Kur’ân’ın umumunu, hususunu, mutlak ve

mukayyedini, nâsih ve mensûhunu ve diğer hususlarını beyân ve izah eder.81

Hz. Aişe’den gelen bir rivayetten de anlaşıldığına göre, Peygamberimiz’in,

lüzûmuna binaen ya bizzat tatbikini gösterdiği veya sadece lisanen yaptığı

tefsîr ve izahlar sayılı denecek kadar azdır.82

Hz. Peygamber’in tefsîr hareketine teşebbüs etmesi, ya muhatabları

tarafından bir suale maruz kalmasıyla veya kendisi zaten tebyîn ile vazifeli

olduğu için icap eden yerde muhataba, ayette geçen şeyin ne olduğunu

sorması, sonra da sorduğu şeye bizzat cevap vermesi; veyahut da hiçbir sual

olmadan doğrudan doğruya izahı gereken yeri açıklamasıyla olurdu.

Peygamber’e sual soran şahıslar, müslim veya gayr-ı müslim olabilirdi.

Çoğunlukla Peygamber’in izahları kısa ve özlü olurdu. Bunlarda, sonraki

zamanlarda yazılan tefsîrlerde görüldüğü gibi Arap Dili’nin, edebiyat ve gramer

80 el-Burhân, II, s. 175.

81 el-Burhân, II, s. 129 - 145.

82 eş-Şâtıbî, Ebû İshak, el-Muvâfakât fî Usûli’ş-Şeria, el-Matbaatu’r-Rahmâniyye, Mısır, trsz, III, s.

403.

37

incelik ve hünerlerine taalluk eden şeyler yoktu. Onun tefsîri, ahkâmı beyân,

mekârîm-i ahlâkı şerh ve ona teşvikten ibaretti.83

Sahabe, Kur’ân tefsîri husûsunda iki kısma ayrılmıştır.84 Bazıları

Kur’ân’ın tefsîrine dair bir şey söylemekten çekinirken, diğer bazıları da

bildikleri nispette ayetleri tefsîr ediyorlardı. Kur’ân’ın izahına yanaşmayanlar,

Peygamberimiz’in, kendi re’yi ile tefsîre kalkışanlar hakkında söylediği hadise

bakarak mes’uliyyetten korkmuş ve bu korku ile bu işe yanaşmamışlardır. Bu

ihtiyat ve mes’uliyyet hissi Tâbiîler’e de sirayet etmiştir.85 Bu tefsîr yasağının;

bir ayeti tefsîr için gerekli bilgilere haiz olmayan, kötü niyetli cesur ve cahil

kimselere mahsus olduğunu unutmamak gerekir.

Sahabe, Kur’ân tefsîri hususunda bildiklerini söylemiş, bilmedikleri

hususlarda da bilmediklerini itirafla yetinmişlerdir. İhtiyatlı davranmalarına

rağmen, tefsîr hususunda kendilerinden gelen rivayetler az sayılmaz.

Sahabe’nin ekserisinin ümmî oluşu, yazı malzemesinin kıtlığı ve bunlara

ilaveten Hz. Peygamber’in kendisinden, Kur’ân’a karışır endişesiyle,

Kur’ân’dan başka bir şeyin yazılmasını nehyetmiş olması, bu ilme dair bir

te’lifin vücud bulmasına imkân vermemiştir.86

İlk zamanlar şifahî rivayetle nakledilen bu ilmin tekevvününe hizmet

edenler: İlk Dört Halife, İbn Abbas, İbn Mes’ud, Zeyd b. Sabit, Ubeyyu’bnu

83 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîrin Doğuşu…, s. 32-33.

84 el-İtkân, II, s. 176 -177.

85 el-Muvâfakât, III, s. 422; et-Taberî, Tefsîr, I, s. 34 -35.

86 Subhi Salih, Mebahis fî Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut, 1965, s. 122 -128.

38

Ka’b, Ebû Mûsa el-Eş’arî, Abdullah b. ez-Zübeyr, Mücahid, Ata b. Yesar,

İkrime, Katade ve el-Hasanü’l-Basrî’dir.87

3. Tefsîrin Kısımları

Bazı ulemâ tefsîri “rivayet”, “dirayet” ve “işaret” tefsîri diye üç kısma

ayırmıştır.88 Biz de bunlardan ilk ikisine değinmeye çalışacağız.

Kur’ân’da, Peygamber’in sünnetinde ve sahabenin sözlerindeki,

Kur’ân’ın izah ve tefsîri hakkında, mevcut rivayetlerle yapılan tefsîre “et-

tefsîru’l-me’sûr” ismi verilir. Bazıları bunlara, Tabiîn’den gelen rivayetleri de

eklemiştir.

3.1. Rivayet Tefsîrinin Kısımları Bilindiği gibi “Rivayet Tefsîri” denilince, Kur’ân’ın Hz.Peygamber,

Sahabe ve Tabiûn’dan gelen rivayetlerle tefsîri akla gelir. Biz şimdi burada

Kur’ân’ın Kur’ân’la, Kur’ân’ın Sünnet’le ve Sahabe sözüyle nasıl tefsîr edildiğini

kısaca izah ettikten sonra bu usulle yazılmış bazı tefsîr isimlerini zikredeceğiz.

3. 1. 1. Kur’ân’ın Kur’ân ile Tefsîri Kur’ân’daki bir ayetin başka bir ayetle tefsîr edilmesine “Tefsîru’l

Kur’ân bi’l-Kur’ân” denir.89 Kur’ân’da bunun pekçok örneği vardır. Şöyle ki:

“(Bütün gece) Fecr-i sadık demek olan, ak iplik kara iplikten size seçilinceye

87 Aynı Eser, s. 129; el-İtkan, II, s. 187; Menahil, I, s. 482, İsmail Cerrhaoğlu, Tefsîr Tarihi, I, s. 72 -

113; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 62-63.

88 Abdullah Aydemir, a.g.e., s.64.

89 Hâlis Albayrak, Kur’ân’ın Bütünlüğü Üzerine (Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsîri), Şûle Yay., İst.,

1992.

39

kadar, yiyin için”90 mealindeki ayette geçen “=>ا@ب A>Bا” ‘nun ne olduğunu,

hemen kendisinden sonra gelen “�'Cا ��” ifadesi şerh ve izah etmektedir…

Buna benzer Kur’ân-ı Kerîm’de pekçok örnek vardır. Bazı bilginler,

mutlak olan lafzın mukayyed, âmm olan lafzın hâss üzerine hamledilmesini de

Kur’ân’ın Kur’ân’la yapılan tefsîrinden saymışlardır. Birbirine zıt gibi görünen

ayetlerin arasını cem etmenin de yine aynı cins tefsîre girdiği öne sürülmüştür.

Mesela birkısım ayetlerde Âdem (a.s)’ın topraktan,91 diğer bazılarında

çamurdan,92 balçıktan,93 salsal’dan,94 yaratıldığı zikredilir. Burada, ilk

yaratılıştan kendisine ruh verilinceye kadar Hz. Âdem’in geçirdiği evreler

anlatılmıştır. Yoksa ayetler arasında bir tenakuz sözkonusu değildir.95

3. 1. 2 . Kur’ân’ın Sünnet’le Tefsîri

Kur’ân’ın tefsîrine ikinci kaynak Hz. Peygamber’in sünnetidir. İslâm’ın ilk

teşekkül tarihinden bugüne kadar bütün müfessirler, buna en büyük kıymeti

atfetmişler ve hiçbir müfessirin, eserinde bundan müstağni kalamayacağını

ifade etmişlerdir. Ashab, Rasul-i Ekrem’e Kur’ân’dan anlamadıklarını sorar, o

da onlara icabeden açıklamayı yapardı. Nitekim Kur’ân’da, “Habibim! Biz sana

90 Kur’ân, 2/187.

91 Kur’ân, 3/59.

92 Kur’ân, 7/12; 17/61; 38/71, 76.

93 Kur’ân, 15/26, 28, 33.

94 Kur’ân, 15/26, 28, 33.

95 Muhammed Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Kahire, 1381/1961, I, s. 39.

40

da Kur’ân’ı indirdik. Ta ki insanlara, kendilerine ne indirildiğini açıkça anlatasın

ve ta ki onlar da iyice fikirlerini kullansınlar.” 96 buyurulmuştur.

Hadis kitaplarına müracaat edildiğinde görülür ki, buna dair müstakil

bablar tanzim edilmiş ve oralarda me’sur tefsîre ait Peygamberimiz’den bir

hayli hadis derlenmiştir. Misal;

Fatiha sûresindeki “��>�D ب��F$ا” ve “�>G den maksadın kim ”ا��

olduğunu, “inneme’l-mağdûbu aleyhim’i, el-Yehûd” ve “inne’d-dâllîne’yi de

hümü’n-Nasârâ” şeklinde hadis ile açıklamış ve ayette geçen “Allah’ın

kendilerine gazap ettiği kimselerin Yahûdiler; sapıkların ise Nasârâ olduğunu”

haber vermiştir.97 Ayrıca sünnet, Kur’ân’a şu konularda açıklık getirir:

a) Mücmelleri Beyân Eder:

Namaz vakitleri, namazın kaçar rek’at olduğu ve eda şekilleri gibi. Bir

hadis-i şerifte: “Ben nasıl namaz kılıyorsam siz de benden gördüğünüz gibi

öylece kılınız”98 buyurulmuştur.

b) Müşkil Lafızları Tevzîh Eder:

99وآ��ا واI�ب�ا +��0 ��<�� اA>B ا@ب<= �� اA>B ا@��د

Ayeti’nde geçen “beyaz ve siyah iplik”’ten maksadın, “gündüzün

beyazlığı ile gecenin karanlığı” 100 olduğunu beyân etmiştir.

c) Âmm Olan Lafızları Tahsis Eder:

96 Kur’ân, 16/44.

97 et-Tirmizi, es-Sünen, tefsîru sûre, I, No: 2; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, el-Kahire, 1313, IV, 378.

98 el-Buhârî, a.g.e., I, s. 156; Ahmed b. Hanbel, a.g.e. , V, s. 53.

99 Kur’ân, 2/187.

100 Ebû Davud, a.g.e., Kitabu’s- Savm, Bab: 17.

41

“…��Lن�� ب �ا و� ��ا إ�$&�3 � ayetindeki101 “zulm” ‘ü, “şirk” ile tahsis ” ا� �

etmiş ve “ o sizin anladığınız manadaki zulüm değildir, şirktir.” diyerek;

nefislerine zulmettiklerinden dolayı sızlanan ashabı yatıştırmıştır.

d) Mutlak’ı Takyîd Eder:

Mesela, “erkek hırsız ile kadın hırsızın ellerini kesin”102 ayetinde

kesilmesi emredilen elleri “sağ el”103 ile takyid etmiştir.

e) Bir Lafzın Mânâsını Beyân Eder:

Bakara sûresinin 25. ayetindeki “�ة��NO� ” ‘den maksad, “onlar, maddî ve

manevî her türlü pisliklerden azadedir.”104 buyurulmuştur.

f) Kur’ân’da Varid Ahkâma Yeni Hükümler İlave Eder:

Mesela, birden fazla evlenme halinde, bir kadının teyze veya halasıyla

aynı erkeğin nikâhında birleştirilmesinin haram oluşu105 gibi.

g) Kitabın Hükmünü Te’kîd Eder:

“Gönül rızasıyla olmadıkça hiçbir müslümanın malı diğer bir müslümana

helal olmaz.” 106 mealindeki hadis; “Ey iman edenler, birbirinizin mallarını

haram sebeplerle yemeyin”107 ayetinin hükmünü te’yîd etmiştir.

3. 1. 3. Kur’ân’ın Sahabe’den Gelen Rivayetlerle Tefsîri

101 Kur’ân, 6/82.

102 Kur’ân, 5/38.

103 Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî el-Cassas, Ahkâmu’l- Kur’ân, Evkaf-ı İslâmiyye Matbaası, İst.,

1335-1338., II, s. 422.

104 et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, I, s. 56.

105 el-Buhârî, es-Sahih, Kitabu’n-Nikâh, Bab: 27.

106 Müslim, b. Haccac el-Kuşeyrî, el-Câmiu’s-Sahîh, Mısır, 1375/1955, Kitabu’l-Kasam, No: 25, 36.

107 Kur’ân, 4/29.

42

Sahabeden gelen rivayetler de bu alandaki mühim kaynaklardan biridir.

Bunun ehemmiyetini el-Hâkim, “Sahabe’nin tefsîri, merfu hadis

hükmündedir.”108 diyerek belirtmiştir. İbn Cerîr et-Taberî de Sahabe’nin

rivayetlerine, kendi tefsîrinde bol bol yer vermiştir. Hemen hemen bütün

müfessirler, Sahabe’den gelen tefsîr rivayetlerini kabulde müttefiktirler.

3. 1. 4. Başlıca Rivayet Tefsirleri

1-Câmiu’l-Beyân fî Tefsîri’l -Kur’ân: İbn Cerîr et-Taberî’ye aittir.

2-Bahru’l-Ulûm: Müellifi, Ebû’l-Leys es-Semerkandî’dir.

3-el-Keşfü ve’l-Beyân an Tefsîri’l-Kur’ân: Ebû İshak Ahmed b. İbrahim

es-Salebî’dir.

4-el-Cevâhiru’l-Hısan fî Tefsîri’l-Kur’ân: Eser, es-Salebî’nindir.

5-Maâlimu’t-Tenzîl: el-Begavî’nin eseridir.

6-el-Muharreru’l-Veciz fî Tefsîri’l-Kitabi’l-Aziz: İbn Atiye el-

Endelusî’nindir.

7-Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm: İbn Kesîr’in eseridir.

8- ed-Dürrü’l-Mensûr fî Tefsîri’l-Me’sûr: es-Suyûtî’nindir.

3. 2. Dirayet Tefsîri

Kur’ân-ı Kerîm’in tefsîri için lüzumlu bilgilere sahip olan bir âlimin,

ictihad etmek suretiyle yaptığı tefsîre “et-Tefsîru bi’r-Re’yi” denir. Eski

devirlerden beri ulemâ bu konuda ihtilafa düşmüştür. Bir kısmı böyle bir tefsîrin

108 el-Burhân, II, s. 157.

43

caiz olamayacağını ileri sürerken, diğer bir kısmı da tam aksini savunarak rey

ve ictihadla tefsîri uygun görmüşlerdir. Ancak ibn Teymiyye’ nin de kaydettiği

gibi, selef ulemâsı, bilgiye müstenid olan tefsîr hususunda hiçbir mahsur

görmemişlerdir.109 Bundan dolayı da kendilerinden, tefsîre dair pek çok şey

mervidir. Onlar, bildikleri hususlarda konuşmuşlar, bilmedikleri yerlerde

susmuşlardır. Arzu edilen de budur. Nitekim Cenab-ı Hak: “Kitab’ı, insanlara

açıklayıp anlatacaksınız, onu gizlemeyeceksiniz.”110 buyurmuştur. Hz.

Peygamber de, “bildiğini saklayan kimsenin ağzına kıyamet gününde ateşten

gem vurulur.”111 buyurarak bu konunun önemine dikkat çekmiştir. Ancak

müfessirin, re’y ile Kur’ân’ı tefsîr edebilmesi için bazı ilimlerle mücehhez

olması lazım gelir ki onları şöylece sıralayabiliriz: Lügat, Sarf ve Nahv, Me’ani,

Beyân ve Bedi’, Kıraat, Fıkıh Usûlü, Kelâm, Sebeb-i Nüzul, Kıssalar, Nâsih-

Mensûh, Hadis İlmleri ve İlmü’l-Mevhibe…v.b.

Re’y ile Kur’ân’ı tefsîr etmek isteyen kimsenin, yukarıda zikredilen

ilimler sayesinde, akıl ve mantığa uygun, dinen makbul bir izah yapmış olacağı

ve böylece hataya düşmekten kurtulacağı muhakkaktır. Bu ilimleri,

saydığımızdan daha eksik veya daha fazla gösterenler de olmuştur.

3. 2. 1. Başlıca Dirayet Tefsirleri

1-Mefâtihu’l-Gayb: Fahru’d-din er-Razî’nin tefsîridir.

2-Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl: Nasru’d-din el-Beydâvî’nin

109 İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ahmed b. Abdilhalim, Mukaddimetün fi Usûli’t-Tefsîr, Matbaatü’t-

Terakki, Dimeşk, 1355/1936, s. 28.

110 Kur’ân, 3/187.

111 Ebû Davud, a.g.e., Kitabu’l-İlm, Bab: 9.

44

eseridir.

3-Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl: Ebû’l-Berekât en-Nesefî’nindir

4-Lübâbu’t-Te’vîl fî Meâni’t-Tenzîl: Alaü’d-din Ebû’l-Hasan el-Hâzin’in

eseridir.

5-el-Bahru’l-Muhît: Endülüslü Ebû Hayyan’ındır.

6-Ğarâibu’l-Kur’ân ve Ğâibu’l-Furkân: Nizamü’d-din en-Neysabûrî’nin

eseridir.

7-İrşâdu’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm: Ebussu’ûd el-

İmadî’nindir.

Dirayet tefsîrleri arasında sayabileceğimiz daha başka eserler de vardır.

Ayrıca muhtelif fırkalara mensup müfessirler tarafından da büyük çapta eserler

medyana getirilmiştir. Umûmiyetle kabul edildiğine göre, re’y ile tefsîrin en

mühim mümessilleri Mutezile olmuştur. Bu fırkaya mensup iki meşhur

müfessir vardır. Bunlardan biri Ebû Müslim el-İsfahânî’dir. İkincisi ise “el-

Keşşaf an Hakâiki’t-Tenzîl” adlı meşhur eserin müellifi Carullah ez-

Zemahşerî’dir.

Bir de İmamiyye, Zeydiyye ve Havaric fırkalarına mensup müfessirlerin

eserleri yanında tasavvuf açısından meydana getirilmiş bazı eserler112 de

vardır. Fakat ulemâ bu tür eserlere “hiç” nazarı ile bakmış ve onları tefsîr

olarak kabul etmemiştir.113

112 et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, III, s. 3 - 80.

113 el-Burhân, II, s. 170 - 171; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 88.

BİRİNCİ BÖLÜM

KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN HAYATI, HOCALARI, ŞAHSİYETİ

VE ESERLERİ

1. HAYATI Mehmed Vehbi (Çelebi) Efendi, 1861 (1862) yılında, Konya’nın Hadim

Kazası’nda, Kongul (Fonkol)114 Köyün’de doğmuştur. Ulemadan Çelik Hüseyin

Efendi’nin oğludur. 115

1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilanı dolayısıyla Konya Mebusu olarak

İstanbul Meclisi Mebusanı’na katılmıştır.

Hiçbir partiye mensup olmayan üstad, 1911 yılında Meclis’in dağılması

üzerine Konya’ya gelerek Türkçe bir tefsîr yazmaya ve tedrisle meşgul olmaya

başlamıştır. Fakat bu sırada I. Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine tedrisle

uğraşmaktan vazgeçmiş ve bütün vaktini tefsîrinin tamamlanmasına

hasretmiştir. “Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” adlı 15 ciltlik muazzam

eserini, 1915 yılının sonunda tamamlamış ise de malî durumu müsait

olmadığından basımını gerçekleştirememiştir.

Birinci Dünya Savaşı sırasında her iki tarafa mensup devletler, birer

muahede ile harpten çekilmişlerdi. Osmanlı Devleti de Mondros Mütarekesi’ni

imzalamıştı. Fakat Yunanlıların 1919 yılında İzmir’e asker çıkarması ile

memleket, tehlikeli bir duruma düşmüş; işin vahametini idrak eden necip ve

asil Türk milletinin böyle bir haksızlığı kabul edemeyeceği pek tabii idi. Bunun

114 Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi, s. 607; Türk Ansiklopedisi, Millî Eğitim Basımevi,

Ank., 1976, XXIII, s. 431.

115 A.g.e., s. 607.

46

için memleketin muhtelif yerlerinde, “Kuva-yı Millîye” teşekkül etmişti.

Bilhassa Doğu Anadolu’da Erzurum ve Sivas Kongreleri yapılmış, memleketin

muhtelif yerlerinde de çete teşkilatı kurulmuştu. Böyle bir anda Konyalı

Mehmed Vehbi Efendi de millî kuvvetler lehinde konuşmalar yapmış ve bazı

subaylarla temasa geçmiştir. Ancak bu görüşmelerden ürken Konya Valisi

Cemal Bey, Hadim’li Hoca’yı göz hapsine almış ise de üstad yılmamış,

vatanın selâmeti hususunda ilgilileri uyarmaktan geri durmamıştır.

Vali’nin kaçması üzerine İngiliz ve İtalyan temsilcileri ile 1500 kadar

silahlı İtalyan askeri, Konya’yı almayı düşünmüşlerdi. Bu haberin kısa

zamanda halk arasında yayılmış olması ve Kuva-yı Milliye’nin o zaman

Beyşehir’deki kumandanı şehit Miralay Nazım Bey’in, Konya Mecli-iUmûmîsi

vasıtasıyla, ordunun Vehbi Hoca hakkındaki güven ve arzusunu bildirmesi

üzerine Konya memurîn, ulemâ ve eşrafı toplanarak Mehmed Vehbi Hoca’yı,

Vali vekâletine seçmişlerdi. Bu sırada İstanbul Hükûmeti, Kuva-yı Millîye’nin

ileri gelenleri ile anlaşarak Suphi Bey adında birini Konya’ya vali tayin etmişti.

Vehbi Hoca da 1919 yılında tekrar İstanbul Mebusan Meclisi’ne Konya’dan

mebus seçilmişti.

23 Nisan 1920’de Vehbi Efendi, Ankara’da açılan Büyük Millet

Meclisi’ne Konya Mebusu olarak iştirak etmiş ve bir müddet Meclis

Reisliği’nde de bulunmuş, bilâhere Fevzi Paşa Kabinesi’nde Şer’iye ve Evkaf

Vekili olmuştur. Sultan Vahdettin’in İngilizler’in himayesinde İstanbul’dan

ayrılmasından sonra, onu padişahlıktan ve halifelikten azleden meşhur fetvayı

47

da Mehmed Vehbi Efendi vermiştir. Aynı fetva gereğince hilafet makamına da

Abdülmecid getirilmiştir. 116

Bazı sebeplerle Şer’iye Vekilliği’nden çekilen Mehmed Vehbi Efendi, bir

müddet siyaseti de bırakarak Ankara’da kalmıştır. Bu esnada Tetkikat ve

Te’lifat-ı İslâmiye Hey’eti meyanında bulunan Şemseddin Günaltay’ın cesaret

vermesi ile, hazırlamış olduğu onbeş ciltlik tefsîrinin basımına karar vermiş.

Eser’in basılması hususunda Konya’nın eşraf ve tacirlerinden Hacı

Kaymakzâde, Hacı Mahmud ve oğlu Kasım Efendiler’in maddî yardımlarıyla

tefsîrin basımına muvaffak olunmuştur.117

Tefsîrin musahhihi bulunan Evkaf-ı İslâmiye Matbaası muhasebecisi

Abdullah oğlu Hafız Kâmil, eserin tashihinde deruhte edilen vazifenin

ehemmiyetinden bahsetmekte ve Kadırgalı Mustafa Nazif Efendi tarafından

yazılan kelâmullah’tan tatbik edilmiş olmakla, onun resm-i hattının kabul

edilmiş olduğunu beyân etmektedir. Tefsîri okumak isteyenlere bir kolaylık

olma babında konulan işaretler hakkında malumat verildiğini, terceme ve

tefsîr edilen Kur’ân ayetlerinin kavisler içinde; ayetlerin tercümeleri,

köşeli parantezler içerisinde; ibare arasında geçen Hadis-i Şerifler’in de

kavisler içine alındığı bildirilir. tefsîrin bütünü, Kethude Camii İmamı Hafız

İbrahim Efendi tarafından tetkik edilmiş, mevcut hataların doğruları ayrıca bir

cetvel halinde tefsîrin sonuna ilave olunduğu beyân edilmiştir.

116 Hasan Hüseyin Ceylan, Cumhuriyet Dönemi Din Devlet İlişkileri, Rehber Yay., İst., 1990, I, s.

196-221; II, s. 39-40.

117 Vehbi Efendi, Hülâsatü’l-Beyân Fî Tefsîri’l -Kur’ân, İst.,1341-1343, XIV., 655-

658; Vehbi Efendi, a.g.e., İst., 1966, (Veli Ertan, Müellifin Tercüme-i Hali), I, s. 11-15.

Vehbi Vakkasoğlu, Osmanlıdan Cumhuriyet’e İslâm Alimleri, İst., 1987, s. 111-120.

48

Merhum Üstad, siyasî hayatında partiye girip girmeme konusunda

zamanın ileri gelenleri ile fikir ihtilafı halinde idi. Birinci TBMM’nin feshinden

sonra milletvekili olmamasına rağmen tasarrut altında bulundurulmuştur.

Üstad, basılmakta olan ve bir taraftan da satışa çıkarılan tefsîrin 1000’e

yakın nüshasını eski bir talebesi olan ve Balıkesir’de imamlık vazifesi yapan

Necmeddin Hoca’ya götürmüş, sonra diğer ciltlerinin de basım işlerini kontrol

etmek üzere İstanbul’a gelmişti. Bir gün Köprü’de eski Canik Mebusu Nafiz

Bey’e rastlamış ve Nafiz Bey ile birlikte Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey’in

Karaköy’de bulunan yazıhanesine gitmişti. Orada otururken İzmir suikastine

adı karışanlardan maslup Ziya Hurşid de gelmişti. Merhum Vehbi Efendi, Ziya

Hurşid’in, ilk Büyük Millet Meclisi’nden arkadaşı olması nedeniyle onunla

hasbihalde bulunmuştu. Bu sebepten Vehbi Hoca, İzmir suikastinden 1927’de

Konya’da tevkif edilmiş; bir hafta kadar polis kısmı adlî reisinin odasında

nezarette kaldıktan sonra bir emirle ilmiye kisvesinden tecrit edilmek suretiyle

Ankara’ya gönderilmiştir. 10 gün kadar nezarette kaldıktan sonra yapılan

tahkikat neticesinde suikast ile hiçbir ilgisi olmadığı anlaşılmış ve İstiklâl

Mahkemesi’ne sevk edilmesine mahal kalmadan serbest bırakılmıştır.

Mehmed Vehbi Efendi, 15 Nisan 1923 tarihinde vazifesinden ayrılmış

ve 1683 sayılı Tekaüd Kanunu’nun 25. maddesi mucibince kendisine emekli

maaşı bağlanmıştır. 1949 yılı Kasım ayının 27’sinde 88 yaşında Hakk’ın

rahmetine kavuşmuştur. Kabri Konya’da Ankara yolu üzerinde Musalla

Kabristanı’ndadır. Mezar taşında şu cümleler yazılıdır:

“El mağfur bütün mevcudiyeti ile İslâmlığa ve bütün varlığı ile

vatanına hizmet eden, Tefsîr-i Kur’ân sahibi, Şer’iye Vekili, Konya’nın öz

49

evladı, Hadimli Hoca Mehmed Vehbi Çelik ruhuna fatiha.” Alt kısmında da

Afyonkarahisarlılar’ın Hoca Vehbi Efendi hakkında son bir cemile ve hürmetleri

nişanesi olmak üzere bizzat kendileri yazıp mermer üzerine kazdırarak kabrine

taliki için hediye ettikleri şu yazı vardır:

“Hüve’l Bâkî

Eyledi Üstâd-ı Kül Vehbi Efendi irtihâl

Bir eşi gelmez ferîd-i asr idi bî-iştibâh

Geldi bir hatif esefle söyledi tarihini

Son müfessir Hâdimî Vehbî Efendi göçtü ah.”118

Allah’ın rahmeti, cümle mü’minîn üzerine olsun…

2. HOCALARI 1- Anbarlızâde Mehmed Efendi,

2- Tokmakzâde Mehmed Efendi,

3- Hafız Ahmed Efendi,

4- Konya Müftüsü Hacı Hüseyin Efendi,

5- Tavaslı Osman Efendi.

Mehmed Vehbi Efendi, ilk tahsiline köyün mektebinde başlamış,

Anbarlızâde Mehmed Efendi’den Kur’ân-ı Kerîm’i hatmetmiş, tecvid ve sair

lüzumlu ilimleri de ondan öğrenmiştir. 1876’da Tokmakzâde Mehmed

Efendi’den Emsile ve Bina’yı okumuş, bir yıl sonra da Hadim Medresesi’ne

kaydolmuştur. Burada Hafız Ahmed Efendi’den Sarf ve Arapça’yı öğrenmiştir.

Hocasının Bardas Köyü’ne müderris olması üzerine tahsilini tamamlamak için

onunla birlikte Bardas Köyü’ne gitmiş;1879 yılında tekrar Hadim Medresesi’ne

118 Veli ERTAN’ın Giriş’i, Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l -Kur’ân, Üçdal Neş., İst.,1966, I, s. 11- 15.

50

dönmüş; bir yıl sonra da Şirvaniye Medresesi’ne girmiştir. Konya Müftüsü Hacı

Hüseyin Efendi’den Molla Cami, Tavaslı Osman Efendi’den de Fıkıh ve Usul

derslerini almıştır.

Vehbi Efendi, 1888 yılından itibaren ders okutmaya ve icazet vermeye

başlamıştır. Göstermiş olduğu liyakat üzerine 1899 yılında Konya Valisi Ferid

Paşa’nın tamir etmiş olduğu Mahmudiye Medresesi’ne tayin edilmiş; 1901

yılında da Konya Hukuk Mahkemesi’ne aza olmuştur. Bu vazifede de iki yıl

kaldıktan sonra Konya’da yeni açılan Hukuk Mektebi’ne Vesaya (Veraset ve

İntikal) muallimi olmuştur.119

3. ŞAHSİYETİ

Vehbi Efendi merhum, disiplinli ve azimli bir dînî tahsil yapmıştır.120 O,

kuvvetli bir irade sahibi idi. Bu hususta, oğlu emekli hakim sayın Asım Çelik,

şöyle bir misal anlatır: “Ankara’da Şer’iye Vekili olarak bulunduğu sırada

tefsîrin bastırılması için bazı ilgililerle istişare yaparken o zaman Şer’iye

Vekâleti (Tetkîkât ve Te’lîfât-ı İslâmiyye Hey’eti ) azasından olan eski

Başvekiller’den Şemseddin Günaltay, peder merhumun el yazısı ile olan

tefsîrinden bir formayı İstanbul’a götürmüş, basımı hususunda Evkaf-ı

İslâmiyye Matbaası idarecileri ile görüşmüştü. Matbaada, eserin yalnız bir

sahifesine yazılması lazım geldiği, sahife arkasına yazılmaması icap ettiği

söylenmişti. Eğer böyle olmazsa mürettipler tarafından kolaylıkla ve yanlışsız

olarak dizilmesine imkân olmadığı neticesine varılmıştı. Merhum Şemseddin

119Cemal Kutay, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarları, s. 76. 120 Mümin Çevik’in “Müellifin Tercüme-i Hal” yazısı, Ahkâm-ı Kur’âniyye, Üçdal Neşriyat,

İst.., 1971.

51

Günaltay, gelip durumu peder merhuma anlatmış, peder merhum da rahmetli

Ağabeyim Fevzi Çelik’ e ve bana birkaç sahife yazdırıp tetkik ettikten sonra bu

işin bizim tarafımızdan yazılmasını uygun görmemiş olacak ki 7000 sahifelik

eseri oturup yeniden yazmıştır.”121

Şer’iye ve Evkaf Vekili bulunduğu sırada Vekâlet’in resmî atlı arabasına

bir gün bile binmemiş, mebusluğunda olduğu gibi vekilliğinde de evi ile meclis

arası üç km. mesafe olmasına rağmen her gün yaya gidip gelmiştir. Vekilliği

sırasında ve diğer zamanlarda ne sarığında ve ne de giydiği mest ve lastiğinde

en küçük bir değişiklik yapmamıştır. Sıhhatli idi. Sohbetleri gayet tatlı ve

nüktedandı. Sevdikleri ile şakalaşmaktan hoşlanırdı. Bir gün bile hasta olarak

yatağında yattığı görülmemiştir.

Mehmed Vehbi Efendi, cesaret ve dirayet sahibi bir kimseydi. Daima

vicdanî kanaatleriyle hareket etmiş, etki altında kalmamış ve düşüncelerinden

taviz vermememiştir. Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda ve Türkiye Büyük Millet

Meclisi’nde hiçbir gruba bağlı kalmamış, yanlış gördüğü uygulamalara karşı

çıkmış ve baskılara boyun eğmemiştir. Meclisteki bütçe müzakerelerinde

mutlaka söz alıp konuşmuştur. Bir gün Meclis’te hükümetin öncelikli olarak

çıkarması gereken önemli bir konu müzakere edilirken Mehmed Vehbi Efendi

söz istedi. Konuşmak üzere kürüsüye yaklaştığı esnada Mustafa Kemal Paşa

onun kolundan tutarak “hocam, mühim işimiz var, sözünden vazgeç” dedi.

Mehmet Vehbi Efendi de onun kolundan tuttu ve dedi ki: “Paşam bu beytü’l-

mal meselesidir, konuşacağım…” Böylece kürsüye çıkıp maksadını söyledi.122

121 Veli ERTAN’ın Giriş’i, a.g.e., I, s. 11-15.

122 Mahir İz, Yılların İzi, İrfan Yay., İst., 1975, s. 77.

52

Yine bir bütçe görüşmelerinde milletvekillerinin harcırah miktarlarını artırmak

amacıyla kanunda yapılmak istenen değişikliklere şiddetle karşı çıkmış; fakir

fukaranın hakkının gözetilmesi gereğini vurgulamıştır.123 Bir Anadolu insanı

olarak yaşamaya devam etmiş, vekilliği esnasında kılık-kıyafetinde bir

değişiklik yapmamıştır. Onun nüktedan ve hoşsohbet bir kişiliğe sahip oluğu

söylenilir.124

Mahir İz Bey, onunla ilgili şunları söyler:

“Vehbi Efendi, meslek sahibi, karakterli bir âlimdi. Âlimler arasında

Umur-ı hariciyesi de olan zatlardandı. Yani yalnız din işleri değil, dünya işlerini

de yakinen takip ederdi. Doğru bildiğini yapmaktan hiç çekinmezdi.

Hocaefendi, eski medrese ulemâsının o devirde canlı bir timsali idi.

Vehbi Efendi kelimenin bütün manasıyla milletin vekili idi. Hürriyet-i

fikriye ve kanaat-i vicdaniyesini hiçbir menfaat karşısında feda etmeyecek

derecede karakter sahibi idi. Hiç kimsenin tesiri altında kalmaz hiçbir bloğa

katılmazdı.”125

4. ESERLERİ

4. 1. Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân

1911-1915 yılları arasında Konya’da yazılan eser, 15 cilt olarak iki ayrı

zamanda basılabilmiştir. Daha sonraki yıllarda çeşitli baskıları yapılan eserin

Latin alfebesiyle ilk neşri 1966-1969 yıllarında gerçekleştirilmiştir. Tefsîr ilmi

123 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Ank., 1985, III, s. 948.

124 Veli ERTAN’ın Giriş’i, a.g.e., I, s. 11-15.

125 İz, Mahir, a.g.e., s. 77.

53

bakımından bazılarınca yeterli bulunmayan eser, bazı özellikleri126 sebebiyle

halk nezdinde rağbet görmüştür.

Mehmed Vehbi Efendi, az-çok okur-yazar her müslümanın istifade

edebileceği bir tarzda güzel bir Türkçe ile tefsîr yazmıştır. Bu tefsîrde ayetlerin

evvelce Türkçe mealleri yazılmış, sonra da bu mealler daha geniş birer ibare

ile bir nevi tekrar edilmiştir. Bunun yanında birçok ayetlerin esbab-ı nüzûlü

yazılmış; ayetlerin ve sûrelerin aralarındaki insicam ve tenasüp gösterilmiş,

ayât-ı celileden birçoklarının ihtiva ettiği nüktelere, faidelere işaret olunmuş,

açık bir tarzda bir çok faydalı şeyler de ilave edilmiştir. Fakat ayetler ve ayetleri

teşkil eden mübarek kelimeler ayrıca tahlil ve tavzih edilmemiştir.

“Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” 'ın diğer bir özelliği, İslâm

Âlemi’nde geçmişte yazılan en muteber tefsîrlerden hülasalar naklederek tefsîr

mevzuunda daha çok görüş belirtmiş olmasıdır. Kadî Beydavî, Fahri Razî,

Hâzin, Medârik, Ebussu’ûd Efendi, Nimetullah Efendi, İbn Cerîr et-Taberî,

Nisaburî ve Sıddık Han gibi pekçok müfessirlerin görüşleri nakledilmiştir.

Diğer bir hususiyeti de o zamanda Türkçe neşredilen tefsîrler içinde en geniş

olanıdır. 15 cilt olan bu büyük eserde ayetler izah edilirken derinliklerine kadar

inilmiş; ayetler toplu şekilde değil de, teker teker ele alınmış ve tefsîri

yapılmıştır. Eserin yazıldığı dönem baz alınırsa dili çok sadedir. Herkesin

anlayabileceği şekilde selis bir uslupla yazılmıştır.

Mehmed Vehbi Efendi ve tefsîrî hakkında Remzi Ateşyürek tarafından

“Mehmed Vehbi Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu” isimli bir

126 Dilindeki sadelik ve önceki bazı tefsirlerin hülâsası olması bakımından.

54

yüksek lisans tezi127 yapılmıştır. Bu çalışmamızda biz de müellifimizi ve

tefsîrini bir kez daha ele alarak farklı yönlerini ortaya koymaya çalıştık.

Mevzuumuz gereği bu konuya yeniden döneceğimiz için, şimdi

müellifimizin diğer eserlerini tanımaya çalışalım.

4. 2. el-Akâidü’l-Hayriye fî Tahrîri Mezhebi’l-Fırkatı’n- Nâciye ve

Hüm Ehlü’s- Sünne ve’l-Cema’a ve’r-Redd alâ Muhâlifihim:

Arapça olarak hazırlanan bu eserde inanç konularıyla ilgili 133 mesele

incelenmiştir. 1919’da tamamlanan kitap, müellif tarafından “Akâid-i Hayriye

Tercümesi” adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir128. Yazma nüshası Konya Yusuf Ağa

Kütüphanesi’ndedir129. Ayrıca 1340 -1343 yıllarında Ahmet Kâmil Matbaası

tarafından Osmanlıca olarak basılan eser, 144 sahifeden ibarettir. İsminden de

anlaşılacağı gibi eski ve yeni bozuk itikatların günümüz insanının inanç, ibadet

ve ahlâkında olumsuz etkiler yapması üzerine, Müslümanlar’a bu alanda yarar

sağlamak için kaleme alındığını belirten müellifimiz, eserini bir mukaddime, üç

bab ve bir hatime’den oluşturduğunu beyân eder.130

12719 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 1994.

128 İstanbul, 1921, 1924, 1925.

129 3506 No’lu kayıt.

130 Vehbi Efendi, el-Akâidü’l-Hayriyye, Ahmed Kâmil Matbaası, 1340 -1343, s. 4.

55

4. 3. Ahkâm-ı Kur’âniyye

160 Ana başlıkta, 482 hükmün yer aldığı eserde konular alfabetik sıraya

göre ele alınmıştır131. Bu eserin de Konya Yusuf Ağa Medresesi’nde bir

nüshası bulunmaktadır (No:170).132

İtikad, ibadet, ahlâk ve sosyal konularla ilgili Kur’ân hükümlerinin vazıh

bir şekilde ifade edildiği bu eser, eski ve yeni harflerle matbudur.133

Müellif, eserine besmele-i şerifenin hükmü ile başlar, Onun sûre-i

Neml’de nazil olduğunu beyân ederek her hayırlı işin başında besmelenin

okunması gerektiğine işaret eder. Zira “ Cenab-ı Hak, Alâk sûresinde

Rasûlü’ne, her emr-i hayrın bidayetinde ism-i İlâhî ile başlamasına işareten134

“ …P�� ” ا��أ ب �� ربRG ا� ي

buyurmuştur.” der. Şöyle ki, Allah’ın ismini zikr bazen farz olur, hayvan

boğazlamakta olduğu gibi; bazen de nafile olur, abdest evvelinde olduğu gibi.

Çünkü “besmele okumak” abdestin sünnetlerindendir. Zira besmele nazil

olmadan önce Rasûlullah, yazdığı ahitname ve mektuplara ‘’ bismike

Allahümme’’ lafzıyla başlardı. Bu da gösteriyor ki emr-i hayrın evvelinde ism-i

İlâhî ile başlamak gerekir.135

131 Eser’in, 1922, 1924, 1941, 1947, 1966, 1971 (İst.) yıllarında çeşitli baskıları yapılmıştır. 132 Remzi Ateşyürek’in yazısı, “Mehmed Vehbi Efendi Maddesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm

Ansiklopedisi, Ank., 2003, c. 28, s. 540; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi

(Tabakatü’l-MüfessirÎn), Ank., 1960, Doğuş Ltd. Şti. Matbaası, s. 616.

133 Mehmed Vehbi, Ahkâmı Kur’âniyye, Üçdal Neşriyat, Doğan Güneş Yay., Tan Matbaası,

İst., 1971.

134 Kur’ân, 96/1.

135 Vehbi Efendi, a.g.e., s. 7.

56

Öte yandan Hanefî Mezhebi’ne göre, besmele Fatiha’dan bir cüz

olmadığından namazda cehren kıraat olunmaz. Şafii Mezhebi’nde ise

Fatiha’dan bir cüz kabul edildiğinden namazda cehren kıraat edilir. Yine Şafii

indinde besmele her sureden bir cüzdür. Hanefi indinde ise sûre evvelinde

bulunan besmele hiç birinden cüz değildir, teberrüken ve sureleri birbirinden

ayırt etmek üzere yazılmıştır.

Hülasa, insan için işlenmesi lazım olan bi’l-umum farz, vacip, sünnet,

müstehap ve mübah olan işlerin evvelinde teberrüken besmele ile başlamak

İslâm düsturudur ve besmele, Din-i İslâm’ın alametindendir.136

Yukarıda görüldüğü gibi Vehbi Efendi, Kur’ân ayetlerindeki bir hükmü

açıklarken önce ayetten anlaşılan mânâyı sunuyor, ardından kastedilen hükmü

ortaya koyuyor, sonra ilgili diğer ayetlerle o hükmü destekliyor, daha sonra da

ilgili hadisleri sunuyor, varsa Mezhep İmamları’nın görüşlerini belirtiyor; sonra

da “hülâsâ” diye başlayarak ayetten anlaşılması gereken inanç, ibadet, ahlâk

ya da sosyal konularla ilgili hükmü ortaya koymaya çalışıyor.

Sâbık Alay Müftüsü Şakir Hoca bu eser için şöyle der:

“… Bu ne elfâz, bu ne mânâ, bu ne uslûb-ı hasen

Her birinde şem’ai feyzi İlâhi cilveger.

Münderic bunda ezhâr-ı esrâr-ı Hüdâ

Olamaz Bahr-i Aden’de bu leâli, bu dürer.

İsmidir “Ahkâm-ı Kur’âniyye” anın kutlu adı

Bu kitaptır i’tila-yı müslimîn’e rehber…”137 136 Vehbi Efendi, a.g.e., s. 8.

57

4. 4. Sahih-i Buharî Tecrid-i Sarih Muhtasarı Tercümesi

Bu eser, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce de kabul görüp oniki cilt

olarak Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından neşredilmiştir.138 Birinci, ikinci ve

üçüncü ciltleri merhum Ahmed Naim tarafından, dördüncü ciltten onikinci cilde

kadar da merhum Prof. Dr. Kâmil Miras tarafından izahlı bir tarzda dilimize

çevrilmiştir.139

Aynı eseri Konyalı Mehmed Vehbi Efendi de dört cilt olarak terceme

etmiştir. Toplam 111 ana başlıkta 1646 hadisi ele alıp incelemiş ve hadislerin

işaret ettiği hükümleri dile getirmiştir.

Eserin önsözünde müellif, Allah’a hamd ü sena, Rasûlü’ne ve ashabına

da salât ü selâmdan sonra hadis ve hadis ilmiyle ilgili bazı temel bilgiler sunar.

Ona göre hadis, “Peygamber’den sadır olan şey” ‘dir.140 Peygamber’den

sadır olan her şey ise İlâhî vahye dayanır. Bu görüşünü de Kur’ân’dan,

0+�� T+و � ا��ى إن ه� إ�D PN&� و�

ayetine141 dayandırır. Yani Peygamber, söylediği sözü boş yere değil, vahye

dayanarak söyler, görüşündedir.

Vahyi, “zahirî” ve “batınî” olmak üzere iki kısımda ele aldıktan sonra

mütevatir hadis, meşhur hadis ve haber-i ahad’ın kısaca tanımını yaparak

137 Vehbi Efendi, Ahkâm-ı Kur’âniye, s. 5 - 8.

138 Eserin, 1966 ve 1981(İst.) yıllarında çeşitli baskıları yapılmıştır.

139 Veli Ertan’ın Eser hakkında yazısı, Sahih-i Buhârî ve Tecrid-i Sarih Tercümesi, DİBY., 5.

Baskı, c. IV, s. 4.

140 Vehbi Efendi’nin Önsözü, Sahih-i Buhârî Tecrid-i Sarih Tercemesi, Bab-ı Ali’de Sabah

Neşriyat, Güneş Matbaası, 1966.

141 Kur’ân, 53/3-4.

58

kavlî, fiilî, ve takrîrî hadisler hakkında bilgi verir. Peygamberler için ictihadın

câiz olup olmadığı yolunda usûl-i hadis bilginleri arasında ihtilaf olsa da

Konyalı Mehmed Vehbi Efendi, peygamberlerin ictihadının caiz olduğunu

belirtir. Zira peygamberlerin hata üzerine karar kılmayacaklarına işaret eder.

Eser’de her bölüm, besmele-i şerife ile başlar. “Niyet Hadisi”’nin

tercemesi ile işe başlayan Vehbi Efendi, önce hadis-i şerifi cümle cümle

Türkçe’ye çevirir; daha sonra sözkonusu hadisten çıkarılabilecek itikadî, fıkhî

veya ahlâkî hükmü ortaya koyar. Varsa ravileri hakkında bilgi sunar ve hadis-i

şerifin sebeb-i vürûdunu nakleder. Bunun yanında dil açısından önem arzeden

ifadelere ve lafızlara dikkat çekerek böylece işaret olunan manaları da

okuyucunun dikkatine sunar.

Örneğin; “Ameller niyete göredir…” hadisi’nin izahında, “kadınların

şerrinden sakınmanın her şeyden fazla gerektiğine işaret için Rasulullah,

“mer’e” yi yani kadını zikretmiştir ki kadınlardan gelebilecek fitneden hazeri

(sakınmayı) ümmetine tavsiye etmiştir,” der.

“Niyet Hadisi”’nin izahını şöyle tamamlar:

“Niyetin meşruiyetinden maksat, ibadetleri adetlerden ayırt etmektir.

Çünkü yememek ve içmemek; perhiz, tedavi veya yemeğe ihtiyaç duymamak

için olacağı gibi oruç için de olabilir. Bunları birbirinden ayıran niyettir. Yine

mescitte oturmak; kışın soğuktan, yazın sıcaktan korunmak veya dinlenmek

için olacağı gibi ibadet ve itikaf için de olabilir. İşte bunları ayırt edecek ancak

niyettir.”142

142 Vehbi Efendi, Sahih-i Buhârî Tecrid-i Sarih Muhtasarı Tercemesi, c. I, s. 6-7.

59

Bir başka örnek de şöyledir:

“Ebû Zer diyor ki: Ben birisine sövdüm ve anasından ötürü de onu

ayıpladım. Rasûlullah bana dedi ki: Ey Ebâ Zer, sen o adamı anasından ötürü

ayıpladın mı? Sende cahiliyye ahlâkından kalıntı vardır, dinde kardeşleriniz

sizin yardımcılarınızdır. Allah u Teâlâ, onları sizin hizmetinize verdi.

Binaenaleyh, bir kimsenin mü’min kardeşi, kudreti altında olursa yediğinden

ona yedirsin, giydiğinden giydirsin ve kardeşlerinize ağır gelecek bir şey teklif

etmeyin, ederseniz de onlara yardım edin, dedi. Bu sözü ile beni azarladı ve

din kardeşlerine riayeti tavsiye etti.”

Mütercim, yukarıdaki hadise dayanarak bir insanın fena söz söyleyip

din kardeşine eza vermesinin haram olduğu hükmünü belirtir.

Bu hadisin iman bahsiyle münasebetini de şöyle açıklıyor: “Masiyet,

insanı imandan çıkarmaz. Hariciler, “günah insanı imandan çıkarır ve ebedî

cehennemlik yapar,” itikadında olduklarından Buharî, onların bu inanışlarını

red için bu hadisi, iman bahsinde zikretmiştir. Çünkü anaya ta’n etmek büyük

günahtır.

Hadisin ravisi Ebû Zer’in beyânına göre, Habeşli bir köle iken Hz. Ebû

Bekr tarafından satın alınarak azad edilen Bilal-i Habeşi’nin anasının siyahlığı

ayıplanınca Bilal, keyfiyeti Rasulullah’a anlatarak şikâyette bulunmuş;

Rasulullah durumu Ebû Zer’den sorunca, o da ikrar etmiş ve tevbih edilmiştir.

Gerçi hadisin irad sebebi kölelere riayete dairse de köle mesabesinde

olan hizmetkârlar, hizmetçi kadınlar ve insanların idaresi altında bulunan

hayvanlara riayete dahi şamildir.

60

“e a’yyertehû ? : Sen onu ayıpladın mı? demektir. Fîke câhiliye: Sende

cahiliyye devrinden kalma fena bir huy var, demektir. İhvâneküm havleküm:

Dinde sizin kardeşleriniz yardımcılarınızdır, demektir. Yediğinden yedirip,

giydiğinden giydirmek; insanlar arasında tam beraberliği temin eder.

Hadis-i şerif, insanın başkasını, sevmediği bir şeyle ayıplamasının caiz

olmadığına; velev ki köle olsa bile, bir kimseye karşı kibirlenmenin zemme

değer kötü bir iş olduğuna; kapısında bulunan hizmetçilerine yediğinden

yedirmenin, giydiğinden giydirmenin müstehap olduğuna; kaldıramayacağı işi

teklifin memnu’ olup şayet teklif edilirse yardım etmek gerektiğine delalet eder.

Mütercim, bu açıklamayı yaptıktan sonra da hadisi rivayet eden Ebû

Zer’in biyografisi hakkında kısa bir özet sunar.

Eserde zikredilen tüm hadis-i şeriflerin tercemesi, izahı ve ortaya

koyduğu hükümler bu minval üzere okuyucunun dikkatine sunulur. Ayrıca

Vehbi Efendi, hadis metinlerinin tahlilinde ve hadislerden çıkarılabilecek fıkhî,

içtimaî ve ahlâkî hükümlerde, Buharî’nin şarihi Allame Aynî’nin “Umdetü’l-Karî”’

sinden sıkça faydalanmıştır. ”Aynî’de beyân olunduğu veçhile”143 diye söze

başlayan mütercim, kendi görüşünü de kuvvetlendirmek için oraya atıfta

bulunur. Mesela, üçüncü hadiste geçen;

“Varaka dedi ki: Senin gördüğün, Cenab-ı Hakk’ın Hz. Musa’ya da

gönderdiği Namus u Ekber’dir…” ibaresini izah ederken şu ifadeyi kullanır:

“Aynî’de beyân olunduğu veçhile Varaka’nın, Nâmûs’tan maksadı,

Cibril-i Emin’dir. Bir kimsenin şerdeki sır arkadaşına “casus”, hayırdaki sır

arkadaşına da “nâmûs” denir. Binaenaleyh, peygamberlere gelen vahiylerin

143 Vehbi Efendi, Sahih-i Buhârî…, I, s. 6-7.

61

sırlarına Cebrail vâkıf olup hayır işinde peygamberlerin sırdaşı olduğundan

Cibril, “nâmûs” ünvanına layıktır.” der144.

4. 5. Avâmil-i Umran

“Avâmil-i Umran” isimli 52 sayfalık Osmanlıca kaleme aldığı eserinde,

memleketin iç ve dış işleriyle ilgili söz söylemenin çok önemli olduğuna işaret

ederek Meclis’e seçilmiş insanların huzurunda, devleti ve milleti ilgilendiren

konularda bu konuşmaların lüzumuna dikkat çekiyor. Bu gibi konularda fikir

beyân etmenin hatadan uzak olamayacağını ve yine de bu hususlarda söz

söylemenin gerekliliğini belirtiyor. 145

Bu risalede Taksim’deki bir kışlanın ve müştemilâtının satımı

(özelleştirilmesi), maddî ve manevî değeri üzerinde mütaalaları gündeme

getirerek hukukî yönlerine dikkatleri çekiyor.

Ayrıca bu risalede ilim ve amelin birlikte düşünülmesi gereğine işaret

ederek sadece ilmin ya da amelin yeterli olamayacağına, Almanya ve İngiltere

Parlementosu’ndaki bazı uygulamaları örnek göstererek memleketimizde de

teori ile pratiğin birleştirilerek görev ve sorumluluk verilmesinin lüzumuna işaret

ediyor.146

Eserin bir nüshası, 103885 demirbaş kaydıyla TDV İslâm Araştırmaları

Merkezi Kütüphanesi’ndedir.

144 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 6-8.

145 Vehbi Efendi, Avâmil-i Umran, Sırât-ı Müstekîm Matbaası, İst., 1327/1911.

146 Vehbi Efendi, a.g.e., s. 6, 12.

62

Biz şimdi konumuz gereği meseleyi daha fazla uzatmadan bu kadarıyla

yetinip asıl konumuz olan Müellif’in “Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân”

ismini verdiği eserini incelemeye geçelim.

İKİNCİ BÖLÜM

1. KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN TEFSİRİ VE KAYNAKLARI

1. 1. Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân

Mehmed Vehbi (Çelik) Efendi, XIX. yüzyılın ikinci yarısı ile XX. yüzyılın

ilk yarısında yetişmiş olan müfessirler arasında önemli bir yere sahiptir. Ömer

Nasuhi Bilmen’in “Büyük Tefsîr Tarihi” adlı eserinde 14. Tabakayı oluşturan

müfessirler arasında zikrettiği147 Mehmed Vehbi Efendi, son derece sade ve

güzel bir Türkçe ile yazdığı “Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” adını

verdiği tefsîri ile haklı bir şöhrete kavuşmuştur.

1911-1915 yılları arasında Konya’da yazılan eser, onbeş cilt olarak iki

ayrı zamanda bastırılabilmiştir. Daha sonraki yıllarda çeşitli baskıları yapılan

eserin Latin alfabesi ile ilk neşri 1966-1969 yıllarında gerçekleştirilmiştir. Eser,

Tefsîr İlmi bakımından bazılarınca yeterli bulunmasa da, dilindeki sadelik gibi

bazı özellikleri sebebiyle halk nezdinde rağbet görmüştür.

Mehmed Vehbi Efendi, az-çok okur-yazar her müslümanın istifade

edebileceği bir tarzda güzel bir Türkçe ile tefsîr yazmıştır. Bu tefsîrde ayetlerin

evvelce Türkçe mealleri verilmiş, sonra da bu mealler daha geniş birer ibare ile

bir nevi tekrar edilmiştir. Bunun yanında birçok ayetin esbab-ı nüzûlü yazılmış;

ayetlerin ve sûrelerin aralarındaki insicam ve tenasüp gösterilmiş, ayat-ı

celileden birçoklarının ihtiva ettiği nüktelere, faidelere işaret olunmuş, açık bir

tarzda birçok faydalı şeyler de ilave edilmiştir. Fakat ayetler ve ayetleri teşkil

eden mübarek kelimeler ayrıca tahlil ve tavzih edilmemiştir.148

147Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi, s. 615.

148 Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 616.

64

“Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” ın bir başka özelliği de İslâm

Âlemi’nde geçmişte yazılan en muteber tefsîrlerden hülasalar naklederek tefsîr

mevzuunda daha çok görüş belirtmiş olmasıdır. Beydâvî, Fahri Râzî, Hâzin,

Medârik, Ebussu’ûd Efendi, Nimetullah Efendi, İbn Cerîr et-Taberî,

Nisabûrî ve Sıddık Han gibi pekçok müfessirin görüşleri nakledilmiştir. Diğer

bir hususiyeti de o zamanda Türkçe neşredilen tefsîrler içinde en geniş

olanıdır. 15 cilt olan bu büyük eserde ayetler izah edilirken derinliklerine kadar

inilmiştir. Ayetler toplu şekilde değil de teker teker ele alınmış ve tefsîri

yapılmıştır. Eserin yazıldığı dönem baz alınırsa dili çok sadedir. Herkesin

anlayabileceği şekilde selis bir uslupla yazılmıştır.

Mehmed Vehbi Efendi ve tefsîri hakkında daha önce Remzi Ateşyürek

tarafından “Mehmed Vehbi Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu”

isimli bir yüksek lisans tezi149, yapılmışsa da, biz de bu çalışmamızda

müellifimizi ve tefsîrini bir kez daha ele alarak farklı yönlerini ortaya koymaya

çalıştık. Ayrıca adı geçen çalışmayı da yeniden inceleyerek bu konuda olası

tekrarlardan kaçındık. Nitekim biz, yukarıda sözünü ettiğimiz çalışmadan farklı

olarak, bu çalışmamızda kapsam, metot, sunuş ve ele aldığımız konular

bakımından daha farklı ve geniş bir perspektif oluşturmaya çalıştık. Mesela;

Vehbi Efendi’nin yaşadığı dönemin siyasî, ilmî ve ekonomik durumu, Tefsîr

İlmi’ne dair bazı usûl kaideleri, Vehbi Efendi’nin tefsîrinin kaynakları ve

Mehmed Vehbi Efendi’nin bazı Kur’ân ilimlerine ve bazı tefsîr problemlerine

bakışı gibi konuları daha geniş bir şekilde ele alıp sunmaya çalıştık.

149 19 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 1994.

65

Şimdi müellifimizin eserine kaynaklık eden tefsîrleri ve müelliflerini

kısaca tanımaya çalışalım.

1. 2. Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’nin Tefsîri’nin Kaynakları

Vehbi Efendi, tefsîrinde Râzî, Beydâvî, Taberî, Ebussu’ûd, Nesefî,

Hâzin, Neysabûrî, Nimetullah Nahcivanî, ve Sıdık Hasan Bahadır Han gibi

güvenilir tefsîr kaynaklarından nakiller yapmıştır. Şimdi biz, bu müfessirleri ve

eserlerini kısaca tanıtmaya çalışacağız. Aynı zamanda Vehbi Efendi’nin o

kaynaklardan yaptığı nakillere de kısa kısa örnekler sunacağız.

Burada Vehbi Efendi’nin kaynaklarından bahsederken onları herhangi

bir kıstasa göre sıralamaya tabi tutmadık. Kanaatimizce daha çok

faydalandığını düşündüğümüz eserleri ve müelliflerini daha önce zikrettik.

1. 2. 1. Fahru’d-din er- Râzî (544 - 606)

“Tefsîr-i Kebir” diye bilinen “Mefâtihu’l-Gayb” ’ın sahibidir. Şöhretli bir

hatip olan müellif, bilhassa tefsîr ve kelâm sahasında temayüz

etmiştir.150Nesebi Kureyş Kabilesi’ne dayanmaktadır. Aslı Taberîstan’dan olup

Rey Şehri’nde doğduğundan kendisine “Râzî” denilmiştir. Râzî Herat’ta vefat

etmiştir.151

Fahru’d-din er-Râzî, bir ilim ve kemâl timsali idi. Tefsîr, Kelâm, Fıkıh,

Usul-u Fıkıh gibi dînî ilimler ile bi-hakkın mücehhez olduğu gibi, edebiyatta,


151Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi, s. 310; Râzî hakkında geniş bilgi için bknz.: Tacuddin

es-Subkî, Tabakâtu’ş-Şafiiyye, Mısır, 1383/1964, VIII, s. 81-96; es-Suyûtî, Tabakâtu’l-

Müfessirîn, Leiden, 1839, s. 39; ez-Zehebî, Mizanu’l-İ’tidal, Mısır, 1382/1963, II, s. 324;

İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr-i Kebîr’deki yazısı, Akçağ Yay., I, s. XIII-LIV.

66

riyaziyatta, kimya, hey’et ve tıp gibi ilimlerde de büyük bir iktidar sahibi idi. Pek

parlak bir fikre, büyük bir muhakeme ve tenkid kudretine malik bulunuyordu.

Râzî’nin müellefâtı, İslâm Âlemi’nin her tarafına dağılmış; ilim sahipleri,

eski âlimlerin kitaplarını bırakarak onun eseriyle iştiğale başlamışlar. Onun

terceme-i ahvaline dair müstakil eserler yazılmış; herkes onu büyük bir imam

ve allame olarak tanımıştır. Hatta tefsîr kitaplarında “kâle’l-İmâmü” denilince

mutlaka Fahr-i Râzî kasdedilir. Öte yandan tefsîrinde felsefe ve bazı fenlere

dair fazla malumat olması, onun tenkid edilmesine sebep olmuş ve bazıları,

onun için “Tefsîr-i Râzî’de, tefsîrden başka her şey vardır.” demişlerdir.

Halbuki böyle bir iddia doğru değildir. Zira sözkonusu bölümler, Râzî’nin

tefsîrinden çıkarılacak olsa, geride kalan kısımlarıyla bile eser, emsalleri

arasındaki müstesna yerini yine muhafaza edecektir. Şunu da belirtelim ki Ebû

Hayyan, Zehebî ve Âlûsî gibi bazı müteahhir müfessirler, Râzî’nin tefsîrindeki

birtakım tetkikat ve tevcihatı tenkid etmelerine rağmen hepsi de Râzî’nin ilim

sofrasından nasipdar olduklarını inkâr edemezler.152

Fahr-i Râzî’nin tamamlanmış ya da tamamlanamamış birçok eserleri

vardır. Ancak biz konumuz gereği bunların detayına inmeden sadece Konyalı

Mehmed Vehbi Efendi’ye de kaynaklık eden “Mefâtihu’l-Gayb” hakkında kısa

bilgi sunduktan sonra diğer kaynaklarımızı tanımaya çalışacağız.

Mefâtihu’l-Gayb: Fahru’d-din er-Râzî, “Tefsîr-i Kebîr” diye yadolunan

bu eserinde, kendine has bir uslup vücuda getirmiş153, ancak müellif, eserini

tamamlamaya muvaffak olamadan vefat etmiş, kendisinden sonra gelen ve

152Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 316.


67

ismi üzerinde ittifak edilemeyen birisi tarafından eser ikmal edilmiştir.154Bu

tefsîrin dikkat çeken noktaları şunlardır:

a) Yalnız Fatiha sûresi bir cilt teşkil edecek derecede geniş bir tefsîre

tabi tutulmuştur. Bu da hem Kur’ân’ın beyânının azamet ve ulviyetine, hem de

Râzî’nin ilim ve marifetindeki vüs’atına büyük bir delildir.

b) Bu tefsîr, hem rivayet hem de dirayet yolunu camidir.

c) Ayetler ve sureler arasındaki münasebet ve insicam çok güzel ve

mütefekkirane bir tarzda gösterilmiştir.

d) Çoğunlukla Şafii Fıkhı iltizam edilmiş, Kaderiyye Mezhebi tenkid ve

cebr-i mütavassıd akidesi te’yid ve müdafaa olunmuştur.

e) Bu tefsîrde ahlâka, İlâhiyata ve felsefeye taalluk eden mevzular

büyük bir vukuf ile irad ve muhakeme edilmiştir.

f) Bu tefsîr, birçok tasavvufî beyânat ile de müzeyyen

bulunmaktadır.155Kısacası Mefâtihu’l-Gayb, zaman zaman ayetler ve sureler

arasındaki münasebete işaret etmiş, felsefe ve astronomi konularına

lüzumundan fazla yer vermiştir. Ehl-i Sünnet Mezhebi’ne muvafık olarak

felsefecilerin ileri sürdükleri delilleri red ve tenkid etmiş, bu işi yaparken ölçüyü

çok geniş tutması nedenyle “eserini tefsîr olmaktan çıkarmış”156 şeklinde

tenkide uğramıştır.




68

Vehbi Efendi’nin Mefâtihu’l-Gayb’dan Yaptığı Bazı Nakiller:

Örnek- 1:

��W1>�D ب �W ت 0�5 3دم �� ر�ب1G آ�$

“Bu durum devam ederken Âdem, (vahy yoluyla) Rabbından birtakım

kelimeler aldı ve derhal tevbe etti.”157

Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken Fahri Râzî’nin beyânına158

dayanarak Hz. Âdem’in aldığı (öğrendiği) kelimat’ın, “… &�Cأن &$�Y gibi ”... رب�&

kelimat-ı tevbe olduğunu beyân eder.159

Örnek- 2:

�ا �&� ج$<2N�اه &��

“Dedik ki: Hepiniz Cennet’ten inin!...”160

Vehbi Efendi, bu ayette de hitabın Âdem (a.s)’a, Havva (r.a)’ya,

zürriyetlerine, iblise ve yılana olduğunu Râzî’nin beyânlarından161 nakleder. Bu

emr-i İlâhi üzerine Âdem (a.s) Hind’e, Havva (r.a) Cidde’ye, şeytan Basra’da

bir yere, yılan da İsfahan’a indirilmiştir, diyerek müfessirimiz, bu rivayet

hakkında her hangi bir tenkidde de bulunmaz. Aksine bu ayetten böyle bir

mana anlaşılması gerektiğini, ilgili izahının sonunda belirtir.162

157 Kur’ân, 2/37.

158 Fahru’d-dîn er-Râzî, Mefâtihu’l-Gayb, Mektebe-i Tevfikıyye, Kahire, trz., II, s. 20; Suat Yıldırım,

Tesîr-i Kebîr Tercemesi, Akçağ Yay., Ank., 1988, II, s. 422.


160 Kur’ân, 2/38.

161 Râzî, a.g.e, III, 18; Suat Yıldırım, a.g.e., II, s. 438.


69

Örnek- 3:

ء وإن�I 1إن��ونا(��$

“…Biz, inşallah emredileni yapma yolunu buluruz.”163

Vehbi Efendi bu ayeti tefsîr ederken, “inşaallah ihtida ederiz” demek;

“emrolunduğumuz ineği buluruz.”, yahut “katili buluruz” yahut da “ şu

sualimizde dalalet üzere değil, hidâyet üzereyiz” demek olabileceğini yine

Râzî’nin beyânıyla164 nakleder.165

Örnek- 4:

و�G�2$1 ا�� ب وا]�$%

“…Allah ona yazmayı ve hikmeti öğretecek.”166

Vehbi Efendi bu ayette geçen “kitap” ile murad edilenin ilim, kitabet ve

hüsn-i hat olduğunu; “hikmet” ile kasdolunanın da tehzib-i ahlâk olduğunu

Râzî’nin beyânından167 nakleder.168

163 Kur’ân, 2/70.

164 Râzî, Mefâtihu’l-Gayb., III, s. 85-86; Suat Yıldırım, a.g.e., III, s. 116.

165 Vehbi Efendi, a.g,e., I, s. 150.

166 Kur’ân, 3/48.

167 Râzî, a.g.e, VII, s. 51-51; Suat Yıldırım, a.g.e.,VI, s. 323.

168 Vehbi Efendi, a.g.e.,II, s. 603.

70

1. 2. 2. Nâsıru’d-dîn el-Beydâvî (ö.691/1291)

“Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl” isimli eserin sahibidir. Şiraz

nevahisinden “Beyzâ” ‘ da doğmuş, 691’de Tebriz’de vefat etmiştir.169 Beydâvî,

birçok ilimlerle mücehhez olmuş; bilhassa tefsîr, fıkıh, usûl, kelâm, mantık,

nahiv, belâğat ve tarih ilimlerinde bi-hakkın mütehassıs idi. Arif, salih ve

müteabbid bir kişiliğe sahipti.

Beydâvî, tefsîr alanında büyük bir başarı göstermiş, son derece başarılı,

müfid ve beliğ bir tefsîr kitabı yazmış ve ona “Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-

Te’vîl” ismini vermiştir.

Bu tefsîr, yazılışı itibariyle külfetten uzak ve selis bir usluba sahiptirdir.

Bir kısım mutasavvifâne ve hâkimâne beyânâtı da mevcuttur. Eser, bazı ilim

kürsülerinde de tedrisi için pek elverişli bulunmuştur.

Beydâvî, ilim muhitlerinde, bilhassa Osmanlı Devleti ulemâsı arasında

çok tutunan bu eserini, itizale ait fikirleri terk etmek suretiyle Zemahşerî’nin

tefsîrinden ihtisar etmiş, icap ettiği yerde de Mefâtihu’l-Gayb ve diğer

tefsîrlerden nakiller yapmıştır.

İsrailiyyata dair haberlere kitabında fazla yer vermemiş lâkin birkısım

müfessirlerin yaptığı gibi sûrelerin faziletine ait hadisleri de eserinde

zikretmiştir.170

Celalü’d-dîn es-Suyûtî, bu tefsîr üzerine “Nevâhidu’l-Ebkâr ve

Şevâhidu’l Efkâr” ünvanı ile yazdığı haşiyesinde diyor ki: “Artık bu kitap,

169 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Tarihi, II., s. 295; Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 350.


71

ayar-ı hâlis altın gibi meydana çıkmış, gündüz ortasındaki güneş gibi şöhret

bulmuştur…”171

En büyük âlimler tarafından, bu tefsîr üzerine ikiyüzelliden fazla haşiye

ve ta’lika yazılmış ve bu tefsîr, gerek Doğu’da ve gerekse Batı’da asırlardan

beri İlâhiyat kürsülerini tezyin edegelmiştir.172

Vehbi Efendi’nin el-Beydâvî’den Yaptığı Bazı Nakiller:

Örnek- 1:

وا2��<&�ا ب .�� وا.�\ة

“Sabır ve namaz ile Allah’tan yardım isteyin…”173

Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken, ayette zikredilen “sabır” lafzı ile

murad edilenin “oruç” olduğunu Beydâvî’den174 nakleder.175

Örnek- 2:

Rرب� دع &W (+م وا 2 0�D ��.ن� � 0�� وإذ ��

“Hani siz ey Musa, bir tek yemekle yetinemeyiz…dediniz.”176

Vehbi Efendi, buradaki “taâm-ı vahid” le muradın, arz-ı Tih’te yedikleri

“men” ve “selva” olduğunu; bunların muhtelif olmayıp daima bir siyak üzere

bulunduklarından “taâm-ı vahid” denildiğini, Beydâvî’den177 nakleder.178

171İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 295-314.

172 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 295; Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 352.

173 Kur’ân, 2/45.

174 Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2003, I, s. 59.


176 Kur’ân, 2/61.

177 Beydâvî, a.g.e, I, s. 65.


72

Örnek- 3:

وج�ه�� TCW ر+$% )ونا1�وأ�� ا� �� اب<�� >W �ه

“Yüzleri ağaranlara gelince, onlar Allah’ın rahmeti içindedirler; orada

ebedî kalacaklardır.”179

Vehbi Efendi, bu ayette zikredilen “rahmet-i İlâhiye” ile muradın

“Cennet ve nimet-i ebedî” olduğunu, Beydâvî’nin beyânından nakleder.180

Örnek- 4: : W9 ��2�و��ا �� و�

“…ve onlara güzel söz söyleyin.”181

Müfessirimiz, buradaki “kavl-i ma’rûf” tan kastın, veresenin haricine bir

miktar şey verildiğinde onlara dua etmek ve terekeden verilen şeyi az

addetmemek ve onlara verilen şeyle eza eylememek olduğunu Beydâvî’den182

nakleder.183

1. 2. 3. İbn Cerîr et-Taberî (ö.310/922)

“Câmiu’l-Beyân an Te’vîl-i Âyi’l-Kur’ân” sahibidir. Taberî, hicrî 224

yılında Taberîstan’ın Amil şehrinde doğmuş; hicrî 310 senesinde Bağdat’ta

vefat etmiştir. İbn Cerîr et-Taberî, ilim ve irfan tarihinde emsaline pek az

rastlanabilir biridir. Tefsirde, hadiste, fıkıhta, edebiyatta ve tarihte kendini

göstermiş âlim bir zattır. Tefsîrindeki üstünlüğünü bütün İslâm âlimleri itiraf

179 Kur’ân, 3/107.

180 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 691.

181 Kur’ân, 4/8.

182 Beydâvî, a.g.e., II, s. 202.


73

edegelmişlerdir. Örneğin; Tezkiretü’l-Huffâz’da, “Tefsîr-i Taberî’nin bir misli

daha tasnif edilemememiştir” deniliyor.

İmam-ı Nevevî de diyor ki: “Tefsîr-i Taberî’nin bir misli daha tasnif

edilememiştir; bu hususta ümmet ittifak etmiştir.”

İmam Suyûtî de İtkan’da: “Tefsîr-i Taberî, tefsîrlerin en celili, en

azîmidir; kendi vadisinde sair tefsîrlere faiktir.” diyor.

Şafii âlimlerinden Ebû Hâmid el-İsferâinî de: “Bir kimse, İbn Cerîr

Tefsîri’ni elde edebilmek için Çin’e kadar gidecek olsa, bu çok bir şey

olmaz”184,demiştir.

Öyle ki Tefsîr-i Taberî, bir ilm-i harikadır. Kendisinden sonra bu tarzda

yazılan tefsîrler için pek zengin ve feyizli bir me’haz teşkil etmişir.

Bu tefsîrde, ayetlerle ilgili Rasul-ü Ekrem’den, Ashab-ı Kiram’dan ve

Tâbiîn’den her ne rivayet olunmuşsa bunlar sırası ile nakledilmiş, bunların

arasında muhakemeler yürütülmüş, muhtelif tevcihlerden hangisinin daha râcih

olduğu gösterilmiş, âyât-ı Kur’âniyye’den istinbat olunan ahkâm bildirilmiş,

i’raba ve dil kaidelerine dair de bazı bilgiler verilmiştir. İşte bu itibarla Cerîr

Tefsîr’i kendisinden önceki rivayet tefsîrlerinden temayüz etmiştir.185

Mücerred re’y tefsîrini kat’î surette reddeden et-Taberî, bir ayetin

tefsîrine ait Hz. Peygamber, sahabe ve tabiînden gelen rivayetleri olduğu gibi

almış, bunların sıhhatine dikkat etmemiş; bunun neticesi olarak da birtakım

israiliyyât’a dair haberler, kitabında yer almıştır.

184 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Tarihi, II., s. 146.


74

Taberî tefsîri, rivayet edilen kaviller arasında tercih veya tevcih azlığı ve

tatminkâr olmayışı nedeniyle bugün için aklî tefsîrin mühim kaynakları

arasında sayılmasa bile yine değeri büyük bir hazinedir.186

Son zamanlarda 30 cilt halinde bir birinden güzel baskıları yapılan bu

tefsîrin müellifi h. 224 -310 yılları arasında yaşamış büyük bir allâmedir.

Vehbi Efendi’nin Taberî’den Yaptığı Bazı Nakiller

Örnek- 1:

وآ�ه أD� �� TW ا��$ وات وا@رض ��

“…Göklerde ve yerdekiler, ister istemez O’na teslim olduğu halde, onlar

(ehl-i kitap), Allah’ın dininden başkasını mı arıyorlar…?187

Müfessir, bu ayetin tefsîrinde, “kerhen iman” ile muradın, sekerât-ı

mevtinde azap muayene ettiği zaman iman edenlerin imanı olduğunu; sekerât-

ı mevtinde azâb-ı ahireti müşahede edince her kâfirin iman edeceğini; lâkin o

vakitteki imanın bi’r-rıza iman olmadığını, belki azabın şiddetini müşahedesi

sebebiyle kerhen iman olduğundan makbul olmayacağını, Tefsîr-i Taberî’nin

beyânından188 nakleder.189

Örnek- 2:

ع إ<1 ��<\N��ا �� و0�D 1� ا&� س +Oc ا�<


187 Kur’ân, 3/83.

188 İbn Cerîr et-Taberî, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Dâru’l-Âlem, 1. Baskı, Beyrut,

2002, III, s. 429 -431.


75

“…Yoluna gücü yetenlerin o Ev’i haccetmesi Allah’ın insanlar üzerinde

bir hakkıdır…”190

Vehbi Efendi, bu ayette geçen “\>�� ” lafzının “sıhhat-i beden” ve “zad-ı

râhile” yani azık ve binitle tefsîr olunduğunu; ashabtan Hz. Ali, İbn-i Abbas ve

Muaviye’nin de böyle tefsîr ettiğini, Taberî’nin beyânından191 nakleder.192

Örnek- 3:

CI 0�D ��&وآ �&G� �ن5 آ�W ر � ا&�G� �ةC+

“… Yine siz bir ateş çukurunun tam kenarında iken oradan da sizi O

kurtarmıştı…”193

Vehbi Efendi, ayette geçen “�ةC+ CI” deki “ CI” nın “taraf” ve “canip”

manasına olduğunu Tefsîr-i Taberî’den194 nakleder.195

Örnek- 4:

�اا1�و<2�� &�3 � ا� �

“…Ta ki Allah iman edenleri ortaya çıkarsın…”196

Müfessirimiz, bu ayette “��2>” in “li yümeyyiz” manasına yani

“mü’minleri münafıklardan temyiz, tefrik etsin de mü’min-münafık birbirinden

190 Kur’ân, 3/97.

191 Taberî, a.g.e, IV, s. 24.


193 Kur’ân, 3/103.



196 Kur’ân, 3/140.

76

seçilsin ve mü’minler münafıkları bilsinler” manasına oluğunu, Tefsîr-i

Taberî’den197 nakleder.198

Örnek- 5:

eء �Gف أو<B� ن N>�g�� اذ إن�$

“İşte o şeytan, ancak kendi dostlarını korkutur…”199

Vehbi Efendi, ayette zikredilen şeytanla kastedilenin, Ebû Süfyan

tarafından gelerek mü’minleri korkutup harpten menetmeye çalışan Nuaym b.

Mes’ud olduğunu; şeytanın yolunu tuttuğundan ona “şeytan” dendiğini;

evliyasıyla muradın da kâfirler ve munafıklar olduğunu Tefsîr-i Taberî’den200

nakleder.201

1. 2. 4. Ebussu’ûd Efendi (896/1490-?)

“İrşâdu’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kitâbi’l-Kerîm” sahibidir. Doğum

tarihi ve doğduğu yer konusunda değişik rivayetler mevcut ise de 17 Safer

896/1490 tarihinde İstanbul civarında Müderris (Medris) Köyü’nde veya

İskilip’te dünyaya geldiği söylenir.202



199 Kur’ân, 3/175.

200 Taberî, a.g.e, IV, s. 229 -231.

201 Vehbi Efendi, a.g.e, II, s. 788.

202 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 330; M.Cavid Baysun, İslâm Ansiklopedisi, Millî Eğt Basımevi,

İst., 1964, IV, s. 92; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 3.

77

Şüphesiz Türkler’in haklı olarak iftihar edebilecekleri mühim kişilerden

biri de Kanunî Sultan Sülayman’ın Şeyhülislâm’ı, devletin malî ve hukukla ilgili

kanunlarının yapılmasında büyük hizmetleri geçen Ebussu’ûd Efendi’dir.

Ebussu’ûd Efendi, dinî ve edebî yönden pek çok eserler vermiştir. Tefsîr

ve fıkıh alanındaki eserleri meşhurdur. “İrşâdu’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-

Kitâbi’l-Kerîm” adlı Kur’ân tefsîri, İslâm Âlemi’nde çok tutunmuştur. Onun otuz

senelik şeyhülislâmlık şöhretini geride bırakan ve onun ismini ebedileştiren de

bu tefsîr olmuştur. Bu eserin İslâm Âlemi’ndeki çeşitli kütüphanelerde

yazmaları olmakla beraber çeşitli baskıları da yapılmıştır.203

Ebussu’ûd Efendi, edebî yönü de kuvvetli olan bir kişidir. O, şiirlerini

Tükçe, Arapça ve Farsça olarak yazmıştır. Her üç dili de şiirde kolaylıkla

kullanmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu’nun en haşmetli döneminde yetişen Ebussu’ûd

Efendi, muasırları tarafından övülmüş, namına kasideler yazılmış, edebî

kudreti, tefsîr ve fıkıhtaki üstünlüğü ile ün salmıştır. Padişahlar kendisine

itimad etmiş ve hürmet göstermişlerdir. Kendisine “Numanu’s-Sanî (İkinci

Ebû Hanife)”, “Hatibu’l-Müfessirîn”, “Rum Diyarı’nın Zemahşerîsi” gibi

lakaplar verilmiştir.204

Beş büyük cilt tutan tefsîri, dirayete ait te’lifatın belli başlılarındandır.

Müellif, Beydâvî’nin Envâru’t-Tenzîl’i ile Zemahşerî’nin Keşşaf’’ından geniş

ölçüde faydalanmıştır.

203Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 20-22; İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., II, s. 331.

204 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 330-351.

78

Kur’ân’ın Kur’ân ile; Kur’ân’ın sünnetle yapılan ve ulemâ arasında en

makbul tefsîr şekli olarak kabul edilen metoda geniş şekilde yer vermiş;

ayetlerin açıklanması, i’rab durumları, kelime tahlilleri, fıkhî hükümlerin istinbatı

gibi konularda tefsîr etmekte olduğu ayeti daha iyi açıklayan başka ayet ve

hadislere müracaatı ön planda tutmuştur. Müellif, eserini lügat ve nahiv

yönünden de bir hayli zenginleştirmiş; hatta bu yönüyle Zemahşerî ve

Beydâvî’yi bile geçtiği söylenilir.205 Ebussu’ûd Efendi, eserini, Arapça’nın en

kudretli bir neşir örneği halinde ortaya koymuştur. Devrinden zamanımıza

kadar tefsîr ve İslâmî ilimlerle meşgul olanların elinde, onun bu muazzam eseri

bir kaynak olarak kullanılmakta ve bütün İslâm memleketlerinde ismi takdirle

yâd edilmektedir.206

Vehbi Efendi’nin Ebussu’ûd Efendi’den Yaptığı Bazı Nakiller:

Örnek- 1:

ذآ�وا hWن �W ��C�ج 9 أو رآ� ن hWذا أW ��&�1�ا

“Eğer (herhangi bir şeyden) korkarsanız (namazlarınızı) yürüyerek

veyahut binmiş olarak (kılın). Güvene kavuştuğunuz zaman, siz bilmezken

Allah’ın size öğrettiği şekilde O’nu anın (namaz kılın)…”207

Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde, “salât-ı havf” hakkında Ebussu’ûd

Efendi’den şu nakli yapar:

“Bu ayette havf’ın kılletine ve nedretine işaret için havf’ı beyânda “��C�”

şekke delalet eden “إن” lafzıyla vârid olmuştur. Lâkin emniyetin kesretine ve

205 Abudllah Aydemir, a.g.e., s. 264.

206 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., II, s. 351; Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 474; Abdullah Aydemir, a.g.e, s. 263.

207 Kur’ân, 2/239.

79

muhakkak olduğuna işaret için emniyeti beyânda “��&�أ” muhakkaka delâlet

eden “إذا” lafzıyla vârid olmuştur. Yani, eğer korkarsanız namazı yaya veya

binitli oluğunuz halde kılın; amma emniyet geldiğinde ki geleceği muhakkaktır,

o zaman her şeraite riayetle zikredin ve namaz kılın,208 demektir.”209

Örnek- 2:

1Gر�ب �G� %LD�� eء � ج$W

“…Bundan sonra kime Rabbin’den bir öğüt gelir de faizden

vazgeçerse…”210

Müfessirimiz, bu ayetin tefsîrinde “%LD��” ile muradın, “ribanın

hürmetine dair ayetler” olduğunu, Ebussu’ûd Efendi’den211 nakleder.212

Örnek- 3:

ت �i�وا بCآ � �� D اب I)�)ا1�إن� ا� �

“…Bilinmelidir ki Allah’ın ayetlerini inkâr edenler için şiddetli bir azap

vardır…”213

Yine müfessirimiz bu ayette geçen “Allah’ın ayetleri” ile murad edilenin,

“enbiya üzerine inzal ettiği kitapları ve mucizeleri olduğu” görüşünü Ebussu’ûd

Efendi’den214 nakleder.215

208 Ebussu’ûd, İrşâdu’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kitâbi’l-Kerîm, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,

Beyrut, 1999, I, s. 272.


210 Kur’ân, 2/275.

211 Ebussu’ûd, a.g.e, I, s. 316.


213 Kur’ân, 3/4.

80

Örnek- 4:

آC�وا ب2) إ�$ ن��ا1�آ<j ��)ي ��

“İman etmelerinden…sonra inkârcılığa sapan bir kavme Allah nasıl

hidâyet nasip eder?...”216

Vehbi Efendi, bu ayette geçen “j>آ” kelimesiyle sual; imandan sonra

irtidad edenlerin tekrar iman etmelerini pek uzak addetmek için olduğunu

Ebussu’ûd Efendi’nin beyânından217 nakleder.

1. 2. 5. Ebû’l-Berekât en-Nesefî (ö.701/1301)

“Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t -Te’vîl” isimli eserin sahibidir. Müellif,

orta bir hacme malik olan bu eserini, Beydâvî ve Zemahşerî’nin tefsîrlerinden

ihtisar etmiştir.218

Müfessir, Buhara Hanlığı’nın şimdi “Kareşi” adıyla anılan Nesef

beldesindendir. Ebû’l-Berekât en-Nesefî, 710 yılında vefat etmişitir.

Ebû’l-Berekât en-Nesefî, tefsîrde, hadiste, fıkıhta ve usûl ilminde büyük

bir vukuf sahibi idi. Hanefî Mezhebi’nin İmamları’ndandır.

Medârik tefsîri, arzu edildiği vechile yazılmış nâfi’ bir eserdir. Üç cilt

olarak basılmıştır. Beydâvî’nin meşhur tefsîrinden biraz daha mufassaldır ve

ondan daha vazıhtır. Bu eser, müellifin hadisteki, fıkıhtaki kudret-i ilmiyesini

göstermekte ve mevzu hadislerden, hurafattan sayılacak tarihî malumattan hâli


215 Vehbi Efendi, a.g.e.,II, s. 540.

216 Kur’ân, 3/86.


218 Menâhilu’l-İrfân, I, s. 536; et-Tefsîr Ve’l- Müfessirûn, I, s. 304 -309; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 87.

81

bulunmaktadır. Bu tefsîrde Beydâvî’nin beyânatı ve tahrir tarzını andıran bir

kısım ibarelere de rastlanır.219

Vehbi Efendi’nin en-Nesefî’den Yaptığı Bazı Nakiller

Örnek- 1:

;�� ث�� ب�ن �

“…Allah’ın kabul edeceği tevbe, ancak bilmeden kötülük edip de sonra

derhal tevbe edenlerin tevbesidir…”220

Vehbi Efendi, “kariben tevbe” ile muradın, mevt hazır olmazdan evvel

hâl-i hayatındaki tevbe olduğunu Medârik’ten221 nakleder.222

Örnek- 2

��ا W<�� إl9 و9 ذ��%�9

“…Nasıl olabilir ki! Onlar size galip gelselerdi, sizin hakkınızda ne ahit,

ne de antlaşma gözetirlerdi…”223

Yine ikinci bir ayette de:

��ا W<�� إl9 و9 ذ��%�9

“Bir mü’min hakkında ne ahit tanırlar, ne de antlaşma…”224

Vehbi Efendi bu iki ayeti tefsîr ederken, Medârik’ten şu görüşleri

nakleder:

219 Ömer Nasuhi Bilmen, a.g.e., s. 361-362.

220 Kur’ân, 4/17.

221 Nesefî, Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, Dâru’n-Nefâis, 1. Baskı, Beyrut, 1996, I, s. 317.


223 Kur’ân, 9/8.

224 Kur’ân, 9/10.

82

“Burada tekrar yoktur. Çünkü evvelki ayette “onlar sizin hakkınızda

yemine ve zimmete bakmazlar” demek, ashab hakkındadır. İkinci ayette ise bu

ifade “bi’l-umum mü’minler haklarında muahedeye ve zimmete riayet etmezler”

demektir. Yahut evvelki ayet münafıklara ve müşriklere mahsustur; ikinci ayet

ise Yehûd ve Nasârâ dâhil olduğu halde bi’l-umum kâfirlere şamildir.

Binaenaleyh tekrar yoktur”225der. 226

Örnek- 3:

� رGزق G� ��2'W&1 +�ا� و+\9ا1� أرأ�� أن6ل �!G� �� 1�3 !� �� أذن

0�D 1�أم��وناC#

“ De ki: Allah’ın size indirdiği rızıktan bir kısmını helâl, bir kısmını da haram

bulmanıza ne dersiniz? De ki: Allah mı size izin verdi, yoksa Allah’a iftira mı

ediyorsunuz?”227

Vehbi Efendi, “Medârik’te beyân olunduğu veçhile228 ayetteki hemze,

istifham-ı inkârî’dir. Binaenaleyh, Allah’ın hill-ü hürmetini beyân etmediği bir

şeye helâl veya haram demek, emr-i münker olduğundan, caiz olmadığına ve

bu misilli ahkâmda gayet ihtiyat lazım olup yakınen bilmediği hükümle

hükmetmenin haram olduğuna ayet delalet eder” der.229

Örnek- 4:

واج2��ا#� ب$.� ب<$�� ب<�#�� % وأو+<& إ0 ��0� وأ�<1 أن #��ءا 5

225 Nesefî, a.g.e, II, s. 170.

226 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1965.

227 Kur’ân, 10/59.


229 Vehbi Efeni, a.g.e.,VI, s. 2226.

83

“Biz de Musa ve Kardeşi’ne: Kavminiz için Mısır’da evler hazırlayın ve

evlerinizi namaz kılınacak yerler yapın…diye vahyettik.”230

Vehbi Efendi, “Tefsîr-i Medârik’te beyân olunduğu veçhile231 bir kavim

için mabed ittihazı evvela kavmin reislerine ve büyüklerine ve bilhassa enbiya-

yı izam hazaratına tayin lazım oluğuna işaret için Vacip Teâlâ mescid

yapmakla evvela Musa (a.s) ile biraderine emretmiştir. Ve ibadet, kavmin

cümlesine ait vazife-i diniyyeden olduğuna işaret için, kıble ittihazı ve eda-yı

salâtla emir, cemi’ sığasıyla vârid olmuştur” 232 der.

Örnek- 5:

R>G'&م ن�> W%�3 RC�� ن $ Rب�)ن

“(Ey Firavun!) Senden sonra geleceklere ibret olman için bugün senin

bedenini (cansız olarak) kurtaracağız…”233

Vehbi Efendi, bu ayette geçen “beden” le muradın “Firavun’un ruhtan

hali ceset-i mülevvesi” olduğunu yine Medârik’ten234 nakleder.235

1. 2. 6. Alau’d-din Ebû’l-Hasan el-Hâzin (ö.740/1340)

“Lübâbu’t-Te’vîl fî Meâni’t-Tenzîl” adlı eserin sahibidir. Müellif eserini,

el-Begavî’nin “Meâlimü’t-Tenzîl” isimli eserinden ihtisar etmek suretiyle

230 Kur’ân, 10/87.


232 Vehbi Efendi, a.g.e., VI, s. 2251.

233 Kur’ân, 10/92.

234 Nesefî, a.g.e., II, s. 251.


84

meydana getirmiş ve buna diğer tefsîrlerden nakl ve hülasa ettiği şeyleri de

eklemiştir. tefsîrin zikre değer bir orijinalitesinin olduğu söylenmiyor.236 Dört

cilt olarak basılmıştır.

“Hâzin-i Bağdadî” diye bilinen müellif, 678’de Bağdad’ta doğmuş, 740

veya 741’de Halep’te vefat etmiştir. Müellif, tefsîr, hadis ve fıkıh ilimlerinde söz

sahibi idi. tefsîrinde sûrelerin faziletleri hakkında hadislere de yer vererek

ayetlerden istinbat olunan itikadî ve fıkhî meseleleri güzel bir tertip dairesinde

göstermiştir.237

Vehbi Efendi’nin el-Hâzin’den Yaptığı Bazı Nakiller

Örnek- 1:

! � و9 #��ا ا]�P ب

“Hakkı batıla karıştırmayın…”238

Müfessirimiz, bu ayette geçen “�P[ا” lafzı ile murad edilenin “Tevrat’ta

beyân olunan evsaf-ı Rasullullah” olduğunu, Tefsîr-i Hâzin’den nakleder.239

Örnek- 2:

� ا5�!� O(Iأ %&�Cوا

“…Fitne, katilden daha eşeddir…”240

236 Muhammed Abdü’l-Azîm ez-Zerkanî, Menâhilu’l-İrfan fî Ulûmi’l-Kur’ân, Mısır, trz., I,

s. 537; et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, I., s. 310.


238 Kur’ân, 2/42.


240 Kur’ân, 2/191.

85

Vehbi Efendi bu ayeti tefsîr ederken, burada geçen “%&�Cا” ile muradın,

kâfirlerin küfrü olduğunu Hâzin’in beyânlarından nakleder. Devamında şunları

söyler: “ Zira küfür, yeryüzünde fesada ve zulme sebep olduğundan fitne

olduğu gibi, küfür katilden de eşed bir cinayettir. Çünkü fitne sahibi, ebediyyen

Cehennem’e müstehak olur. Halbuki kâtil, ebediyyen Cehennem’e müstehak

olmaz…”241

Örnek- 3:

�� <ا1�وإذ أ>G>��&ق ا "

“Allah, peygamberlerden misak (söz) aldığında…”242

Vehbi Efendi, burada geçen “misak-ı Enbiya” ile muradın, Allah’ın

taatına, emr u nehyine itina ve tebliğ-i ahkâma dikkat edeceklerine dair Vacip

Teâlâ’ya verdikleri ikrar ve nefislerini raptettikleri sözleri ya da enbiyanın,

ümmetlerinden enbiyaya itaat edeceklerine dair yeminle ahidlerini almak

olduğunu Tefsîr-i Hâzin’den nakleder.243

Örnek- 4:

إ0 أ&�+ D �� 2G�$� 1>ا إ� ج! �0l$�Oوأن اCF��وا رب�� ث�� #�ب

“Rabbinizden mağfiret isteyin. Sonra masiyetinize nedametle Rabbiniz’e

müracaat edin ki size dünya menfaatini ve malını çok versin. Ta ki ölünceye

kadar istirahat edin…”244

Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken, Hâzin’in şu görüşlerini nakleder:


242 Kur’ân, 3/81.


244 Kur’ân, 11/3.

86

“Bazıları, istiğfarla murad günahlara mağfiret istemek; tevbeyle murad

ise, işlemekte oldukları günahları terkle dergâh-ı uluhiyyete müracaat

etmektir.” dediler. Buna nazaran mana-yı ayet: “ Siz geçmiş günahlarınızın

affını Rabbiniz’den istirhamdan sonra hal-i hazırda işlemekte olduğunuz

günahları terkle dergâh-ı İlâhi’ye rücu’ edin ki Allah u Teâlâ size mevtinize

kadar bolca rızık versin” 245 demektir.

1. 2. 7. Nizamü’d-dîn en- Neysabûrî (ö.728?,730/1327?)

“Ğarâibu’l-Kur’ân ve Rağâibu’l-Furkân” isimli eserin sahibidir.

Neysabûrî, bu eserini, Fahru’d-din er-Râzî’den ihtisar etmiş, el-Keşşaf ve diğer

tefsîrlerde bulduğu bazı şeyleri de alıp ona eklemiştir. Kendisi büyük bir sûfî

olduğu için tasavvufî duygu ve heyecanlarını, insanı ağlatıp tefekküre

sevkeden öğüt ve hikâyeler halinde dile getirmiştir.246

Nizamü’d-din en-Neysabûrî, tefsîrinde, ehl-i sünnet yolundan

ayrılmamış, müctehidlerin fürûa dair söylediklerini delilleriyle beraber

zikrederek bir tarafa taassup göstermemiştir.247

Vehbi Efendi’nin Nizamü’d-din en-Neysabûrî’den Yaptığı

Bazı Nakiller

Örnek- 1:

�ا اص��وا وص ب�وا&�3 �� ا� �O�أ �

“Ey iman edenler sabredin, düşman karşısında sebat gösterin…”248


246 et-Tefsîr ve’l- Müfessirûn, I., s. 317; Abdullah Aydemir, a.g.e.,s. 88.


87

Vehbi Efendi, burada zikredilen sabırla muradın, “nefsi terbiyede

riyazata sabretmek” olduğunu Nisaburî ’nin beyânından nakleder.249Müfessir,

nefsi terbiye etmek için riyazata, riyazat için de sabra ihtiyaç olduğunu beyân

eder.

Örnek- 2:

ن ��)اN>I �9ن إ�D(� وإن

“…Ancak inatçı şeytandan dilekte bulunuyorlar…”250

Müfessirimiz, ayette geçen ا(�� lafzını Neysabûrî ’den beyânla şöyle

açıklar:

“ “Merîd”; temerrüd ve taannüd ederek Allah’ın emrine muhalefet ve

isyanda nihayete varmış ve itaatten tamamıyla tecerrüd etmiş demektir ki

yaprağı dökülen ağaca “şecere-i merda” ve sakalı bitmeyen kimseye “emred”

denildiği gibi taannüd ve tekebbürle Allah’a iteati tamamen terk eden kimseye

de “merîd” denir. Şeytana da Allah’a tamamıyla muhalefet ettiğinden dolayı

“merîd” denmiştir.”251

Örnek- 3:

��W �م آ� 0�D 0�3 j>�W

“…Artık kâfir bir kavme nasıl acırım!”252

248 Kur’ân, 3/200

249 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s.822

250 Kur’ân, 4/117

251 Vehbi Efendi, a.g.e., III, s.1052

252 Kur’ân, 7/93.

88

Vehbi Efendi, bu ayette geçen “0�3” ifadesisinin “şiddetle hüzünlenmek”

manasına olduğunu Neysabûrî ’den aynen nakleder.253

Örnek- 4:

�ن&�o� م�5G �>g� وب�إ�9 ن إن أن

“…Ben sadece inanan bir kavim için bir uyarıcı ve mücdeleyiciyim.”254

Vehbi Efendi, Rasullullah’ın beşîr ve nezîr olmasının mü’min ve kâfir

cümle insanlara şamil olduğu halde tebşir ve inzardan intifa’ edeceklerin

mü’minler olduğundan dolayı bu ayette mü’minlerin sarahaten zikrolunduğunu

Neysabûrî ’nin beyânından nakleder.255

1. 2. 8. Nimetullah Nahcivânî (ö.920)

“el-Fevâtihu’l-İlâhiyye ve’l-Mefatihu’l-Ğaybiyye” isimli eserin

sahibidir. Mevlana Nimetullah b. Mahmud, “Şeyh Avlan” olarak maruf büyük bir

zattır. Azerbaycan’ın Nahcivan Beldesi’nde doğmuş, bilahare geldiği

Akşehir’de, 920’de vefat etmiştir.

Gençliğinden itibaren asrının âlimlerinden ilim ve irfan tahsiline

başlayarak zahirî ilimleri öğrenmiş, sonra da sofiyye tarikatına intisab ederek

bu yönde de kendini geliştirmiştir.

Bu değerli mürşid, fıkhen Hanefî Mezhebi’ne tabidir. Tarîkat itibariyle de

Nakşibendiyye’dendir.


254 Kur’ân, 7/188.

255 Vehbi Efendi, a.g.e.,V, s. 1820.

89

Nimetullah Nahcivanî, tefsîrlere müracaat etmeksizin tasavvuf

neşvesiyle latif, bedi’ bir tefsîr yazmıştır ki ismi “el-Fevâtihu’l-İlâhiyye ve’l-

Mefâtihu’l-Ğaybiyye”’ dir.

Bu tefsîr, te’vil ve tasavvuf bakımından güzide bir eserdir. tefsîrin

mukaddimesinde mükâşefât ve müşahedata, emir ve nehye, vahiy ve ilhama,

nübüvvet ve velayete dair bazı bilgiler verilmiş; sonra da her surenin evvelinde,

o surenin mutazammın olduğu esrar ve letaife mücmelen işaret olunmuştur.

Daha sonra ayetler, mücmel fakat pek mükemmel bir irtibat ve insicam

dairesinde zahirî ve batınî manalara göre tevcih edilmiştir. Surelerin sonunda

da ihtiva ettiği ayetlerden yapılacak istifadeye, alınacak intibah dersine dair

arifane ve mutasavvifane sözler söylenmiştir. Eser iki cilt olarak matbuudur.

Vehbi Efendi’nin Nimetullah Nahcivânî’den Yaptığı Bazı Nakiller:

Örnek- 1:

و3ل إب�اه<� و3ل D$�ان 0�D ا2ا1�إن� +�� اص0CN 3دم ون>$

“…Allah, Âdem’i…seçip alemlere üstün kıldı…”256

Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde, Nimetullah Efendi’nin beyânı veçhile,

“Cenab-ı Hak, Hz. Âdem’i hilafet ve niyabete layık gördü ve fazilet davasında

olan meleklere emredip Âdem’e secde etmeleriyle faziletini izhar etti ve sair

mahlûkat üzerine mükerrem kıldı” der.257

Örnek- 2:

�&G� ;>.1 ن� �� %&�+ %D CI pCg� ��

256 Kur’ân, 3/33.


90

“Kim iyi bir işe aracılık ederse onun da o işten bir nasibi olur.”258

Vehbi Efendi, ayette geçen “şefaat-i hasene” ’yi tefsîr ederken,

Nimetullah Efendi’den şu nakli yapar:

“Şefaat-i hasene; hukukullah’a ve hukuk-u ibada riayetle beraber hayra

terğıp ve şerden teb’îd ve nefsine menfaat kasdetmeksizin rıza-yı Bâri için

vaki’ olan şefaattir. Mü’minlerin birbirlerine hayırla vaki olan duaları, iki kimse

arasını ıslah, bir kimsenin gıyabında menfaatine sa’yetmek ve mazarratını

def’e çalışmak şefaat-i hasene kabilindendir.”259

Örnek- 3:

!�� ا إن ��ق 5W) ��ق أخ �1 � �

“Eğer Bünyamin çalmışsa, bundan evvel onun biraderi de çalmıştı,

dediler…”260

Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde Nimetullah Efendi’nin beyânı veçhile,

“bundan evvel kardeşi sirkat etti” sözleriyle Yusuf (a.s)’ı murad ettiklerini

nakleder.261

Örnek- 4:

�D �<! و#.)�قا W�وف &&>

“…Binaenaleyh, sen bize yükümüz dolusu zahire ver ve biraderimizi

bize sadaka et…”262

258 Kur’ân, 4/85.

259 Vehbi Efendi, a.g.e, III, s. 997.

260 Kur’ân, 12/77.

261 Vehbi Efendi, a.g.e.,VII, s. 2563.

262 Kur’ân, 12/88.

91

Vehbi Efendi burada “sadaka” ile muradın, “Bünyamin’in affı ve ıtlakı”

olduğunu Nimetullah Efendi’nin beyânlarından nakleder.263

1. 2. 9. Sıddık Hasan Bahadır Han (1248-1307)

“Fethu’l-Beyân fî-Makâsıdı’l-Kur’ân” isimli eserin sahibidir. Aslen

Buhâralı’dır. 1248’de Kannuc’da doğmuş, 1307’de Hindistan’da vefat etmiştir.

İlmi, siyasî riyaseti cami, çalışkan ve değerli bir âlimdir. Rivayete göre 222

kadar müellefatı vardır. Bunlardan biri de “Fethu’l-Beyân fî-Makâsıdı’l-

Kur’ân” isimli tefsîridir.

Sıddık Bahadır Han, dört ciltten müteşekkil bu tefsîrini, rivayet ve

dirayet yoluyla yazmış, bir hayli nafi’ malumat ile zengin bir hale getirmiştir.

İbareleri gayet açık ve lüzumu kadar geniş açıklamaları mevcuttur. Eserin

birçok ibareleri İbn Kesîr’den, Medârik’ten ve saireden aynen muktebes

gibidir. Müellif, Selefiyye Mezhebi’ne hizmet emelinde bulunduğundan

eserinin birçok yerinde Eş’arî Mezhebi’ne muhalif yazılar yazmış, Ehl-i Re’y ve

Ehl-i Bid’at diye bilinen bazı kimselere ta’rizlerde bulunmaktan geri

durmamıştır.264

Vehbi Efendi’nin Fethu’l-Beyân’dan Yaptığı Bazı Nakiller:

Örnek- 1:

;>2I � R�&�جB& 1�� ل ا$r ا� �� ا��وا �

�3 � وا� �&�� TW دن�� أو 2�&�� R2� ا�&

263 Vehbi Efendi, a.g.e., VII, s. 2575.


92

“Kavminden ileri gelen kibirliler dediler ki: Ey Şuayb! Seni ve seninle

beraber inananları memleketimizden kesinlikle çıkaracağız veya dinimize

döneceksiniz…”265

Vehbi Efendi bu ayette, kâfirlerin maksat-ı aslilerinin “dinlerine avdet

etmek” olduğunu Fethu’l-Beyân’dan nakleder.266

Örnek- 2:

� ل أ5�ا ��0� إ�� أن T5�# وإ�� أن ن��ن ن]� ا5�$< �ا � �

�� ا&� س وا��ه�>Dا �]�وا أ� أ5�$�W�>LD �[�ءوا ب ه� وج

“(Sihirbazlar), Ey Musa sen mi (önce) atacaksın, yoksa atanlar biz mi

olalim, dediler. “Siz atın” dedi. Onlar atınca insanların gözlerini büyülediler,

onları korkuttular ve büyük bir sihir gösterdiler.”267

Vehbi Efendi, ayette geçen “sihir” kelimesini açıklarken Fethu’l-

Beyân’dan şu nakli yapar:

“Mucize ile sihir arasında fark vardır. Sihir, idraki tağyir etmek ve

telbisatla insanların gözünde hayalat göstermektir. Mucize ise, Allah u

Teâlâ’nın bir şeyin hakikatini diğer hakikata tebdil etmesidir. Asa-yı Mûsa’yı

yılan’a tebdîl ettiği gibi.”268

Örnek- 3:

#'��0 رب1O �'�! ج1�2 دآ�$�W

265 Kur’ân, 7/88.


267 Kur’ân, 7/115, 116.


93

“…Rabbi o dağa tecelli edince onu paramparça etti…”269

Vehbi Efendi, burada zikredilen “!�'� ” den muradın “Cebel-i Tûr”

olduğunu Fethu’l-Beyân’dan nakleder. Cebelin dekkolmasıyla muradın ise

“ufalanıp toz olmak ve yere dökülüp düz ova olmak ve cebelin namı nişanı

kalmamak” olduğunu belirtir. Şu günde Cebel-i Tûr’un mevcûdiyetinin de bu

ayete münafi olmadığını hatırlatır. “Zira tecelli-i İlâhi, cebelin her tarafına

olmamış, belki eczasından bazı cüz’ine vaki olmuş ve mahv u münderiz olan

da o cüz’dür” 270 der.

Örnek- 4:

أD�� اF<; 9��"�ت �� اB<�ا1� و� آ&

“…Eğer ben gaybı bilseydim elbette daha çok hayır yapmak

isterdim…”271

Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken Fethu’l-Beyân’dan şunları

nakleder:

“Bu ayet-i celîlede Rasûlullah’ın gaibi bilmediğinin beyân olunması, ilm-i

nücûm ve remil ve sair âlât ve edevât vasıtaysıyla gaibi bilirim iddiasında

bulunanlar için de men’ vardır ve bu ayet vaaz yönünden onlara kâfidir. Zîrâ,

efdal-ı mevcûdât olan fahr-i Rasûl “ben gaibi bilmem’’ buyurursa, ümmetten

hiçbir kimsenin gaibi bilemeyeceği evleviyetle sabittir. Gaibi bilmek Allah u

Teâlâ’ya mahsus olduğundan bu suretle gaibe ilim iddisında bulunan kimse

269 Kur’ân, 7/143.


271 Kur’ân, 7/188.

94

tekfir olunur. Çünkü, Zât-ı Uluhiyet’e mahsus olan bir şeyde iştirak davası

doğru olmaz.”272

Örnek- 5:

� ون D�ض هـ ا ا@دن0��

“…Onların ardından da (ayetleri tahrif karşılığında) şu değersiz dünya

malını alıp, nasıl olsa bağışlanacağız, diyerek Kitab’a varis olan bir takım kötü

kimseler geldi…”273

Vehbi Efendi, bu ayetin, dünyadan her ne ki ellerine geçerse alıp,

haram ve helâl noktasında layık-ı veçhüzere dikkat etmeyen, ”nasıl olsa Allah

bizi affeder” diyen ve Kur’ân’ın ahkâmına riayet etmeyen kimselerin hallerini

beyân ettiğini yine Fethu’l Beyân’dan nakleder.274

1. 2. 10. Vehbi Efendi Bazan da Yukarıdaki İsimlerden Birkaçının

Görüşünü Bir Arada Nakleder

Örnek- 1:

$ا1� و�Lم ا�� 9 ��)ي ا5>

“…Allah, zalim kimseleri hidâyete erdirmez.”275

Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken Fahr-i Râzî, Beydâvî ve Hâzin’in

beyânları veçhile diye söze başlar ve şunları nakleder:


273 Kur’ân, 7/169.


275 Kur’ân, 2/258.

95

“Bu ayet, İbrahim (a.s.)’ ın zamanında icra-yı saltanat ve hükmeden ve

o zamanın en kavi bir hükümdarı olup ulûhiyet davasında bulunan cebabirden

Nemrud b. Ken’an ile mübahesesini beyân ve tasvir eder. Nemrud’un ulûhiyet

davasına kadar cür’et ve tekebbürünün sebebi; Allah u Teâlâ’nın ona vermiş

olduğu mülk ve saltanat olduğunu Cenab-ı Hak, bu ayette beyân buyurmuştur.

Nemrud, zalim ve cebabirdendi. Zira Allahu Teâlâ, zâlimleri hidâyette kılmaz

ve zulmü terk etmedikçe doğru yola iletmez.”276

Örnek-2:

إن� ا� �� آC�وا ب2) إ�$ ن��

“İnandıktan sonra kâfirliğe sapanlar…”277

Vehbi Efendi, ayette zikredilenlerin “Yehûd” ve “Nasârâ” olduklarını,

Fahr-i Râzî, Beydâvî ve Hâzin’in beyânlarına dayanarak nakleder.278

Örnek- 3:

ع إ<1 ��<\N��ا �� و0�D 1� ا&� س +Oc ا�<

“…Yoluna gücü yetenlerin o Ev’i haccetmesi, Allah’ın insanlar üzeride


Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken, Fahr-i Râzî, Beydâvî, Medârik ve

Ebussu’ûd Efendi’nin beyânlarını topluca zikrederek şunları nakleder:

“Vacip Teâlâ, haccın ehemmiyetine işareten, hacc’a ait olan emri, bu

ayette enva-ı te’kid ve şiddetle irad buyurmuştur.


277 Kur’ân, 3/90.


279 Kur’ân, 3/97.

96

Zira husûsiyete delâlet eden “lâm” ve azamete delâlet eden “lafza-i

celâl” ile, Allah ismi ve insanlar üzerine borç olmasına delâlet eden “0�D” lafzı

gelmiştir ki bunların cümlesi, haccın, insanların üzerinde Allah’ın rızasını tahsil

için vacip bir borç olup terk eden kimsenin cezaya müstehak olduğuna delâlet

eder.”280

Vehbi Efendi, bahsi geçen tefsîr kaynaklarından nakiller yaparken

sadece lafzın manası ya da ayetin işaret ettiği manayı nakletmekle kalmayıp

zaman zaman da sebeb-i nüzül rivayetlerini o kaynaklar aracılığıyla zikreder.

Örnek- 4:

��W � ا� �� أو#�ا ا�� ب ��دOوآ� ب2) إ�$ ن�� آG� 5��W ا�2>N# ا إن�&�3 �� ا� �O�أ �

“ Ey iman edenler! Kendilerine kitap verilenlerden bir gruba uyarsanız

imanınızdan sonra sizi yeniden inkârcılığa sevk ederler.”281

Vehbi Efendi, bu ayet için şunları nakleder:

“İşte bu ayet, bundan evvelki ayette beyân olunduğu veçhile Mirşaş’ın

ilka ettiği fitne üzerine Hazrec Kabilesi’nden Cebbar b. Sahr ve Evs

Kabilesi’nden Evs b. Kayzî haklarında nazil olmuştur. Çünkü; Yehûd’un,

zaman-ı cahiliyyet vukuatını hatırlatması üzerine bu iki zatın herkesten evvel

tefahure ve yekdiğerine karşı sövmeye başlayıp arbede çıkarmaya teşebbüs

etmeleri ve Yehûd’un sözüne herkesten ziyade aldandıkları, Fahr-i Râzî,

Taberî, Ebussu’ûd ve Nimetullah Efendi’nin cümle-i beyânatındandır. İşte bu


281 Kur’ân, 3/100.

97

ayet-i kerîme, ehl-i imanı, düşmanların şerrinden muhafaza için bir düstur-ı

azamdır.”282 der.

Örnek- 5:

��آ� أن #oدOوا ا@� ن ت إ0 أه�� ا1�إن�“

“Allah size mutlaka emanetleri ehli olanlara vermenizi emreder…”283

Vehbi Efendi, yukarıdaki ayetin Mekke’nin fetih günü Kâbe’nin

hizmetçisi ve anahtarcısı Osman b. Talha hakkında nazil olduğunu Nisabûrî,

Medârik, Beydâvî, Fahr-i Râzî, Hâzin ve Ebussu’ûd Efendi’nin beyânından

nakleder.


283 Kur’ân, 4/58.

98

2. KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN TEFSİRDEKİ METODU

Mehmed Vehbi Efendi, tefsîrinde yukarıda zikrettiğimiz muteber tefsîr

kaynaklarından sıkça nakiller yapmış; böylece sözkonusu mevzularda, birden

çok görüşü ortaya koyduktan sonra kendi fikrini ve tercihini de sonunda

“hülâsâ” diyerek beyân etmiştir. Şimdi bu nakillerden birkaç örnek sunalım:

Kehf Sûresi’nin ilk ayetlerini,

�D ي أن6ل�1 ا��]$) با e(�D 0 ا��

‘’ Hamd ü sena şol Allah u Teâlâ’ ya mahsustur ki o Allah u Teâlâ, abd-i

ehassı üzerine kitab-ı ma’hud olan Kur’ânı inzal etti.’’

�جD 1� !2'� �و

“Hâlbuki Allah u Teâlâ Kur’ân için, lafzında ve manasında bir eğrilik kılmadı.”

“ $G>� ”

“O; kitabı, müstekîm, mu’tedil ve mesalih-i ıbadı temşiyete kâfi olduğu

halde inzal etti” şeklinde tercüme ettikten sonra,

“Yani; herkesin medhu sena etmesi, cemi’ sıfat-ı kemaliyeyi cami’ olan

Allah u Teâlâ’ya mahsustur. O Allah u Teâlâ ki kemalat-ı beşeriyyeyi cami’

olan abd-i ehassı Muhammed (s.a.v) üzerine Kitab-ı Azim olan Kur’ân’ı inzal

etti ki o Kur’ân’ın lafzında ihtilaf ve manasında ihtilal gibi bir eğrilik kılmadı.

Binaenaleyh; kulları tarik-i Hakk’a davette noksanı olmadığı gibi Kur’ân’ı

mutedil ve mesalih-i ibadı temşitte kâfi ve ahkâmını ifrat ve tefritten arî kıldı ki

Kur’ân’la amel eden kimseler için asla güçlük yoktur. Zîra, ahkâmı daima

iktisad ve adaleti mutazammındır.” şeklinde izahını biraz daha genişleterek

tefsîr ettikten sonra sırayla nakiller yapmaya başlamıştır. Şöyle ki:

99

Beydâvî’nin beyânı veçhile Vacip Teâlâ, zatının hamd’e istihkakını,

Kur’ân’ı inzal etmesi üzerine tertip etmekle Kur’ân’ın insanlar hakkında pek

büyük nimet olduğuna işaret etmiştir. Çünkü “hamd” ve “şükür”; nimet

mukabilinde olduğu cihetle Kur’ân üzerine hamdi tertip, Kur’ân’ın insanlar

hakkında büyük nimet olduğuna delâlet eder ki Kur’ân’ı inzal üzerine, hamd’in

lüzumu beyân olunmuştur. Zira Kur’ân, niam-ı İlâhiyye’nin büyüğüdür, şeklinde

Beydâvî’den naklini tamamlayarak ayetin devamında Nimetullah Efendi ve

Ebussu’ûd Efendiler’in Beyanına yer verir.

Nimetullah ve Ebussu’ûd Efendiler’in beyânları veçhile Kur’ân,

kendinden evvel inzal olunan kitapların nesh olunmayan ahkâmını, saadet-i

beşeriyenin esbabını; ahlâk-ı hamid’e ve evsaf-ı cemile’nin kâffesini cami’

olduğundan şanına ta’zim için ta’zime delalet eden (ال) ile (ب varid (ا��

olmuştur. Yani; “ Kur’ân, Kitab-ı Azim ünvanını ihraz etmeye şayan” demektir,

diyerek “Kitap” kelimesinin neden marife geldiğine açıklık getirir.

Daha sonra “e(�D ” kelimesi için şunları söyler:

“Rasulullah’ın mertebe-i ubudiyetinin en yüksek tabakasında olduğuna

işaret için bu ayette nam-ı celilini Vacip Teâlâ “abd” ünvanıyla zikrettiği gibi

şan-ı nebeviyelerine ta’zim için kendi zatına raci’ zamire izafetle “e(�D”

buyurmuş ve Rasulü’nün abd olmasını beyânla Hz. İsa’nın ulûhiyetini itikad

eden kimselerin mezheplerinin sınırlarını beyân edip itikadlarını reddetmiştir.

Çünkü; ahir zaman peygamberinin Allah’ın kulu olduğunu beyân etmek, bi’l-

cümle Rasuller’in kul olduğunu beyân etmektir. Gerçi Kur’ân, bütün insanlar

hakkında nimet olarak inzal olunmuşsa da kitabı halka tebliğ eden Rasulullah

olup, Rasulullah’a nimet, umuma nimet olduğu cihetle yalnız Peygamberimiz

100

üzerine inzal olunduğunu beyân ve ismini zikirle iktifa olunmuştur.” Müellif, bu

şekilde kelimenin işaret ettiği manalara dikkat çekerek delalet ettiği hükümleri

de ortaya koymaya çalışır. Ardından “ �جD” ve “ $G>�” kelimelerini ele alarak

şunları söyler:

“Fahri Râzî’nin beyânı veçhile “ �جD”, bir şeyde eğrilik manasınadır.

Binaenaleyh Kur’ân’da noksan olmadığına, tevhid, nübüvvet ve ahkâmı ve

va’d-ü vaidi, emri, nehyi vesair durub u emsali ve kıssaları hak ve sadık olup

halel ve noksan olmadığı gibi nazmında bozukluk, manasında münafaat ve

tenakuz bulunmadığına işaret için Kur’ân’da asla eğrilik olmadığını beyânla,

belâğatta mertebe-i âlâya bâliğ olduğunu takdir buyurmuştur. “ $G>� ” gayrın

mesalihine kaim olup temşiyet etmektir. Binaenaleyh Kur’ân; kulların mesalih i

diniyye ve dünyeviyelerine kaim olup halkın doğru yolu bulmasına sebep

olduğundan “kayyim” ile tavsif olunmuştur. Çünkü ervah-ı beşer; çocuklar gibi

terbiyeye muhtaç olup Kur’ân dahi şefkatli ve merhametli baba gibi onları

terbiye ettiğinden “kayyim” ünvanını ihraz etmiştir.” der.

Daha sonra ayet hakkında şu görüşlere yer verir:

“Fahri Râzî ve Ebussu’ûd Efendi’nin beyânları veçhile Kur’ân’da “ج�D”

yani “eğrilik” olmamasını beyân; adalet ve istikamet üzere müştemil olduğunu

beyânı müstelzim ise de eğrilik olmadığını sarahaten beyân ve te’kid için

“kayyim” olduğu beyân olunmuştur.” der. Ardından şu tafsilatı yapar:

Bu ayette Vacip Teâlâ, Kur’ân’ın zatında kâmil olduğuna ve gayrıların

ef’al ve akvalini ikmal ettiğine işaret için “ج�D” olmadığı ve “kayyim” oluğunu

beyân etmiştir. Çünkü; Kur’ân’da, “ج�D” olmamak; zatında kemaline, ve

101

“kayyim” olmak gayr-i ikmaline işarettir. Zira; Kur’ân’a tutunan bir kimse, ilm-i

tevhide, ahval-i melaikeye, nübüvvete, enbiyanın evsafına, kaza ve kadere,

ahval-i semaya ve arza, onların yekdiğerine irtibatına ve teallukuna Kur’ân’ın

beyânıyla muttalî olduğundan elbette Kur’ân’ın, kulların nevakısını ikmal ettiği

şüphesizdir.

Bundan sonra da Beydâvî, Hâzin ve Medârik’in beyânlarını zikreder:

“Beydâvî, Hâzin ve Medârik’in beyânları veçhile “ $G>�”, Kur’ân’ın kayyim

olması; önceki kitapların sıhhatine şehadet ve hak olduğunu tasdik ve

ahkâmını nesh etmesidir.” der. Sonra da kendi hülasasına geçer:

“Hülasa; Kur’ân’ın insanlar hakkında büyük nimet olduğu; o nimeti, abdi

ehassı üzerine inzal ettiğine mukabil, kulların Allah’a hamdetmesi lazım geldiği

ve Allahu Teâlâ’nın Kur’ân’ı ifratla tefritten uzak, muktesıt ve müstekîm kılıp

Kur’ân’ın ahkâmında asla eğrilik olmadığı bu ayetten müstefat olan fevaid

cümlesindendir” 284 diyerek ele aldığı ayetlerin tefsîrini tamamlar. Daha sonra

aynı usûl ve nakillerle diğer ayetlere geçer ve bu örgü bütün Kur’ân ayetlerinin

tefsîrinde böyle devam eder gider.

2. 1. Rivayet Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri

2. 1. 1. Kur’ân’ı Kur’ân İle Tefsîr Edişi

İslâm’ın ilk yıllarından beri Kur’ân’ın Kur’ân ile tefsîrine büyük

ehemmiyet atfedilmiştir. Çünkü Kur’ân’da mücmel ve muhtasar olan nice yerler

vardır ki, onlar bir başka yerde tafsil ve izah edilmek suretiyle vuzuha

kavuşturulmuştur. Kur’ân’ı Peygamber Efendimiz’e indiren Cenab-ı Hak’tır.

284 Vehbi Efendi, a.g.e., VIII, s. 3076-3079.

102

İndirmiş olduğu kelâmdan ne kastedildiğini de yine en iyi kendisinin bileceği

muhakkaktır. Bu nedenle İslâm bilginleri, Kur’ân’ın Kur’ân ile yapılan tefsîrini,

en güzel tefsîr olarak kabul etmişlerdir.285

Aradığını Kur’ân’da bulamayan müfessir, sünnete veya sahabenin bu

husustaki sözüne müracaat eder.

Konyalı Mehmed Vehbi Efendi de, eserinde Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsîrine

zaman zaman yer vermiş ve böylece ulemânın usulüne uygun bir tefsîr ortaya

koymaya çalışmıştır. Şimdi bunlara ait bazı örnekler sunalım:

Örnek- 1:

Müfessir,

“��Lن�� ب �ا و� ��ا إ�$&�3 � ”ا� �

“İman edip de imanlarına bir zulüm bulaştırmayan kimseler…”286

şeklindeki ayette geçen “��Y” kelimesini tefsîr ederken bunun “şirk” manasına

olduğunu belirtir. Konuyla ilgili Tefsîr-i Hâzin’de beyân olunan Buharî ve

Müslim’de zikredilen, İbn Mes’ud’dan mervi hadisi287 zikrederek, Lokman’ın

oğluna nasihatında288;

“ LD ��L �كGg�إن� ا> “

ibaresini hatırlatır ve bu hadise dayanarak ayette geçen “zulm” ‘ün “şirk”

olduğunu beyân eder.

285 el-Burhân, II., s. 173-174; İbn Kesîr, İsmail b. Kesîr el-Kuraşi, Tefsîru’l-Kur’âni’l- Azim, 4. Baskı,

İstikamet Matbaası, Kahire,1375/1956, I., s. 3; el-İtkan, II., s. 175; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 114.

286Kur’ân, 6/82.

287 el-Buharî, et-Tefsîr, VI, s. 20.

288 Kur’ân, 31/13.

103

Görüldüğü gibi müfessirimiz, En’am sûresinin 82. ayetindeki “zulm”

sözcüğünü, Lokman sûresi’nin 13. ayetiyle tefsîr etme yoluna gitmiştir.

Örnek- 2:

“Andolsun, sizi ilk defa (doğumunuzda) yarattığımız gibi (ahirette de)

yapayalnız teker teker (çırılçıplak) huzurumuza geleceksiniz”289 ayetinin

tefsîrinde, “…insanların yevm-i kıyamette veyahut zaman-ı vefatlarında, etba’

ve a’vandan, ahbab u yarandan, evlad ve emvalden tecerrüd ederek meydana

çıkacaklarını; ölüyken taput üzerinde uryan olduğu gibi uryan

haşrolunacaklarını ve herkesin kendi meşguliyetinden kimseyi

göremeyeceğini” bu ayetle beyân ederken üstü kapalı olarak “Abese

Sûresi”’ndeki “ o gün bunlardan herkesin kendine yeter bir işi (derdi) vardır.”290

âyetini hatırlatır ve konuyla ilgili birçok hadis-i şerif’in mevcut olduğuna işaret

eder.

Örnek- 3:

Bakara sûresinin 184. ayetinde geçen “2)ودات�� ifadesiyle ”أ��

kasdedilenin “Ramazan ayı” olduğunu, bu ayetten sonraki “şehru Ramazane’l-

lezi’’291 ibaresiyle açıklamaya çalışmıştır.

Örnek- 4:

p� ا�D(# �W 1�� (ج وأن� أ+)اا��1ا$�

Vehbi Efendi, “cümle mescidler Allahu Teâlâ’ya mahsustur. Hal böyle

olunca siz mescidlerde Allahu Teâlâ ile beraber hiçbir kimseye ibadet

289 Kur’ân, 6/94.

290 Kur’ân, 80/37.


104

etmeyin.’’ 292 ayetini tefsîr ederken, “bu ayetin ahiri, evvelini te’kid eder.

Çünkü arzın küllisi Allah’ındır, deyince Allahu Teâlâ’ya hiçbir şeyde kimsenin

şerik olamadığı gibi ibadette dahi şerik olamayacağı evleviyetle sabit olur.

“Bundan sonra ibadette Allah’a hiçbir kimseyi şerik etmeyin’’ demek, ayetin

evvelinden lazım gelen şeyi te’kid olur,”293 diyerek ayetin öncesini sonraki

bölümüyle tefsîr etme yoluna gitmiştir.

Müellifin eserinde yukarıdaki gibi Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsîrine daha pek

çok yerde rastlamak mümkündür. Biz şimdi bu örneklerle yetinip müellifin

Kur’ân’ı sünnetle tefsîrine bir göz atalım.

2. 1. 2. Kur’ân’ı Sünnet İle Tefsîr Edişi

Vehbi Efendi, ayetlerin tefsîrinde Peygamberimiz’in sünnetine de sık sık

yer verir. Çünkü Sünnet, Kur’ân’ı şerh ve izah edicidir. Şüphesiz Kur’ân’ın ilk

ve en salahiyetli müfessiri Hz.Peygamber (s.a.v)’dir.294 Vehbi Efendi’nin

Tefsîri’nde de Buharî ve Müslim gibi güvenilir hadis kaynaklarından alınan

hadis-i şeriflere yer verilmiştir. Şimdi bunlardan birkaç örnek görelim:

Örnek- 1:

En’am sûresinin 82. ayetinin tefsîrinde müellif şunu kaydeder:

“Bu ayet nazil olunca, Ashab-ı Kiram me’yus olurlar ve derler ki: “İman

etmekle beraber nefsine zulmetmeyen kimdir? Hangimiz zulmetmeyiz? Her

292 Kur’ân, 72/18.

293 Vehbi Efeni, a.g.e., XV, s. 6191.

294 İbn Kesîr, Tefsîr, I., s. 3-4; el-Burhân, II, s. 56-157; el-İtkân, II, s. 176; Kur’ân’ın tefsîrinde

Hz. Peygamber’in yeri ile ilgil olarak bkz.: Suat Yıldırım, Peygamberimiz’in Kur’ân Tefsîri,

Kayıhan Yay., 1. Baskı, İst., 1983, s. 200.

105

birimiz az-çok nefsimize zulüm ve ibadette kusur ederiz. Şu halde bizim için

emniyet yoktur” dediler. Rasulullah (s.a.v) de “emniyete mâni’ olan, sizin

hatırınıza gelen gibi amelde kusur olan zulüm değildir; emniyete mâni’ olan

zulüm, şirk’tir. Lokman’ın oğluna nasihatında “İnne’ş- şirke le zulmün azim”

dediğini işitmediniz mi? buyurmuştur. Şu halde bu hadis-i şerife nazaran bu

ayette geçen “zulm” ile murad, şirktir” der.

Örnek- 2:

Bakara sûresinin 156. ayetinde “sabırlı kullar, kendilerine bir musibet

geldiği zaman: Biz Allah’ın kullarıyız ve biz ancak O’na dönücüleriz,

diyenlerdir” ibaresindeki “musibet” ‘in ne olduğunu şöyle izah eder:

“Beydâvî’nin beyânı veçhile “musibet”; insana isabet eden sevilmeyecek

bir şeydir. Rasulullah’ın “mü’mine eza veren her şey, mü’mine musibettir.”

hadis-i şerifi, bu manayı te’yid eder,” diyerek bu ayetin tefsîrini, hadis-i şerifle

pekiştirir.

Örnek- 3:

Nisa sûresi, 127. ayeti tefsîr ederken, Beydâvî’nin beyânına dayanarak

şu rivayeti nakleder:

“Uyeyne b. Huseyn, Peygamber’in huzuruna geldi ve: “Ya Rasulallah!

Biz yalnız harbe hazır olanlara ve emvali ganimet ihraz edenlere irsten hisse

verirken, sen kız evladına dahi irsten hisse veriyorsun” deyince; Rasulullah’ın :

“Taraf-ı İlâhî’den ben öyle emrolundum” buyurması üzerine bu ayetin nazil

olduğu mervidir.” 295 diyerek ayetin sebeb-i nüzulünü açıklamaya çalışır.

295 Vehbi Efendi, a.g.e. III-IV., s. 1066.

106

Örnek- 4:

“Mallarınınızı aranızda batıl sebeplerle yemeyin… Onları hakimlerin

önüne atmayın (Hakimlere götürmeyin veya onlara rüşvet vermeyin).”296

ayetini tefsîr ederken Tefsîr-i Hâzin’den beyân ile bu ayetin İmre ü’l- Kays (İbn

Abis) hakkında şu yaşananlar sonucu nazil olduğunu bildirir:

“Rabiatü’l-Hadrami, İbn Abis’ten bir tarla davasında bulunur. Mahkeme

esnasında Rasulullah, Hadremi’ ye: “Şahidin var mı?” diye sorar. Hadremi de

şahitten izhar-ı aczedince, İmre u’l-Kays yemin etmek üzere hazırlandığı

zaman, Rasulullah: “Haksız yere başkasının malını almak için yemin eden

kimseye Allahu Teâlâ gazab eder” buyurması üzerine İmreu’l-Kays yemininden

vaz geçip tarlayı Hadremi’ye teslim edince bu ayetin nazil olduğu mervidir.”297

der.

Örnek- 5:

Bakara sûresinin 102. ayetinde geçen “sihir” kelimesini ve hükmünü

izah ederken Tefsîr-i Hâzin’in beyânı veçhile şunları nakleder:

“Rasulullah’tan Ebû Hüreyre’nin rivayet ettiği bir hadis-i şerif’te

Rasulullah (s.a.v), mühlik olan yedi şeyden ihtiraz edin, buyurduğunda; Ashab-

ı Kiram da, o yedi şey nedir ya Rasulellah? deyince, Rasulullah’ın da: “Allahu

Teâlâ’ya şirk, sihir, haksız yere adam öldürmek, yetimin malını yemek, zina

yapmak, savaşta cepheden kaçmak ve afife olan bir kadına ‘zaniyesin’

demektir.” buyurduğu mervidir”298 der.

296 Kur’ân, 2/188.



107

Şu halde müfessir, bu hadis-i şerifin beyânı veçhile “sihir; katli nefse ve

zinaya muadil büyük günahtır” diyerek konu hakkında kendi fikrini de hadise

dayanarak ortaya koymaya çalışır.

Örnek- 6:

Müfessir, Bakara sûresinin 198. ayetini tefsîr ederken Fahri Râzî’nin

beyânı veçhile “ayetin sebeb-i nüzulü şöyledir” der:

“Bir kimse Abdullah b. Ömer’e gelerek “Ben kiracılık eder ve hac

ederim. İnsanlar bana, kira ile ticaret ettiğim için, “senin haccın olmaz” dediler,

“ticaretim haccıma mani midir?” deyince, Abdullah da: “İhrama girer, Arafat’a

gider, tavaf-ı ziyareti yaparsan haccın sahih olur. Rasulullah’a senin sualin

gibi biri sordu, Rasulullah sükût buyurdu ve bir müddet sonra bu ayet nâzil

oldu”, dedi. ”

Şu halde bu ayette, talep edilmesinde beis olmadığı beyân olunan

“fazılla” murad; ticaretle talep olunan rızıktır. Öyleyse, ef’âl-i hacca mani’

olmadan hac yolunda ticarette bir kusur olmadığı bu ayetle sabittir. Ancak

müfessirimiz, başka şeylerle uğraşmadan sırf ibadet ve huzur u kalple hac

etmenin efdal oluğunu da hatırlatır.

Vehbi Efendi’nin tefsîrinde bu gibi daha pek çok rivayetlere rastlanır.

Müfessirimizin, ayetlerin tefsîrinde ve ortaya koyduğu hükümlerde hadis-i

şeriflerden pekçok zaman istifade ettiği görülür.

2. 1. 3. Kur’ân’ı Sahabe Sözleriyle Tefsîr Edişi

İslâm teşrii tarihinde Kur’ân ve Sünnet’ten sonra Sahabe’nin de rolü pek

büyüktür. Sahabe, ilk vahiyden itibaren İslâm’ın yayılması ve kuvvetlenmesi

için her türlü eza ve cefaya katlanmış, malını mülkünü, çocuklarını, ailesini

108

bırakarak hicret etmiş, harplere girmiş ve bütün bunları yaparken hiçbir

menfaat gözetmemiş, yalnızca İslâm’ın zaferi gayesini gütmüştür. Bu

bakımdan bütün İslâm ulemâsı, Sahabe’nin adaleti üzerinde hiçbir ihtilafa

düşmemiş, hatta Kur’ân da müteaddid ayetlerle Sahabe’yi medh ederek

kıymetlerini yükseltmiştir.299 Durum böyle olunca, müfessirimiz de ayetlerin

tefsîrinde yer yer Sahabe’nin görüşleri ile izahat yoluna gitmiştir. Şimdi

bunlardan birkaç örnek görelim:

Örnek- 1:

Maide sûresinin 105. ayetindeki “ Ey iman edenler, siz, kendinizi

düzeltmeye bakın, siz doğru gittikten sonra, diğer sapıtanlar size bir zarar

veremez. Sonunda hepinizin varışı Allah’adır…” ibaresini tefsîr ederken,

Abdullah b. Mübarek’in şu görüşlerine yer verir:

“Kur’ân’ın, emr-i bi’l-ma’ruf hakkında en kuvvetli ayeti budur. Bu ayette

“enfüs” ile murad, cümle mü’minlerdir. Zira bir dine mensup olan cümle nâs

şahs-ı vahid menzilesindedir.”

Binaenaleyh, ayetin manası şöyledir: “Ey mü’minler, siz kendi dininiz

erbabına ve dindaşlarınıza mülazemet edin ve onları vaaz u nasihatla ıslah

edin ve emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münkerle din kardeşlerinizi doğru yola

sevkedip ihtida edince ehl-i dalalin dalaleti size zarar vermez.” Bu manaya

nazaran ayet; emr-i bi’l-ma’rufu şiddetle amirdir.” der.

Öte yandan “Fahri Râzî’nin beyânı vechile Abdullah b. Mes’ud ve İbn

Ömer (R.A), bu ayetin te’vilinin ahir zamanda zuhur edeceğini beyân etmişler

ve “ahir zamanda siz fırkalara ayrılıp bazınız bazınıza zarar edip birbirinizin

299 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, TDVY, 6. Baskı, Ank., 1988.

109

acınızı tatmadıkça emri bi’l-ma’rûf nehyi ani’l-münker edin. Yalnız kendi

nefisinizi ıslaha hasr-ı himmet etmeyin. Amma ahir zamanda fırkalar zuhur

edip kalpler müteferrik olup sözleriniz bir araya gelmediğinde ve herkes bir

birini tanımaz olduğunda, bu ayetin sırrı zuhur eder, herkes kendi nefsine

sahip olup diğerine emir ve nehiy edemezler.” demişlerdir. Gerçi ayette hitap

umuma ve her zamana şamil olduğundan Fahri Râzî, ahir zamana tahsisini

zayıf addediyorsa da şu tevcih, zamanımıza pek muvafıktır. Çünkü,

zamanımızda söz dinlemek ve dinletmek ve büyüklerin nasihatına kulak

vermek ve birbirinden utanmak geçmiştir. Zira herkes kendinden büyük

kimseyi görmüyor ve tanımıyor. Binaenaleyh, emri bi’l-ma’rûf, menfaat

yerine zarar verdiğinden kendi köşesinde erbab-ı isyana “buğzu fillah” ’tan

başka çare kalmamıştır. Çünkü, emri bi’l-ma’rûf’ta nefsine, malına ve ırzına

zarar muhtemel olursa vacip olan, buğzu fillah’tır. Böyle durumlarda kişi ancak

kendi nefsine sahip olur. İşte o vakitte erbab-ı salaha, âsîlerin isyanının zararı

olmaz. Çünkü sükût zarûrîdir. Tefsîr-i Taberî de bu tevcihi te’yid etmektedir”300

diyerek müfessirimiz, ayetin tefsîrinde Sahabe görüşlerinden de istifade

etmiştir.

Örnek- 2:

Nisa sûresinin 12. ayetinde;

� وإن آ ن رج! ��رث آ\% أو ا��أة و1 أخ أو أ

‘’Eğer bir erkek veya kadının, ana-babası ve çocukları bulunmadığı

halde-kelâle şeklinde- malı mirasçılara kalırsa ve bir erkek yahut bir kız kardeşi

300 Vehbi Efendi, a.g.e., IV, s. 1342.

110

varsa…’’ İbaresini Vehbi Efendi tefsîr ederken, ayette geçen “%\آ” kelimesini,

Hz. Ebû Bekir’in şöyle tefsîr ettiğini belirtir:

Ölünün ana-baba ve çocuğu yok iken bi’l-vasıta kendisine : ”آ\%“ “

varis olan kimsedir.”301

Örnek- 3:

&Oا رب� � ��ا #�&�6ل D�<��ا��1 إن� ا� � ث�� ا5��

“Rabbimiz Allah’tır deyip sonra dosdoğru yolda yürüyenlerin üzerine

melekler iner, korkmayın…”302

Müellifimiz bu ayette geçen “istikamet” kelimesini tefsîr ederken dört

büyük halifenin şu görüşlerini nakleder:

“Hz. Ebû Bekir, istikameti, Allaha şirk koşmamak olarak açıklamıştır.

Hz. Ömer, istikamet, emrü nehye kemâliyle dikkat etmektir, şeklinde

tefsîr etmiş.

Hz. Osman, istikamet, amelin küllîsinde ihlâsa dikkattir, buyurmuştur.

Hz. Ali ise istikamet, feraizi eda etmektir”, demiştir.

Vehbi Efendi, bu kelime hakkında daha sonra şunları bildirir:

“Hulefâ-yı Râşidîn Efendilerimiz’den rivayet olunan manalar, istikametin

bazı nev’ini beyândır. İstikametin manasında esah olan; evâmir ve nevâhinin

cümlesine imtisal ile günahlardan tamamiyle perhiz etmektir… Şu halde

istikamet, itikad ve ameliyatın cümlesine şamildir.”303 diyerek yukarıdaki

beyânların tümünü cem etme yoluna gider.


302 Kur’ân, 41/30.

303 Vehbi Efendi, a.g.e., XII, s. 5056.

111

Örnek- 4:

�>LD P�� 0�2 Rوإن�

‘’Ve sen büyük bir ahlâk üzeresin…’’304

Vehbi Efendi, bu ayette geçen “�>LD P��” ibaresini tefsîr ederken İbn-i

Abbas’ın “�>LD P��” ‘i “din-i mübin”305 şeklinde tefsîr ettiğini nakleder.

Örnek- 5:

w<�آ�� إC&# �9�وا �G 2ب�� D اب أ<$ و��)ل �

“Eğer -gerektiğinde savaşa- çıkmazsanız Allah sizi pek elem verici bir

azapla cezalandırır ve yerinize sizden başka bir kavim getirir…”306

Bu ayeti tefsîr ederken Vehbi Efendi, ayette geçen “ D” kelimesinin اب

İbn-i Abbas’a göre “rahmetin (yağmurun) kesilmesi”307 anlamına geldiğini

nakleder.

Örnek- 6:

g�ءا#�� ور��اري �� >�D ب&T 3دم �) أن6&�

“Ey Âdem oğlulları! Size ayıp yerlerinizi örtecek giysi, süslenecek

elbise yarattık…”308

Vehbi Efendi, ayette geçen “ g�ر” kelimesinin, İbn-i Abbas’a göre

“mutlak mal”309 manasına olduğunu beyân eder.

304 Kur’ân, 68/4.

305 Vehbi Efendi, a.g.e., XV, s. 6067.

306 Kur’ân, 9/39.


308 Kur’ân, 7/26.

112

Örnek- 7:

%">�� و�"! آ�$% ��<"% آg'�ة

‘’Kötü sözün durumu da kötü bir ağaca benzer…’’310

Müfessirimiz, yukarıdaki ayeti tefsîr ederken Tefsîr-i Taberî’de, Enes b.

Malik’ten rivayetle, bu ayette geçen “%">�� I” den murad, “hanzel” yani'�ة

“Ebûcehil karpuzu” dedikleri ottur ki yaprağı acı, meyvesi acı ve her

menfaatten hâlî ve yerde kökü sabit olmaz; rüzgâr çeker koparır…”311 der.

Görüldüğü gibi Mehmed Vehbi Efendi ayette geçen “şecere-i habise” yi,

Enes b. Malik’in rivayetine dayanarak “Ebûcehil karpuzu ve meyvesi”

şeklinde tefsîr etmeye çalışır. Böylece tefsîrinde Sahabe kavillerine de yer

vererek daha çok görüşü bir arada görebilme fırsatını okuyucunun dikkatine

sunar.

Bu örnekleri, Kur’ânın diğer surelerini tefsîr ederken de görmek

mümkündür.

Müfessirimiz genellikle eserinde, önce ayetlerin meallerini verir, sonra

onunla ilgili değişik görüşleri ortaya koyar, varsa sebeb-i nüzulü ile ilgili hadis-i

şerifleri nakleder, ayetten çıkabilecek fıkhî hükmü bildirir; daha sonra da bütün

bunlardan anlaşılması gerekeni, topluca kendi re’yi ile sunmaya çalışır.

Ayetlerin tefsîrinin hemen hepsinde bu yolun takip edildiği görürülür.


310 Kur’ân, 14/26.


113

Örnek- 8:

Vehbi Efendi, Secde sûresi, 15. Ayet’i tefsîr ederken ibn-i Ömer

Hazretleri’nden şu nakli yapar:

“Rasulullah, secde olan ayeti kıraat ettiğinde secde eder ve hazır

bulunan cemaat de secde ederlerdi.”312

Örnek- 9:

2$ وW��ن رب�� D(�

“…Korku ve ümit içinde Rablerine dua ederler…”313

Yine Secde sûresi, 16. ayeti tefsîr ederken Muaz b. Cebel’in “bu ayetten

maksat, gece kılınan namaz ve bilhassa teheccüd namazıdır.” dediğini

nakleder.314

Örnek- 10:

Vehbi Efendi bazen de isim vermeden Sahabe sözüyle tefsîr yoluna

gider. Şöyle ki:

Secde sûresi, 28. ayette geçen “x�C0�� ه ا ا” ibaresini tefsîr ederken

“yevmi fetih”le muradın “yevmi kıyamet” olduğunu, Ashab-ı Kirâm’ın

müşriklere olan şu sözüne istinad eder:

“Bizim için bir gün vardır. O günde sizinle bizim aramız fasl olunacaktır.

Biz mütena’im ve müsterih olacağız.”315

312 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 4360.

313 Kur’ân, 32/16.



114

Örnek- 11:

Müfessirimiz, Ahzap sûresinin 5. ayetini tefsîr ederken Sa’d b. Ebi

Vakkas’ın ”Bir kimse bilerek kendisini pederinden başka bir kimseye nispet

ederse ve ben filancanın oğluyum” derse o kimse üzerine Cennet haram

olur”316 görüşüne yer verir.

Örnek- 12:

ن [��W1��1ان و�[�.# ��ن و+<$# �>+

TW ($[��ون اL# � و+<>gD�رض ووات وا ا��$

Vehbi Efendi, Rum sûresinin 17. ve 18. ayetlerini tefsîr ederken; Taberî,

Beydâvî ve Hâzin’in beyânlarına istinaden İbn-i Abbas Hazretleri’nin “Kur’ân’da

beş vakit namazı bulur musun?” denildiğinde bu ayeti okuyup ��ن +<$#

akşam ve yatsı namazları, ن�[�.# � ,sabah namazı و+<>gDو ikindi, �و+<

L# öğle namazıdır.” dediğini nakleder.317��ون

Örnek- 13:

Yine Vehbi Efendi, Rum sûresinde geçen318 “0�D�$"! ا1 او” ibaresindeki

“mesele-i âlâ” ‘dan muradın “kelime-i tevhid” olduğunu İbn Abbas’tan

nakleder.319

Örnek- 14:

R�(ا� إ�T ا$.<�أن ا ��IT و



318 Kur’ân, 30/27.


115

“(İşte onun için) insana şöyle emrettik: Bana ve annene babana şükret.

Dönüş banadır.”

Müfessirimiz, Lokman sûresi, 14. ayetin tefsîrinde, Hâzin ve Medârik’in

beyânına istinaden Süfyan b. Uyeyne’nin şöyle dediğini nakleder: “ Bir kimse

beş vakit namazı eda ederse şükretmiş olur ve eğer beş vakit namaz

arkasında valide ve pederine hayırla dua ederse ebeveynine şükrünü eda

etmiş olur.”320

Örnek- 15:

D e(&D�� ا�� D% ا��1إن�

“Şüphesiz kıyamete ait bilgi Allah katındadır…”321

Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken Tefsîr-i Hâzin’de Hz.Ömer’in şu

hadis-i şerifi naklettiğini ifade eder: “(Mefatihu’l-gayb) gaybın anahtarları

beştir.”

Ardından da: “O beş gayb bilgi de bu ayette zikredilmiştir” der. 322

Örnek- 16:

أ�� R�� 2�� )ون �& ر �G� �� ن� �G� ه� #

“(O Kur’ân), senden önce kendilerine hiçbir uyarıcı (Peygamber)

gelmemiş olan bir kavmi uyarman için Rabbin’den gelen bir gerçektir ki onlar,

bu sayede doğru yolu bulalar.”323


321 Kur’ân, 31/34.


323 Kur’ân, 32/3.

116

Müfessirimiz, bu ayeti tefsîr ederken Beydâvî ve Hâzin’in beyânlarına

istinaden, kendine Rasul gelmeyen kavimle murad, Arap Kavmi’dir. Çünkü

bizim Peygamberimiz’den evvel onları irşad edecek bir Rasul gelmediğinden

onlar ümmî bir kavimdiler. Binaenaleyh son derece irşada muhtaç oldukları bir

zamanda, Hz. Muhammed (s.a.v) gönderildi.

İşte kavm-i Arab’a “nebinin gelmediği zaman” ’dan murad ise İbn-i

Abbas’ın rivayetine göre; “Hz. İsa ile bizim Nebimiz arasında geçmiş olan

zaman-ı fetrettir” der. Şu halde bu ayette, “onlara nebi gelmedi” demek,

“zaman-ı fetrette gelmedi” demektir. Yoksa “devr-i Âdem’den beri onlara nebi

gelmedi” demek değildir. Zira kavm-i Arap, Hz. İsmail’e mensup oldukları

cihetle şeriat-ı İsmail ve İbrahim (a.s) ile amillerdi.324

Örnek- 17: �&0� اD 1�وT�� 1>ع إ N��ا �� س +Oc ا�<

“…yoluna gücü yetenlerin o Ev’i haccetmesi, Allah’ın insanlar üzerinde


Vehbi Efendi bu ayette geçen “\>��” lafzını tefsîr ederken, bunun

“sıhhat-ı beden ve zad-ı rahile” yani “azık ve binit” ’le tefsîr olunduğunu,

ashaptan Hz. Ali, İbn-i Abbas ve Muaviye’nin bu kanaatte olduklarını

Taberî’den nakleder.326

Örnek- 18:

ا��ب �&� س +� ب�� وه� Cw TW�% ��2�ض�ن


325 Kur’ân, 3/97.


117

“İnsanların hesaba çekilecekleri (gün) yaklaştı, hal böyle iken onlar

gaflet içinde yüz çevirdiler.”327

Vehbi Efendi, burada zikredilen “س la muradın, ahirete iman etmeyen ” ن�

kimseler olduğunu İbn-i Abbas’ın beyânına dayandırır. “ن� ”وه� Cw TW�% ��2�ض

ifadesinin de bu görüşü beyân ettiğini söyler.328

2. 1. 4. Kur’ân’ı Tabiûn’un Sözleriyle Tefsîr Edişi

Dört Halife devrinden itibaren, İslâm Devleti’nin sınırları, Arap

Yarımadası’nı aşmış, ayrı ayrı kültür ve dine mensup cemiyetleri de içine

katmaya başlamıştı. Her geçen gün ülkenin sınırları genişliyordu. Gerek

İslâmiyet’e yeni giren unsurları, gerekse müslüman olmayanları bir idare

altında toplamak ve onları iyi idare edebilmek için Kur’ân-ı Kerîm ilk merci

oluyor, yeni nizamlar ihdas etmek için fakihler ve müfessirler Kur’ân’a

sarılıyordu. Arap olmayan müslüman unsurların İslâm’ı öğrenme iştiyakı, ilim

ve bilhassa tefsîr sahasında “mevali” denilen şahsiyetlerin temayüz etmesine

ve bu sahada pek çok ilim adamının yetişmesine vesile olmuştur. Mevalinin

durumu, efendilerinin cemiyetteki durumlarına bağlı idi. Yani tüccar olan

sahabinin mevlasının da tüccar, âlim olan sahabinin mevlasının da âlim

olduğunu görüyoruz. Mesela, Abdullah b. Ömer’in mevlası Nafi’ (Ö.117/735)

ve İbn-i Abbas’ın mevlası İkrime birer âlim zatlar idi. Mevali dediğimiz bu

insanların müslüman olmadan önce şüphesiz bir dinleri ve kültürleri vardı.

Müslüman olduktan sonra eski din ve kültürlerinin de etkisinde kalarak,

327 Kur’ân, 21/1.

328 Vehbi Efendi, a.g.e., X, s. 3386.

118

İslâmiyet’i Araplar’dan farklı bir şekilde anlamışlar ve bu yüzden de tefsîrde

önemli hareketler meydana gelmiştir.

Tabiûn da, tefsîri, Sahabe’den semaen nakletmiş, sema’ olmayan

hususta da ictihada müracaat etmişlerdir. Artık tefsîr, tabakadan tabakaya

intikal etmeye başlamış, her tabakanın fertlerinin kültür durumları değişik

olduğundan, gerek tabakalar ve gerekse fertler ona yeni bir şeyler

katmışlardır.329 Böylece hem yaşadıkları dönemdeki müslümanlara ışık

olmuşlar, hem de sonrakilerin İslâm’ı anlama ve yorumlamalarına kaynaklık

etmişlerdir.

İşte Mehmed Vehbi Efendi de tefsîrinde Mücahid (Ö.104/722),

Katade(Ö.107/725) ve Dahhak (Ö.105/725) gibi tefsîrde söz sahibi zatların

yorumlarından istifade etmiştir. Şimdi bunları, birkaç örnekle görmeye

çalışalım:

Örnek- 1:

Mehmed Vehbi Efendi, Mearic sûresinin 24. ayetini tefsîr ederken, bu

ayette geçen “hakk-ı ma’lum” ifadesinin Mücahid’e göre330 nafile sadaka

manasına geldiğini nakleder.331

Örnek- 2:

و�2�� TW اG�� وا�]�

“…O, karada ve denizde olan her şeyi bilir.”332

329İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, s. 243.

330el-Kurtubî, Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensarî, el-Câmiu li Ahkâmi’l -Kur’ân, Kahire,

1387/1967, XVIII, s. 291.


119

Müfessir, yukarıdaki ayeti tefsîr ederken “G��ا” ile muradın, Mücahid’e

göre “boş ovalar ve ıssız dağlar” olduğunu; “�[�ا ” ile muradın ise “köy ve

kasabalar” olduğunu nakleder.333

Örnek- 3:

Müfessir, En’am sûresinin 159. ayetinde geçen “dinlerini paramparça

edip grup grup olanlar var ya, senin onlarla hiçbir ilişkin yoktur”334 cümlesini

tefsîr ederken Mücahid’ ten şunları nakleder:

“Dinlerinde teferruk edenler, ümmet-i Muhammed’den ehl-i bid’at ve

şübehattır.”335

Örnek- 4:

Vehbi Efendi, Nur sûresinin 31. ayetinde geçen “ gizledikleri süslerinin

bilinmesi için ayaklarını (yere) vurmasınlar”336 ibaresinin tefsîrinde, İmam

Katade’den şunları nakleder:

“Cahiliye devrinde kadınlar, kendi ayaklarına altın ve gümüşten yapılmış

bilezik takarak yolda yürürken erkeklerin dikkatini celbetmek için ayaklarını

yere kuvvetle basarlardı.337 Bu adet-i keriheyi Cenab-ı Hak, söz konusu ayetle

nehyetmiştir.”

332 Kur’ân, 6/59.

333 Vehbi Efendi, a.g.e, IV, s. 1439.

334 Kur’ân, 6/159.


336 Kur’ân, 24/31.

337 Vehbi Efendi, a.g.e., IX, s. 3723.

120

Örnek- 5:

Müfessirimiz, Nahl sûresinin 60. ayetinde geçen “ Eğer Allah, insanları

yaptıkları (her) haksızlıkla cezalandırsaydı, yeryüzünde tek canlı

bırakmazdı…” ibaresini tefsîr ederken yine Katade’den şu nakli yapar:

“İsyanları sebebiyle insanların ve hayvanların hepsinin helakı, Nuh (a.s)

zamanında bir defa cereyan etti; neslin devam etmesi için de Nuh (a.s)’ın

gemisinde onları baki kıldı.”338

Örnek- 6:

Vehbi Efendi, Fatır sûresinin 32. ayetinde geçen;

G � Y ��&$W��&�1� وC&(.�5O�

“Onlardan kimi nefsine zulmedendir, kimi de orta gidendir…”339

ibaresinin tefsîrinde, ayette geçen “(.�5O� ” kelimesinin Hasanü’l-Basrî’ye

(Ö.110/728) göre “sevabı günahına eşit” manasına geldiğini ifade eder.340

Örnek- 7:

Müfessirimiz, Yusuf sûresinin 88. ayetinde geçen !>�ا و#.)�ق W�وف &

&>�D “Ama sen bizim için tam ölçü ver, bize tasadduk eyle”341 ibaresini tefsîr

ederken, bu ayette geçen “ق�(.# ” kelimesini, ed-Dahhak’ın, “Bünyamin’in affı

ve ıtlakı” şeklinde açıkladığını beyân eder.342


339 Kur’ân, 35/32.


341 Kur’ân, 12/88.


121

Örnek- 8:

إن� أن�� ا�ص�ات .�ت ا]$<�

“…zira seslerin en çirkini eşek sesidir.343”

Müfessirimiz, bu ayeti tefsîr ederken Tefsîr-i Hâzin’e istinaden İmam-ı

Sevrî’den şunları nakleder:

“Her şeyin sadası, Allah’ı nekaisten tenzih manasına teşbih olabilir;

ancak eşeğin sesi teşbih olmaz. Zira eşeğin sesi, şeytanı gördüğünde olduğu

cihetle hayra alamet değildir; eşek anırdığında istiaze etmek lazım olduğu

kütüb-ü şer’iyyemizde mezkûrdur”.344

Yukarıda zikredilen örneklerde de görüldüğü gibi Vehbi Efendi,

tefsîrinde Tabiîn’in görüşlerine de yer vererek tefsîrine bir zenginlik katma

gayretinde olmuştur. Şimdi biz meseleyi daha da uzatmadan diğer

konularımıza geçelim.

2. 2. Dirayet Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri

Burada da Vehbi Efendi’nin tefsîrinde hadislerden nasıl yararlandığı ile;

Lügat, Nahiv, Kelâm, Kıraat, Fıkıh ve Ahlâk İlimleri açısından Vehbi Efendi’nin

tefsîrini incelemeye çalışacağız.

2. 2. 1. Hadis İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri ve Hadisleri

Rivayet Uslûbu

Vehbi Efendi, daha önce de belirttiğimiz gibi ayetleri tefsîr ederken

hadis-i şeriflerden sık sık istifade etmiştir. Ancak rivayet ettiği hadislerde sened 343 Kur’ân, 31/19.


122

zincirine hiç yer vermemiş ve hadislerin tahricini de yapmamıştır. Bunun

yanında hadislerin kaynağını da zikretmez. Genelde hadis-i şerifleri meal

olarak zikreder, bazen de Arapça metniyle senetsiz olarak nakleder.

Vehbi Efendi, tefsîrindeki hadisleri ele alırken “Rasulullah (s.a.v) şöyle

buyuruyor” veya “Rasulullah (s.a.v), bir hadisinde buyurmaktadır” diyerek

direkt isnadı Hz. Peygamber (s.a.v)’e dayandırır. Bazen de “bir hadiste şöyle

buyuruluyor” diyerek hemen hadisi zikreder.345

Bazen de hadis’i verir, hadisin rivayet edildiği kitabın da adına işaretle o

hadisin sahih olduğunu beyân eder. Örneğin, Bakara sûresinin 163. ayetini

tefsîr ederken, şu hadisi nakleder:

“Esma binti Zeyd, Rasulullah’ın ism-i a’zam iki ayettedir. Birisi ��ـ1 وإإ

ا��+<� ا��+$� إ�9 ه� إ1وا+) �9 ayetidir.346 Diğeri de Sûre-i Âl-i İmran’ın evvelinde

bulunan “ �1�اـ1 9 امإ�O>5ا OT[ا � ayetidir, buyurduğunu işittim.” dediğini ” إ�9 ه

Ebû Davûd ve Tirmîzî kitaplarında rivayetle hadisin sahih olduğunu beyân

etmiştir.347

Vehbi Efendi, zikrettiği hadislerin bir kısmını da sahabeye isnad

ettirerek “Hz. Ömer’in” , “İbn Abbas’ın” , “Ebû Hüreyre’nin” rivayetiyle diyerek

zikreder. Bazen de “Buharî ve Müslim’in ittifak ettikleri bir hadiste” diyerek

hadisi zikreder. Örneğin, Bakara sûresinin 219. ayetini tefsîr ederken, “Buharî

ve Müslim’in ittifaklarıyla rivayet olunan diğer bir hadiste, Rasulullah’ın

“sadakanın hayırlısı ğınadan ve servetten verilen sadakadır. Yed-i ulya, Yed-i


346 Kur’ân, 2/163.

347 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 275, 383; II, s. 474, 483.

123

süfla’dan hayırlıdır. Ailende muhtaç olan kimseden başla” buyurduğu

mervidir”348 der.

Vehbi Efendi, tefsîrinde sahih, hasen, zayıf ve uydurma hadislere yer

verdiği gibi kutsî hadisleri de yer yer zikretmiştir.

Müfessir, Tevbe sûresinin 69. ayetini tefsîr ederken, hadis otoritelerince

sahih kabul edilen şu hadisi nakletmiştir.

“Sizden evvel geçen ümmetlerin yoluna ve mesleklerine ve adetlerine

karış karış ve kulaç kulaç elbette uyarsınız. Hatta onlar bir keler deliğine

girseler siz de onlara uyarsınız.”349

İbn Mace’de bu hadisin sahih ve ricalinin de sika olduğu rivayet edilir.350

Vehbi Efendi, Enfal sûresinin 4. ayetini tefsîr ederken “Cennet’te yüz

derece vardır, her derece arası yüz yıllık mesafedir”351 şeklindeki hadisi

nakleder ki Tirmîzî bu hadise “hasen-garip” demiştir.352

Müfessir, Tevbe sûresinin 122. ayetini tefsîr edereken “ilim talep etmek,

her müslümana farzdır” hadisini zikreder353 ki bu hadisin de zayıf olduğu İbn

Mace’de Nevevî ’den nakledilir.354

348 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 255; V, s. 2058.

349 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 2059; Müslim, Sahih, Kitabü’l-İlm (47), Bab: 3, No: 6, III, 2054.

350 İbn Mace, Ebû Abdillah Muhammed b.Yezid el-Kazvini, es- Sünen, thk.: Muhammed Fuad

Abdulbaki, Mısır,1972, Kitabü’l-Fiten (36), Bab: 17, No: 3994, II, 1322.


352 Tirmîzî, Sünen, Kitabu Sıfatı’l-Cenne (39), Bab:4, No: 2529, IV, 674.


354 İbn Mace, Mukaddime, Bab:17, No: 224, I, 81.

124

Âl-i İmran sûresinin 105. ayetini tefsîr ederken de “ümmetimin ihtilafı

rahmettir” hadisine yer verir355 ki hadis imamlarının çoğu, bu hadisin aslının

olmadığını söylemişlerdir.356

Müfessir, Muhammed sûresinin 22. ayetini tefsîr ederken “Ey Rahim!

seni sıla eden olursa ben onu sıla ederim, yani ihsan ederim. Eğer seni kat’

ederse ben de onu kat’ ederim. İhsanımdan mahzun ederim.” şeklindeki hadisi

kutsîyi nakleder.357

Vehbi Efendi, bazen de ayet ve sûrelerin faziletlerini bildiren hadisleri

tefsîrinde zikretmiştir.358 Örneğin, “Fatiha sûresi her derde deva ve şifadır” 359

ve “her şeyin bir kalbi vardır, Kur’ân’ın kalbi de Yasin’dir…”360 der.

2. 2. 2. Lügat ve Nahiv İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri

Vehbi Efendi, tefsîrinde lügat ve nahve fazla yer vermemiştir. Bunun

yanında zaman zaman da olsa ayette geçen kelimelerin lügat manalarını;

cümlede geçen istifham, te’kid ve hazif gibi durumları beyân etmiştir.

Örnek- 1:

د آ 2�ج�ن ا5)��D 0��+ زل &� e وا5$� �)�رن

355 Vehbi Efendi, a.g.e., II, 690.

356 Aliyyü’l-Kârî, Ali b. Muhammed b. Sultan, Mevzuat, İst., 1989, s. 19.

357 Buhârî, Sahih, Kütabü’l-Edeb (78), Bab:13, VII, 73.

358 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 30; XII, s. 4686.

359 Dârimî, Ebû Muhammed Abdurrahman b. el-Fadl b. Behram, Sünen, Daru İhyai’s-Sünneti’n-

Nebeviyye, Beyrut, trz., Kitâbü’l-Fedâili’l-Kur’ân, Bab: Fatihatü’l-Kitap, II, s. 445.

360 Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 26.

125

“Ay için de birtakım menziller (yörüngeler) tayin ettik. Nihayet o, eğri

hurma dalı gibi (hilal) olur da geri döner.”361

Vehbi Efendi, buradaki “ن� D” kelimesinin, “hurmanın kurumuş ve�ج

eğilmiş dalı” manasına kullanıldığını belirterek ayet-i celîle’de Ay’ın son

günlerindeki hâlinin tasvir edildiğini; gerçekte de Ay’ın son günlerindeki hilâl’in

gayet ince, yay gibi eğri ve rengi bir miktar sarı olarak tam bir kurumuş ve

eğilmiş hurma dalı görünümünde olduğunu beyân eder.362

Süleyman Ateş de; “ “el-urcûn”, hurma salkımının sapına denir. “el-

kadîm” de “eski” demektir. İşte ay sonunda Ay, tıpkı eski hurma sapı gibi ince

eğri ve sarımtırak bir görünüm verir. Bu benzetme, hilalin ilk ve son şeklini

göstermekle kalmıyor, aynı zamanda Ay’ın yörüngesinde giderken, Dünya

çevresinde dolaştığı yolun biçimini de göstermiş oluyor. Zira Ay’ın yolu tam

dairesel olmayıp bir tarafı konkav bir eğrilik arz eder” der.363

Örnek- 2:

25�ا 1 � ج)��hWذا ��1� ونW T+وOر �� 1>W BC

“Ona şekil verdiğim ve ona ruhumdan üflediğim zaman siz hemen onun

için secdeye kapanın.”364

Vehbi Efendi, burada geçen “ا�25W” kelimesinin başındaki “ف” ‘nin

taahhura delâlet için geldiğini; “ا�2� ” kelimesinin de “veka’a’ / yeka’u”’dan

emrin cem’i sıgası olduğunu beyân eder ki bunun manası “yere düşün”

361 Kur’ân, 36/39.


363 Süleyman Ateş, a.g.e.,VII, s. 348.

364 Kur’ân,15/29.

126

demektir. Fakat “� ج)��” karinesiyle “Âdem’e secde için yere kapanın”

şeklinde izah ederek kelimenin aslını beyân eder.365

Burada Süleyman Ateş de secdeden maksadın, boyun eğmek ve saygı

göstermek olduğunu belirtir. Nitekim “Âdem’e yapılan secde Allah’ın emriyle

olduğundan yine Allah’a itaattir” der.366

Örnek- 3:

5 بD ن � #�� j>�W آ�W

“…Bunun üzerine ben onları kıskıvrak yakaladım. İşte cezalandırmamın

nasıl olduğunu gör!” 367

Vehbi Efendi, bu ayette geçen “j>آ ” kelimesinin “azabın şiddetinden

taaccüp manasını i’şar olduğunu belirtir. Çünkü daha önce küfre devam

edenleri azap nasıl helak ettiyse, Kureyş kavmi de küfre devam ve ısrar

ederlerse, bu dehşetli azap onları da helak edecek, demektir.368

Vehbi Efendi, bazen de ayetlerde bulunan istifham, hazif ve sıfat gibi

durumları da açıklar.

Örnek- 1:

أم آ&�� I�)اء إذ +�� 52�ب ا$�ت

“Yoksa Yakub’a ölüm geldiği zaman siz orada mıydınız?...”369


366 Süleyman Ateş, a.g.e., V, s. 68.

367 Kur’ân, 40/5.


369 Kur’ân, 2/133.

127

Müfessir, buradaki “أم” kelimesinin munkatıa olup istifham-ı inkârî

manasını mutazammın olabileceğini söylemiştir.370

Örnek- 2:

0�D ن��9 $�2#�نا1�أ5# �

“…Allah’a karşı bilemediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?...”371

Vehbi Efendi, “ن�� deki hemze’nin istifham-ı inkârî ve tevbih için‘ ” أ5#

olduğunu beyân eder. “Binaenaleyh, ayette kâfirleri tekdir olduğu gibi cehille

zem ve takbih de vardır” 372 der.

Örnek- 3:

#3 ه� �ا +��& ور��ا1�و� أن�� رض�ا � ا1�1 و�

“Eğer onlar, Allah ve Rasulü’nün kendilerine verdiğine razı olup, Allah

bize yeter, yakında bize Allah da lütfundan verecek Rasulü de, biz yalnız

Allah’a rağbet ederiz, deselerdi (daha iyi olurdu).”373

Vehbi Efendi, “bu ayette ta’zime delâlet matlup olduğundan “� ” ‘in

cevabı mahzuftur. Takdir-i kelâm “lev fe’alû keza le kâne hayran lehüm”

demektir. Yani, “Allah’ın ve Rasulü’nün verdiğine razı olmuş olsalardı elbette

onlar için daha hayırlı olurdu.” demektir. Çünkü bu misilli makamda cevabın

hazfi, şive-i Arap’ta ta’zime ve meselenin ehemmiyetine delalet eder”374 der.


371 Kur’ân, 7/28.


373 Kur’ân, 9/59.


128

Örnek- 4:

�ن ب$ أن6ل إ<R و� أن6ل �� R��ل&�o� ن�&�o$2�� &�� واا TW ن�B�ا��ا � �ـ�

�ن بوا5$<$<� ا.�\ة&�o$ة وا �ن ا�6آ#o$1� وا $>LD أج�ا ��>#o&� Rzـأو �� وا<�م ا}

“Fakat içlerinden ilimde derinleşmiş olanlar ve mü’minler, sana indirilene

ve senden önce indirilene iman edenler, namazı kılanlar, zekâtı verenler,

Allah’a ve ahiret gününe inananlar var ya; işte onlara pek yakında büyük

mükâfaat vereceğiz.”375

Vehbi Efendi, ayette geçen “� kelimesine ”ب$ أن6ل“ kelimesinin ”ا5$<$<

matuf olduğunu belirtir.376 Süleyman Ateş de bu kelimeyi “� şeklinde ”ا5$<$<

mansup olarak ele alıp bu şekilde mana vermiştir. Bunun yanında Abdullah

İbn-i Mes’ud’un mushafında ise kelimenin merfû okunduğunu, Hasan Basri,

Malik b. Dinar, Cahderî ve İsa es-Sakafî’nin de merfû okuduğunu belirtir.

Burada mansup okunmasının medh ve ta’zim için olduğunu, yani “şuna

bilhassa önem veriyorum, dikkatinizi şuna çekmek istiyorum” anlamına

geldiğini yine Süleyman Ateş, tefsîrinde zikreder.377

Müfessir, ayetlerde geçen sıfatlarla, bazı harflerin fonksiyonlarına

(kasem, şartiyye, takibiyye, sebebiyye ve te’kid gibi)378 da kısmen de olsa

işaret ederek yabancı kökenli kelimeleri de yeri geldikçe izah etmiştir. Örneğin,

“Âdem” ‘in ism-i acemî olduğunu379, “iblis” ‘in Süryanice de “Azazil” şeklinde

375 Kur’ân, 4/162.

376 Vehbi Efendi, a.g.e., III, s. 1112.

377 Süleyman Ateş, a.g.e., II, s. 394-395.

378 Kur’ân, 4/46; 7/16; 9/63; 15/30; 55/41; 2/12; 11/76.


129

bir isim olduğunu ve Arapça’da da “haris” manasına geldiğini380, “Meryem” ‘in

İbranice’de “hizmetçi” manasına kullanıldığını belirtir.381

2. 2. 3. Kelâm İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri

Vehbi Efendi, tefsîrinde Kelâm’la ilgili meselelere de yer vermiş; imanın

mahiyyeti, iman-amel ilişkisi, büyük günah işleyenin durumu, kâfirin

cehennemdeki durumu gibi meselelere değinmiş; Ehl-i Sünnet’in dışındaki

mezheplerin düşüncelerine de yer vererek onların görüşlerini, yine ayetlere

dayanarak reddetmiştir.382 Şimdi müellifin bu konudaki görüşlerini örneklerle

görmeye çalışalım:

2. 2. 3. 1. İman’ın Mahiyyeti

�ن ب F<; و�5<$�ن ا.�\ة&�o� � ا� �

“Onlar gayba inanırlar, namazı kılarlar, kendilerine verdiğimiz mallardan

Allah yolunda harcarlar.”383

Müfessir, bu ayeti tefsîr ederken, imanı şu şekilde tanımlar:

“İman, Vacip Teâlâ’nın zatına ve sıfatına ve enbiya-yı kiramın

nübüvvetlerine ve ahval-i ahirete ve sair iman edilmesi lazım olan şeylere

inanıp kalb ile tasdik ve lisan ile ikrar etmektir.”384



382 Remzi Ateşyürek, a.g.e., s. 91.

383 Kur’ân, 2/3.


130

Vehbi Efendi’ye göre imanın rüknü kalb ile tasdik ve dil ile ikrardır.

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır da tefsîrinde, İmam-ı Azam’ın görüşüne

işaret ederek “iman, ikrar ve tasdiktir” der.385

Şu halde Vehbi Efendi’ye göre, bir kimsenin yalnız kalpte tasdiki

bulunsa ikrar-ı lisanı olmasa, mü’min sayılmaz. O kimsenin Allah ile kendi

arasında bir mü’minliği vardır. Zira imanın diğer bölümü olan “dil ile ikrarı”

terkinden dolayı günahkâr olur ve zahirde o kimse üzerine ahkâm-ı şer’iyye

icra olunmaz. Nitekim, imanın iki cüz’ü olan tasdik ve ikrarın ziyadesi ve

noksanı olmaz. İman edilecek şeyler artmaz ve eksilmez; dolayısıyla iman da

artmaz ve eksilmez.

2. 2. 3. 2. İman - Amel İlişkisi

Yukarıdaki tarife nazaran amel, imandan cüz’ değildir; belki imanın

kemalinden cüz’dür. Binaenaleyh imanı olup da ameli olmayan kimse

mü’mindir, fakat amel etmediği için fasık addolunur. Eğer aff-ı İlâhî ’ye mazhar

olamazsa, taksiratı kadar muazzeb olduktan sonra imanı sebebiyle Cennet’e

girer.

Ehl-i Sünnet muhaddislerine göre iman; kalb ile tasdik, dil ile ikrar ve

aza-yı cevarihle amelden ibarettir. Bu tarife göre amel, imandan bir cüz’ ise

de esah olan, amelin imanın kemalinden bir cüz’ olmasıdır. Çünkü fasıkın

mü’min olduğunda muhaddisler ittifak etmişlerdir386.

385 Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Kitabevi, İst., 1971, I, s. 185.

386 Elmalılı, a.g.e., I, s. 184.

131

Ancak bir kimse yalnız diliyle ikrar etse, fakat ameli olmadığı gibi kalben

tasdiki dahi olmasa, o kimse beynehu ve beynallah mü’min değildir. Belki

münafıktır. Binaenaleyh ebedî Cehennem’de kalır.387

2. 2. 3. 3. İman’ın Artıp- Eksilmesi Meselesi

�ن ا� �� إذا ذآ� &�o$ا ��ب��ا1�إن�$ وج�

#1 زاد#�� إ�$ ن و0�D ربG�� وإذا #�3 ��>�D �آ��ن�<��

“Mü’minler ancak, Allah anıldığı zaman yürkleri titreyen, kendilerine

Allah’ın ayetleri okunduğunda imanlarını artıran ve yalnız Rablerine dayanıp

güvenen kimselerdir.”388

Vehbi Efendi bu ayetin tefsîrinde, “bu ayet-i celile, imanın ziyadeyi kabul

edeceğine delâlet ederse de bu kabul, zaman-ı saadete mahsustur” der.

Çünkü asr-ı saadette, vahiy gelip ahkâm gün be gün artınca, Ashab-ı Kiram’ın

imanları, ahkâm arttıkça, ziyadeleşirdi. Amma asr-ı saadetten sonra vahiy

kesilip ahkâm tekâmül ettiği cihetle mü’menün bih takarrur ettiğinden imanın

ziyadelenmesi mümkün değildi. Çünkü dinin tekemmülü cihetiyle ahkâm

tezayüd etmediğinden imanda tezayüd olamaz. Lakin imanın tezayüdü, kuvvet

ve zaaf yönünden, her zaman mümkün olup zaman-ı saadete münhasır

değildir. Binaenaleyh, kuvvet yönünden iman tezayüd eder ve ayetteki

ziyadenin de bu manaca ziyade olması ihtimalden uzak değildir.389 Elmalılı da


388 Kur’ân, 8/2.


132

bu ayeti yorumlarken “esbab ve delail-i ilmi amel arttıkça, iman-ı tahkîkî inkişaf

eyler, yakîn ve itminanları artar”390 der.

2. 2. 3. 4. Mürtedin Durumu

�� Bا � ن D A�+ (5W$1� وه� TW ا}��ة �$�| و�� C�� ب

“…Kim (İslâmî hükümlere) inanmayı kabul etmezse onun ameli boşa

gitmiştir. O, ahirette de ziyana uğrayanlardandır.”391

Vehbi Efendi, bu ayette tekâlif-i İlâhiye’ye küfreden kimsenin ameli

mahvolup dünyada ve ahirette zarardide olacağını beyânla Vacip Teâlâ’nın,

bundan evvel beyân olunan ahkâma -dikkatle- imanı tavsiye ettiğini

açıkladıktan sonra “amelin boşa çıkması” konusunda şunları söyler:

“Ayette, “amelin boşa çıkması”; amelin zayi olup batıl olmasından ve

fayda görülmemesinden ibarettir. Şu halde mü’min olan bir kimse, birçok

amelden sonra, kat’î ahkâm-ı şer’iye’den birini inkâr gibi küfrü mûcib bir işte

veya sözde bulunsa ameli zayi’ olacağına bu ayet delalet eder.”392

Müfessir, Al-i İman sûresinin 87. ayetini tefsîr ederken de mürted olan

kimsenin Allah’ın rahmetinden mahrum kalacağını ve lanet-i İlâhiye’ye

müstehak olacağını belirtir. Zira mürtedin küfrü her nevi küfürden eşna’

olduğuna bu ayet delâlet eder. Çünkü kalb ile tasdik ve lisanla ikrar ve şehadet

edip tarik-ı Hakk’a açık deliller geldikten sonra küfrü tekrar irtikap etmek;

elbette cinayetin şenaatta ziyade olanlarındadır.393

390 Elmalılı, a.g.e., IV, s. 2367.

391 Kur’ân, 5/5.



133

2. 2. 3. 5. Peygamber Göndermeden Azap Edilemeyeceği Konusu

9� و� آ&� G 2�ب<� +��0 ن2�{ ر�

“…Biz, bir peygamber göndermedikçe (kimseye) azap edecek

değiliz…”394

Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken şu açıklamayı yapar:

“Cenab-ı Allah, halkı irşad edip tarik-ı Hakk’a davet edecek bir rasul

gönderinceye kadar hiçbir kimseye azap etmez. Amma rasul davet edip tarik-ı

Hakk’ı gösterdikten sonra icabet etmeyenlere azap eder. Çünkü rasul gönderip

din-i Hakk’a davetten sonra icabet etmeyenler için mazeret kalmaz.

Binaenaleyh, Eimme-i Hanefiyye indinde, ahkâm-ı şer’iyye’nin marifeti

İlâhî’den başkası, şer’i şerifle sabittir. Marifet-i İlâhiyye de akılla sabittir. Yani

şeriat sedası işitmeyen bir kimse kendi aklıyla bu âlem-i mükevvenatın bir

yaratıcısının bulunduğunu ve o Halık’ın vahid-i hakikî olduğunu bilmesi

lazımdır. Çünkü bu âlem, Allah’ın varlığına açık bir delil olduğundan bunu ispat

etmek, şeriatten işitmeye muhtaç değildir.395 Elmalılı da bu ayetin tefsîrinde,

Rasul gönderilip hidâyet ve dalalet tebliğ edilince, her ferdin ve toplumun

kendinden sorumlu olacağına dikkatleri çeker ve “kimse kimsenin vebalinden

sorumlu tutulmaz”396 der.

Vehbi Efendi, yukarıdaki beyânında da anlaşılacağı üzere bu konuda,

Ehl-i Sünnet’ten Maturidiyye’nin görüşü397 doğrultusunda görüş sunmuştur.

394 Kur’ân, 17/15.

395 Vehbi Efendi, a.g.e., VIII, s. 2959; III, s. 1116.


397Bekir Topaloğlu, Kelâm İlmi, Damla Yayınevi, İst., 1985, s. 124.

134

2. 2. 3. 6. Ru’yet Meselesi

� ل GربTف #�ان��W 1ن � ل � #�انT وـ�� انL� إ0 ا'�! hWن ا��5�� R>إ �Lأن Tأرن

“…(Musa) dedi ki: Rabbim! Bana (kendini) göster, seni göreyim.

(Rabbi): Sen beni asla göremezsin, fakat şu dağa bak, eğer o yerinde

durabilirse sen de beni göreceksin, buyurdu…”398

Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken Beydâvî’den şu görüşü nakleder:

“Bu ayet, Allah’ı ru’yetin cevazına ve imkânına delâlet eder. Zira Vacip

Teâlâ, Musa (a.s)’a : “Ben görülmem ve görülmekliğim mümkün değildir.”

demedi, belki “sen beni göremezsin” demekle ru’yeti, Musa (a.s)’a nefiy

tarıkıyla cevap verdi. Zira Hz. Musa’nın görememesinden Vacip Teâlâ’nın

görülmemesi lazım gelmez. Nitekim görülmek muhal olmuş olsaydı, Musa

(a.s), Vacip Teâlâ hakkında muhal olan bir şeyi talep etmezdi. Çünkü Allah u

Teâlâ hakkında muhal olan bir şeyi bilmeyip talep etmek, enbiya-yı kiram için

muhaldir. Şu halde Musa (a.s)’ın Allah’ı ru’yeti talep etmesi, ru’yetin cevazına

delil-i sarihtir. Aynı şekilde Allah, ru’yeti, dağın istikrarına ta’lik buyurdu. Dağın

istikrarı ise mümkünattandır. Mümkün olan şeye muallâk olan şey de elbette

mümkün olur. Vacip Teâlâ’nın Musa (a.s)’a : “Sen beni göremezsin”

buyurması, “beni görmek bir takım esbaba mevkuftur, o sebepler ise henüz

sende mevcut değil” demektir. Yoksa asla görülmez manasına değildir.

Vehbi Efendi daha sonra şu açıklamayı yapar:

“Bu dünyada ru’yetin imkânına bu ayet ve sair ayat-ı beyyinat delâlet

ettiği gibi edille-i akliyece de ru’yete bir mani yoktur. Lakin hayat-ı dünyada

bizim Peygamberimiz’den başkasına Cenab-ı Hakk’ı ru’yet vaki olmamıştır.

398 Kur’ân, 7/143.

135

Esahh-ı akval üzere ancak Mi’raç’ta bizim Peygamberimiz’in Allah u Teâlâ’yı

ru’yet ettiği mervidir.399 Amma ahirette ru’yetin vaki olacağına ahadis-i celilenin

sarahatı ve ayat-ı beyyinatın işareti delâlet etmekte olduğundan ehl-i iman için

ahirette Cenab-ı Hakk’ı mekândan münezzeh olduğu halde ru’yet vaki

olacağını itikad etmek vaciptir.400

Vehbi Efendi, her ne kadar ru’yetin mümkün olduğu görüşlerini nakletse

de o, dünyada ru’yetin mümkün olunamayacağı şeklinde ayete mana vermiştir.

Ancak ehl-i imanın, ahirette, Cenab-ı Hakk’ı mekândan münezzeh olarak

görebileceklerini belirtmektedir.401 Elmalılı da bu dünyada Allah’ı görebilmenin

tahammül edilemeyeceğini belirterek, ahirette dahi imtina-ı ru’yeti anlamaya

kalkışmanın doğru olmadığını belirtir.402

2. 2. 3. 7. Şefaat Meselesi

� أذن 1 � D% إ�C�gا pC&# � z��9 ورضT ا��+$� 1

“O gün, Rahman’ın izin verdiği ve sözünden hoşlandığından başkasının

şefaati fayda vermez.”403

Vehbi Efendi bu ayeti tefsîr ederken şu görüşü bildirir:

“Bu ayet-i celile, asiler için şefaatin cevazına ve vücuduna delalet eder.

Allah u Teâlâ, kimin hakkında şefaat olunmaya izin verirse, şefaat onun

399 Said Havva, el-Esas fi’t-Tefsîr, VIII, s. 147.

400 Vehbi Efendi, a.g.e.,V, s. 1751; IV, s. 1497.



403 Kur’ân, 20/109.

136

hakkında caridir; yoksa her asi hakkında şefaatin kabul olunmayacağına

Cenab-ı Hak, bu ayetle beyân buyurmuştur.”404

Müfessir, ayrıca Allah’ın izin verdiği kimselerin şefaat edebileceğini,

başka hiçbir kimsenin şefaat edemeyeceğini de Bakara sûresinin 255. ayetini

tefsîr ederken beyân eder.405

Yine Enbiya sûresinin 28. ayetinin tefsîrinde de şefaat edecek olan

meleklerin, Allah’ın şefaat etmelerine razı olsuğu kimselere şefaat

edeceklerini, rıza-i İlâhî haricinde şefaat için hiçbir kimse hakkında bir söz

söylemeyeceklerini beyân eder.406

Vehbi Efendi bu konuda Tefsîr-i Hâzin’den de şu nakli yapar:

“İbn Abbas’tan rivayeten beyân olunduğuna göre, Allah’ın şefaat

olunmasına razı olduğu kimseler; kelime-i tevhidin manasını kalbiyle itikad ve

lisanıyla tekellüm eden kimselerdir. Çünkü, tevhidi itikad etmeyen müşrikler

şefaata mazhar olamazlar.”407

2. 2. 3. 8. Ehl-i Sünnet’in Görüşüne Ters Düşen Görüşleri

Reddetmesi

Vehbi Efendi, bazı ayetlerin tefsîrinde Mutezile, Cebriye, Şia,

Mücessime ve Müşebbihe’nin görüşlerine de yer vererek bunların Ehl-i

Sünnet’in görüşüne ters düştüğünü, yine ayetlere dayanarak reddeder:

404 Vehbi Efendi, a.g.e., VIII, s. 3347.



407 Aynı yer.

137

Örnek- 1:

D�)وeإـ1 ربO�� 9 ا1�ذ�� W ءTI G!آ P � � إ�9 ه

“İşte Rabbiniz Allah O’dur. O’ndan başka tanrı yoktur. O her şeyin

yaratıcısıdır. Şu halde O’na kulluk edin. O, her şeye vekildir. (güvenilip

dayanılacak tek varlık O’ dur.)”408

Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken, Mutezile’nin “kul fiilinin halıkıdır.”

görüşünü reddeder. Zira O’na göre, Cenab-ı Hak bu ayette, kulların fiilinin,

Allah’ın mahlûku olduğunu açıkça beyân etmiştir. Çünkü Allah u Teâlâ her

şeyin haliki409 olunca, kulların fiilinin de halikidir. Çünkü “her şeye”, kulların fiili

de dâhildir. Dolayısıyla Mutezile’nin görüşü bu ayetle merduddur.410

Süleyman Ateş de; “insanın gücü, aldığı gıdaların kana geçip enerjiye

dönüşmesiyle oluşur bu gıdaları Allah yarattığı gibi bunları insan bedeninde

enerjiye dönüştüren de Allah’ın yasalarıdır. Fiili yapan güç ve aletler hep Allah

tarafından yaratıldığına göre o fiili yaratan da temelde Allah’tır. Öyle ise

insanın sorumluluğu, yaptığı işi yaratmasından değil, seçmesinden doğar. Fiili

yapma gücünü Allah yaratır; insana da yarattığı gücü kullanma müsaadesi

verir. Bu bakımdan hayrı da şerri de yaratan Allah’tır; ama yapan insandır”411

der. İşte insanı sorumlu tutan da “irade-i cüz’iyye denilen bu seçme

yeteneğidir.

408 Kur’ân, 6/102.

409 Kur’ân, 39/62.


411Süleyman Ateş, a.g.e., III, s. 212.

138

Örnek- 2:

�9 #)رآ1 ا@ب. ر وه� �)رك ا@ب. ر

“Gözler O’nu görmez; hâlbuki O, gözleri görür…”412

Müfessir, bu ayetin tefsîrinde, ru’yet konusunda Mutezile’nin, Allah’ın

ru’yet olunamayacağı görüşünü dile getirdikten sonra yine onu da reddeder.

Zira bu ayette, “Vacip Teâlâ’nın künhünü idrak nefyolunuyorsa da cem’i

evkatta nefye delalet yoktur” der. Bu dünyada idrak olunmaması, ahirette de

ru’yet olunamayacığını gerektirmez. Zira bazı vakit ve durumlarda caiz

olmayan şey; diğer vakit ve durumlarda caiz olabilir. Ayette, bütün insanların

göremeyeceğine de delalet yoktur. Şu halde bizim Peygamberimiz’in ru’yet

etmesi bu ayete münafi değildir. Netice itibariyle Fahr-i Râzî, Beydâvî ve

Hâzin’in beyânlarına nazaran, bu dünyada Cenab-ı Hakk’ı ru’yet mümkündür;

lakin bizim Peygamberimiz’den başkasına vaki değildir.413 Elmalılı da buradaki

“basiret” ’in kalp gözüyle Hakk’ı görmeye işaret olduğunu belirtir.414

Örnek- 3:

�ا ذو��ا D اب اB�) ه! #'6ون إ�9 ب$ آ&�� #��ن$�Y � ث�� <! ��

“Sonra o (kendilerine) zulmedenlere, ebedî azabı tadın, denilecek.

Kazanmakta olduğunuzdan başkasının karşılığını mı bulacaksınız?415

Vehbi Efendi, burada da Cebriye’nin “kulun fiillerinin cebrî ve zarurî

olduğu” görüşünü reddeder. O, bu konuda şunları söyler:

412 Kur’ân, 6/103.


414 Elmalılı, a.g.e., III, s. 2019.

415 Kur’ân, 10/52.

139

“Bu ayet, insanların kendi ihtiyarlarıyla işledikleri işlerden mes’ul

olacaklarına ve ef’âli ihtiyariyelerinin mevcut olduğuna delalet eder. Çünkü

kisb; kullara nispet olunmuştur. Zira insanların ef’âl-i ihtiyariyeleri olmasa da

Cebriye taifesinin dedikleri gibi kulun fiili, cebrî ve zarurî olsa, “siz kesbettiniz

ve onun cezasını görüyorsunuz” denmezdi. Hâlbuki bu ve bunun emsali

ayetlerde, ef’âli kesbetmek daima insanlara nispet olunur ve bu nispet, kulların

kisb-i ihtiyarisi olduğuna açıktan delalet eder.”416 Elmalılı da bu ayete göre,

kulların kendi kazandıklarıyla cezalandırılacaklarını belirtir.417

Bu konuda Ehl-i Sünnet’in görüşü şudur:

Kişi bir eylemi yapmak ister, Allah da o kişiye, o eylemi yapabilme

gücünü verir; sonra da o kişi o eylemi yapar. Bu durumda, o fiili yaratan Allah

olduğu halde kişi de seçiminden dolayı sorumlu olur. İşte insanı sorumlu yapan

bu seçime, “irade-i cüz’iyye” denir.418

Örnek- 4:

� 1 �6�آ�0 T#o� ي��#05 اا و�<'&��

“Temizlenmek üzere malını hayra veren iyiler, ondan (ateşten) uzak

tutulur.”419

Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde de şunları beyân eder:

“Şia, bu ayetin Hz. Ali hakkında nazil olduğunu iddia etse de bu ayet,

Hz. Ebû Bekr hakkında nazil olmuştur. Çünkü hadis kitaplarında beyân olduğu



418 İlmihal, Komisyon, TDVY, Komisyon, Ank., 2004, I, s. 136.

419 Kur’ân, 92/17-18.

140

gibi delil-i aklî de, ayetin Hz. Ebû Bekr hakkıda indiğini te’yid eder. Zira ayet,

sebeb-i nüzul olan zatın, efdal-i ümmet olmasına delalet ediyor. Efdal-i ümmet

ise bi’l-ittifak Hz. Ebû Bekr’dir. Elmalılı da bu ayetin Hz. Ebu Bekr hakkında

indiğini ilgili hadislerle nakleder.420

Vehbi Efendi bu ayetle ilgili olarak Şia’nın görüşünü reddedip ayetin

Hz. Ebû Bekr hakkında nazil olduğunu beyân ettikten sonra şu açıklamayı

yapar:

“Sebeb-i nüzûlün husûsuna itibar olunmayıp lafzın umûmu muteber

olduğuna nazaran şu içinde bulunduğumuz zamanda dahi sadakatla din-i

Muhammedî’ye mâlen ve bedenen hizmet eden kimselerin de bu ayetin

kapsamında olacakları hususunda şüphe yoktur.”421

Örnek- 5:

� 0�D ا2�ش ا��ىا��+$

“Rahman, arşı hükmü altına almıştır…”422

Vehbi Efendi, burada da “ى� kelimesinin, “istikrar” manasına ”ا��

olduğundan “galebe” ve “kudret” ‘le te’vil olunacağını; zira Allah u Teâlâ

hakkında istikrarın muhal olmasından dolayı bu gibi ayetlerin aklî delillere

uygun bir şekilde te’vil edilmesi gerektiğini belirttikten sonra; Mücessime ve

Müşebbihe’nin, ayetin görünen lugat manasını delil getirerek “Vacip Teâlâ,

arş-ı â’lâ üzerine oturdu” şeklindeki görüşlerini reddeder. “Onların istidlalleri

fasittir” der. Zira aklî ve naklî delillerin, Vacip Teâlâ’nın cisim olmaktan ve bir

420 Elmalılı, a.g.e., VIII, s. 5881.


422 Kur’ân, 20/5; 7/54.

141

mekânda karar etmekten münezzeh olduğuna kat’i surette delalet ettiğinden,

bu fırkaların görüşlerinin batıl ve merdud olduğunu belirtir.423

Elmalılı da buradaki “istiva” ‘nın Allah’ın bütün mahlûkata hâkim ve her

şeyin üstünde bir konumda olduğu ve bu istivanın mutlak ve lâyezel olduğunu

belirtir. Bunun yanında Allah’ın yaratmasının ve icra-yı emrinin devam ettiğinin

de bu ayetten anlaşılabileceğini söyler.424

Süleyman Ateş ise “istiva”’yı, “arşa kurulup oturmak” şeklinde tefsîr

eder. Burada Süleyman Ateş şu teşbihi yapar: “Nasıl ki bir kral tahtına oturup

ülkesini yönetirse, Allah da tahtına oturup kâinatı yönetmektedir. Bunun

mahiyetini de yalnız Allah birlir. İşte Allah’ın arşa istiva etmesi, mülküne tam

hâkim olup onu istediği gibi yönetmesi demektir.”425

2. 2. 4. Kıraat İlmi Açısından Vehbi Efendi’nin Tefsîri

Vehbi Efendi, tefsîrinde az da olsa kıraat vecihlerine değinmiş, bu

kıraatleri mana bakımından ele almış; ancak o kıraatlerden hangisini tercih

ettiğini beyân etmemiştir. Bazen sadece kıraate işaret etmiş, bazen de kıraat

farklılıklarını zikrederek mana farklılığını göstermeye çalışmıştır.426

Örnek- 1: �ن�� م ��ن أ��

423 Vehbi Efendi, a.g.e., VIII, s. 3268; V, s. 1645.

424 Elmalılı, a.g.e., III, s. 2172.

425 Süleyman Ateş, a.g.e., III, s. 347-348.

426 Kur’an’ı anlamada kıraatların önemiyle ilgili olarak bkz.: Abdurrahman Çetin, Kıratların Tefsire

Etkisi, Marifet Yay., İst., 2001, s. 17-101.

142

“…Hani Rabbin Musa’ya: O zalimler güruhuna, Firavn’un kavmine git,

hala (başlarına gelecekten) sakınmayacaklar mı onlar? diye seslenmişti.”427

Vehbi Efendi bu ayette geçen “elâ yettekûn” ifadesinin “ elâ tettekûn ”

şeklinde hitap olarak da okunduğuna işaret etmiştir. Buradaki hemze’nin de

istifham-ı inkârî ve tevbih için olduğunu beyân eder.428

Örnek- 2:

�P� ا�و�<�إن ه ا إ�

“Bu, öncekilerin geleneğinden başka bir şey değildir.”429

Vehbi Efendi, burada birkaç ihtimalden söz eder.

Birincisi; “P�� ” lafzı, “خ” nın ve “ل ” ın zammıyla kıraat olunursa mana:

“Bizim şu âdetimiz, bizden evvel geçen babalarımızın âdetidir. Onlar nasıl

yaşadılar, köşkler ve saraylar yapıp öldülerse biz de öyle yaşar ölürüz. Senin

sözünle, biz âdetimizi terk edemeyiz.” demektir.

İkincisi ise; eğer “P�� ” lafzı, “خ” nın ve “ل ” ın fethiyle kıraat olunursa,

mana: “Ya Hûd! Şu senin söylediğin şeyler senden evvel geçenlerin

yalanlarıdır. Evvel geçenler de senin gibi söylemişlerdi.” demektir.430

Örnek- 3:

� و� ه� 0�D اF<; ب�&<

“O, gaybın bilgilerini sizden esirgemez.”431

427 Kur’ân, 26/10-11.


429 Kur’ân, 26/137.


431 Kur’ân, 81/24.

143

Vehbi Efendi, burada da “� harfi ile okunduğunda ”ض“ ,ifadesinin ”ب�&<

“bahil” manasına olduğunu; “ ظ ” harfi ile okunduğunda ise “müttehem”

manasına olduğunu beyân etmiştir. Buna göre ayetin manası şöyledir. “Sizin

sahibiniz, cemi’-i gayb üzere müttehem değildir. Zira gaipten her ne haber

verirse sikadır, doğrudur, yanlış değildir. Çünkü söylediğini hevadan söylemez,

vahiyle söyler. Binaenaley, sözünde asla töhmet olmaz” demektir.432

2. 2. 5. Fıkıh İlmi Yönünden Vehbi Efendi’nin Tefsîri

Vehbi Efendi, tefsîrinde zaman zaman fıkhî konulara da yer vermiştir.

Müfessir bu alanda kendine me’haz olarak İmam-ı Azam Ebû Hanife’yi, İmam

Şafii’yi, nadiren de olsa İmam Malik’i, İmam Muhammed’i ve İmam Ebû

Yusuf’u alır. Vehbi Efendi’nin tefsîrindeki fıkhî görüşleri nazarı dikkate alınırsa,

onun daha çok Hanefi Mezhebi’ne bağlı olduğu görülür. Bunun yanında hiçbir

mezhebe bağlı kalmadan da fıkhî konulara temas ettiği olur.

Mesela; Bakara sûresinin 159. ayetini tefsîr ederken, dinî ilimleri

insanlara öğretmenin vacip olmasından dolayı öğretme karşılığında belli bir

ücretin alınamayacağına bu ayetin delalet ettiğini söyler.433

Vehbi Efendi, bir meselede, bazen bir tek İmam’ın görüşüne yer

vererek ayeti açıklar. Örneğin, “kazandıklarınızın ve yerden sizin için

çıkardığımız nimetlerin iyilerinden (Allah için) verin”434 mealindeki ayeti tefsîr


433 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s.272

434 Kur’ân, 2/267

144

ederken İmam-ı Azam’a göre bu ayetteki emrin vücup için olduğunu ve

yerden alınan bir üründen ona göre zekât alınacağını beyân etmiştir.435

Vehbi Efendi, bazen de İmam Ebû Hanife ile İmam Şafii’nin

görüşlerine yer vererek ayeti açıklamaya çalışır. Örneğin, “zina eden kadın ve

zina eden erkeğin her birine yüz değnek vurun”436 ayetini tefsîr ederken,

zinanın şer’an sabit olması için İmam-ı Azam’a göre437 dört mecliste dört defa

ikrarla yahut dört şahidin şahadetiyle olacağını; İmam Şafii’ye göre ise438

ikrarın bir kere olmasıyla zinanın sabit olacağını beyân etmiştir.439

Bazen de Vehbi Efendi, Hanefî, Şafî ve Malikî’nin görüşleri ile ayeti

açıklama yoluna gider. Mesela; “yoluna gücü yeten herkesin o Ev’e (gidip)

haccetmesi…”440 şeklindeki ayeti tefsîr ederken, üç İmam’a göre haccın farz

olması şartını, ayrı ayrı nakleder. Şöyle ki:

“İmam-ı Azam’a göre; malî kudrete ve vücut sağlığına erişmiş bir kişiye

hac farz olur.

İmam Şafii’ye göre; sadece hacc için malî güç yeterlidir. Zira malî güce

sahip olan bir kimse, sıhhatli olmasa bile, haccetmek üzere birini göndermesi

vaciptir.

435 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s.496

436 Kur’ân, 24/2

437 Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuk-u İslâmiye ve Istılahat-ı Fıkhiye Kamusu, Bilmen Basım ve

Yayın Evi, Trsz., İst.,III, 216

438 Aynı yer.

439 Vehbi Efendi, a.g.e., IX, s.3684

440 Kur’ân, 3/97.

145

İmam Malik’e göre ise; sadece bedenî kudretin olmasıyla yaya yürümek

ve kazanmak suretiyle gidip gelmeye gücü yeten fakire de hacc farzdır.”441

Müfessirimiz, bazen de İmam-ı Azam, Ebû Yusuf ve İmam Şafii’nin

görüşlerine yer vererek ayeti açıklamaya çalışır. Mesela; “Allah’ın size

öğrettiğinden öğreterek yetiştirdiğiniz avcı hayvanların, sizin için tuttuklarından

yeyin”442 şeklindeki ayeti tefsîr ederken, av hayvanlarının eğitilmiş olmalarının

üç defa tecrübeyle ancak mümkün olacağını belirttikten sonra şunları

söylemektedir:

“İmam-ı Azam’a göre, iki kere tecrübeyle, eğitilimiş olduğu sabit olur.

İmam Şafii’ye göre, adede gerek yoktur.

İmam Ebû Yusuf’a göre ise üç kere tecrübe ile eğitilmiş sayılır.

Müfessir, fetvanın da İmam Ebû Yusuf’un görüşüne göre olacağını

beyân eder.”443

2. 2. 6. Ahlâk İlmi Açısından Vehbi Efendi’nin Tefsîri

Vehbi Efendi tefsîrinde, yeri geldikçe ahlâkî konulara da işaret etmiştir.

İnsanın sosyal hayatta nasıl davranması gerektiğine dair değerlendirmeler

yapmış; terğîb ve terhibin önemine işaret etmiş; insanlara yapılacak olan

nasihatın şeklini tasvir etmiş; ayetlerin ihtiva ettiği ahlâkî esaslara dikkat

çekmiş; kısacası güzel ahlâka ulaşabilmek için ayetlerden istifadeye işaret

etmiştir.


442 Kur’ân, 6/4.


146

Örnek- 1:

� ادع إ0 ��<! ربRG ب ]�$% وا$�LD% ا]�&% وج د�� ب �T� هT أ+�

“(Rasulüm!) Sen Rabbi’nin yoluna hikmet ve güzel öğütle çağır ve

onlarla en güzel şekilde mücadele et…”444

Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde davet metoduna dikkatleri çeker.

Davetçinin insanların şüphelerini giderici kesin ve hikmetli delillerle, güzel vaaz

ve tatlı sözlerle, meşhur mukaddimelerle, yumuşak sözlerle ve zihinlere te’sir

edecek durûb-u emsalle Allah’ın yoluna çağırmasını belirtir. Ancak böyle

yapılan davetten hüsn-ü te’sir hâsıl olabileceğini söyler.

Vehbi Efendi burada, Tefsîr-i Hâzin’den rivayetle üç çeşit davetten söz

eder.

Bunlardan birincisi, insanların zeki ve araştırmacı olanlarına, delil-i

kat’î ile yapılanıdır. Hikmet ile davranma bunlar içindir.

İkincisi; halkın çoğunluğunu teşkil eden ve henüz sağlam fıtratını

koruyan orta sınıfa yapılanıdır ki güzel öğüt de bunlar içindir.

Üçüncüsü ise; mücadeleci, inatçı ve düşman kimselere yapılanıdır ki

mücadele yolunun en güzeliyle davet edilmesi istenen de bunlardır.

Binaenaleyh Cenab-ı Hakk, Rasulü’ne, davet esnasında, insanların her

birinin hâline riayet ve herkesin istidadına göre davet etmesini emretmiş ve

böylece davetin metodunu beyân etmiştir.

Vehbi Efendi, daha sonra şu değerlendirmeyi yapar:

“İşte bu ayet-i celile’de hitap Rasulullah’a ise de bittebi’ ümmetine de

hitap olduğundan vaizlerin bu usluba riayet etmeleri ve vaazlarında insanların

444 Kur’ân, 16/125.

147

hâline riayet ederek zamana ve zemine muvafık olarak vaaz etmeleri

lazımdır.”445

Süleyman Ateş de bu ayetin tefsîrinde, bilgisiz, hikmetsiz ve kaba

davetle, taassupla hareket etmenin bir yararı olmayacağına dikkatleri çeker.

Ancak hikmet ve tatlı dil insanı yola getirir, der. Öyleyse davetin metodu,

hikmet ve güzel öğüttür.446

Burada Şevki SAKA’nın konuyla ilgili yorumlarını da zikretmekte yarar

görüyoruz. O, “Kur’ân-ı Kerîm’in Davet Metodu” isimli kitabında şunları

zikreder:

“Davetin af ve müsamaha esaslarına göre, hikmetle ve güzel öğütle

yapılması emredilmiştir; ancak davet uslûbundaki bu yumuşaklık ve

musamaha, hiçbir zaman davetin konusu olan iman, ibadet, ahlâk ve

muamelat esasları gibi ana konuların yumuşatılması, hafifletilmesi ve

muhatabın arzusuna göre değiştirilmesi anlamında değildir. Bu esaslar,

tam ve olduğu gibi anlatılmalıdır. Yumuşaklık ve musamaha, davetin

konusunda değil; metodunda ve sunuş biçimindedir.”447

Örnek- 2:

�>&�o$ا �Gg��م و� إن� هـ ا ا3�5ن ��)ي ��T� هT أ�

“Şüphesiz ki bu Kur’ân en doğru yola iletir; iyi davranışlarda bulunan

mü’minlere, kendileri için büyük bir mükafaat olduğunu müjdeler.”448

445 Vehbi Efendi, a.g.e., VII, s. 2922-2923.


447Şevki Saka, Kur’ân-ı Kerîm’in Davet Metodu, Seha Neş., İst., 1991, s. 43.

448 Kur’ân, 17/9-10.

148

Vehbi Efendi bu ayeti tefsîr ederken de şunları beyân eder:

“Hak ile batıl arasını tefrik eden Kur’ân, bütün insanlara, adaletten ibaret

olan Hakk’ın yolunu gösterir ki o yol; yolların en doğrusudur ve o Kur’ân, şol

mü’minleri büyük bir ecirle müjdeler ki o mü’minler salih amel işlerler. Çünkü

onlar, imanlarını amelleriyle takviye edip me’mur oldukları tekâlifi yerine

getirdiklerinden onları, ecr-i kebir olan Cennet ve fevz ü felahla mesrur eder.

Yine şol kimseler ki onlar ahirete iman etmezler, onlar için de elem verici azap

hazırlanmıştır. Binaenaleyh mü’minlerin Cennet’te ebeden refah ve

saadetlerine mukabil, kâfirler ebeden Cehennem’de kemal-i hakaret ve zillet

içinde azab-ı daimî ile muazzeb olurlar.”449

Örnek- 3:

�>LD P�� 0�2 Rوإن�

“Ve sen elbette yüce bir ahlâk üzeresin”450

Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken, Hz. Aişe’den nakledilen “onun

ahlâkı Kur’ân’dı” ifadesi üzerine görüşlerini bina eder. O, bu konuda şunları

söyler:

“Kur’ân, bi’l-cümle evvelîn ve ahirîn’in ahlâk-ı hamide ve evsaf-ı

cemilesini cami’ olduğu cihetle Rasulullah’ın ahlâk’ı, “azametle” tavsif

olunmuştur. Zira geçmiş peygamberlerde ferden ferda bulunan ahlâk-ı

merziyenin cümlesini, Kur’ân vasıtasıyla, Rasulullah cami’dir.

Kızgınlık anında ve muamelatta şiddetten kaçınıp işinde ve sözünde

insanlara muhabbet göstermek ve insanlardan vaki olan kusuru affetmek,


450 Kur’ân, 68/4.

149

akide ve muamelat-ı şer’iye’de kolaylık göstermek, ahlâk-ı azime

cümlesindendir.451

Süleyman Ateş de bu ayetin tefsîrinde, “büyük huluk” ile kasdedilenin,

Hz. Muhammed (s.a.v)’in davranış biçimi olduğunu ve bunun da güzel ahlâkın

zirvesi olduğunu beyân eder. Ayrıca burada söz, fiil ve tavırlarda ölçülü ve

uyumlu olmanın, güzel ahlâkın yansıması olduğuna işaret eder.452

Örnek- 4:

�ا��15) آ ن �� TW ر��ل $G %&�+ ة�� وذآ� ا��1 آ ن ��ج� أ�iم ا� آ"<�اا��1 وا<

“Andolsun ki, Rasulullah, sizin için, Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı

umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.”453

Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde de; Rasulullah’ın, beşeriyete menfaat

olarak iktida olunacak hasletlerinin sayılmaz ve tükenmez derecede çok

olduğunu bildirdikten sonra, Beydâvî’nin beyânına dayanarak “üsve” ile

muradın, Rasulullah’ın harpte sebatı ve minhü meşakkata sabr ü tahammül

etmesidir. Zira Rasulullah’ın, Uhud Kazası’nda mübarek dişi kırılmış, yüzü

yaralanmış ve Amcası (Hz. Hazma) şehit olmuştu. Rasulullah, bütün bu

dehşetli vak’alara göğüs gerdi ve halini asla değiştirmediği gibi hiçbir kimseye

şikâyette de bulunmadı. Azm ü metanetine asla helal getirmedi. Belki o halde

bile kavminin ıslahına dua etti. Süleyman Ateş de bu ayetin tefsîrinde, Allah


452 Süleyman Ateş, a.g.e., X, s. 8.

453 Kur’ân, 33/21.

150

elçisinin cesaret ve yüksek karekterinin mü’minlere örnek olduğunu

vurgular.454

İşte Cenab-ı Hak, bu hasletlerle Rasulü’ne iktidayı, ümmetine tavsiye

etti ve iktidanın lüzumunu beyân etti. Böylece ümmetin necatının, Rasülü’ne

iktida etmekte olduğunu bildirdi. Binaenaley, insanlar için en mühim vazife,

Rasulullah’ın sünnetine ittiba’ etmekle sebeb-i necatlarına tevessül etmek ve

bu vesileyle merhamet-i İlâhiye’ye mazhar olmaktır.455

Vehbi Efendi, diğer surelerdeki ahlâkî davranışlara işaret eden

ayetleri456 de bu minval üzere tefsîr eder.

454 Süleyman Ateş, a.g.e., VII, s. 144.


456 Kur’ân, 24/28, 68; 33/5; 49/1-12; 23/1-10; …

151

3. KONYALI MEHMED VEHBİ EFENDİ’NİN KUR’ÂN İLİMLERİNE

VE BAZI TEFSİR PROBLEMLERİNE BAKIŞI

Çalışmamızın bu kısmında da Vehbi Efendi’nin esbab-ı nüzul

rivayetlerini ele alış yöntemi ile nâsih-mensûh, muhkem-müteşâbih, müşkilü’l-

Kur’ân, mücmel-mübeyyen, i’câzu’l-Kur’ân, el-vücûh ve’n-nezâir, kısasu’l-

Kur’ân, emsalu’l-Kur’ân, halku’l-Kur’ân ve israiliyyât gibi konulara bakışını ele

alacağız.

3. 1. Esbâb-ı Nüzul Rivayetlerini Ele Alış Yöntemi

Kur’ân-ı Kerîm, Hz. Peygamber (s.a.v)’e, 23 yıl gibi bir sürede peyder

pey indirilmiştir. Ayetler, indiği devrin sosyal, ekonomik, siyasî ve diğer

meselelerine ışık tutar mahiyette parça parça nazil olmuştur. Bazen de Hz.

Peygamber’e tevcih edilen sualler de ayetlerin nüzulüne sebep teşkil

etmiştir.457 Her ayetin olmasa bile çoğu ayetlerin muayyen bir nüzul sebebi

vardır.458

Bazı ayetlerin hakikî manalarını anlayabilmek için, onların hangi sebebe

mebni indiğini bilmeye ihtiyaç vardır. Zira ulema, müfessirin kusursuz bir tefsîr

yazabilmesini bu ilmi bilmeye bağlamıştır. Nüzul sebebi bilinmediği takdirde

ayetin yanlış anlaşılabileceği kaçınılmazdır. Ancak sebeb-i nüzul hakkındaki

haberlerin, Kur’ân’ın nüzulüne şahit olanlardan işitilmesi ya da onlardan rivayet

457 Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 129.; Geniş bilgi için bkz.: Mehdi Bazergan, Kur’ân’ın Nüzul

Süreci, Çev.: Yasin Demirkıran, Fecr Yay., Ank., 1998.

458 Kur’ân İlimleri Konusunda bkz.: Suat Yıldırım, Kur’ân-ı Kerim İlimlerine Giriş, Ensar Neşriyat,

İst., 1983.; Günay Tümer, Kur’ân-ı Kerim’de Nüzul Sebeplerinin Mahiyeti, Hususiyet ve

Kaideleri (AÜİF Basılmamış Mezuniyet Tezi), Ank., 1961.

152

edilmesi şarttır. Bu tür haberler merfu olarak Hz. Peygamber’e veya Sahabe’ye

ulaşmazsa makbul addedilmezler.459Ancak ayetlerin nüzul sebebiyle ilgili

olarak Ahmet Nedim Serinsu da sebeb-i nüzulün belirlenmesinde çok ciddi bir

araştırmanın şart olduğunu Emîn el-Hûlî’den nakleder.460

Mehmed Vehbi Efendi de esbab-ı nüzul rivayetlerini tefsîrinde sıkça

zikretmiş, bunların içinde az da olsa tercihler yapmıştır. Bunun dışında,

rivayetlerle ilgili herhangi bir eleştiri yaptığı görülmez. Şimdi bu konuyla ilgili

örnekler sunalım:

3. 1. 1. Zikrettiği Olayın Nüzul Sebebi Olduğunu Açıklar

Örnek- 1:

� دون وG� ا 91��B ب2�& ب�2 أرب ب

“…Allah’ı bırakıp da kiminiz kiminizi ilâhlaştırmasın…461”

Vehbi Efendi bu ayetin tefsîrini yaprken, “Fahr-i Râzî’nin beyânı veçhile

ayetin sebeb-i nüzulu şöyledir” der:

“Yahudiler, “Ya Muhammed (s.a.v), senin muradın, Nasârâ’nın İsa

(a.s)’ı Rabb ittihaz ettikleri gibi bizim de seni Rabb ittihaz etmemiz midir?”

demeleri üzerine bu ayet nazil oldu.”462

459 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, Ank., 1988, s. 115-119.

460 Ahmet Nedim Serinsu, Kur’ân’ın Anlaşılmasında Esbâb-ı Nüzul’ün Rolü, Şule Yay.,

Gündoğdu Mat., İst., 1994, s. 19.

461 Kur’ân, 3/64.

462 Vehbi Efendi, a.g.e, II.,s. 626.

153

Süleyman Ateş de bu ayetin tefsîrinde Yahudiler’in, kâinatın Tanrısı’nı

millîleştirme çabaları ile Hristiyanlar’ın da üçlü Allah inancı ile tevhidden

uzaklaştıklarını bu ayete dayanarak izah eder.463

Örnek- 2:

!>�� D ونO(.# � ب ا1��! � أه! ا��

“De ki: Ey Ehl-i Kitap! (Gerçeği) görüp bildiğiniz halde niçin Allah’ın

yolunu eğri göstermeye yeltenerek mü’minleri Allah yolundan çevirmeye

kalkışıyorsunuz?...464

Vehbi Efendi, Bu ayetin şu olay üzerine nazil olduğunu beyân eder:

“Yahudilerden Mirşaş b. Kays, İslâm’a olan düşmanlığından dolayı,

Müslümanlar arasındaki din kardeşliğini ve Evs ile Hazrec’in bu minval üzere

muhabbetini görünce Yahudileri topladı ve onlara şöyle dedi:

“Bunlarda bu ülfet devam ettikçe Yahudiler’in bu havalide yaşamaları

imkânsızdır. Bunun çaresi aralarına nifak sokmak ve geçmişteki

düşmanlıklarını uyandırmaktır.” Bir delikanlıyı da görevlendirip onların içine

salması ve orada kışkırtıcı şiirler okuması üzerine bu iki kabile arasında silâhlı

bir arbede yaşanır ve Peygamber durumu haber alınca fitneyi bastırır ve her iki

tarafı da teskin eder.465 İşte bu ayet, şu olay üzerine nazil oldu” der.

Örnek- 3:

(&D 0�>D !"�1�نا��>W �15� �� #�اب ث�� ل 1 آ� آ$"! 3دم

463 Süleyman Ateş, a.g.e., II, s. 59. 464 Kur’ân, 3/99.


154

“Allah nezdinde İsa’nın durumu, Âdem’in durumu gibidir. Allah O’nu

topraktan yarattı. Sonra ona ‘ ol! ’ dedi ve(o da) oluverdi.”466

Vehbi Efendi, Âl-i İmran sûresini tefsîr ederken, bu surenin evvelinden

itibaren seksen ayetin, Necran Beldesi’nde ikamet eden 80 kadar Nasara’nın,

Rasulullah’a gelerek şark’a karşı namaz kılmaları ve Hz. İsa’nın mucizelerini

zikrederek onun uluhiyetten bir payı olduğunu ispata çalışmaları ve “Hz.

İsa’nın babası kimdir?” demeleri üzerine bu seksen kadar ayetin nazil

olduğunu beyân eder.467

Süleyman Ateş de bu Sûrenin başından buraya kadar olan ayetlerinin,

bir hıristiyan hey’etiyle Hz. Muhammed (s.a.v.) arasında geçen uzun

münakaşalar münasebetiyle indiğini belirtir.468

3. 1. 2. Bir Ayet İçin Birden Fazla Nüzul Sebebi Gösterir

Örnek- 1

�ن إ0 آ� ب D(� ب � ا��G� ا1�أ� #� إ0 ا� �� أو#�ا ن.<�

“(Rasûlüm), kendilerine Kitap’tan bir pay verilenleri (Nasârâ Âlimleri’ni

veya Yahudileri) görmezmisin ki aralarında hükmetmesi için Allah’ın Kitabı’na

çağrılıyorlar da…”469 mealindeki ayeti tefsîr ederken Mehmed Vehbi Efendi,

“ “evvelki kitap” ’la murad İncil’dir; “ikinci kitap” ‘la murad Kur’ân’dır. Aralarında

hakla hükmetmek için Kur’ân’ın ahkâmını kabule davet eden de Rasulullah’tır.

466 Kur’ân, 3/59.

467 Vehbi Efendi, a.g.e.,I, s. 536.

468 Süleyman Ateş, a.g.e., II, s. 57.

469 Kur’ân, 3/23.

155

Kabul’den imtina eden fırka da Necran Cemaati’dir;” dedikten sonra surenin

başında naklettiği nüzul sebebine ilaveten şunları nakleder:

“Yahut ayetin sebeb-i nüzûlü; Hayber eşrafından zina eden bir erkekle

bir kadının recmedilmemesi husûsunda bir cevaz aramak üzere Peygamber’e

müracaat etmeleri ve Peygamber’in de: “Tevrat’ta recim ayeti vardır, niçin

amel etmezsiniz?” demesine binaen Tevrat’taki bu hükmü inkâr etmekle

birlikte Tevrat’ı getirmeye ve hükmüne razı olmaya, ve de meşhur Yahûdî

âlimlerinden İbn-i Surya’nın getirilmesine karar vermeleri ve onun gelip recim

ayetini okuması üzerine bu ayet nazil oldu” der.

Aynı zamanda Fahr-i Râzî, Beydâvî ve Hâzin’in beyânlarına istinaden

ayetin sebeb-i nüzulü şöyledir, der:

“Bir gün Rasullullah Yahudilerin medresesine giderek onları İslâm’a

davet etti. Onlar da Rasulullah’ın dinini sordular. O da “millet-i İbrahim

üzereyim” deyince; onlar, “İbrahim (a.s) da Yahûdî’dir.” dediler. Rasulullah da

“getirin Tevrat’ı ayet gösterin” deyince, Yahudiler Tevrat’ı getirmekten imtina

ettiler. Onlar da Tevrat’ı getirip hükmüne razı olmadılar… Bunun üzerine bu

ayet nazil oldu.”470

Görüldüğü gibi Vehbi Efendi, bazı ayetler için birden fazla nüzul sebebi

göstermektedir.

Ayetin tefsîrinin sonunda da şunları beyân eder:

“Her ne kadar ayetin sebeb-i nuzulünde Nasârâ veya Yahudiler

hakkında nazil olduğu bildirilmiş ise de kendilerine taraf-ı İlâhi’den kitap verilip

de ahkâmıyla amel etmeyen ümmetlerin cümlesine şamildir. Binaenaleyh

470Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 569.

156

Kur’ân’a muhalefet edenler de aynı hükme dâhil olup ayet-i kerime, onları da

tehdit etmektedir.” 471 der.

3. 1. 3. Nüzul Sebebinin, Ayette Verdiği Manayı Te’yid Ettiğini Söyler

Örnek- 1:

� آC�وا إن ��B ونR إ� ه6وا أه ا ا� ي � آ� 3�� وه� ب آ� وإذا ر3ك ا� �� ه� ا��+$

آ W�ون

“ (Rasulüm), kâfirler seni gördükleri zaman: Sizin İlâhlarınız’ı diline

dolayan bu mu? diyerek seni hep alaya alırlar. Halbu ki onlar, çok esirgeyici

Allah’ın Kitabı’nı inkâr edenlerin ta kendileridir.472

Müfessirimiz, ayette geçen “ه ا ” lafzının Arap dilinde tahkir için

kullanıldığını ve burada da zem ve ta’yib etmek manasına olduğunu beyân

ettikten sonra ayetin sebeb-i nüzulü için şunları söyler:

“Fahr-i Râzî ve Hâzin’in beyânlarına nazaran bu ayet Ebû Cehil ve Ebû

Süfyan hakkında nazil olmuştur. Zira Ebû Cehil, Ebû Süfyan’la beraber

Peygamberimiz’e rastlayınca: “Beni Abd-i Menaf’ın nesebi ve sizin

mabutlarınızı zem eden şu mudur.?” dedi. Ebû Süfyan da: “Beni Abd-i

Menaf’ta nebi olmasını inkâr mı edersin?” dedi. Bu sözlerden maksatları ise

Rasulullah’ı istihza etmekti. Rasulullah’ın da: “Ey Eba Cehil! Amcan Velid’e

nazil olan bela sana da nazil olacak, göreceğim. Ve Ey Eba Süfyan! Sen de

bu sözü ciddiyet üzere söylemedin, belki hamiyyet üzere söyledin” demesi


472 Kur’ân, 21/36.

157

üzerine bu ayetin nazil olduğu mervidir” der ve ayetin sebeb-i nüzulünün de

yukarıdaki manayı te’yid ettiğini belirtir.473

Örnek- 2:

!>�� TW ج�وا ��ا ثا��1وا� �� ه ��

“Şol kimseler ki onlar fisebilillah hicret ettiler, sonra düşman tarafından

katlolundular…”474

Vehbi Efendi bu ayeti tefsîr ederken, “Fahr-i Râzî’nin ve Beydâvî’nin

beyânları veçhile bu ayet; hicret edip düşmanla mücahedede beraber

bulunanlardan şehit olanlarla ecel-i mev’ûdu ile vefat edenlerin maksatları ve

sa’yu amelleri müsâvî olduğundan ahirette de mertebelerinin müsâvî olacağına

delalet eder” der ve “ayetin sebeb-i nüzulü de bunu te’yid eder” diyerek nüzul

sebebini şöyle nakleder:

“Ashabtan bazıları “ya Rasulallah, şehit olanlar için hayır var, biliyoruz

ve biz de seninle berbare mücahedede bulunduk. Bu hâl üzere vefat

ettiğimizde bize ne gibi ecir vardır?” demeleri üzerine bu ayetin nazil olduğu

mervidir. Yani birisi şehid, diğeri de gazi olarak vefat ettiler, dolayısıyla ecir

yönünden aralarında fark yoktur.”475

3. 1. 4. Zikrettiği Nüzul Sebeplerinden Bazen Birini Tercih Eder

Örnek- 1:

آ!O نC� ذائ5% ا$�ت

473 Vehbi Efendi , a.g.e., IX, s. 3424.

474 Kur’ân, 22/58.


158

“Her nefis ölümü tadacaktır…”476

Vehbi Efendi, bu ayetin bazı Nasârâ’nın Hz. İsa’nın vefat etmediğini ve

Rasulullah’ın vefat edeceğini beyânla mesrûr olmalarından dolayı nazil

olduğunu naklettikten sonra ikinci bir rivayeti de hatırlatır ki o da şöyledir:

“Rasulullah’a muhabbet eden kimselerden bazılarının, “Rasulullah Hatemü’l-

Enbiya’dır, vefat etmeyecektir; eğer vefat ederse şeriatı teğayyür eder”

inancında olmaları üzerine Cenab-ı Hakk, Rasulü’nün halinin diğer rasuller gibi

olup vefat edeceğini beyân için inzal buyurmuştur” der ve evvelki rivayetin,

lafz-ı ayete daha muvafık olduğunu beyân eder. Çünkü “ayette geçen “ � G� نhWأ

)ونBا ��W ” (Şimdi sen ölürsen sanki onlar ebedi mi kalacaklar?) ifadesi de

bunu te’yid etmektedir” der.477

Örnek- 2:

�� 0�� !z� !أم #��)ون أن #��ا ر�� آ$

“Yoksa siz de (Ey Müslümanlar), daha önce Musa’ya sorulduğu gibi,

Peygamberinize sorular mı sormak istiyorsunuz?”478

Vehbi Efendi, ayet-i celilenin, Yahudilerce Peygamber Efendimiz’e

Kur’ân’ın semadan, birden bire, bir kitap halinde nazil olmasını tıpkı Tevrat’ın

Musa’ya indiği gibi, talep etmeleri üzerine nazil olduğunu belirtir. Yahut “ayette

hitap, mü’münleredir” diyerek zira mü’minler, kendilerine yararı olmayan birçok

soruyu Peygamber’e sormaları üzerine bu ayetin nazil olduğunu beyân ettikten

sonra Fahr-i Râzî’nin beyânına dayanarak ayetin Yahudiler hakkında nazil

476 Kur’ân, 21/35.


478 Kur’ân, 2/108.

159

olduğu görüşünün daha doğru olduğunu kabul eder. “Zira ayetin siyak ve

sibakı da bunu doğrular” der.479

3. 1. 5. Bazen Bir Ayetin Nüzul Sebebine Başka Başka

Şahıslar Gösterir

Örnek-1

� ��<! إن� ا�D واO(.> ��ا�5�ن أ�C&� �واCآ � ا1� �

“Şüphesiz ki inkâr edenler, mallarını, (İnsanları) Allah yolundan

alıkoymak için harcıyorlar…”480

Vehbi Efendi, bu ayetin sebeb-i nüzulünün Fahr-i Râzî, Hâzin, Beydâvî

ve Nisabûrî ’nin beyânlarına dayanarak, Bedir’e giden müşrik askerlerine

maddî destek sağlayan Mekke eşrafından on kişi hakkında nazil olduğunu

nakleder. Süleyman Ateş de bu ayetin, Bedir Olayı’nın sebeplerine ve

sonuçlarına işaret ettiğini söyler.481

Ya da ayetin, Ebû Süfyan ve onun emsali haklarında nazil oduğunu

beyân eder. “Zira o da Bedir Savaşı’ndan sonra Uhud Muharebesi için kırk

okka gümüş sarfetmişse de emeline muvaffak olamamıştır”482 der.

Örnek- 2:

R��+ OT��&ا �O�أ � ا$ ا1�� R2��#ا �� و�>&�o

“Ey Peygamber! Sana ve sana uyan mü’minlere Allah yeter…”483


480 Kur’ân, 8/36.

481 Süleyman Ateş, III, s. 510.

482 Vehbi Efendi, a.g.e,V, s. 1889.

483 Kur’ân, 8/64.

160

Vehbi Efendi, bu ayetin, Bedir günü muharebeden evvel, “Beyda”

denilen yerde, Bedir Muharebesi’ne hazır olan ashab ya da ensar ve muhacir

hakkında nazil olduğunu Tefsîr-i Hâzin’den nakleder. Ya da bu ayetin Hz.

Ömer’in Müslüman olması üzerine nazil olduğunu beyân eder.484

Örnek- 3:

و�&�� $6ك TW ا.�)� ت

“Onlardan (Münafıklardan), sadakaların (taksimi) hususunda seni

ayıplayanlar da var.”485

Vehbi Efendi, bu ayetin, “Zülhüveysıra” isminde Beni Tamim’den

Havaric’in reisi olan bir kimse hakkında nazil olduğunu bildirir. “Beydâvî ve

Hâzin’in beyânlarına göre Rasulullah, Huneyn sadakaatını ashabı arasında

taksim ederken, bu adam gelip: “Ya Rasullallah! Adalet et” deyince, Rasulullah

da: “Ben adalet etmezsem ya kim adalet eder?” dediğinde bu ayetin nazil

olduğu mervidir” der.

Ya da “Ebû’l-Cevvaz adında bir münafıkın Rasulullah’a gelerek: “Emval-

i ganimeti ve sadakâtı, müsavi olarak taksim etmiyorsun” demesi üzerine bu

ayetin nazil olduğu mervidir” 486 der.

Ancak Süleyman Ateş, yukarıdaki rivayetleri de naklettikten sonra,

bunların ayetle ilgilisi olmadığını belirtir. “Zira bu ayet, kendinden önceki

ayetlerin devamıdır. Huneyn Gazvesi’yle ve ganimet taksimiyle bir ilgisi yoktur.

Burada sözü edilen ganimet değil; sadaka dağıtımıdır ki o da zekâttır.


485 Kur’ân, 9/58.


161

Dolayısıyla ayet, belli bir olay üzerine değil, münafıkların genel davranışlarını

belirlemek üzere inmiştir. Burada da onların zekât dağıtımı karşısındaki

tutumları ele alınmaktadır”487 der.

3. 2. Nâsih - Mensûh Meselesi

Kur’ân-ı Kerîm’in tefsîrini yapmak ve ondan amelî hükümler

çıkarabilmek için bilinmesi lazım gelen esaslardan biri de nesh meselesidir.488

“Nesh” kelimesi lügatte izale etmek, gidermek, yok etmek, değiştirmek,

tebdil, tahvil ve nakletmek489 manalarına gelir. Istılahta ise, bir nassın

hükmünü daha sonra gelen bir nass ile kaldırmaktır; başka bir deyişle, şer’i bir

hükmün başka bir şer’i delille kaldırılması veya mukaddem tarihli bir nassın

hükmünü muahhar tarihli bir nass ile değiştirmektir.490 Ruhların bir bedenden

diğerine intikaline inananların kullandığı “tenâsuh” kelimesi de intikâl

manasına gelmektedir.

Nesh, kitap ve sünnette olur. Bir ayetin hükmünü ortadan kaldıran ayete

“nâsih”; hükmü ortadan kaldırılan ayete de “mensûh” denilir. Şunu da

belirtelim ki haberlerde nesh olmaz.491

Müslümanların hemen hepsi neshin aklen caiz olduğunu kabul eder.

Bunun pratikte vaki olduğunda da hemfikirdirler. Zira Tevrat’ta Hz. Âdem’in

487 Süleyman Ateş, a.g.e., IV, s. 94 - 95.

488 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, s. 122.

489 Kur’ân, 22/52; 16/101; 45/28-29.

490 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 122; Seyyid Şerif, Ta’rifât, İst., 1327, s. 163; İbn Manzur, Lisanu’l-

Arab, Beyrut, 1300, III, s. 624; Muhammet Abdu’l Azim ez-Zerkanî, Menâhilu’l-İrfan, trz.,

Beyrut, II, s. 176; Elmalılı, Hak Dini Kur’ân Dili, I, s. 460.

491 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 123; Elmalılı, a.g.e., I, s. 460.

162

çocuklarının birbirleriyle evlenmeleri cevaz verilmişken, sonradan bu

neshedilmiştir. Keza Yahudiler için cumartesi günleri çalışmak

yasaklanmışken, İncil’de böyle bir yasak mevcut değildir. İşte bu gibi örnekler,

neshin praktik olarak mevcudiyetini göstermektedir.

Kur’ân-ı Kerîm’de nesh’in olup olmama hususuna gelince; bu konuda

iki görüş mevcuttur. İslâm âlimlerinin ekserisi, nesh’in Kur’ân’da mevcut

olduğunu kabul eder. Bunlar, Kur’ân’ın, kendinden önceki kitapları neshine

ilaveten, yeni kurulmaya başlayan İslâm nizamının inkişaf ve tekâmülü için

nesh olayını tabii bir şey olarak görmüşlerdir. Zaten neshin asıl hedefi

“hüküm”’dür, akide esaslarına tesir etmez. Oysaki hükümler, zaman, mekân

ve vaziyete göre değişebilir. Ancak yeni gelen hüküm, fayda ve sevap

bakımından birinciden daha iyi veya onun benzeri olmalıdır.

Bir Kur’ân ayetinin ancak başka bir Kur’ân ayeti ile nesh edilebileciğini,

mütevatir sünnetin bile Kur’ân’ı nesh edemeyeceğini söyleyenlerin (İmam-ı

Şafii gibi) yanında492; Hz. Peygamber’in sözlerinin de “o, arzusuna göre

konuşmaz, o (bildirdikleri) vahyden başka bir şey değildir.”493 ayeti mûcibince,

vahiy telakki edileceği ve Kur’ân metnine girmeyen kutsî hadislerin bulunduğu

ve vahye müstenid sünnetin de Kur’ân ayetlerini nesh edebileceği görüşünde

olanlar da vardır.

Diğer bir görüş de neshi aklen caiz görür; bunun, önceki semavî

kitaplarda mevcudiyetini kabul eder, Kur’ân’ın kendinden evvelki dinleri nesh

492 Muhammed b. İdris eş-Şafii, er-Risale, 1. Baskı, Mısır, 1358-1940, Tahkik: Ahmet

Muhammed Şakir, s. 106-108.

493 Kur’ân, 53/3 - 5.

163

etmiş olduğunu söylerler; ancak bizzat Kur’ân’ın kendi bünyesi içinde nesh

olmadığını iddia ederler. Bunların en meşhuru Mutezile’den Ebû Müslim

Muhammed b. Bahr el-İsfahanî (Ö.322/934) dir. Onun “Câmiu’t-Te’vîl li

Muhkemi’t-Tenzîl” isimli eseri, bu konuyu işlemektedir. Mısırlı Tabip

Muhammed Tevfik Sıdkı da bu görüşün savunucularındandır. Cumhuriyet

dönemi âlimlerimizden olan Ömer Rıza Doğrul (1893-1952) da Kur’ân’da

neshin varlığını kabul etmeyenlerdendir. O, bu konuda şöyle der:

“Kur’ân’dan herhangi bir ayetin nesh edildiğine dair bir tek hadis-i şerif

nakledilmemiştir. Asr-ı Saadet’ten sonra, birbirini tutmadığı görülen iki ayet

karşısında kalanlar, bunlardan birinin diğerini nesh etmiş olduğunu

sanmışlardır. Hâlbuki Kur’ân-ı Kerîm, bütün kitapta birbirine uymayan, birbirini

tutmayan iki ayet bulunmadığını beyân etmiştir.494 Mademki Kur’ân içinde

hiçbir ayrılık ve hiçbir uyumsuzluk yoktur, o halde nâsih ve mensûh’un da

bulunmaması icab eder. Çünkü nâsih ve mensûh’un temeli, ayetler arasında

uyumsuzluk bulunmasıdır.”495

Öte yandan Kur’ân’daki mensûh ayetlerin sayısı konusunda da tam bir

ittfak mencut değildir. Bunu 200 ve daha fazlaya çıkaranların yanında 5’e

kadar indirenler de olmuştur.496 Es-Suyûtî, bu hususa temas ederek, Kur’ân’da

mensûhu çoğaltmaya çalışanların gayelerini söyler ve sonra onları tetkik

ederek mensûh’un sayısını 20’ye kadar indirir.497 Süleyman Ateş ise, âlimlerin,

494 Kur’ân, 4/82.

495 Ömer Rıza Doğrul, Tanrı Buyguğu, İst., 1980, s. 91-92.

496 Ebû İshak İbrahim b. Musa eş- Şatibî, el-Muvafakât fî Usûli’ş-Şeria, Mısır, Trz., Rahmaniye

Mat., III, s. 107.

497 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 127; Celaluddin es-Suyûtî, el-İtkan fî Ulûmi’l-Kur’ân, Mısır, 1368,

164

dayandıkları bir delil bulunmadığından, mensûh ayetleri kendilerine göre

azaltıp çoğalttıklarını bildirir.498

Neshin üç çeşit olduğu çeşitli eserlerde zikredilir.499 Şöyle ki:

1- Hükmü mensûh, metni baki kalan ayetler: Kıble’nin tahvili

(değiştirilmesi) gibi.

2- Metni mensûh, hükmü cari kalan ayetler: Recim ayeti gibi.

3- Hem metni, hem de hükmü mensûh olan ayetler: Âdemoğlunun iki

vadi malı olsa üçüncüyü istemesindeki hırsı gösterirlir.

Netice itibariyle psikolojik olarak, iyi veya kötü adetlere saplanmış olan

bir cemiyeti, bu alışkanlıklardan bir anda koparıvermek mümkün değildir. İşte

Kur’ân da insanları ve cemiyetleri, dinî bir taktikle, yani tedricî olarak eğitmek

suretiyle kendine yaklaştırmış oluyordu. Kur’ân’ı iyi anlayabilmek ve onun

ayetleri hakkında doğru hükümler verebilmek için mutlak surette nesh

meselesini bilmeye ihtiyaç vardır.

3. 2. 1. Vehbi Efendi’ye Göre Nesh Meselesi

Mehmed Vehbi Efendi de Bakara sûresinin 106. ve Nahl sûresinin 101.

ayetine dayanarak neshin varlığını kabul eder. Sözkonusu ayetin tefsîrinde,

neshin ne anlama geldiğini, yukarıda izah ettiğimiz gibi açıkladıktan sonra, o

da neshin üç çeşit olduğunu zikreder.

Vehbi Efendi’ye göre nesh; aklen ve sem’an caizdir ve naklen de

vakidir. Ona gör nesh, ahkâmla ilgili konularda olmaktadır; hikâye ve

II, s. 23.

498 Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, İst., 1989, I, s. 217.

499 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 127; es-Suyûtî, a.g.e, II, s. 23.

165

haberlerde nesh yoktur. Nesh, önceki dinlerde vuku bulduğu gibi

Kur’ân’ın kendi bünyesinde de vuku bulmuştur.500 Şöyle ki:

Cenab-ı Hak: “ � أو&G� �>Bن�ت ب � ن&�� 3�% أو ن&�� "� ” “Biz, bir ayetin

hükmünü yürürlükten kaldırır veya onu unutturursak (ertelersek) mutlaka daha

iyisini veya benzerini getiririz…”501 buyurarak bir ayeti nesh edip ondan daha

hayırlısını, yani kullar üzerine daha kolayını, daha faydalısını ve daha çok

sevap olanını getiririz, diyerek neshin olabileceğini göstermiştir.502

3. 2. 2. Nesh İle İlgili Ayetleri Tefsîr Edişi

Örnek- 1:

� أو �"��&G� �>Bن�ت ب � ن&�� 3�% أو ن&��

“Biz, bir ayetin hükmünü yürürlükten kaldırır veya onu unutturursak

(ertelersek) mutlaka daha iyisini veya benzerini getiririz.”503

Vehbi Efendi, yukarıda zikrettiğimiz ayeti tefsîr ederken, “nesh, aklen

ve sem’an caiz ve naklen vakidir” der. Buna örnek olarak da Kur’ân’ın önceki

kitapları nesh ettiğini; İncil’in Tevrat’ı; Tevrat’ın da kendinden önceki şeriatların

birçok ahkâmını nesh ettiğini söyler.

Elmalılı Hamdi Yazır da bu ayetin tefsîrinde, Kur’ân ayetlerinde de nâsih

ve mensûhun olduğunu; zira aksini iddianın, zahiri nassı inkâr olacağını

belirtir.504


501 Kur’ân, 2/106.

502 Vehbi Efendi, a.g.e. I, s. 197.

503 Kur’ân, /106.

504 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Kitabevi, İst., trz., I, s. 459-460.

166

Mesela, Hz. Âdem şeriatında kardeşin kardeşle evliliği caiz idi. Zira hâl

ve maslahata, gaye ve hikmete muvafık olan da bu idi. Daha sonraları kardeş

evliliğine ihtiyaç kalmadığından bu hüküm nesh olunmuştur.

Yine Hz. Nuh şeriatında hayvanatın her nev’ini yemek mübah idi. Hz.

Musa şeriatında ise hayvanattan birçoğunun yenmesi nesholunmuştur. Yine

Hz. Muhammed (s.a.v)’in şeiratı, kendinden önceki şeriatları furu’ cihetinden

nesh etmiştir. Ancak usûl-ü itikadîyye, bütün şeriatlerde aynı olup asla

tağayyür kabul etmediğinden, itikad konusunda nesih yoktur. Şu halde nesih,

emir ve nehiy gibi ahkâma müteallik konularda olup hikâye ve haber

kısımlarında olmaz.505

Vehbi Efendi, “Kur’ân’da da nesih vakidir.” der ve örnek olarak şunları

sıralar:

“Mesela, eşi vefat eden kadının iddetinin bir senede tamam olacağını

bildiren ayet’in,506 iddet süresini dört ay on gün olarak bildiren ayetle507

nesholunduğunu söyler. Elmalılı da bu ayetin mensûh olduğunu söyler.508

Yine, “İslâm’ın ilk yıllarında Peygamberimiz’le fısıltı şeklinde

konuşacakların sadaka vermekle yükümlü oldukları halde sonraları sadaka

nesholunmuştur” der.

Keza, “kıtal ile ilgili olarak, başlangıçta, bir mü’minin on kâfire karşı sabır

ve sebatı vacip iken509 sonra bir kişinin iki kâfire karşı sabır ve sebatı510 vacip

olup ziyadesi nesh olunmuştur” der. Müfessir, bunu da şöyle izah eder: 505 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 196.

506 Kur’ân, 2/240.

507 Kur’ân, 2/234.

508 Elmalılı, a.g.e., II, s. 817.

167

“Çünkü bir zamanda insanların mizaç ve bünye mesalihine muvafık olan

ahkâmın diğer zamanda muvafık olmadığından evvelki hüküm nesholunur;

yerine ondan daha kolay ve mesalihe muvafık ikinci bir hüküm gelir.” Vehbi

Efendi, “Biz bir ayeti nesh edersek…” şeklindeki ayetin hikmetini de böyle

açıklar.

Öte yandan, “teheccüd namazının511 farziyeti nesholundu. Çünkü kullar

için büyük bir külfet ve meşekkat kalktığından, farziyetinin neshi hayırlıdır” der.

“Eyyam-ı ma’dudat” ‘ta512 oruç, bütün Ramazan ayında513 oruca tahvil

edildi. Gerçi burada az olanı neshle ve çoğa tahvilde beden üzere külfet ve

meşekkat vardır ama ecri ve sevabı da çoktur.

Elmalılı da “eyyam-ı ma’dudât”’taki orucun nesh edildiği konusunda

ittifak olduğunu belirtir.514

Ancak bir hükmü nesh edip onun mislini getirmekte de sevap eşittir.

Mesela kıblenin Beyt-i Makdis iken Kâbe-i Muazzama’ya tahvil olunduğu515

gibi. Her iki yöne de yönelmede külfet eşit olduğu gibi sevabı da müsavidir.

Müfessir, ayetin sebeb-i nüzulünü de Tefsîr-i Hâzin’de beyân olunduğu

veçhile şöyle açıklar:

509 Kur’ân, 8/65.

510 Kur’ân, 8/66.

511 Kur’ân, 17/79.

512 Kur’ân, 2/185.

513 Kur’ân, 2/186.


515 Kur’ân, 2/149.

168

“Kâfirlerin; “Muhammed (s.a.v), ashabına bir gün bir şeyle emreder,

yarın nehyeder; bir gün bir söz söyler, yarın sözünden döner. Şu halde her ne

söylerse kendi indinden söyler” demeleri üzerine bu ayet nazil omuştur.”516

Örnek- 2:

% �� ن 3�%وإذا ب�3 &�(

“Biz, bir ayetin yerine başka bir ayeti getirdiğimiz zaman…”517

Vehbi Efendi, bu ayeti de neshin vukuuna delil olarak sunar.

Müfessirimiz, bu ayetin sebeb-i nüzulü için Tefsîr’i Hâzin ve Medârik’te

beyân olunduğu veçhile şöyle der:

“Bir ayet nazil olduktan sonra onun hükmünü ref’ ederek başka bir ayet

nazil olunca müşrikler ta’na vesile ittihaz ederek “Muhammed, ashabına istihza

ediyor. Zira bir gün bir şeyle emreder, ertesi gün ondan döner, ashabını

nehyeder, başkasını emreder.” demeleri üzerine bu ayetin nazil olduğu

mervidir.” Elmalılı da bu rivayeti nakleder.518

Vehbi Efendi, Taberî ’de beyân olunduğu veçhile bu ayette geçen

“tebdil” in “nesh” manasına olduğunu bildirir. Binaenaleyh ayetin manası, “bir

ayeti neshedip yerine diğer ayeti getirdiğimizde…” şeklindedir. Çünkü bir

zamana muvafık olan hüküm başka bir zamana muvafık olmadığından ikinci

zamana muvafık ve halkın maslahatına mutabık diğer bir ayeti getirmek adet-i

İlâhiye’dir. İşte şu manaca neshe itirazla nübüvvete ta’neden müşrikleri red için

Cenab-ı Hak:


517 Kur’ân, 16/101.

518 Elmalılı, a.g.e., V, s. 3125.

169

أD�� ب$ �&G6لا1� و

buyurmuştur ki “ Allah u Teâlâ, halkın maslahatına muvafık inzal ettiği ayetleri

bilir” demektir.519 Elmalılı da buradaki “ yı nesh manasına tefsîr etmiştir.520 ”ب)�&

3. 2. 3. Mehmed Vehbi Efendi’ye Göre Mensûh Kabul Edilen Ayetler

Örnek- 1:

آ�; D�<�� إذا +�� أ+)آ� ا$�ت إن #�ك �<�ا

”Birinize ölüm geldiği zaman eğer bir hayır (mal) bırakacaksa…”521

Vehbi Efendi, yukarıdaki ayetin, Nisa sûresindeki,

TW أو9دآ�ا1�� ص<

“Allah, size çocuklarınız hakkında…emreder” 522 ayetiyle neshedildiğini

söyler.

Vehbi Efendi, yukarıda verdiğimiz birinci ayette geçen “;�آ” ve “T�D”

kelimeleri ile vasiyetin vacip olduğunu Fahr-i Râzî’nin beyânı veçhile nakleder.

Sonra bu vasiyetin vücûbunun miras ayetiyle nesh olunduğunu beyân eder.523

Zira bu ayete göre, herkesin yakınlığı nispetinde hisseleri ayrılmış ve hiçbir

ferde hisseden noksan verilmemiş olduğu için valide, peder vs. akrabaya

vasiyete ihtiyaç kalmamıştır. Elmalılı da burada varis olacak akraba hakkında

vasiyyetin neshedildiğini belirtir.524


520 Elmalılı, a.g.e., V, s. 3124.

521 Kur’ân, 2/180.

522 Kur’ân, 4/11.



170

Öte yandan bazı bilginler, bu ayetin, miras ayetiyle neshedilmediğini

söylerler. Beydâvî’ye göre miras ayetleri, bu ayetin hükmüyle çatışmamaktadır;

bilakis onu te’yid etmektedir.525

Süleyman Ateş de, kişinin, malı üzerinde tasarrufunda serberst olduğnu

belirterek vasiyet edebileceğini, dolayısıyla bu iki ayetin arasında neshin

sözkonusu olmadığını belirtir.526

Reşit Rıza da “Menâr” adlı eserinde, “bu ayetin siyakı neshe uygun

değildir.” 527 der. Taberî’ye göre de bu ayet mensûh değildir.528

Örnek- 2:

�2 م ��< %�(W 1ن�5>N� � و0�D ا� �

“(Hastalık ya da yaşlılık gibi özürleri nedeniyle) oruç tutmaya güçleri

yetmeyenlere, bir fakiri doyuracak fidye (vermeleri) gerekir…” 529

Vehbi Efendi’ye göre bu ayet, İslâm’ın başlangıcında cari ise de sonra

nesholunmuştur. Çünkü, İslâm’ın ilk yıllarında oruçla ülfet olmadığından

Ramazan ayında oruç tutmaya kudreti olan kimse, oruç tutmak ya da bedelini

(fidye olarak) ödeme konusunda muhayyer kılınmıştı. Sonra oruçla ülfet hâsıl

olunca oruca takati olan kimsenin her halde oruç tutması taayyün etti ve fidye

525 Ebû’l-Hayr Abdullah b. Ömer eş-Şirazî Nasruddin el-Beydâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrâru’t-

Te’vîl, Beyrut, trz., I, s. 215.

526 Süleyman Ateş, Kur’ân-ı Kerîm’in Evrensel Mesajına Çağrı, İst., 1990, s. 166.

527 Reşid Rıza, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm, Beyrut, trz., II, s. 136.

528 Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir et-Taberî, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Mısır,

1388/1968, II, s. 581; Remzi Ateşyürek, a.g.e., s. 56.

529 Kur’ân, 2/184.

171

vermek fesholundu. Müfessir, Beydâvî’nin beyânının da böyle olduğunu

nakleder.530

Şayet ayette ( 9 ) lafzı mukadder olup, (ن�5>N�)’ den maksat (ن�5>N� 9)

ise işte o zaman ayette neshin olmadığını bildirir.531 Hâzin’in Tefsîri’nde de

ayetin mensûh olmadığı zikredilir.532

Elmalılı da buradaki (ن�5>N�)’ yi güç yetiremeyenler, manasına tefsîr

edip bunda ittifak oluduğunu belirtir ve “burada bir mahzuf ( 9 ) vardır, demek

de gerekmez” der. Nitekim, dilimizde de “filan buna zor dayanır” demek,

“dayanamaz” demektir. Ayrıca Elmalılı, buradaki neshin, şeyhi fani ve

emsalinden başkası için olduğunu söyler. “Dolayısıyla bunlara fidyenin neshi

hakkında Ashab’tan hiçbir rivayet yoktur, bilakis bu ayetin mensûh olmadığı

sarahaten mervidir” 533 der.

Örnek- 3:

�ن �&�� و� رون أزواج وص<�% G�زواج��W�� وا� �

“Sizden ölçüp de (dul) eşler bırakan kimseler, zevcelerinin, evlerinden

çıkarılmadan, bir yıla kadar bıraktıkları maldan faydalanmaları hususunda

(sağlıklarında) vasiyet etsinler…”534

Vehbi Efendi, bu ayette iki hüküm olduğunu bildirir. “Bunlardan birincisi,

bir senelik nafaka ve kisve vasiyet etmek; ikincisi ise kadının iddetinin bir sene


531 Vehbi Efendi, a.g.e, I, s. 310.

532Alaü’d-din Ali b. İbrahim el-Hâzin el-Bağdadî, Lübâbü’t-Te’vîl fî Meani’t-Tenzîl, 1317, I, s. 116.

533 Elmalılı, a.g.e., I., s. 630-640.

534 Kur’ân, 2/240.

172

olmasıdır. Nafaka ve kisve vasiyet etme hükmü miras ayetiyle; bir sene iddet

hükmü de dört ay on gün iddeti beyân eden ayetle535 nesholunmuştur”536 der.

Elmalılı da bu vasiyetin mensûh olduğunu beyân eder.537

Oysaki Fahrettin Râzî, Reşit Rıza ve Ebû Müslim el-İsfahanî bu ayetin

mensûh olmadığını söyler.538

Örnek- 4: ��>$وا �$Bا �D Rن��

“Sana şarap ve kumardan soru sorarlar. De ki: Her ikisinde de büyük bir

günah ve insanlar için birtakım faydalar vardır. Ancak her ikisinin de günahı

faydasından daha büyüktür…”539

Vehbi Efendi, bu ayetin, şarabın necis olduğunu beyân eden ayetle540

neshedildiğini bildirir.541

Oysaki bu ayetin de mensûh olup olmadığı konusunda ihtilaf vardır.

“Mefatihu’l-Gayb” adlı eserde ibn Cüreyc’den naklen Ata’nın bu ayetin mensûh

olmadığı hakkında yemin ettiği nakledilir.542

Örnek- 5:

� وإذا +�� ا5�$% أو�ا ا5�ب0 وا<� 0� وا$� آ<

535 Kur’ân, 2/234.


537 Elmalılı, a.g.e., II, s. 817

538 Fahrettin b. Ziyauddin er-Râzî, Mefâtihu’l-Gayb, Matbaa-i Âmire, İst., 1307, III, s. 423.

539 Kur’ân, 2/219.

540 Kur’ân, 5/90.


542 er-Râzî, a.g.e., III, s. 319; Remzi Ateşyürek, a.g.e., s. 59.

173

“(Mirastan payı olmayan) yakınlar, yetimler ve yoksullar miras

taksiminde hazır bulunurlarsa, bundan onları da rızıklandırın…”543

Vehbi Efendi, bu ayetin de bazı âlimlerin görüşüne göre miras ayetiyle

neshedildiğini söyler.544

Fakat bu ayetin mensûh olmadığı görüşü daha ağır basıyor. Zira

İbrahim en-Nehaî, Şabî, Zührî, Mücahid, Hasan el-Basrî, Sa’d İbn Cübeyr, ibn

Abbas gibi isimler, sözkonusu ayetin mensûh olmadığı görüşündedirler.545

Örnek- 6:

��&G� %2أرب ��>�D وا(�g�� W ��ئi�Gن �� %g+ Cا �>#�� T#�\وا

“Kadınlarınızdan fuhuş yapanlara karşı aranızdan dört şahit getirin…546

Müfessirimiz, Fahri Râzî’nin ve Nimetullah Efendi’nin beyânlarına

dayanarak, bu ayetin hükmünün, İslâm’ın ilk yıllarına mahsus olduğunu, sonra

recim ayetiyle bu ayetin hükmünün nesholunduğunu bildirir. Fahri Râzî ise bu

ayetin mensûh olmadığını söyler. Süleyman Ateş de Ebû Müslim’in görüşlerine

dayanarak “Mefatihu’l-Gayb” adlı eserden yaptığı nakillerde, bu ayetin mensûh

olmadığını belirtir.547

Elmalılı da, ayette geçen haps-i daimi cezasının, Nur sûresindeki celd

ayetiyle nesholunduğunu; fakat şehadet hakkındaki hükmün ise sübut u zina

babında, aslı muhkem olarak baki olduğunu bildirir.548

543 Kur’ân, 4/8.


545 er-Râzî, a.g.e., IV, s. 219; Remzi Ateşyürek, a.g.e, s. 60.

546 Kur’ân, 4/15.

547 Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İst., 1989, II, s. 226.

548 Elmalılı, a.g.e., II, s. 1315.

174

Örnek- 7:

#�ك ا�ا)ان وا@��ب�ن�$� Tا�� و�!� ج2�&

“Erkek ve kadından her biri için, ana-baba ve akrabanın bıraktığından

(hisselerini alacak olan) varisler kıldık. Yeminlerinizin bağladığı kimselere

hisselerini verin…549

Vehbi Efendi, bu ayette belirtilen “yeminlerinizin bağladığı kimselere

hisselerini verin” hükmünün, İslâm’ın ilk dönemlerinde cari olduğunu, daha

sonraları bu hükmün, “Allah’ın Kitabı’na göre yakın akrabalar bir birine varis

olmaya daha uygundur.”550 ayetiyle nesholunduğunu belirtir.551

Ancak bazı âlimler, bu ayette de neshin olmadığı kanaatindedirler.

Süleyaman Ateş, bu konuda şunları söyler: “Nazil oluş sırası dikkate alınırsa

mensûh olan ayetler 98. sûrede yer alıyor; Nâsih olan ayetler ise 93. sûre

kabul edilen Enfal sûresinde yer alıyor. O halde daha önce inmiş olan ayet,

daha sonra inen ayeti neshedemez; Zira nesheden ayetin, neshedilenden

sonra inmiş olması gerekir. Öyleyse bu ayet mensûh değildir.552

Vehbi Efendi’nin mensûh dediği bu ayet, seleften Hasanü’l-Basrî,

Tavus, Ata b. Zeyd b. Yesar’a göre de muhkemdir, mensûh değildir.553

Örnek- 8:

� 0�D ا>&�o$ض اG�+ OT��&ا �O�أ 5� ل إن �� gD ��&G�ون� �>�z� ا��F� ب�ون ص

549 Kur’ân, 4/33.

550 Kur’ân, 8/75.



553 Abdü’l-Müteal el-Cebrî, lâ Neshe fi’l-Kur’ân Limâzâ?, Birinci Baskı, Kahire, 1400/1980, s. 74.

175

“ Ey Peygamer, mü’minleri savaşa teşvik et. Eğer sizden sabırlı yirmi

kişi bulunursa ikiyüz (kâfir)’e galip gelirler…”554

Vehbi Efendi, bu ayetin, “şimdi Allah yükünüzü hafifletti…”555 ayetiyle

mensûh olduğunu bildirir. O, bu konuda şunları söyler:

“Bazı rivayetlere göre Rasulullah, Hz. Hamza’yla on kişiyi, Ebû Cehil’le

beraber bulunan üçyüz kişiye karşı göndermişti. Hz. Hamza’nın askerinin

mağlup olması üzerine ehl-i İslâm, gayet me’yus oldular, Cenab-ı Hakk’a

tazarru ve niyaz ettiler ve Cenab-ı Hakk da, ayet-i ûlayı Nâsih olarak, bu ayeti

gönderdi.”

Müfessir, bundan başka ayetin sebeb-i nüzulüne başka rivayetler de

nakleder. Her iki rivayete göre de bu ayetin mensûh olduğunu bildirir. Hatta

cumhur-u müfessirinin de bu görüşte olduğunu vurgular. Devamında da şunları

söyler:

“Ulemâdan Ebû Müslim el-İsfehanî, ayetlerin her ikisinin hükmü,

kıyamet gününe kadar bakidir, nesih yoktur; buyurmuşsa da birinci ayetin

hükmü birtakım şartlara bağlıdır. Şöyle ki; sabır ve metanet, itikaad-ı tam,

azm-i sahih, kalb-i kavi ve ciddiyetle beraber yedinde kuvvet olmaktır. İşte bu

şartlar kendisinde mevcut olan kimseler hakkında, birinci ayetin hükmü baki ve

onunla amel Ebû Müslim’e gör caizdir; ayet mensûh değildir. Ancak bu şartlar

mevcut olamayan kimseler hakkında ikinci ayetin hükmü caridir.”556

554 Kur’ân, 8/65.

555 Kur’ân, 8/66.

556 Vehbi Efendi, a.g.e, V, s. 1931.

176

Fahri Râzî, bu ayetin mensûh olmadığı görüşünün daha isabetli

olduğunu beyân eder. 557

Süleyman Ateş de el-İsfahanî’nin ve Râzî’nin görüşlerini zikrederek

burada nesh olmadığını belirtir. Zira birinci ayet sabreden mü’minlerin

durumunu, ikinci ayet de onlar kadar sabırlı olamayan mü’minlerin durumlarını

bildirmektedir. Neticede “bu ayetler, toplumsal destek ve cesaretin önemine

işaret eder”558 der.

Örnek- 9:

T�6ان�آ%اg� زان<% أو �&x� إ�

“Zina eden erkek, zina eden veya müşrik olan bir kadından başkası ile

evlenmez…”559

Vehbi Efendi, “bu ayetin ahkâmında ulemâ ihtilaf etmişlerse de

ekseriyetin beyânı vechile bu ayet,

“… � دآ� وإ� ئ��وأن�]�ا ا�� 0� �&�� وD �� >[ ا.� ”

‘’Aranızdaki bekârları, kölelerinizden ve cariyelerinizden elverişli olanları

evlendirin…”560 ayetiyle neshedilmiştir” der. Binaenaleyh, salih bir kimsenin

tabiatı kabul ettiği surette, tevbe etmiş olan zaniye kadını nikâh etmesinin caiz

olduğunu beyân eder.

Müfessirimiz, ayetin sebeb-i nüzulünü Fahri Râzî, Beydâvî ve Hâzin’in

beyânları veçhile şöyle nakleder:

557 er-Râzî, a.g.e., IV, s. 567.

558 Ateş, Süleyman, a.g.e., III, s. 532-533.

559 Kur’ân, 24/3.

560 Kur’ân, 24/32.

177

“İslâm’ın ilk dönemlerinde, muhacirlerden, Medine’deki zina ile maruf

servet sahibi kadınlarla evlilik hususunda Rasullullah’tan izin isteyen sahabeler

hakkında nazil olmuştur. Binaenaleyh, İslâm’ın ilk dönemlerinde afif bir erkeğin

zaniye bir kadınla; afife olan bir kadının da zani olan bir erkekle nikâhlanması

bu ayetle haram kılınmıştı. Daha sonra bu hüküm, yukarıda sözünü ettiğimiz

ayetle nesholunmuştur; dolayısıyla bu gibilerinin nikâhlarının cevazına

müsaade olunmuştur.”561

Süleyman Ateş, bu ayetin de neshedilmediğini iddia eder. Zira bu ayet,

emir değil, haberdir. Haberlerde de nesh olmaz. Ayet, temiz insanların,

ahlâksız insanlarla evlenmek istemeyeceklerini; ahlâksız insanların da temiz

insanlara eğilim duymadıklarını beyân etmektedir. Ancak gühanından tevbe

edenlerle evlenmede bir sakınca olmadığı görüşü, İslâm âlimlerinin

çoğunluğunun tercihidir.562

Elmalılı da bu ayetin nesholmadığını söyler. Sûrenin başındaki “farz

kıldık” ibaresinin de surede mensûh bir hükmün olmadığının delili olduğunu

beyân eder.563

Örnek- 10:

0�D !آ�� و# x&ج W �� ا� ا1�وإن ج&]

“Eğer onlar barışa yanaşırlarsa sen de ona yanaş…”564

561 Vehbi Efendi, a.g.e, IX, s. 3688.

562 Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefisiri, V, s. 154; Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı

Meali, Komisyon, TDVY, Ank., 2003, s. 349.

563 Elmalılı, a.g.e., V, s. 3475-3476.

564 Kur’ân, 8/61.

178

Vehbi Efendi, “Fahri Râzî, Nisaburî ve Hâzin’in beyânlarına nazaran

“bu ayet, kılıç ayetiyle mensûhtur.” diyenler varsa da esah olan mensûh

olmadığıdır” der. Çünkü gerektiğinde sulh yapmak, yine gerektiği zaman ilan-ı

harbe münafi değildir.565

Örnek- 11:

�ن �$�z��أن�� ب ��$D ��و T�$D TG !5W ك�$2#��نوإن آ �ب �$G� ب�يء أD$! وأن

“(Rasulüm!) Onlar seni yalanlarlarsa de ki: Benim işim bana, sizin işiniz

de size aittir. Siz benim yaptığımdan uzaksınız, ben de sizin yaptığınızdan

uzağım.”566

Vehbi Efendi bu ayet hakkında da şunları söyler:

“Bu ayetin kıtal ayetiyle mensûh olduğunu söyleyenler varsa da esah

olan rivayete göre bu ayet mensûh değildir. Lakin bu ayette kâfirlere verilen

cevap, insafın son derecesidir ve bu cevap, davet tamamıyla vuku bulup ve

vazife-i tebliğ bi-tamamiha ifa olunduktan sonradır…Zira Rasullullah’ın her

esbaba tevessülü ve emr-i davette son derece sa’yından sonra onların da son

derece inat ve küfre ısrar ve devamlarına binaen bu cevap varid olmuştur.

Netice itibariyle herkesin kendi ameliyle haşronulacağı bu ayetten

anlaşılmaktadır.”567

Yukarıda zikrettiğimiz örneklerde de görüldüğü gibi Vehbi Efendi bir

kısım ayetlerin mensûh olduğunu kabul etmekte; ancak bazılarınca mensûh

addedilen bir kısım ayetlerin de nesholunmadığını ileri sürmektedir.


566 Kur’ân, 10/41.


179

Kanaatimizce Vehbi Efendi, İslâm Âlemi için maslahatı, dünya ve ahiret

saadetini nazar-ı dikkate alarak böyle bir tercihte bulunmuştur.

3. 3. Muhkem - Müteşâbih Konusu

Âlimler, Kur’ân’da geçen bazı ayetlere568 dayanarak muhkem ve

müteşâbih üzerinde durmuşlardır.

Muhkem; manası kolaylıkla anlaşılan569, fazladan bir tefsîre ihtiyaç

göstermeyen ve tek manası olan ayetlerdir. Kur’ân’daki helâl, haram, namaz,

oruç, zekât ve hac gibi ahkâma taalluk eden kısımlar böyledir.

Müteşâbih ise; birçok manaya ihtimali olup bu manalardan birini ta’yin

edebilmek için haricî bir delile ihtiyacı olan ayetlerdir.570 Ya da manasını

insanların tamamına veya birçoğuna kapalı ayetlerdir.571

Muhkem ve müteşâbih’ten kasdedilenin ne olduğu konusunda bir ittifak

oluşmamıştır. Zira muhkem ayetler; nesh, helâl, haram, hudud, feraiz gibi iman

edilip amel edilen konuları içerdiği söylenirken; müteşâbih ayetlerin de

mensûh, mukaddem, muahhar, meseller (emsal), yeminler ve iman edilip de

amelî yönü olmayan hususları içerdiği söylenmiştir.572

568 Kur’ân, 3/7; 21/1; 39/23.

569 Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, II, s. 12. 570 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, s. 128; Geniş bilgi için bkz.: İbn Manzur, Lisanü’l-Arap,

Beyrut, 1374/1955, XIII, s. 503 - 505; ez-Zerkanî, Menahilü’l-İrfan fî Ulûmi’l-Kur’ân, Mısır,

1372, II, s. 168 - 173; Bedrüddin ez-Zerkeşî, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, II, s. 68 - 71.


572 Remzi Ateşyürek, a.g.e., s. 113.; Geniş bilgi için bkz.: Hüseyin Yaşar, Kur’ân’da Anlamı Kapalı

Ayetler, Beyan Yay., İst., 1997, s. 19-28.

180

el-Huseyn b. Muhammed b. Habib en- Neysabûrî’nin söylediğine göre

bu meselede üç görüş vardır:

a) Kur’ân-ı Kerîm’in tamamı muhkemdir. Bunlar, görüşlerini, Hûd

sûresinin “Bu, ayetleri muhkem kılınmış bir kitaptır.” mealindeki birinci ayetine

istinad ederler.

b) Kur’ân-ı Kerîm’in tamamı müteşâbihtir. Bunlar da ez-Zümer

sûresinin “Allah, kelâmın en güzelini, müteşâbih kitap halinde indirmiştir…”

mealindeki 23. ayetine dayanırlar.

c) Kur’ân-ı Kerîm’de hem muhkem hem de müteşâbih ayetler

mevcuttur. ez-Zerkeşî, “ve hüve’s-sahih” sözüyle bu görüşün doğruluğuna

işaret eder. Bu görüşü benimseyenler, Âl-i İmran sûresinin yedinci ayetinde

geçen “sana kitabı indiren O’dur. O (Kur’ân)’ın bazı ayetleri muhkemdir ki

bunlar kitabın esasıdır, diğerleri de müteşâbihtir. Kalplerinde eğrilik olanlar,

fitne çıkarmak ve onu te’vil etmek için ondaki müteşâbih ayetlerin peşine

düşerler hâlbuki onun te’vilini ancak Allah bilir. İlimde yüksek payeye erişenler

ise; ona inandık; hepsi Rabbimiz tarafındandır, derler. (Bu inceliği) ancak akl-ı

selim sahipleri düşünüp anlar.” şeklindeki ifadeyi görüşlerine baz alırlar.

Muhkemin ancak bir manaya ve bir veche ihtimali olduğu; müteşâbihin

de birtakım vecihlere ihtimali yüzünden Cenab-ı Hakk’ın muradının hangisi

olduğu kesin olarak bilinemeyen ayetler olduğu düşünülürse, müteşâbihin

Cenab-ı Hak’tan başkası tarafından bilinip bilinmeyeceği konusuna açıklık

getirmek gereği vardır.

Bu konuda iki görüş mevcuttur:

181

a) Bu görüşe göre; Allah’tan başka hiçbir kimse, müteşâbih lafızların

manasını bilemez. Bu görüşün sahipleri, Âl-i İmran sûresinin yedinci ayetindeki

“ ا1�إ�9 ” ifadesini, görüşlerine delil olarak sunarlar. Bu, daha çok selefin

görüşüdür.

b) Bu ikinci görüşe göre ise; ilim sahipleri de müteşâbihin manasını

bilirler. Bunlar, aynı ayetteki “…1ب �ن 3�&��ن TW ا ��2�5B�ا��وا …” ifadesi

üzerinde dururlar. Mücahid de “ilim sahipleri, müteşâbihin manasını bilir ve

anlar” demiştir. Bu da daha çok halefin görüşüdür. Eğer ilim sahipleri,

müteşâbihin kendilerine ıtlak edildiği ayetlerin manasını bilmeseydi, onlarla

cahiller arasında hiç fark kalmazdı, diyen bu nazariye sahiplerinin haklı

olduğunu zaman göstermiştir. Hemen hemen bütün müfessirler, bazı grupların

sapık davalarını ispat için müteşâbihlere, kendi mezhep ve meşreplerini

takviye eder şekilde mana vermeye kalktığını görünce; aklın, dînî ölçü ve

esasların ışığı altında, el-hurûfü’l-mukattaa’ya bile mana vermek

mecburiyetinde kalmışlardır.573

Muhkem ve müteşâbih konusunda Vehbi Efendi’nin tefsîrinde,

orijinalitesi olan ekstra bir görüşe rastlayamadık. O da, daha önce yazılmış

olan tefsîrlerden konuyla ilgili bazı görüşleri nakletmekle yetinmiş; ayetlerle

ilgili açıklamalarında ise daha çok yukarıda zikrettiğimiz ikinci görüşe

muvafık izahlarda bulunmuştur. Yani müteşâbihâtla ilgili ayetleri, halefin

görüşüne uyarak te’vil etme yoluna gitmiştir.

Şimdi bu konuyu şu şekilde işlemek mümküdür:

573 el-Burhân, II, s. 68-89; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 228.

182

3. 3. 1. Vehbi Efendi’nin Muhkem ve Müteşâbih’ten Bahseden

Ayetleri Tefsîr Edişi

ت…“$�[O� ت �3 1&� …”

“…Kitab’ın bir kısım ayetleri muhkemdir…”574

Vehbi Efendi, bu ayette geçen “muhkem” kelimesini; “ayetin manasını

anlamakta güçlük yok, delâleti zahir, te’vile hacet yok” şeklinde tefsîr eder.

Müteşâbihi ise, “manasını anlamakta tetkike ve düşünmeye muhtaç ve

maksud olan manaya delaleti zahir olmadığından birtakım ihtimâlât tasavvuru

mümkün demektir” şeklinde izah eder.

Vehbi Efendi, “muhkemât; müteşâbihâtın manasını anlamakta merci

olduğundan muhkemâta, “kitabın anası ( Oبأم ا�� )” denilmiştir” der. Zira

müteşâbihattan istihrac olunan ahkâmın kâffesi, muhkemâtın ianesine muhtaç

olduğundan, muhkemâtın “ب ünvanına layık olduğunu belirtir.575 ”أمO ا��

Müfessirimiz, ayetin devamını şöyle terceme ederek arkasından

müteşâbihâtın ehil kişilerce yorumlanması gereğine işaret eder:

“Kur’ân’ın ayetleri iki kısım olup biri muhkem diğeri müteşâbih olunca

şol kimselerin ki, kalplerinde batıla meyil var, onlar insanlar arasına fitne

koymak ve itikadlarını ifsad eylemek ve arzularına muvafık te’vilini talep etmek

için Kur’ân’dan müteşâbih olan ayetlere ittiba’ eder ve kalplerinde olan fesada

binaen muhkemâtı terk ederler. Hâlbuki insana lazım olan, muhkem olan

ayetlerle amel eylemek ve müteşâbihâta iman etmektir. Ve müteşâbihâtın

te’vilini kimse bilmez, ancak Allah u Teâlâ bilir.”

574Kur’ân, 3/7.


183

Yani, kalbinde fesat olan kimse muhkem ve manası zahir olan ayetleri

terk eder. Çünkü muhkem olan ayetlerin manaları açık olduğundan derhal

amel etmek lazımdır. Ama kalbi fâsid olup amel etmek istemeyenler ise kendi

arzularına muvafık olarak müteşâbihâtın te’viliyle iştiğal ederler ve bundan

maksatları halkın itikadını ifsad etmek ve efkâr arasına ihtilaf düşürüp fitne

koymaktır. İşte bu gibi batıla meyledenler ve doğruyu bırakıp eğriyi arayanlar,

her zaman ve her millet içinde bulunmuştur. Zira kalbi eğri olan hiçbir zaman

doğru yolu sevmez.

İşte bu gibi ifsedata meydan vermemek için ulemâ-yı dîn, kavaid-i

İslâmiye’ye muvafık surette te’vil ederek birtakım kavaid-i dîniyeye raptla

müteşâbihâtın te’vîlini muhkemâtın manasıyla tahkim ettiler. İşte şu esasa

binaen müteşâbihâtın te’vilinde ve Kur’ân’ın manasını anlamakta lazım olan

sarf, nahiv, lugat, maanî, usûl-ü fıkıh ve akaid gibi fünûn-u tahsil lazım ve

hükümet üzerine erbabını bulundurmak ve yetiştirmek vaciptir. Çünkü

hükümetin hikmet-i teşekkülünden birisi ve belki en mühimmi, ehl-i imanın

itikadını ve esâsât-ı dîniyesini muhafaza ve furûâtı tatbik ve icra etmektir.

İşte Kur’ân’dan bazı ayetin müteşâbih ve bazısının manası muğlâk

olması, şu beyân olunan fenlerin erbabının lüzumuna delalet eder. Şu halde

ahkâmın istinbatına medar olan fenlerin ihmali caiz olmaz.

Görüldüğü gibi Vehbi Efendi, müteşâbih ayetlerin manasının muğlâk

olmasının sebebinin yukarıda zikredilen ilimlerin lüzumuna işaret oluğunu

beyân eder; zira bu ilimlerin ihmalinin de caiz olmadığını belirtir. Ayetin

devamında zikredilen müteşâbihâtın te’vîlini kimlerin bilebileceğini şu şekilde

izah eder:

184

�ن TW ا1�و� �2�� #�و�1� إ�9 B�ا��ن وا�� ا ��2�5

و� � �آ�� إ�9 أو�ا ا@� ب 3�&� ب1&Gرب (&D �G� �!آ

“Müteşâbihin te’vîlini kimse bilmez, ancak Allahu Teâlâ bilir. İlminde

sebatı olan âlimler: Biz kitaba iman ettik, zira cümlesi bizim Rabbimiz

tarafındandır, derler ve kitabın manasını düşünmez, ancak akıl sahipleri

düşünür.”576

Şu halde Kur’ân’ın ayetleri iki kısım olup bir kısmının manası açık

olmakla muhkem, diğerinin manası hafî ve te’vîle muhtaç olmakla müteşâbih

olunca ilimde temekkün ve takarrur ederek ilminde itimad olanlar, kitapta

muhkem ve müteşâbih bütün ayetlere iman ettik, hepsi Rabbimiz tarafından

gelmiştir, derler ve Kur’ân’ın manasını tezekkür edip düşünemez; ancak akıl

sahipleri düşünebilir. Zira akıl sahiplerinin cevdeti ve nazarlarının hiddeti

ayetlerin manalarını tezekkür etmeye müsaittirler. Binaenaleyh Kur’ân’ın

manasıyla öğüt alan kimseler de akıl sahipleridir.

Vehbi Efendi, burada Fahr-i Râzî ve Beydâvî’nin beyânlarına

dayanarak ayette iki kıraatin varlığından söz eder.

Bunlardan birincisi, “ ا1�و� �2�� #�و�1� إ�9 ” üzerine vakfedip “ن�B�ا��وا”’ yi

ibtida-yı kelâm ile okumaktır. Bu kıraate göre (selefin görüşü budur),

müteşâbihâtın te’vîlini Allah’tan başka kimse bilemez.577

İkinci kıraate göre ise, “ �ن TW ا2��وا��ا�B ” lafzının “1�ا” lafzı üzerine

atfolunmasıdır. Buna göre (halefin görüşüne göre), Kur’ân’da müteşâbih olan

ayetlerin te’vîlini kimse bilmez, ancak Allahu Teâlâ ve ilmiyle amil olan ulemâ- 576 Kur’ân, 3/7.


185

yı râsihûn bilirler.578 Ve ulemâ, bu te’vîli bilmekle beraber, biz müteşâbihâtın ve

muhkemâtın cümlesine iman ettik; zira cümlesi bizi ıslah için Rabbimiz

tarafından gelmiştir, derler. Buna nazaran, buradaki müteşâbihle murad,

sa’yü gayret ve teemmül ve tefekkürat ve kavaide tatbik ile ulemânın

manasını bildikleri ayetlerdir. Surelerin evvelindeki harfler değildir.

İlimde râsih olan ulemâ ile murad, ilmiyle amil ve Kur’ân’ın manasını

anlamakta lazım olan fenlere vukuf-u tam’ı bulunan erbab-ı fazilettir ki bu

misilli ehl-i ilmi, Cenab-ı Hak, akıl sahipleri olmakla sena buyurmuştur.

Vehbi Efendi, ilimde râsih olmayı, Tefsîr-i Hâzin’de beyân olunduğu

veçhile şöyle izah eder:

“İlimde râsih olmak; ilmini hazımla mütevazı ve muharramâttan içtinapla

müttekî ve dünyaca hırsı terkle zühdü iltizam ve nefsiyle mücahede etmeye

mütevakkıftır.”

Şu halde kavad-i İslâmiyeye ve tefsîrde bilinmesi lazım olan fenlere

tatbik etmeksizin reyiyle tefsîr hatadan salim olmadığı cihetle caiz değildir.

Çünkü Rasullullah: “ Bir kimse Kur’ân-ı kendi reyiyle tefsîr eder ve nefsinin

arzusunu tevfik etmek isterse, Cehennem’de oturacağı mahalli hazırlasın”

buyurmuştur. Bu hadisten anlaşılan, “kavaid-i İslâmiye’ye muhalif tefsîr

ederse” demektir.

Görüldüğü gibi Mehmed Vehbi Efendi, müteşâbihâtın, kavaid-i

İslâmiye’ye muvafık te’vîlini, beşerin ıslahı ve intifaı için uygun görür. Buna

578 İbn Kesir, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Dâru’l-Fikr, trz., I, s. 346 - 347; Süleyman Ateş, a.g.e.,

II, s. 17.

186

karşı bir görüş sunmazken heva ve hevese uygun yapılan tefsîr ve te’vîli de

reddeder.579

Vehbi Efendi, müteşâbih ayetleri iki kısımda inceler:

3. 3. 2. Asla manası anlaşılmayan harfler

Bunlar sûrelerin başlarında zikredilen “hurûf-u mukattaa” denilen

harflerdir. ( �,ا�ا, � 580 ( ق ve ن, آ�<2� ,ص , ^1 ,+� , �� ,^�� ,ا$�, ا$� ا$

gibi. Bu harfler Kur’ân’ın yirmidokuz suresinde mevcuttur. Bunların yirmiyedisi

Mekkî; ikisi de Medenî surelerdir.581 Bu harfler ondört tane olup Arap

alfabesinin yarısı kadardır. Bunların bazısı tek bir harften, bazısı iki, bazısı üç,

bazısı dört ve bazısı da beş harften oluşur.582 Vehbi Efendi’nin bu konuya

yönelik görüşlerini, yeniden ele alıp inceleyeceğimiz için, şimdi müteşâbih

hakkında ikinci kısma bir göz atalım.

3. 3. 3. Zahirî manasının anlaşılması muhal olup da te’vîle muhtaç

olan ayetler

Örnek- 1:

� 0�D ا2�ش ا��ىا��+$

“Rahman arşa istiva etti (kahru galebe etti, yöneldi)…”583

579 Vehbi Efendi, a.g.e., II, s. 546-547.

580 Kur’ân, 2, 3, 29, 30, 31, 32/1; 7/1; 10, 11, 12, 13, 14, 15/1; 27/1; 28/1; 36/1; 38/1; 40, 41, 42,

43, 44, 45, 46/1.

581 Medenî olanlar, Bakara ve Âl-i İmran sûreleridir.

582 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, s. 135.

583 Kur’ân, 20/5; 2/29; 7/54; 10/3; 13/2; 25/59; 32/4; 41/11; 57/4.

187

İstiva; lügatte, yükselmek ve karar kılmak demektir. Allah’ın bir sıfatı

olarak keyfiyeti bilinmeksizin Allah’ın arşı istila etmesi demektir.584

Vehbi Efendi ise buradaki istiva’nın “irade-i İlâhi’nin arşa teveccüh

etmesi ve ona galebe etmesi” şeklinde anlaşılacağını belirtir. Zira “istiva”

“istikrar” manasına olduğundan “galebe” ve “kudretle” te’vil olunacağını söyler.

“Nitekim Vacip Teâlâ hakkında istikrar muhal olduğu cihetle bu misilli nusus-u

celileyi, delail-i akliyeye muvafık surette te’vil zaruridir” der.

Süleyman Ateş de “istiva”’nın Allah’ın yarattıklarına hâkim olduğu ve

onları istediği gibi yönettiği manasına geldiğini söyler.585

Vehbi Efendi, Mücessime ve Müşebbihe taifesinin, ayetin zahirî

manasını istidlâl ederek “Vacip Teâlâ, arş-ı a’lâ üzerine oturdu” şeklindeki

iddialarını kesinlikle reddeder ve bu görüşün aklî ve naklî delillere göre batıl

ve fasid olduğunu belirtir. Çünkü Allah, zamandan ve mekândan

münezzehtir.586

Örnek- 2:

نTا��1"�� ب�g�O� ن�6ل أ+�� ا])�{ آ� ب

“Allah, sözün en güzelini birbiriyle uyumlu ve bıkılmadan tekrar tekrar

okunan bir kitap olarak indirdi…” 587

Vehbi Efendi, bu ayeti tefsîr ederken, “müteşâbih” kelimesiyle ayetlerin

intizamında, bazısı bazısına müşabih manasının anlaşıldığını belirtir. Yani

584 Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali, Komisyon, TDVY, Ank., 2003, s. 156.

585 Süleyman Ateş, a.g.e., III, s. 347.


587 Kur’ân, 39/23.

188

Kur’ân ayetlerinin fesahat ve belâğatta, manalarının muhkem olmasında,

halkın dünya ve ahiret menfaatlerini temine kâfi ve elfazının yekdiğerine

münasebette birbirine benzediği cihetle müteşâbih beyân olunduğunu söyler.

Süleyman Ateş de buradaki “müteşâbih”’in, “güzellikte ve belâğatta

birbirine” benzer manasına olduğunu588 söyler.

Bu ayette “}�([ا ” ‘le murad Kur’ân’dır.589 Vehbi Efendi, “insanlar için

bilinmesi lazım olan her şeyi bildirdiği için de “sözlerin ve kelâmların en

güzeli” manasına gelen “ }�([ا � ifadesi kullanılmıştır” der.590 ” أ+�

Örnek- 3:

1# �3 ا� آ� ب أ+�$

“Elif. Lâm. Ra. (Bu sana indirilen), hikmet sahibi (ve) her şeyden

haberdar olan (Allah) tarafından ayetleri sağlamaştırılmış, sonra da açıklanmış

bir kitaptır.”591

Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde de “Kur’ân’ın tamamı muhkemdir”

demiyor. Zira buradan anlaşılması gereken, Kur’ân’ın ayetlerine asla noksanlık

arız olmaz; onun ahkâmı gayet sağlam592 ve tahribi mümkün değil, adeta

muhkem bir bina gibidir; önceki peygamberelere indirilen kitaplar gibi nesh

edilmez olduğudur. “Şu halde onun hükmü kıyamete kadar bakidir ve ahkâmı

588 Süleyman Ateş, a.g.e., VII, s. 542.

589 Aynı yer.


591 Kur’ân,11/1.

592 Süleyman Ateş, a.g.e., IV, s. 292.

189

da kulların haline muvafık surette tafsil olunmuştur; onda asla noksanlık

yoktur”593 der.

Şu halde Vehbi Efendi, yukarıdaki ayetlerin tefsîrinde Kur’ân’ın tamamı

müteşâbih ya da tamamı muhkemdir, demiyor; bu terimleri, bulunduğu sûre

içinde ele alıp nassa ve akl-ı selime muvafık bir tarzda ele alıp yorumlamaya

çalışıyor.

3. 3. 4. Vehbi Efendi’nin Hurûf-u Mukattaa’yı Tefsîr Edişi

:594( ا� ) .1

Vehbi Efendi, bazı sûrelerin evvelinde bulunan bu harflerin, Allahu

Teâlâ’nın ilmini kendine has kıldığı esrar-ı İlâhiye’den olduğu cihetle Kur’ân’da

bu gibi harflerin, kulların muttali olamayacağı esrardan olduğunu belirtir. “İşte

bunlar, Usul İlmi’nde belirtildiği veçhile müteşâbihâttır”595 der. Müteşâbihâtın iki

kısım olduğunu daha önce belirtmiştik. İşte müteşâbihatın asla fehmolunamaz

kısmının (�,ا�$� ,اا � gibi) bazı ..., ن ,آ�<2� ,ص , ^1 ,+� , �� ,^�� ,ا$�, ا$

sûrelerin evvelinde bulunan harfler olduğunu belirtir. Müfessirimiz, ikinci kısmın

ise, yukarıda bahsettiğimiz gibi “ � ”ا��ى“ 0�D ” ayetindeki ا2�ش ا��ىا��+$

kelimesi gibi asıl manası anlaşılıp lâkin makam itibariyle mana-yı zahirisini

murad etmek, edille-i akliyeye ve nakliyeye nazaran, muhal olduğundan te’vîle

muhtaç olanlardır.

Vehbi Efendi, bu harfler hakkında üç görüş olduğunu belirtir:


594 Kur’ân, 2/1.


190

“a) Bu harfler ait olduğu sûrenin ismidir.596 Buna göre ( �ا ), Sûre-i

Bakara’nın ismidir.

b) Bu harfler esma-i İlâhiye’den bir isimdir. Ya da her harf, esma-i

İlâhiye’den bir ismin başlangıcıdır. Mesela (Elif) Allah, (Lam) Latif, (Mim) Mecid

isimlerinde olduğu gibi.

c) Ya da ( �ا ), “Ben Allahü Azîm-ü’ş-Şanım, bilirim (ene Allahu a’lemü)”

demektir.597 Veyahut kasemdir. Bu harflerden esma-yı İlâhi, sıfat-ı Sübhaniye

ve Kütüb-ü münezzele terekküb ettiği için şanlarına ta’zim üzere Allah, harf-i

hecaya kasem buyuruyor.”598

2. (� :599(ا$

Vehbi Efendi, “sûrelerin evvelinde bulunan bu gibi harflerin manasını

Allah bilir, bizim için te’vîliyle iştiğal lazım değildir, denilmişse de ehl-i dalalin

arzularına uygun te’villere meydan vermemek üzere te’vili caiz görenlerce

buradaki (Elif) harfi, insan-ı kâmil olan Rasullulah’a; (Lam) harfi, liyakatına,

(Mim) harfi, müeyyed min indillah olduğuna; (Sad) harfi de sadık ve safi

olduğuna işarettir” demiştir.

Vehbi Efendi, bu konuda Tefsîr-i Hâzin’den de şu beyânı nakleder:

“(Elif Lâm Mîm Sâd), esma-ı İlâhiye’den bir isimdir ve kasemdir. Cevabı

“R>ب أن6ل إ ,dir. Buna nazaran ayetin manası şöyledir: “(Elif Lâm Mîm Sâd) ”آ�

596Elmalılı, a.g.e., I, s. 160.


598 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 34 -35.

599 Kur’ân, 7/1.

191

ismine kasem ederim, şu Kur’ân bir kitap’tır ki taraf-ı İlâhimiz’den habibim sana

inzal olundu.”

Ya da bu harfler esma-ı Kur’ân’dan bir isimdir, yahutta bu surenin

ismidir.

Müellif Tefsîr-i Taberî’den de İbn Abbas’tan naklonan “Ben Allahu

Teâlâ, ahkâmı kullarıma tafsil ederim (Ene Allahu üfassılü) şeklindeki manayı

okuyucunun dikkatine sunar.600

:601( ا� ) .3

Vehbi Efendi, bu harflerin manasının, selefe göre ancak Allah’ın bile-

bileceği görüşünü yineledikten sonra müteahhirûn ulemâsına göre ilimde rusuh

olan ulemânın, müteşâbihâtın manasını bilmesi ve bazı müfsidlerin kavaid-i

şer’iyeye muhalif te’villerine meydan vermemek için hüsn-ü tevcihle tevcihinin

caiz olduğunu beyân eder. “Buna nazaran, şu şekilde te’vîl edildiğini belirtir ki

ayette geçen (Elif) insana; (Lam) lebibe yani akile; (Ra) da reşide işarettir” der.

O halde �ا, Rasullullah’a hitap ve bazı evsaf-ı nebeviyeye işaretten ibarettir,

görüşünü sunar.602

4. (�� )603:

Vehbi Efendi yukarıda zikredilen selef ve halefin görüşlerini aynen

burada da belirttikten sonra, “�� ” lafzı, “Ey insan!” manasına münadadır, der.

Veya Rasullullah’ın ismidir; buna göre “Ya Muhammed!” demektir. Yahut

600 Vehbi Efendi, a.g.e., IV, s. 1575-1576; Süleyman Ateş, a.g.e., I, s. 88.

601 Kur’ân, 10, 11, 12, 13, 14, 15/1.


603 Kur’ân, 36/1.

192

sûrenin ismi ve mukadder “!#ا (oku)” kelimesinin mef’uludür. Yani; “sen sûre-i

Yasin’i tilavet et, oku” demektir. Yahut da mübteda-yı mahzufun haberidir.

Buna nazaran manası: “Şu sûre, sûre-i Yasin” demektir, şeklinde te’vîl eder.604

:605( ص) .5

Müfessir, burada da aynı görüşleri tekrarlar ve buna göre (ص), surenin

ismi olabilir veya esma-i hüsna’ya işarettir ki Samed, Sadık, Sabur olan Allah

gibi. Yahut bir şeyi arz etmek manasına emirdir. Buna göre mana-yı nazım

şöyledir: “ Ey Rasul, Kur’ân’da bildirilen emir ve nehiylerin hepsine uygun amel

et!” demektir. Ya da (ص) lafzı, Rasullullah’ın sıtkına ve sabrına işarettir.606

6. (�+ )607:

Vehbi Efendi, “buradaki (ح ), Rasullullah’ın vahy-i İlâhi’yi hamil olup ve

himaye ettiğine işarettir, der; ( م ) ise masivasıyı kalbinden mahv ü izalesine

işarettir. Ayrıca Kitab’ın gayet muhkem, ayetlerinin gayet metin ve ahkâmının

gayet rasin olduğuna işaret için de ayetin devamında, esma-i hüsna’nın en

büyüğü olan lafza-i celal varid olmuştur”608 der.

604 Vehbi Efendi, a.g.e., XI, s. 4604; Hurûf-u Mukattaa ile ilgili olarak bkz.: Ateş Süleyman,

a.g.e., I, s. 87-97.

605 Kur’ân, 38/1.


607 Kur’ân, 40 - 46/1.


193

7. (1^ )609:

Vehbi Efendi, burada da müteahhirûn ulemâsının te’villerini nakleder.

Buna göre (1^ ), “Ya Rasul!” manasınadır. Buradaki Rasul, bizim

peygamberimiz olan ahir zaman nebisidir. Yahut kasemdir. Vacip Teâlâ

kudretine kasem buyurmuştur. Veya Esma-yı Hüsna’dan bir isimdir.

Ya da Fahri Râzî’nin beyânına göre (ط), Cennet’teki Tuba ağacıdır. (He)

de “Haviye” isminde Cehennem’dir. Veyahut da (1^), evsaf-ı Nebi’ye işarettir.

Ya da (ط) talip, (e) de hidâyete işarettir. Veya (ط) taharetine, (e) de hidâyetine

işarettir. Yahut da (1^) esma-ı Nebeviyye’den ve münadadır. O halde (1^ ),

“Ya Muhammed! Sana nida ederim.” demektir.610

:611( ن) .8

Müfessir bu harfi de müteahhirûn ulemâsının görüşü doğrultusunda

“sûrenin ismi” veya “kasem” şeklinde te’vîl etmiştir. Veyahut da “mürekkep” ve

“divit” manasına olabileceğini söylemiştir.612

Vehbi Efendi, diğer sûrelerin evvelindeki hurûf-u mukattaa’yı da bu

minval üzere te’vil ederek bu konuda halefin görüşünü benimsediğini açıkça

ortaya koyumuştur.

Süleyman Ateş de bu harflerin Araplarca manası anlaşılmayan daha

önceki ilâhî kitaplara işaret olduğunu, daha sonra da onların muhtevasının

609 Kur’ân 20/1.


611 Kur’ân, 48/1.

612 Vehbi Efendi, a.g.e., XIII, s. 5370.

194

Arapça olarak Hz. Muhammed (s.a.v.)’e vahyedildiğini söyler. Mücahid’e göre

ise bu harfler, Hz. Peygamber’in ve bütün dinleyicilerin dikkatini çekip bundan

sonraki okunacak sözün büyüklüğü hakkında onları uyarmak için nazil

olmuştur.613

3. 3. 5. Vehbi Efendi’nin Cenab-ı Hak’la İlgili Müteşâbih Ayetleri

Tefsîr Edişi

Örnek- 1:

� 0�D ا2�ش ا��ىا��+$

“Rahman, arşa istiva etmiştir (arşı hükmü altına almıştır.)…”614

Vehbi Efendi buradaki “istiva”’yı, daha önce de belirttiğimiz gibi istikrar

manasına olduğundan, galebe ve kudret manasına te’vîl etmiştir. “Zira

“istikrar”, Vacip Teâlâ hakkında muhal olduğundan, bu misilli nusus-u celîleyi

delâil-i akliyeye muvafık surette te’vîl zaruridir” der. Yani “göklerde ve yerde,

bu ikisi arasında ve arş-ı âlâda her ne varsa hepsi Allah’ın mülküdür. O’nun

her şeye gücü yeter.”615 manasınadır.

Örnek- 2:

�ق أ�)��ا��1�) W

“Allah’hın eli onların elleri üstündedir…”616

Vehbi Efendi, ayette geçen “Allah’ın eli” ifadesini, “Allah’ın yardımı ve

nimeti” şeklinde te’vîl ederek ayetin manasının şöyle olduğunu belirtir:

613 Süleyman Ateş, a.g.e., I., s. 87-97. 614 Kur’ân, 20/5.


616 Kur’ân, 48/10.

195

“Her ne kadar mü’minler, Rasulullah’a yardım etmek üzere bey’at

ettilerse de; Allah’ın, Rasulü’ne yardımı ve nimeti, onların yardımının ve

nimetinin fevkindedir.”617

Elmalılı da buradaki “Allah’ın eli” ifadesini Hz. Peygamber ve Allah’ın

kuvveti ve kudreti şeklinde te’vîl eder.618 Süleyman Ateş de Allah’ın

peygamberine verilmiş olan bu sözü, Allah’ın kendisine yapılmış bey’at olarak

tefsîr etmiştir.619 Zemahşerî de “Allah’ın eli” ifadesini, “Peygamber’in eli”

şeklinde te’vîl etmiştir.620

Örnek- 3:

وج ء ربRO وا$R� صCص C

“Rabbin (in emri) geldiği ve melekler saf saf indiği zaman (her şey

ortaya çıkacaktır.)”621

Vehbi Efendi, “Rabbın geldi” ifadesini, “senin Rabbin’in emri ve

azamet-i celaletine delalet eden ayetleri geldiğinde” şeklinde te’vîl eder. “Zira

zat-ı İlâhiye, gelmekten münezzehtir”622 der.

Elmalılı da bu ifadeyi, “Rabbın’ın emri, hükmü kazası veya kahrı

geldiğinde” şeklinde te’vîl eder.623 Süleyman Ateş de bu ayeti, “melekler sıra

sıra dizili durumda Rabbine geldiği zaman” şeklinde terceme eder.624

617 Vehbi Efendi, a.g.e., XIII, s. 5378.

618 Elmalılı, a.g.e., VI, s. 26.

619 Süleyman Ateş, a.g.e. VIII, s. 475.

620 A.g.e., s. 474.

621 Kur’ân, 89/22.

622 Vehbi Efendi, a.g.e, XV, s. 6448.

623 Elmalılı, a.g.e. VIII., s. 89.

196

Örnek- 4:

\# 5W ROورب ذه; أنW

“…Sen ve Rabbin gidin ve onlarla savaşın…”625

Vehbi Efendi, Tefsîr-i Hâzin’den yaptığı nakille bu sözü söyleyenlerin

mücessime itikadı üzerine olduklarını belirtir. Zira bunlar Cenab-ı Hak için

gitmek ve gelmek gibi cismin avarızından olan şeyleri tecviz ettiklerinden “ sen

ve Rabbın gidin ve mukatele edin” demişlerdir.

Müfessir, “sen ve Rabbın gidin” demek “ sen git, Rabbin de sana

yardım etsin” demektir. Şu halde mana “ sen Rabbı’nın yardımıyla beraber

git” şeklindedir. Yahut “ Rab” ile muradları, “seyyid ve büyük” manasına olan

Hz. Musa’nın biraderi Harun (a.s)’dır ki “sen ve büyük biraderin Harun, beraber

gidin, savaşın, biz bu makamda kalalım.” demek istemişlerdir, şeklinde

te’villere yer verir.626

Vehbi Efendi Kur’ân’da Cenab-ı Hak’la ilgili olan diğer müteşâbih

ayetleri627 de bunlara benzer te’vîl ettiğinden onları ayrıca ele almadık.

3. 4. Müşkilü’l-Kur’ân’a Bakışı

Kur’ân-ı Kerîm’in ayetleri arasında ihtilaf ve tenakuz gibi görülen

keyfiyettir ki aslında Allah’ın kelâmında böyle bir durumun varlığı sözkonusu

bile olamaz. Çünkü Cenab-ı Hakk bu hususu bertaraf edecek şekilde beyânda

bulunmuştur. Şöyle ki:

624 A Süleyman teş, a.g.e. X., s. 464.

625 Kur’ân, 5/24.

626 Vehbi Efendi, a.g.e., III, s. 1193-1194.

627 Kur’ân, 6/158; 11/37; 15/9; 16/60; 20/39; 38/75; 41/2; 42/2; 53/3; 54/14; 55/27; 59/2; 75/22.

197

�>w (&D � آ"<�اا1�و� آ ن �W\��ج)وا W<1 ا

“Eğer o, Allah’tan başkası tarafından olsaydı, elbette içinde birbirini

tutmayan birçok şeyler bulurlardı.”628

Yukarıdaki ayette de belirtildiği gibi Kur’ân, tek bir menşe’den, aynı

metod ve aynı gayeyi tahakkuk ettirmek için geldiğinden, önü ve sonu

arasında herhangi bir ihtilafın vukuu sözkonusu olamaz.629

Kur’ân-ı Kerîm hem ifade bakımından hem de mana ve hüküm

bakımından bir bütünlük arzetmektedir. İnsanların söylediği sözler, güzellik ve

düzgünlük bakımından daima aynı olmaz. Yazan ve söyleyenin içinde

bulunduğu hal ve şartlara göre değişir. Kur’ân’ın ifade ve uslubu ise baştan

sona emsalsiz bir güzellik ve düzgünlük içindedir. Bu sözlerin ihtiva ettiği

mana, hüküm ve haberler de, yaratılış öncesinden ebediyete kadar hemen her

şeye temas ettiği halde tam bir tutarlılık, bütünlük, sıhhat ve uyum

arzetmektedir. Yalnızca bunları düşünmek ve tespit etmek bile, Kur’ân-ı

Kerîm’in insan eseri olmadığını, Allah’tan gelmiş olduğunu anlamaya

yetecektir.630

Şimdi Vehbi Efendi’nin, ayetler arasında tenakuz gibi görülen hususları

nasıl izah ettiğini görmeye çalışalım.

Örnek- 1: “… ��$G�� 91�و��ا>G6آ�و9 %� �م ا5<� …”

“…Allah ne kendileriyle konuşur ve ne de onları temize çıkarır…”631

628 Kur’ân, 4/82.

629 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e, s. 179.

630 Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali, Komisyon, TDVY., Ank., 2003, s. 90.

631 Kur’ân, 2/174

198

Diğer bir ayette de;

آ ن�ا �$2��ن “�$D ��ربRG &��&�� أج2$<W ”

“İşte Rabbin’e andolsun ki onların hepsine yapmakta oldukları

şeyleri elbette soracağız.” 632 buyrulmaktadır.

Vehbi Efendi, birbirine zıtmış gibi görülen bu iki ayeti tefsîr ederken,

birincisi hakkında şunları söyler:

“Vacip Teâlâ onlara lütufla söz söylemeyip nazar-ı atıfetinden uzak

tutmasıdır. Amma gazapla tekellüm edeceği ve günahlarından soracağı, diğer

ayetlerle sabittir.”633 Süleyman Ateş de bu ayetin tefsîrinde, “Allah onlara

konuşmaz ve onları temizlemez” ifadesini kullanır.634

Vehbi Efendi, ikinci ayetin tefsîrinde de, “bu ayette “sual” ile murad;

tevbih ve tekdir için “bu şirk’i neden itikad ettin ve Rasulümüz’ü istihzaya

sebep ne idi?” gibi azabı müş’ir suallerdir; yoksa “günahın ne kadar?” gibi

alelade sual değildir” der. Elmalılı da bu ayeti, “yaptıklarından mes’ul

tutacağız” şeklinde tefsîr etmiştir.635

Görüldüğü gibi sual olunmayacağını beyân eden ayetlerden murad,

“sual isti’lam olunmaz” demek olduğundan ayetler arasında bir münafat yoktur.

Vehbi Efendi, yukarıdaki iki ayeti böyle izah eder ve aralarında herhangi

bir tenakuz olmadığını belirtir. 636

632 Kur’ân, 15/92-93

633 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 292

634 Ateş, Süleyman, a.g.e. I., s. 286

635Elmalılı, a.g.e., V, s. 3078.


199

Örnek- 2:

��5#��ه� وـ� ��W1�ا �� وـ� إذ ر�< ر0�ا1� �� و� ر�<

“(Savaşta) onları siz öldürmediniz, fakat Allah öldürdü. Onları attığın

zaman da sen atmadın, fakat Allah attı (onu)…”637

Vehbi Efendi, fiil yönünden ayette ihtilaf varmış gibi görünse de

herhangi bir tenakuz olmadığını beyân ederek şunları söyler:

“Bedir Savaşı’ndan dönüldüğünde, ashab-ı ızamdan her biri, muharebe

esnasında kendinin düşman katletmesinden ve şecaatinden iftihara

başlayınca, Cenab-ı Hak, ehl-i imanı övünmekten men etmiştir.638 Buna

nazaran mana-yı nazım: “Siz katlinizle iftihar edersiniz, hâlbuki siz

katletmediniz, Allahu Teâlâ katletti” demektir. Rasullullah’tan nefyolunan

“remiy”, hakikî olup, ispat olunan remiy, “sûrî” olduğu cihetle ayette tenakuz

yoktur. Çünkü tenakuzda nefyin ve icabın mahalli bir olması gerekir. Burada

ise biri sûri diğeri hakikî olduğu cihetle mahalleri muhteliftir. Yani ( إذ و� ر�<

demek, “sen toprağı attığın vakitte atmadın” demektir ki, görünüşte ( ر�<

tenakuz gibiyse de hakikatte tenakuz değildir.

Bu ayet-i celile, kulların fiilini halk edenin Allahu Teâlâ olduğuna da

delalet eder. Çünkü, görünüşte katil mü’minlerden ve remiy Rasullullah’tan

sudur ettiği halde, Cenab-ı Hak, müminlerden katli ve Rasulullah’tan remyi

nefiy buyurması, fiilin kemalini nefiy olduğu gibi o fiilin onların halkıyla olmayıp

ancak Kendi’nin halk ettiğini beyândır. Yani “ her ne kadar fiili, katlin esbabına

637 Kur’ân, 8/17.


200

teşebbüsle kesbettinizse de lâkin halk edemediniz, ancak o fiili halk eden

Allahu Teâlâ’dır.” demek olur.639

Süleyman Ateş de; “Allah, adeta mü’minlerin ellerini kullanarak kâfirleri

öldürmüştür” 640 diyerek Allah’ın mü’minlere olan yardımına dikkatleri çeker.

Vehbi Efendi, yukarıda zikredilen ayetlerde olduğu gibi Kur’ân’ın diğer

surelerinde641 de rastlanan bu gibi mevzu ihtilafı, fiil yönünden ihtilaf, hakikat

ve mecaz yönünden ihtilaf gibi görünen kısımlarda asla tenakuz olmadığını,

çeşitli müfessirlerin görüşlerini de naklederek ispata çalışır. Bu konuda

gerekirse esbab-ı nüzulü de zikrederek görüşlerini pekiştirmeye gayret eder.

3. 5. Mücmel ve Mübeyyen Konusu

Mücmel, lügat manasından da anlaşılacağı gibi müphem bir kelimedir.

Mücmel olan ayette de manalar izdiham eder ve onlardan hangisi olduğu açık

bir şekilde belli olmaz. Manası kapalı bir şekilde olan ayetler Kur’ân’da

mevcuttur. Kur’ân’da mücmeller umumiyetle şu sebeplerle oluşur:

a) Kelime iki zıt manada birleşir.642

b) Zamirin merciinde ihtilaf olur.643

c) Atıf ihtimali veya istinaf sebebiyle olur.644

d) Lafzın garabeti buna sebep olur.645

639 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1865-1866.

640 Süleyman Ateş, a.g.e., III, s. 496.

641 Kur’ân, 6/61; 16/28; 22/2; 32/11; 39/42.

642 Kur’ân, 2/228; 81/17.

643 Kur’ân, 35/10.

644 Kur’ân, 3/7.

645 Kur’ân, 2/232.

201

e) Lafzın çok kullanılmaması.646

f) Takdim ve tehir.647

g) Asıl olan lafzın başka bir şekle kalb olması gibi.648

Birkaç madde halinde zikretmeye çalıştığımız bu durumlar, ayetlerin

anlaşılmasını güçleştirmekte ve onları mücmel kılmaktadır.649

Mübeyyen ise lügat manasından da anlaşılacağı üzere, açıklamak,

beyân etmek manasınadır. Ayetlerdeki müştereklik, müşkil, mücmel, hafi gibi

hususları açıklayan ayetlere de “mübeyyen ayetler” denir.

Mübeyyen ayet veya lafız; kapalı bir ayeti ya muttasıl veya munfasıl bir

şekilde tebyîn eder. Mesela Kur’ân’da, “ د� ” اA>B ا@ب<= �� اA>B ا@�

mücmeldir.650 Ayetin hemen arkasından gelen “�'Cا �� ” lafzı da bu mücmelliği

açıklamaktadır.

Bu örnekte de görüldüğü gibi, mücmeli beyân eden lafız, hemen

mücmelin akabinde ve aynı ayette gelmiştir. Bunun dışında, mübeyyen olan

lafız veya ayet, aynı ayette değil de, bir ayet veya birkaç ayet sonra, hatta

başka bir surede de gelmiş olabilir. Buna benzer birçok mücmel ayetin

açıklayıcısı Hz. Peygamber’in sünneti olmuştur. Namaz, zekât ve hacc’ın bazı

menasiki mücmeldir. Bunlar Peygamber’in sünnetiyle açıklanmıştır.651

646 Kur’ân, 18/42; 22/9; 26/223.

647 Kur’ân, 7/187; 20/129.

648 Kur’ân, 37/130; 52/2.

649 Mübhemâtla ilgili bkz.: Halis Albayrak, Mübhemâtu’l-Kur’ân İlmi ve Kur’ân Tefsîrindeki

Yeri, AÜİF Dergisi, c.XXXII, s.155-182, Ank., 1992.

650 Kur’ân, 2/187.

651 İsmail Cerrahoğlul, a.g.e., s. 182-184; geniş bilgi için bkz.: Celalü’d-dîn es-Suyûtî, el-Itkân fî

202

Şimdi Vehbi Efendi’nin bu gibi ayetleri nasıl değerlendirdiğine bir göz

atalim.

Örnek- 1: <! إ��2��واD ذا

“Kararmaya yüz tuttuğunda geceye and olsun.”652

Buradaki “ �2�D ” kelimesi, hem gelen ve hem de geçen gece

manasınadır. Dolayısıyla mücmel bir ayettir.

Vehbi Efendi de “burada zikrolunan “ �2�D ” lafzı, her ne kadar

“ikbal” ve “idbar” manalarına gelse de “ikbal” manası daha münasiptir” der.

Zira bu, “gecenin karanlığının teveccüh edip gelmesidir”, şeklinde ayeti tefsîr

eder.653

Süleyman Ateş de bu kelimenin “gelen gece” ya da “giden gece”

manalarına gelebileceğini belirterek buradaki mananın ”gecenin sonu”

olmasının daha uygun olduğunu söyler.654 Elmalılı da bu ayeti, “yöneldiği

zaman geceye”655 şeklinde terceme ederek hem ikbal hem de idbar

manalarına işaret etmiştir.

Örnek- 2: �.2$! اوا ;G>�N�� ا.2) ا�<1 12إW�� x

“Güzel kelimeler O’na yükselir, onu da iyi amel yükseltir.”656

Ulûmi’l-Kur’ân, Mısır, 1368, II, s. 18 - 20.

652 Kur’ân, 81/17.

653 Vehbi Efendi, a.g.e, XV, s. 6362.

654 Süleyman Ateş, a.g.e., X., s. 349.

655 Elmalılı, a.g.e. VIII., s. 5619.

656 Kur’ân, 35/10.

203

Bu ayette geçen “12W�� ” daki zamirin Allah’a mı, güzel söze mi, yoksa

salih amele mi râci’ kılınacağı hususundaki ihtilaf dolayısıyla ayet

mücmeldir.657

Vehbi Efendi de buradaki kelime-i tayyibe ile muradın kelime-i tevhid ve

sair ezkâr-ı İlâhiye olduğunu; “(2ص” ’la muradın da Cenab-ı Hakk’ın kabulüyle

o kelimenin a’lay-ı illiyyîne çıkması olduğunu beyândan sonra amel-i salihin

ref’i ile muradın, “Allah’ın kabul etmesi” olduğunu belirtir. Daha sonra da asıl

mevzumuz olan ( 12W�� ) kelimesi hakkındaki farklı alternatifleri sunar. Şöyle

ki:

“( 12W�� ) kelimesinin faili Allahu Teâlâ olduğunda ayetin manası şöyle

olur: “Allahu Teâlâ, amel-i salihi kabul eder.”

Ya da (12W�� ) kelimesinin faili, kelime-i tayyib olursa; o zaman ayetin

manası: “Kelime-i tayyibe, amel-i salihi, dergâh-ı ulûhiyete ref’eder.” demektir.

Çünkü kelime-i tayyibe, kelime-i tevhid olduğuna nazaran, her amelin kabulü

için de iman gerekli olduğu veçhile, kelime-i tevhid, amelin dergâh-ı ulûhiyete

ref’ine sebep olur. Zira iman olmadıkça hiçbir amel kabul olunmaz ki

ref’olunsun. Hatta iman yanında amelde ihlâsın da gerekliliğine işaret için

Cenab-ı Hak, amel-i salih olmasıyla tavsif etmiştir. Binaenaleyh iman olmadan

ve ihlassız olarak işlenen amel merdudtur”658 denilir.

657 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 182.


204

Süleyman Ateş de “güzel söyleyip güzel iş yapanın sözü Allah’a

yükselir” 659 diyerek sözün makbul olması için söze uygun işin gerekli olduğunu

belirtir.

Örnek- 3:

�# ��2� �ن 3�&� ب1 آ!�ا1�و�1� إ�9 و��ن TW ا ��2�5B�ا��وا &Gرب (&D �G�

“O’nun te’vîlini ancak Allah bilir. İlimde yüksek payeye erişenler ise:

O’na inandık, hepsi Rabbimiz tarafındandır, derler…”660

Bazıları da ( �B�ا��نوا ) ‘de ki (و ) harfini atıf harfi kabul ederek ayete

şöyle mana verirler:

“O’nun te’vîlini ancak Allah ve ilimde yüksek payeye erişenler bilir.” Bu

anlayışa göre Kur’ân’daki müteşâbih ayetlerin manaları, daha önce de

belirttiğimiz gibi, zaman içinde ilmin gelişmesiyle çözülecektir. Vehbi Efendi de

bu görüşün yanında yer alır. Ancak Süleyman Ateş, bu ayetteki muhkem ve

müteşâbih ile Kur’ân’dan önceki Kutsal Kitab’ın ayetlerinin kasdedildiğini ve

�ن“B�ا��ا” un da kitap ehli âlimleri için kullanıldığını söyler.661

Ayetin birinci manası dikkate alınacak olursa, o zaman (و ) harfi,

istinafiye olmuş olur ki bu da ayetin mücmel olması sebeplerindendir.662

Vehbi Efendi de ayete, yukarıdaki birinci manayı verir. Ardından da

Fahr-i Râzî’nin beyânı veçhile, yukarıda sözünü ettiğimiz gibi, ayette iki ayrı

kıraatin olduğunu hatırlatır.

659 Süleyman Ateş, a.g.e. VII, s. 295.

660 Kur’ân, 3/7.

661 Süleyman Ateş, a.g.e., II, s. 16-17.


205

Dolayısıyla bu iki kıraate göre iki ayrı mananın verilebileceğini

bunlardan birincisinin selefin görüşüne, ikincisinin de halefin görüşüne

muvafık olduğunu beyân ederek burada ikinci görüşün de gerekliliğine işaret

eder.663

Örnek- 4: ن�5��ن ا��$p وأآ"�ه� آ ذب�

“Bunlar, (şeytanlara) kulak verirler ve onların çoğu yalancıdırlar.”664

Bu ayette de daha sık kullanılan ( yesme’ûne ) lafzı yerine daha az

kullanılan ( 5��p$��ن ا� ) ibaresi kullanılmıştır. Bundan dolayı da ayet

mücmeldir.665

Vehbi Efendi de (p$��ن ا�5�� ) ifadesini tefsîr ederken iki ihtimalden

bahseder.

Bunlardan birincisi, Beydâvî’nin beyânı veçhile, “şeytanlar, meleklerden

aldıkları haberi dostlarının kulaklarına atarlar” demektir.

İkincisi ise, “insanlardan ifk ü iftiraya cür’et edenler, kulaklarını şeytana

tutarlar ve şeytandan bir takım şeyler keşfederek halk arasına neşrederler” ki

bunların ekserisi de yalandır.666

Bu örneklerden de anlaşılacağı üzere Vehbi Efendi, Kur’ân’daki

mücmelleri kabul eder ve ilgili ayetlerdeki ihtimal dâhilindeki manaları tek tek

sıralar; bunlar arasından kendi tercihi hangisi ise ayete de ilk başta öylece

mana verir.


664 Kur’ân, 26/223.

665 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e, s. 183.

666 Vehbi Efendi, a.g.e, X, s. 3965; Süleyman Ateş, a.g.e., VI, s. 328.

206

Şimdi, mücmel konusunu burada noktalayarak Vehbi Efendi’nin

mübeyyen ayetleri nasıl yorumladığını görmeye çalışalım:

Örnek- 1:

اA>B ا@ب<= �� اA>B ا@��د

“…Sabahın beyaz ipliği (aydınlığı), siyah ipliğinden (karanlığından) ayırt

edilinceye kadar yiyin, için; sonra akşama kadar orucu tamamlayın…”667

Söz konusu ayetin mücmelliğini, hemen devamında gelen (�'Cا ��)

lafzı açıklamaktadır. Yani siyah ipin, gecenin karanlığı olduğunuj; beyaz ipin de

gündüzün aydınlığı olduğunu “�'Cا “ sözcüğü adeta açıklamaktadır.

Vehbi Efendi de bu ayeti tefsîr ederken, Fahr-i Râzî ve Beydâvî’nin

beyânlarına dayanarak “ “=>ا@ب A>Bا” ile muradın, sabahın evvelindeki

bulunan beyazlık ki ona “fecr-i sadık” denir; “د� ile muradın da ”اA>B ا@�

gecenin sonunda şafak yerinde zuhur ederek beyaz gibi görünüp sonra

siyahlanan karanlıktır ki ona da “fecr-i kazip” denir,” beyânında bulunur.668

Örnek- 2: رق �Nا و� أدراك �

“Tarık’ın ne olduğunu nereden bileceksin?”669

Bu ayetteki mücmelliği de hemen devamında gelen üçüncü ayet beyân

etmektedir. Yani “Tarık” ’ın ne olduğunu, üçüncü ayet açıklamaktadır ki o da

“;� dir.670‘ ”ا&�'� ا"�

667 Kur’ân, 2/187.

668 Vehbi Efendi, a.g.e, I, s. 320.

669 Kur’ân, 86/2.


207

Vehbi Efendi, “Fahr-i Râzî’nin beyânı veçhile gecede zuhur ettiği için

yıldıza “Tarık” denildiğini” belirtir. Yine “gecenin karanlığını deldiği veya nafiz

olarak meşrıktan doğduğu ve semada yüksek olarak parladığı için “;� ” ا"�

denildiğini” belirtir.671

Müfessirimiz, mücmel ve mübeyyen ayetleri tefsîr ederken açıktan “şu

mücmel” veya “bu mübeyyen” tabiri kullanmaz. Ancak yukarıda örneklerde de

belirttiğimiz gibi mücmel olanlar hakkındaki farklı yorumları sunar ve kendi

tercihini de ayetin tercemesinde zikreder.

3. 6. İ’cazu’l-Kur’ân’a Bakışı

Lügatte “i’câz” kelimesi aciz bırakmak manasına gelir. Bir şeyin

benzerini yapmaktan muhatabı aciz bırakan şeye de “mucize” denir. Bu

bakımdan Kur’ân-ı Kerîm, Hz. Peygamber’in en mühim ve ebedî bir

mucizesidir. Kur’ân-ı Kerîm’in insanlığı aciz bırakan yönü, yani onun i’câzı, ona

benzer veya ona yakın bir eserin meydana getirilememesinde aranmalıdır.

Kur’ân-ı Kerîm, bu yönüyle insanoğluna tedrici olarak adeta meydan

okumuştur. İlk önce Kur’ân’ın bir benzerinin yapılmasını istemiş672, sonra on

sûre yapmalarını istemiş,673 sonra tek bir sureye kadar indirgenerek674 bunu

bile yapamayacakları; yani mahlûkun Halık karşısındaki aczi açıkça ifade

edilmiştir.


672 Kur’ân, 17/88.

673 Kur’ân, 11/13.

674 Kur’ân, 2/23-24.

208

“Arap Edebiyatı’nın altın çağını yaşadığı bir dönemde Kur’ân-ı Kerîm,

Arap dili ve edebiyatına vâkıf olan kimseleri dehşete düşürmüş ve kendi

asrındaki belâğat sahiplerinin seslerini kesmiştir. Parlak uslubu, lafızlarının

inceliği, manalarının çekici güzelliği, prensiplerinin büyüklüğü, mesellerinin latif

oluşu, garib haberleri, işaret ve istiaredeki sırlarıyla hem avama hem de

havassa te’sîr ederek bütün insanlığı hayret ve dehşet içinde bırakmıştır. Daha

saymakla tüketemeyeceğimiz yönleri ile akılları ve nefisleri meftun eden

cazibesiyle Kur’ân-ı Kerîm, hangi zaman ve mekânda okunursa okunsun, o

daima ebedî bir mucize olarak taptaze önümüzde duracaktır.”675

Şimdi Vehbi Efendi’nin konuyla ilgili ayetleri tefsîr edişini ve Kur’ân’ın

i’câz yönüne bakışını görmeye çalışalım.

Örnek- 1:

1Gر�ب �G� ت �3 1>�D أن6ل ��ا …ا�� ب �D 0��<�� أو� �C�� أن� أن6& R>�D …و�

“O’na Rabbinden (başkaca) mucizeler indirilmeli değil miydi? derler…

kendilerine okunmakta olan Kitab’ı sana indirmemiz onlara yetmemiş mi?...”676

Vehbi Efendi bu ayeti tefsîr ederken, müşriklerin, Peygamerimiz’e

verilen mûcizâta kanaat etmeyerek diğer peygamberlere verilenler gibi başka

somut mucizeler isteyerek onun nübüvvetine itirazlarını belirtir ve ardından da

Kur’ân’ın i’câzına ve bu alandaki üstünlüğüne dikkat çeker. Şöyle ki:

675 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 162-168; bkz.: Mustafa Sadık er-Rafi’i, İ’câzu’l-Kur’ân, Kahire,

1375/1956, s. 195.; Nasrullah Hacımüftüoğlu, Kur’ân’ın Belagatı ve İ’cazı Üzerine, Kültür

Eğitim Vakfı Yay., Erzurum, 2001, s. 51-77.

676 Kur’ân, 29/50 -51.

209

“Kur’ân, başka mucizelerden müstağnidir. Zira bütün muarızları aciz

kıldığından mucizelerin etem ve ekmelidir. Her zaman ve her saatte, meydan-ı

mübarezede, mu’terizlerine meydan okuyup duruyor. Binaenaleyh her zaman

ve her beldede ilâ yevmi’l-kıyam sabit ve nazil olduğu günkü gibi herkesi

mağlup edip duruyor. Kat’iyyen inkıraz bulmaz ve galebesini kaybetmez.

Amma mucizât-ı saire böyle değildir. Zira onlar bazı zamanda mevcut, diğer

zamanda munkariz olur. Kezalik bir belde de mevcut, diğer beldede yok olur.

Mesela; asa-yı Musa’nın mucize olması, Hz. Musa’nın hayatıyla meşrut olduğu

gibi Hz. Musa’nın hayatında dahi îcab-ı hâle göre harikulade hâlini iktisab

eder. Yoksa Kur’ân gibi her an ve her saatte mucize olmaz.

Şu hâlde Kur’ân gibi bir mucize meydandayken onun gayri bir mucize

istemek inat ve eser-i hamakattir. Zira Kur’ân, taraf-ı İlâhi’den kullarına büyük

bir ihsandır. O, kendine imanla amel edenleri saadet-i dareyne isal eder. İman

etmeyenler ise ondan faydalanamaz. Ayrıca Fahr-i Râzî’nin beyânı veçhile, bu

ayet, Rasulullah’ın nübüvvetinin umumî olduğuna da işaret eder. Zira

Rasulullah’ın mucizesi umumî olarak zuhur etmiştir. Nitekim Kur’ân’ı işitmedik

bir kavim olmadığı gibi Kur’ân’ın vâsıl olmadığı bir belde dahi yoktur.677

Örnek- 2:

ا|ن� وا'�0�D O أن ��#�ا ب$"! هـ ا ا3�5ن � اج2$�z� !�1�"$ن ب�#�� 9

“De ki: Andolsun, bu Kur’ân’ın bir benzerini ortaya koymak üzere ins ü

cin bir araya gelseler, birbirlerine destek de olsalar, onun benzerini ortaya

getiremezler…”678

677 Vehbi Efendi, a.g.e, XI, s. 4224.

678 Kur’ân, 17/88.

210

Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde de Kur’ân’ın nazmı, elfâz ve

ayetlerinin birbirine rabtı, mugayyebâttan haber vermesi ile mûciz olduğunu

belirtir. Binaenaleyh belâğatın en yüksek tabakasından olması cihetiyle

beşerin söyleyebileceği sözlerden olmadığına dikkat çeker. “Zira mislini

getirmek kudret-i beşerden hariçtir ki mahlûk kelâmı olmaktan çok yüksektir.

Çok çalışıp kısa bir sûrenin bile mislini getirememeleri ile ayetin sırrı zuhûr

etmiş ve insanların aczi sabit olunca Kur’ân’ın mûciz olduğu tahakkuk

eylemiştir. Cinnîlere nazaran mîciz olduğu da evleviyetle sabittir. Zira

insanlardan belâğat ve fesahat sahibi lisan-ı Kur’ân üzere söyleyen Araplar

aciz olunca o lisanın gayrı lisan sahibi olan cinnîlerin aczi şüphesizdir” der.679

Örnek- 3:

ت��C� 1�"G� ر�� g2ا ب�#�W !� e��اWن ا�� أم �5

� دون G� ��2N��ا ��ا �D1�وادإن آ&��ا � ص د�<

“Yoksa, onu (Kur’ân’ı) kendisi uydurdu mu diyorlar? De ki: Eğer doğru

iseniz Allah’tan başka çağırabildiklerinizi (yardıma) çağırın da siz de onun gibi

uydurulmuş on sûre getirin.”680

Vehbi Efendi bu ayetin tefsîrinde de Kur’ân’ın, kâfirleri aciz bıraktığını,

bunun neticesi olarak Hz. Peygamber’i Allah’a iftira ile suçladıklarını ve bu

iftiranın doğru olmadığını beyândan sonra şu açıklamayı yapar:

“Rasullullah, muaraza eden kâfirlere önce on sûre getirmelerini teklif

eyledi. Fesahat, belâğat ve hüsn-ü intizamda Kur’ân’ın misli on sûre

getirmekten aciz olunca, bari Kur’ân’ın misli bir sûrecik getirmelerini teklif etti.


680 Kur’ân, 11/13.

211

Şu halde bu ayette on sûre getirmelerini teklif, diğer ayette bir sûre

getirmelerini teklife münâfi değildir. Zira tekliflerin zamanları başkadır. Yani

farklı zamanlarda farklı teklifler sunulmuştur. Binaenaleyh, ayetler arasında bir

tenakuz yoktur. Tenakuz olabilmesi için zamanda ittihat şarttır.

Şu halde Kur’ân, fesahat ve belâğatla beraber umur-u gaybiyeden de

haber verdiği için emsalini getirmekten insanları aciz kılmıştır.

Yahut mûciz olmasının sebebi; ulûm-u kesîre üzere müştemil olup

mislini getirmeye insanların muktedir olamaması ve Cenab-ı Hakk’ın bu misilli

kelâmı söylemekten insanların kudretlerini selb ve izale etmesidir. Zira (suver)

lafzı cemi’ olduğu halde (misl) lafzının müfred olarak gelmesi, sûrelerden her

biri itibariyledir. Yani “on sûre getirin de, ki her biri fesahat ve belâğatta

Kur’ân’ın misli olsun” demektir.681

Hulâsâ, kâfirlerin Rasulullah’a “Kur’ân’ı kendi icat ediyor ve lâkin

kelâmını tervic için ‘Allah kelâmıdır’ diyerek Allahu Teâlâ’ya iftira ediyor”

dedikleri ve onları ilzam için Rasullullah’ın “ben icad edersem sizin de benim

gibi icad etmeniz gerekir; zira siz de benim gibi beşer ve fusehadansınız.

Haydin on sûre de siz îcad edin…Yalnız başınıza îcad edemezsiniz,

yandaşlarınızı da yardıma çağırın, yine muktedir olamazsınız” dediği ve bu

şekilde Kur’ân’ın cümle kâfirlere meydan okuduğu beyân olunmuştur.”

Burada, müfessirimizin şu açıklamasına da yer vermeden

geçemeyeceğiz. “Zira, Hakk’a karşı buğz ve itiraz edenler her zamanda

mevcut olduğu gibi, zaman-ı saadette, Kur’ân’a itiraz ve iptaline

sa’yedenlerin pek çok olduğuna bu gibi ayetler delâlet etmektedir. Yalnız


212

bu hâl, asr-ı saadette kalmadı; belki o günden bugüne kadar aynı itiraz

devam etmektedir ve bu itiraz kâfirlere münhasır olmayıp ismi ve kisvesi

İslâm olanlardan dahi, çok itiraz edenler her zamanda görülmektedir.

Çünkü insanlardan Hakk’ı kabul etmeyenler, arzusuna muvafık olmayan

ahkâma itiraz ederler ve bu gibileri de her yerde rastlanan şeylerdendir.

Fakat daima bu misilli kimselerin itirazları kendi aleylerine döner.

Binaenaleyh Kur’ân ve ahkâmı yerinde kalır.” 682

Örnek- 4:

��ا ب�#�W ن�6& D 0�D�)ن�$G� ;�ر TW ��&رة وإن آ

� دون G� اءآ�(�I ا�D1� واد"G� �G�1�ا� إن آ&�� ص د�<

“Eğer kulumuza indirdiklerimizden herhangi bir şüpheye düşüyorsanız

haydi onun benzeri bir sûre getirin, eğer iddianızda doğruysanız Allah’tan gayrı

şahitlerinizi (yardımcılarınızı) da çağırın.”683

Vehbi Efendi bu ayeti de tefsîr ederken onun i’câz yönüne dikkatleri

çekiyor. Şöyle ki:

“Ey münkirler, Hz. Muhammed (s.a.v) üzerine inzal edilen Kur’ân’ın,

taraf-ı İlâhi’den olduğunda şüphe ediyorsanız, siz de onun gibi bir sûre getirin

de görelim; bunu yaparken yandaşlarınızı da çağırın size yardım etsinler.

Burada “ا�#�W ” emri, emr-i ta’ciz’dir. Zira Kur’ân’ın vahy-i İlâhî olduğunu

inkâr edenlerin Kur’ân’dan bir sûre getirebilmelerine ihtimal yoktur. Şu halde

emr-i İlâhî, onlara, aczlerini bildirmek için varid olmuştur. Bu emir, “1�"G� ”


683 Kur’ân, 2/23.

213

ifadesindeki “ e ” zamiri, Kur’ân’a râci’ olduğuna nazaran Kur’ân’ın fesahat ve

belâğatta ve tertîp ve uslupta, az elfâzından birçok meâni istihracına salih

olmakta ve lafzının tarâvetinde ve manasının halâvetinde füsehâ ve bülegâyı

âciz kılmak bakımından bir nazirini getirmekle emirdir.”

Vehbi Efendi, bu ayetten sonra gelen ayetin684 tefsîrinde de şunları

beyân eder:

“Yani hepiniz (inkârcıları kastediyor), bu kadar uğraşmışken Kur’ân’ın

bir sûresine bile nazire getirmekten aciz kaldınız ve ile’l-ebed ömrünüz olsa da,

çalışsanız da aciz kalacaksınız; zira Kur’ân’ın mislini ityan, kudret-i beşerden

hariçtir.

Tefsîr-i Medârik’te beyân olunduğu veçhile bu ayette, nübüvveti ispata

iki cihetle delil vardır:

Birincisi, Rasulullah’ın mucizesi olan Kur’ân’ın mûciz olması.

İkincisi de ebediyyen Kur’ân’ın mislini ityan edemeyeceklerini beyândır.

Çünkü bu ihbar gaipten haberdir. Haber verildiği veçhüzere acizliklerinin

tahakkuku, haber veren Nebi’nin nübüvvetinin sıtkına delâlet-i vâzıha ile

delâlet eder.”685

Vehbi Efendi, Kur’ân’ın i’câzı ile ilgili ayetleri böyle tefsîr ederek, onun

bu yönünü gözardı edenlerin her asırda, çeşitli kisvelerde var olacaklarına ve

her zaman da mağlup olacaklarına dikkatleri çekmeye çalışır.686

684 Kur’ân, 2/24.



214

3. 7. el-Vücûh ve’ n-Nezâir

Kur’ân-ı Kerîm’de çeşitli manalarda kullanılan müşterek lafızların

mevcut olduğu görülür. Bir kelimenin bir ayette ifade ettiği mana ile yine aynı

kelimenin diğer ayetlerde ifade ettiği anlamlar aynı olmamaktadır. İşte buna,

Tefsir ilminde “vücûh” denilir. Bunun aksine, farklı birçok kelimenin aynı

manayı ifade etmesine de “nezâir” denilir. Kur’ân’ın iyi anlaşılması ve bilinmesi

için Tefsir ilminde öğrenilmesi lazım gelen önemli hususlardan birisi de “el-

vücûh ve’n-nezâir” konusudur. Kur’ân’da bir kelimenin birkaç (veya yirmiye

yakın) mana ifade etmesi, onun mucize oluşunun bir delilidir. Mukatil b.

Süleyman, kitabının mukaddimesinde, “kişi, Kur’ân’daki birçok vecihleri

görmedikçe hakiki bir fakih olamaz.” 687 demiştir.

Şimdi Vehbi Efendi’nin tefsîrinde bu tür kelimeleri nasıl açıkladığını

birkaç örnekte görmeye çalışalım:

Örnek - 1:

:Kelimesi (ه)ى)

��Gر�ب �G� 0� ه)ىD Rzـأو

“İşte onlar, Rableri’nden gelen bir hidâyet üzeredirler…”688

Vehbi Efendi, bu ayette geçen “ه)ى” lafzını “doğru yola vâsıl olmak”

manasına hidâyet olarak tefsîr etmiştir.689

ا1��! إن� ا�)ى ه)ى

687 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 184.; Geniş bilgi için bkz.: Hüseyin Yaşar, Kur’ân’da Anlamı

Kapalı Ayetler, Beyan Yayınları, İst., 1997, s. 154 -157.

688 Kur’ân, 2/5.


215

“…De ki, hidâyet ancak Allah’ın hidâyeti; doğru yol da ancak Allah’ın

gösterdiği yoldur…”690

Bazı ayetlerde “din” manasına gelen “ه)ى” kelimesini müfessir, burada

da “doğru yol” manasına tefsîr etmiştir.691

ا� �� اه�)وا ه)ىا��1و�6�)

“Allah, doğru yola gidenlerin hidâyetini artırır…”692

Vehbi Efendi burada, imaniyle ihtida eden kimsenin hidâyetinin

artmasını, imanının ihlas üzerine bina olunmasıyla açıklamıştır.693

�م ه د� G!�و

“…Ve her kavim için bir yol göstericisi (rehberi) vardır.”694

Vehbi Efendi, “burada “د ile murad, Nebi olursa, ayetin manası: “Her ” ه

kavim için doğru yolu gösterecek bir Nebi vardır” şeklinde olur ” demektedir.

“ Şayet “د ile murad, Allah ise, o zaman ayetin manasının “her kavim için ” ه

Allah doğru yolu göstericidir; dilediğini hidâyette kılar” ” şeklinde olacağını

beyân etmektedir.695

… ه)نـ إ<Rإن�

“…Şüphesiz biz sana döndük…”696

690 Kur’ân, 3/73.


692 Kur’ân, 19/76.


694 Kur’ân, 13/7.

695 Vehbi Efendi, a.g.e, VII, s. 2611.

696 Kur’ân, 7/156.

216

Vehbi Efendi, burada “ ”ifadesini, “tevbe ettik, özür diledik ”ه)نـ

manasına tefsîr etmiştir.697

Kur’ân’da “el-hüda” kelimesi ve ondan türeyen kelimelerin yaklaşık 17

manası olduğu görülür. Bu kelime; beyân, din, iman, dâî, peygamber, kitap,

marifet, reşad, Muhammed (s.a.v), Kur’ân, Tevrat, huccet, tevhid, sünnet,

ıslah, ilham ve tevbe gibi manalara gelmektedir.698

“Tağut” kelimesi de şeytan, Allah’tan gayrı ibadet edilen putlar ve Ka’b

b. el-Eşraf manalarında kullanılmıştır.699

Aynı şekilde “salât, rahmet, ruh ve el-kaza” kelimeleri gibi pekçok

kelime, çeşitli ayetlerde çeşitli anlamlara gelmektedir. Zerkeşî ve Suyûtî, bu

hususa dair örnekleri eserlerinde zikretmişlerdir.700

Yine “cehennem, nar, sakar, hutame, cahim” gibi çeşitli lafızların aynı

manayı ifade etmeleri gibi daha pekçok kelimeye rastlanabilir. Bunlar da

nezâir’e ait örnekleri teşkil eder.701 Şimdi bu ve buna benzer kelimeleri Vehbi

Efendi nasıl yorumlarmış, onlara birkaç örnek sunalım.

Örnek-1:

/ا&� ر/ج]<� �5� / %$N[ا Kelimeleri:

%$N[ا آ�� <&� ن� TW ا]N$% و� أدراك �


698 Kur’ân, 1/6; 2/2,5; 3/73; 19/76; 13/7; 21/73; 2/38,157,159, 258; 16/16; 47/32; 53/23; 64/11; 28/57;

43/22; 12/52; 20/50.

699 Kur’ân, 2/256; 4/76; 5/60; 16/36; 39/17; 2/257; 4/51, 60.

700 Bkz: el-Burhân, I, s. 103 -111; el-Itkân, I, s. 143 -146.


217

“Hayır, andolsun ki o, Hutame’ye atılacaktır. Hutame’nin ne olduğunu

bilir misin?702

Vehbi Efendi burada zikrolunan “ %$N[ا ” ’ nin Cehennem olduğunu

hiçbir kimsenin de Hutame’nin mahiyyeti hakkında bilgi veremeyeceğini, onun

bilgisinin Allah katında olduğunu beyân eder.

Müfessir, “ “Hutame” ismindeki Cehennem’e gireceklerin gıybet ve

istihza ile diğer insanlara ihanet ettiklerinden “ceza amel cinsinden olmak”

kaidesine tevfikan “ihanet’’ ‘e delâlet eden “ ن� �&> ” lafzı varid olmuş;

Cehennem’e de ihanetle atılacakları beyân olunmuştur ” der.

Vehbi Efendi, “%$N[ا ” için de şunları söyler:

“Hutame” ; “kırmak” manasınadır ve Cehennem’in ikinci tabakasıdır. Bu

Cehennem’e girecekler, başkalarının namuslarını kesretmelerine mukabil, ona

gireceklerin kemiklerini kıracağına işaret için Cehennem’in bu tabakasına

“Hutame” denilmiştir.703 Hutame’nin şiddetine delâlet için de iphama delâlet

eden “ �” lafzı varid olmuştur. Cenab-ı Allah, ayetin devamında da Hutame’yi

alevlenmiş, ebediyyen sönmeyen bir ateş olarak tarif etmektedir.704

�5� TW ��

“Sizi şu yakıcı ateşe sokan nedir?”705

و� أدراك � 5��} 26{��ص�<1 5��

702 Kur’ân, 104/4 -5.

703 Süleyman Ateş, a.g.e., XII, s. 89.


705 Kur’ân, 74/42.

218

“Ben, onu Sekar’a (Cehennem’e) sokacağım. Sen biliyor musun,”Sekar”

nedir?”706

Müfessir, bu ayetlerde zikredilen “ �5� ” kelimesinin de “Cenennem”

manasına olduğunu; Cehennem’in “Sekar” ismindeki tabakasının gayet şiddetli

olduğunu ve küfründe inatlaşanların bu şiddetli tabakaya atılacağını beyân

eder.707

�ن إ0 ا&� رD(� %�$ه� أئ وج2�&

“Onları, (insanları) ateşe (Cenennem’e) çağıran öncüler kıldık.”708

Vehbi Efendi, buradaki “ر sözcüğünü Cehennem ve Cehennem ”ا&�

ateşine sürükleyen günahlar olarak tefsîr ve terceme etmiştir.709

�� ئ�% و� ج2�& أص] ب ا&� ر إ�

“Biz, Cehennem’in işlerine bakmakla ancak melekleri

görevlendirmişizdir…”710

Vehbi Efendi, burada da “ر sözcüğünü “Cehennem” olarak tefsîr ve ” ا&�

terceme etmiştir.711 Daha Kur’ân’ın pekçok sûre ve ayetinde “ر ,lafzı ” ا&�

“Cehennem” manasına kullanılmıştır.712

أوـRz أص] ب ا']<� &# �iا ب� وا� �� آC�وا وآ �ب

706 Kur’ân, 74/26 -27.

707 Vehbi Efendi, a.g.e.,XV, s. 6234, 6245.

708 Kur’ân, 28/41.

709 Vehbi Efendi, a.g.e, X, s. 4105.

710 Kur’ân, 74/31.


712 Kur’ân, 40/6, 41, 43, 46, 47, 49, 72; 41/19, 24, 28, 40; 47/15; 52/14; 54/48; 59/20…

219

“İnkâr edenler ve ayetlerimizi yalanlayanlar, işte onlar

cehennemliklerdir.”713

Vehbi Efendi, burada da “�>[ج ” sözcüğünü “Cehennem” manasına

tefsîr ve terceme etmiştir.

İşte Kur’ân’ın pekçok yerinde aynı manayı ifade eden değişik lafızları

Vehbi Efendi böyle tefsîr etmiştir.

3. 8. Kur’ân’daki Kıssalar (Kısasu’l-Kur’ân) ’a Bakışı

Kur’ân-ı Kerîm’de geçmiş milletlere ve peygamberlere dair kıssalar

mevcuttur. Kur’ân’daki bu kıssalardan maksat, geçmiş milletlerden ve

peygamberlerin yaşadıklarından ibret dersi alınmasıdır. Bu sebeple kıssaların

bazısı birkaç kez tekrar edilmiştir. Kur’ân, hadiselerin teferruatını değil; kendi

gayesine uygun ve insanların müşterek dertleri olan yönleri seçerek her

defasında ayrı bir tazelik ve tatlılıkla onları insanlara sunmuştur. Burada asıl

gaye ahlâkî ve insanları terbiye etmektir.714

Kur’ân-ı Kerîm’de zikredilen kıssalar genel hatlarıyla şunlardır:

Hz. Âdem ile melekler ve şeytan; Âdem ile Havva ve oğulları; Hâbil ve

Kâbil hadisesi;715 Kâbe’nin inşası, Lokman’ın oğluna öğütleri; Yusuf’a karşı

kardeşlerinin kıskançlığı, Yusuf’u kuyuya atmaları; Yusuf ile Aziz’in karısı

arasında geçen hadise; Yusuf’un hapse girmesi; kardeşleriyle mülâkâtı;

Mûsa’nın peygamberliğinden önceki hayatı, risaleti, mucizeleri, Firavun’un

713 Kur’ân, 5/86.

714 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 172; Ayrıca bkz.: İdris Şengül, Kur’ân’ın Temel Prensipleri

Işığında Kıssaların Tahlili ve değerlendirilmesi, (Basılmamış Doktora Tezi), Ank., 1990.

715 Kur’ân, 2/30-39; 5/27-31; 7/11-25; 15/28-43; 20/115-123.

220

inadı, İsrailoğullarını Mısır’dan çıkarması; el-Bakara ve Hızır kıssası…

Süleyman’ın hikmetleri; Süleyman ve Belkıs; İsa’nın doğumu, nübüvveti ve

sofrası… Zülkarneyn, Ashâb-ı Kehf, Ashâbu’l-Uhdud, Ashâbu’l-Fil, İsra, Hicret,

Bedir, Uhud, Ahzâb, Mekke’nin fethi, Huneyn gazvesi, İfk hadisesi ve

münafıklara ait kıssalar... İşte Kur’ân’da zikredilen bu gibi kıssalar, geçmişte

yaşayanların ilim, cehalet, kuvvet, zaaf, şeref, zillet, gibi durumlarını ve

bunların sebeplerini bize açıklar ki bizler de onlardan ibret alıp aynı hatayı

tekrarlamayalım ve dosdoğru yol716 üzere hayatımızı idame ettirelim.

Şimdi Vehbi Efendi’nin bu kıssaları nasıl yorumladığını görmeye

çalışalım:

Örnek- 1:

%C>�� وإذ � ل ربRO �$\ئ�% إنTG ج TW !D ا@رض

“Hatırla ki Rabbin meleklere: Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım,

dedi…”717

Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde şunları söyler:

Halife ile murad, Hz. Âdem’dir. Zira yeryüzünde Hz. Âdem, Allah’ın

halifesidir. Çünkü Allah, her nebiyi yeryüzünün imaretine ve insanların

riyasetine ve nüfusunun tekâmülüne ve emirlerinin tenfîzine halife kılmıştır.

Avam-ı nasın bila-vasıta feyz-i İlâhi’den müstefîd olmaya kabiliyetleri

olmadığından Cenab-ı Hak her asırda avam-ı nâsı bir nebinin yed-i atıfetine

teslim ve o nebi vasıtasıyla terbiye etmiş ve feyz-i sübhaniyesinden müstefid

kılmıştır.

716 Kur’ân, 1/6.

717 Kur’ân, 2/30.

221

Emr-i hilafette, evlad-ı Âdem müşterek olduğu halde bir nev’in pederini

zikir, evladını zikirden müstağni olmasına binaen, yalnız Âdem (a.s)’ın hilafetini

zikirle iktifa olunmuş ve diğer enbiyanın hilafetleri bu ayette zikrolunmamıştır.

Âdem, ism-i acemdir. Arzın yüzünden halk olunduğu için Âdem (a.s)’a

“Âdem” denmiştir. Künyesi “Ebu’l-Beşer” veya “Ebû Muhammed” dir. Âdem,

ism-i alemisidir.

Bu kıssada Cenab-ı Hak, evvelen Âdem (a.s)’a ta'lim etmek sûretiyle

emr-i hilâfeti edaya layık olduğunu ve saniyen meleklere emirle

bilmediklerinden dolayı umur-u hilafeti idareye ve temşiyete ehil olmadıklarını

beyân buyurmuştur. Zira halifenin adaleti icra edebilmesi için her şeyin

liyakatini ve istihkakını ve onun hakkında enfa’ olan şeyi bilmesi ve icabını icra

etmesi gerekir. İlmi olmayan kimse adaleti icra edemez ve binaenaleyh

hilafete de ehil olamaz.

İşte ayet-i celile, ilmin cümle fezailden efdal olduğuna delalet eder. Zira

Vacip Teâlâ, melekler üzerine Hz. Âdem’in ilimle faziletini ispat etmiştir. Şu

halde insan için ilimden ziyade bir fazilet ve meziyet olmadığını ve her iş

başına geçecek kimsenin o işe âlim olması lazım olduğunu Vacip Teâlâ, bu

ayetle beyân buyurmuştur.718

Vehbi Efendi, ayetin devamını tefsîr ederken, Hz. Âdem ile Havva ve

iblis kıssasından çıkarılacak dersleri ve hükümleri de beyân ederek okuyucuyu

bu yönde düşünmeye ve müstefîd olmaya sevkeder. Elmalılı da bu

görüştedir.719

718 Vehbi Efendi, a.g.e., I, s. 90 -105.

719 Elmalılı, a.g.e., I., s. 332.

222

Örnek- 2:

� أر+� ا��ا+$< �ب إذ ن دى رب�1 أنT&�� TG ا�O�O وأنO�وأ

“Eyyub’u da (an). Hani Rabbine: Başıma bu dert geldi. Sen,

merhametlilerin en merhametlisisin, diye niyaz etmişti.”720

Vehbi Efendi, yukarıda ayetin de işaret ettiği gibi Eyyub (a.s)’ın

kıssasını naklederken şunları ifade eder.

“Eyyub (a.s)’ın ailesini kaybettiği ve kendisine bir hastalık musallat

olduğu gerçektir. Ancak bu hastalık insanların nefretini mûcib olan

hastalıklardan değildi. Zira enbiya-yı ‘ızam, bi’l-umum nefreti mûcib olan

şeylerden mahfuzdurlar. Böyle bir durum, insanlara tebliği güçleştireceğinden,

peygamberliğin de hikmetine aykırıdır. Binaenaleyh, bazı kitaplarda Hz.

Eyyub’un hastalığında mübalağa suretiyle yazılan şeyler kat’iyyen yalandır.

Evet! Mal ve evlat yönünden mübtela olduğu gibi, bir müddet bedeni de alil

oldu. Bunların cümlesine sabretti ve sonunda sıhhatine ve kaybettiklerinin

daha fazlasına kavuştu. Binaenaley; Cenab-ı Hak burada, ona isapet eden

zararı kaldırdığını ve onun haberini ağabeylere ibret ve vaaz-u nasihat kıldığını

ki herkesin ondan ibret alması gerektiğini ve bu gibi durumlarda Rabbinden

yardım istemesi gerektiğini beyân etmiştir. Elmalılı da bu tür kıssaların ibret

alınmak için zikredildiğini belirtir.721

Cenab-ı Allah, Eyyub (a.s)’ın sabrını hatırlattıktan sonra, ayetin

devamında İsmail, İdris ve Zü’l-kifl’in sabr u salâh sıfatıyla muttasıf olduklarını

hatırlatır. İşte salâh’ın, rahmet-i İlâhî’ye sebep olduğunu beyân ederek ümmet-i

720 Kur’ân, 21/83; 38/41- 44.

721 Elmalılı, a.g.e., VI, s. 4104.

223

Muhammed’i de salâha davet etmiş ve rahmetin salâha bağlı olduğunu beyân

buyurmuştur.722

Örnek- 3:

�j� وأ�<1 و9 #<��ا� ��ا ��[�W ا� ب&�T اذه��

إ�9 ا5�م ا� W�ونا1�وح إن�1 9 �<�س �� ر�ا1�� ر�وح

“Ey oğullarım! Gidin de Yusuf’u ve kardeşini iyice araştırın, Allah’ın

Rahmetinden ümid kesmeyin. Çünkü kâfirler topluluğundan başkası Allah’ın

rahmetinden ümid kesmez (Bunun üzerine Mısır’a döndüler).”723

Vehbi Efendi bu ayetin tefsîrinde şu dikkat çekici açıklamaları yapar:

“Yakup (a.s)’ın ikamet ettiği yer, Mısır’a gayet yakın olup o, şöhret

sahibi bir peygamberdi. Yusuf (a.s)’ın da Ken’an ilinden olduğu biliniyordu.

Yusuf (a.s), Mısır’a Aziz olup, kuvvet ve kudret sahibi olduktan sonra Mısır’dan

bir elçi gönderip babasına, hayatta olduğunu bildirerek onu sevindirebilirdi.

Kardeşleri de Mısır’a geldiklerinde Aziz’den (kardeşleri Yusuf’tan) birçok iltifat

gördükleri halde Aziz’in aslını ve kim olduğunu sual etmediler. Bütün bunlar,

âdetin hilâfı olup Cenab-ı Hakk’ın kudretine pek büyük bir delildir. Çünkü

Mısır’la Ken’an bir iklimden olduğu halde, bu kadar yakın mesafede ayrılığın

uzun müddet devamı, Cenab-ı Hakk’ın iradesiyle olduğundan Cenab-ı Hak

murad ederse pederle oğlunu bir ev içinde birbirine göstermeyeceğini insanlar

bu vak’a ile istidlal edebilirler. Çünkü Ken’an’la Mısır, bir kasaba mahallâtı gibi

olup Mısır’dan Ken’an’a ve Ken’an’dan Mısır’a bir mahalleden diğer mahalleye

gidercesine kervanlar daima gider gelir, hatta o kadar işlek yol ve ahalinin

722 Vehbi Efendi, a.g.e., IX, s. 3468 -3471.

723 Kur’ân, 12/87.

224

birbirine ihtilâtı çoktu ki sanki bir sarayın odalarından birbirine nakleder gibi

insanlar iki memleket arasında gidip geldiği halde Yusuf (a.s)’ı biraderleri

kuyuya koysunlar, kuyudan kafile çıkardıktan sonra tekrar “bizim kölemizdi,

kaçtı” diyerek kafileye ucuz bir paha ile satsınlar; kafile de alıp Mısır’da Aziz’e

satsın ve Aziz’in hareminin teklifi üzerine Mısır kadınları “Ken’anî bir

delikanlıya aşık olmuş” diyerek Züleyha’yı levmetsinler, zindana girsin,

zindanda evlad-ı Yakub’dan ve hanedan-ı Nübüvvet’ten olduğunu ilan etsin ve

sonra Mısır’da Aziz olsun da pederini haberdar etmesin ve pederinin dahi

bunlardan haberi olmasın. İşte bunların cümlesi, insanların yapacağı bir şey

değildir. Zira serapa vak’a, âdetin hilafı üzerinde cereyan etmiştir. Yoksa

adeten duyulmayacak ve bilinmeyecek bir mesele değildir.”

Sonra Vehbi Efendi, Yakub (a.s)’ın bu iptilasının temelinde iki şey

beyân olunduğunu bildirir:

“Bunlardan birincisi; Medârik’te beyân olunduğu veçhile bir çocuğuyla

beraber bir cariye satın alıp çocuğunu satmasıyla, çocuğu cariyeden ayırıp

cariyeyi mahzun etmesidir. Gerçi cariyenin çocuğunu satmak, kendi mülkünde

tasarruf olması cihetiyle meşru bir muamele ise de evlâ olan, çocuğu

validesinden ayırmamak olup Yakup (a.s.) da ayırdığı için kendi oğlundan

ayrılmakla müptela kılınmıştır. Çünkü “hasenâtü’l-ebrar, seyyiâtü’l-

mukarrabîn”’dir. Yani, iyilerin “hasene” diye işledikleri şeyler, zât-ı Ulûhiyet’e

tamamıyla kurbiyet peyda edenlere nazaran seyyie mesabesinedir. İşte

cariyenin çocuğunu satmak da bu kabildendir.

İkinci sebep ise, Yakub (a.s)’ın Yusuf (a.s)’a şiddetle muhabbet

etmesidir. Zira her şeyde ifrat fena oluğu gibi, evlada muhabbette ifratın,

225

akıbet-i firkat olduğuna bu vak’a delalet eder. Çünkü Hz. Yakub’un fart-ı

muhabbeti, firkatla iptilasına sebep olduğu gibi harikulâde olarak oğlunun

afiyet haberine bile destires olamamıştır ki bu vesile ile derecesi terfi olunduğu

gibi bu vak’a, sonradan gelenlere de ibret ve vaaz olsun. Yoksa bu kadar

zaman birbirinden haberi olmayacak kadar uzak mesafe değildi. Fakat hikmet-i

hafiyye nedir, bilemeyiz. Cilve-i İlâhiye böyle zuhur etmiştir.”724

Vehbi Efendi, bu vak’a ile ilgili diğer ayetleri tefsîr ederken şöyle bir

konuya da dikkatleri çeker:

“Taberî, Hâzin ve Beydâvî’nin beyanları veçhile Hz. Yakup’un oğlunun

rayihasını burnunda duyduğu zaman kervanın olduğu mahal, Ken’an’a sekiz

veya on konak mesafede olduğu mervidir. Rayiha-yı Yusuf’u bu kadar uzak

mesafeden duyması mucize ve harikuladedir. İşte iptila zamanında, yakın bir

mesafede olan kuyuda ve Mısır’a giderken yakın mesafelerde duymayıp da

iptila devri geçtikten sonra bu kadar uzak mesafeden hissetmesi, insanların

devr-i iptilasında her kolay olan şeyin zor; devr-i ikbalinde her zor olan şeylerin

kolay olduğu; devr-i in’ikasta vücudun tüm kapıları kapalı olup devr-i inkişafta

vücudun her şuur ve idrak menfezleri açık olduğu, bu vak’ayla açıkça ortaya

konmuştur. Çünkü iptila zamanında, Mısır Ken’an’a o kadar uzak olmadığı

halde, hayatından bir haber alamamış, sesini duyamamış ve aradan kırk sene

geçtiği halde ufacık bir rivayete bile nail olamamıştı. Fakat iptilanın zamanı

bitince Ken’an’da, Mısır’da bulunan oğlunun rayihasını hissetmek, Allah’ın

kudretine delalet eden acaibattandır. Zira irade-i İlâhiye taalluk ederse bir gün


226

içinde babayı oğluna ve oğlunu babasına hasret edeceğine, bu vak’a pek

büyük bir delildir.725

Görüldüğü gibi Vehbi Efendi, Kur’ân’da kıssalarla ilgili ayetleri tefsîr

ederken, değişik rivayetlere ve görüşlere de yer vermiştir. Bunlardan

bazılarıyla ilgili, görülmesi gereken hikmetlere işaret ederken, bazı rivayetlerin

de asılsız ve uydurma olduğunu beyân etmiştir. Mesela; bazı haberlere göre

şeytanın, Süleyman (a.s)’ın mührünü alıp Süleyman’ın suretine girerek

kürsüde kırk gün hükümdarlık yaptığının zikredildiğini, bunun ise yalan ve iftira

olduğunu; zira şeytanın, hiçbir peygamberin suretine giremeyeceğini, bunun

Allah’ın kanununa muhalif olduğunu bildirir.726 Aynı şekilde Eyyub peygamber

hakkında uydurulan tiksindirici hastalığa mübtela olduğu haberinin de aynı

gerekçelerle yalan ve iftira olduğunu beyân eder.727

Elmalılı da bu tür haberlerin Kur’ân’da zikredilmesinin, inananların

imanını güçlendirmek ve ibret almalarını sağlamak için olduğunu söyler.728

3. 9. Kur’ân’da Meseller’i Değerlendirmesi

“Mesel” kelimesi lügatte şibih, nazir, delil, hüccet, bir nesnenin sıfatı,

halk arasında kabul görüp yayılmış ve meşhur olan sözlerdir -ki bunlara

Türkçemiz’de “atasözleri” denir- bunların irad edilip söylenmesine “darb-ı

mesel” denir, çoğulu ise “emsal” dir.729




728 Elmalılı, a.g.e., IV, s. 2931-2932.

729 Bkz: İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, Beyrut, 1374/1955; el-Burhân, I, s. 486.

227

Kur’ân-ı Kerîm’de de pekçok meseller vardır. Bunlardan çeşitli

yönlerden istifade edilir. Tezkîr, vaaz ve ibret gibi yönlerden hareketle ahlâkî

bir netice çıkarmak için insanları tenbih ve teşvik etmek bu kabildendir.

Kur’ân’daki bu meseller, medih ve zem üzerine olduğu gibi, sevab ve

ıkab, işin ehemmiyetini yüceltmek veya tahkir etmek, işin tahkiki veya iptali

üzerine de olabilir.

Beyhakî ’nin Ebû Hüreyre’den rivayet ettiği bir haberde Hz. Peygamber:

“Kur’ân beş vecih üzerine nazil oldu: Helâl, haram, muhkem, müteşâbih ve

emsal. Helâli işleyin, haramdan kaçının, muhkeme tâbi olun, müteşâbihe

inanın ve emsallerden de ibret alın.”730 buyuruyor.

İmam Şafii de bu ilmi, müçtehidin bilmesi gereken ilimlerden sayar.731

Zemahşerî de “Kur’ân’daki bu emsaller, insanları, manaları keşfetmeye

yöneltir.” demektedir.732

Şimdi Vehbi Efendi’nin Kur’ân’daki bu gibi ayetleri nasıl yorumladığını

görmeye çalışalım.

Örnek- 1:

�ن$ 52�� إ� ا2� س و��&� و#R� ا��" ل ن��ب�

“İşte biz, bu temsilleri insanlar için getiriyoruz; fakat onları ancak bilenler

düşünüp anlayabilir.”733

Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde şunları beyân eder.

730 el-Burhân, I, s. 486.

731 Aynı yer.

732 Aynı eser, I, s. 488.

733 Kur’ân, 29/43.

228

Yani; hayvanattan en zayıf olan örümceğin yuvasına kâfirlerin amellerini

temsil ve daha bunun emsali darb-ı meselleri biz insanlara misal suretiyle

beyân ederiz ki insanlar, amellerinin neden ibaret olduğunu734 açık surette

bilsinler, ondan ibret alsınlar. Hâlbuki durûb-ı emsalin faydasını idrak etmez,

ancak eşyayı “kema hüve hakkuhu” düşünen âlimler idrak ederler.735

Binaenaleyh, ilm ü irfanı olmayanlar, durub-ı emsalden bir mana çıkaramazlar.

Bu ayette Allah’ın gayrına ibadet eden müşrikleri cehille itham ve ta’riz

vardır. Çünkü Medârik’in beyânı veçhile Cenab-ı Hakk’ın Kur’ân’da sinekle,

örümcekle bazı meseleyi temsil etmesine müşrikler ta’nedip “Muhammed

(s.a.v)’in Rabbi misal getirecek bir şey bulamadı. Binaenaleyh, hayvanatın en

küçük ve hakiri olan örümcek ve sineği misal getirip onlarla temsil ediyor.”

demeleri üzerine bu ayetin nazil olduğu mervidir. Hâlbuki bu gibi hayvanlarla

temsilde kendilerinin bunlardan daha aşağı olduğunu beyânla tahkir

oldunduklarını idrak etmezler; bu misilli durub-ı emsali istihza ederlerdi.

Cenab-ı Hak da onların ilm ü irfan sahibi olmadıklarını ve hayvanlardan daha

aşağı mertebede olduklarını beyân ve ta’riz için “durub-ı emsal” in faydasını

anlamaz, ancak ilm ü irfan sahipleri anlar” demekle kendilerinin ilm ü irfandan

bîbehre olduklarını beyân etmiştir.736

Örnek- 2:

+�$! ا��W أود�% ب5)ره �W ء ا@�" لا1� آ R ��ب …<! زب)ا ر�اب< أن6ل �� ا��$ ء �

734 Süleyman Ateş, a.g.e., VI, s. 515.

735 Elmalılı, a.g.e., V, s. 3779.


229

“O, gökten su indirdi ve vadiler kendi hacimlerince sel olup aktı. Bu sel,

üste çıkan köpüğü yüklenip götürdü. Süs veya (diğer) eşya yapmak isteyerek

ateşte erittikleri şeylerden de buna benzer köpük olur. İşte Allah, hak ile batıla

böyle misal verir. Köpük atılıp gider. İnsanlara fayda veren şeye gelince, o

yeryüzünde kalır. İşte Allah böyle misaller getirir.”737

Vehbi Efendi bu ayetin tefsîrinde şunları belirtir:

“Vacip Teâlâ, semâdan nâzil olan yağmur sularına Kur’ânı, hakkı ve

imanı teşbih etmiştir. Çünkü; yağmur suları derelerde sabit ve daim, nafi’ ve

enva-ı nebatatın bitmesine sebep olduğu gibi; Kur’ân, hak ve iman da sabit ve

dâimdir. İnsanlara ayn-ı menfaattir ve insan vücudunda, anva-ı ibadâtı bitirir.

‘’Derelerle’’ murad, müminlerin kalpleridir. Su üzerinde olan köpüklerle murad,

küfür gibi batıl itikadlardır. Çünkü köpüğün menfaatı olmadığı gibi bâtıl

itikadların da menfaatı yokur. Ateş yakıp eritilen şey, yani cevahir-i nefiseyle

murad, Hak’tır. Onun üzerine gelen köpük yani tortuyla murad, batıl olan

şeylerdir. Şu halde Cenab-ı Hak, bu ayette iki cihetle mahsusâta ma’kulâtı

teşbih etmiştir. Birincisi; saf imanı suya, küfrü de köpüğüne benzetmiştir.

İkincisi; imanı, madenlerin cevherine, küfrü de madenlerin tortusuna

benzetmiştir. Zira bâtıl bir süre hakkın üstüne çıkmış olsa da sonunda söner ve

gerçek ortaya çıkar. Gerçek, kalıcıdır; bâtıl ise köpük ve tortu gibi geçicidir.738

İşte bu iki misal gibi ma’kul olan Kur’ân’ı ve imanı Cenab-ı Hak, mahsus

olan yağmur suyuna ve cevahir-i nefiseye, ma’kul olan küfrü ve ahlâk-ı fasideyi

de mahsus olan suyun köpüğüne ve madenlerin tortusuna teşbih etmiştir.

737 Kur’ân,13/17.

738 Süleyman Ateş, a.g.e., IV, s. 467.

230

Böylece Allahu Teâlâ, hakkı ve bâtılı beyân ve onlar için birer misal getirmekle

kullarını tarık-ı Hakk’a terğib739 ve tarık-ı bâtıldan tenfir eder. Yağmur suyu

arazinin kabiliyetine göre te’sir ettiği gibi Kur’ân da insanların kabiliyet ve

istidatlarına göre te’sir ettiğinden herkes istidat ve kabiliyetine göre nasibdar

olur.”740

Örnek- 3:

52��ن �� آC�وا آ$"! ا� ي �&P2 ب$ 9�p$�و�"! ا��9 ��W T$D ��ء ون)اء ص�� ب Dإ�9 د

“(Hidayet çağrısına kulak vermeyen) kâfirlerin durumu, sadece çobanın

bağırıp çağırmasını işiten hayvanların durumuna benzer. Çünkü onlar sağırlar

dilsizler ve körlerdir. Bu sebeple düşünmezler.”741

Vehbi Efendi, bu ayetin tefsîrinde de şunları söyler:

Şu halde kâfirlerin durumları, yalnız bir ses işitip manasını bilmeyen

hayvanların durumları gibidir. Bu manaya nazaran enbiyanın sıfatı, koyun

çobanının sıfatına benzetilmiştir. Yahut ayetin manası şöyledir: “ Kâfirlerin

sıfatları, hayvanların sıfatları gibidir.742 Zira çoban tarafından kendilerine nida

olunan hayvan ancak bir ses işitip ve kendine bağrıldığını bilip manasını

anlamadığı gibi kâfirler de peygamberlerin davetini işitirler ve lakin intifa’

etmezler; binaenaleyh hayvanattan farkları yoktur743 ve mücerret babalarını



741 Kur’ân, 2/171.


743 Süleyman Ateş, a.g.e., I, s. 278.

231

taklit edip hakikati bilmemekte behaim gibidirler. Zira atalarının (babalarının)

gittiği yola giderler ve lâkin ondan görecekleri zararı bilmezler.744

Örnek- 4:

&# �iا ب� W$"1� آ$"! ا��; إن #]$! D�<1 ��{ أو #��آ1 ��{ ذ�R �"! ا5�م ا� �� آ �ب

“…Onun durumu, tıpkı köpeğin durumuna benzer: Üstüne varsan da

dilini çıkarıp solur, bıraksan da dilini sarkıtıp solur. İşte ayetlerimizi yalanlayan

kavmin durumu budur. Kıssayı anlat, belki düşünürler.”745

Bu ayetin Bel’am b. Baura veya Ümeyye b. Salt, yahut da Nu’man b.

Seyfi er-Rahib hakkında nazil olduğu rivayet edilir ki bunlar ilmi ile âmil

olmayan, dünyayı ahirete tercih eden kimselerdi.

Vehbi Efendi, ayetin tefsîrinde şunları söyler:

“İlmi ile âmil olmayıp dünyaya meyleden âlim için ayet-i celilede tehdit-i

azim vardır. Zira Cenab-ı Hak, ilm ü fazlıyla ma’ruf olan kimsenin dünyaya

meyli sebebiyle dünyada ve ahirette, hüsran-ı ebedi’ye düçar olduğunu beyân

buyurmuştur.

Dünyayı tercih edip de ahireti terk edenleri, hayvanat içinde en kötü

olan köpeğin en çirkin hâli olan solumakla dilini çıkardığı hâline teşbih etmekle,

ilminin mûcibiyle amel etmeyerek küfrü seçenleri zem ve takbih edip bu misilli

hâlât-ı red’iyeyi ihtiyar etmekten insanları menetmiştir. Çünkü, köpek

yorgunluktan ve sıcaktan dilini çıkararak soluduğu zamanda menfaat ve

mazarratına kâdir olamadığı gibi âyât-ı İlâhiye’den i’raz eden kimse de nefi’ ve

zararına kâdir olamaz.


745 Kur’ân, 7/176.

232

Aynı şekilde, âyât-ı İlâhiye’yi tekzib edenleri, rasul gelse, tekâlifi tahmil

etse, ağızlarını açarlar da ihtidâ etmezler ve dahi rasul gelmese, terkolunsalar,

yine ihtidâ etmezler. Binaenaleyh, ayetleri tekzib edenler, herhâlde dilini

çıkartıp soluyan köpeğe benzerler.”746

Örnek- 5:

س TW ه ا ا3�5ن �� آ!G �"! ��2�� آ��ون�&� و5) ض�ب&

“Andolsun ki biz, öğüt alsınlar diye, bu Kur’ân’da insanlara her türlü

misâli verdik.”747

Vehbi Efendi, bu ayeti şöyle terceme ve tefsîr eder:

“Allah u Teâlâ hakkı için biz şu Kur’ân’da, insanlara, her şey hakkında

misal beyân ettik ki onların menfaat (yararını) ve mazarratını (zararını)

düşünsünler ve mütenebbih ve mütteiz olsunlar (öğüt alsınlar ve sakınsınlar).

Yani kemâl-i dikkat ve itina ile okusunlar, manasını düşünsünler ve

mûcibiyle amel etsinler için umumun hidâyetini mütekeffil olan Kur’ân’da,

merasim-i diniyye ve meâlim-i tevhidiyeyi, bütün insanlara beyân eden her

meseli tafsil ettik ki onlar mütenassıh olsunlar. Binaenaleyh, insanlardan bazısı

Kur’ân’la amel etti necat buldu; bazısı da amel etmedi ve helâk oldu.”748

Süleyman Ateş de bu misallerin, öğüt almak ve şirkten kaçınmak için

olduğunu belirtir.749

746 Vehbi Efendi, a.g.e., V, s. 1803 -1804.

747 Kur’ân, 39/27.


749 Süleyman Ateş, a.g.e., VIII, s. 5.

233

Yukarıda zikrettiğimiz örneklerde de görüldüğü gibi Vehbi Efendi,

Kur’ân’daki meselleri750 ibret alınacak dersler olarak değerlendirmektedir.

Şöyle ki:

“Cenab-ı Hak, durub-ı emsali iradla kullarını ikaz ve irşad eder. Zira

Kur’ân’da geçen bir ayette751 zikredilen sivrisineğin küçüklüğüne nazar

etmemeli; bilakis onda zuhur eden kudret-i İlâhiye ve sanayii sübhaniyenin

azametine nazar edip ibret alınmalıdır. O kadar zayıf ve küçük bir hayvan

olduğu halde kuvvet ve kudret sahibi olan büyük hayvanlara galebe etmesi,

Vacip Teâlâ’nın kudretine, delalet-i vazıha ile delalet eder ki, ukûlu beşer,

düşündükçe idrakinden aciz olduğunu teslim etmemek kabil değildir. Şu halde

Kur’ân’da zikredilen durûb-ı emsal, taraf-ı İlâhi’den münzel, inkârı gayrı kabil

bir hakikattır. Buna iman ve ihtida eden ehl-i imandır. Bu misilli durûb-ı emsali

inkârla dalaletleri tezayüd eden kâfirler de vardır ki küfrün gayesinin dalalet

olduğunu Cenab-ı Hak, Kur’ân’da beyân etmiştir.752 İmanın gayesi de

hidâyettir.”753

3. 10. Halku’l-Kur’ân Meselesi

Kur’ân-ı Kerîm, Allah’ın kelâmı olması sebebiyle mahluk değildir. Bu

görüşü, Ehl-i Sünnet âlimleri ittifakla kabul etmişlerdir. Zaten İslâm’ın ilk

asrında, “Kur’ân mahlûk mu? Değil mi?” Diye bir mesele de yoktu. Çünkü

750 Kur’ân, 39/27; Diğer misaller için bkz.: 2/26; 16/60; 17/89; 25/38 -39; 24/35; 31/27; 59/21; 48/29;

14/24; 66/10; 2/259; 35/9; 10/24; 18/45; 2/261, 264; …

751 Kur’ân, 2/26.

752 Aynı ayet.


234

Kur’ân’ın Allah’ın kelâmı olduğunu gösteren sarih ayetler754 vardır. Zira ayet ve

hadislerde, Kur’ân’ın mahlûk olup-olmamasına temas edilmemektedir. Şayet

ayet ve hadislerde, bu hususta bir delil olsaydı, kitap ve sünnete bağlılığıyla

tanınan Ehl-i Sünnet, o hükmü yerine getirmekte muhakkak acele ederdi.

Bu mesele, halife Me’mun zamanında (198 - 218), su yüzüne çıkmıştır.

İlme karşı fazla muhabbeti olan bu zat, Mutezilî imamların etkisinde kalarak,

Kur’ân’ın mahlûk olduğu görüşünü resmen ilan etmiştir. Bu durum, Mutezile’nin

bir hakimiyet prestiji olarak el-Mutasım (218 - 227) ve el-Vasık (227 - 232)

devrine kadar devam etmiş; el-Mütevekkil (232 - 247) zamanında ise, “Halku’l-

Kur’ân meselesi” yasaklanmış; yeniden Kur’ân’ın mahlûk olmadığı, Ehl-i

Sünnet görüşüne dönülmüştür.755

Kur’ân’ın mahlûk olduğu görüşünü savunanların dayandıkları ayetler

hakkında Vehbi Efendi’nin görüşleri nelerdir? Şimdi onlara bir göz atalım:

� ذآ� �� ر�بO� ��G])ثG� ��>#��

“Rablerinden kendilerine ne zaman yeni bir ihtar gelse, onlar bunu, hep

alaya alarak, kalpleri oyuna ve eylenceye dalarak dinlemişlerdir.”756

Vehbi Efendi, burada zikir’le muradın Kur’ân’ın ayetleri ve sûreleri

olduğunu bildirir. Muhdes olmasıyla muradın ise “havadis ve esbabın iktizasına

göre havadisin ahkâmını, hallü fasl etmek üzere ayetlerin ve sûrelerin bazısı

gelip ondan sonra diğer bazısının gelmesidir”, der. Şu halde “muhdes” demek,

754 Kur’ân, 2/75; 9/6; 48/15.

755 İsmail Cerrahoğlu, a.g.e., s. 190-191.

756 Kur’ân, 21/2.

235

“yeni olarak icabına göre gelir” demektir.757 Yoksa Mutezile’nin dedikleri gibi

Allah’la kâim olan “kelâm-ı İlâhî” muhdes demek değildir. Çünkü zatıyla kâim

olan kelâm-ı İlâhî “hadis” olsa, Vacip Teâlâ’nın mahall-i havadis olması lazım

gelir; bu ise muhaldir. Ama harfler ve seslerden mürekkeb olan ve bizim

lisanımızla okuduğumuz Kur’ân hadistir; zira o Kur’ân, Cenab-ı Hakk’ın

halkıyla hâsıl olan elfazdan ibarettir. Ama o elfâzın zatullah’la kâim olan

manası kadîm’dir. Ehl-i Sünnet’in itikadı da budur.758

Vehbi Efendi, “Kur’ân mahlûktur” görüşünü savunanların dayandığı,

Zuhruf sûresinin ikinci ayetini de aynı şekilde yorumlar ve Allah’ın kâim olan

kelâmının muhdes olmadığını belirtir.

Öte yandan Süleyman Ateş de bu gibi tartışmaların gerksiz olduğunu,

çünkü insanların, Allah’ın zatı ve sıfatlarının mahiyyetini kavramalarının

mümkün olmadığını belirterek bizlere düşenin Kur’ân’ın vahiy olduğuna inanıp

emrine uymak olduğunu belirtir759 ki kanaatimizce doğru olanı da budur.

3. 11. İsrailiyyât Karşısındaki Tutumu

Her ne kadar, tefsîrde israiliyyât lafzından, Yahûdî kültür ve

medeniyetinden tefsîre aktarılan rivayeler ve te’sirler anlaşılırsa da biz bu

kelimeyi daha geniş manada kullanarak, Yahûdî, Hristiyan ve diğer

kültürlerden İslâmiyet’e giren rivayetler olarak ele alacağız.

757 Said Havva, el-Esas fi’t-Tefsîr, Şamil Yay., Gündoğdu Mat.,Terc.: M. Beşir Eryarsoy, İst., 1991,

IX, s. 137; Süleyman Ateş, a.g.e., V, s. 493.



236

İslâm’a ilk defa sahabe devrinde girmeye başlayan israiliyyât, tâbiiler ve

sonraki nesiller döneminde, ehl-i kitaptan çok sayıda kimsenin müslüman

olmasıyla geniş boyutlara ulaşmıştır.

Araplar, İlâhî kitapları olmayan bir kavimdi. Göçebe yaşıyorlardı.

Okuma-yazma da bilmiyorlardı. Kâinatın sebebi, hilkatin başlangıcı ve

vücudun sırları gibi herkesin bilmek istediği şeyleri öğrenmek istedikleri

zaman, kitap ehli olan Yahûdî ve Hristiyanlara başvuruyorlardı.760 Tevrat

ehlinden olan avam ne biliyorsa, Araplar’ın başvurdukları kimseler de ancak o

derecede bilgiye sahiptiler. Kur’ân’ın, Tevrat ve İnciller’e göre kıssalar

yönünden veciz oluşu, sahabenin, tefsîr hususunda ehl-i kitaba müracaat

etmesi için bir dayanak olmuştur. Cennet’in tavsifi, Hz. Âdem ile Havva’nın

men edildiği ağacın nev’i, onları aldatan hayvanın ne olduğu, …v.b. konularda

Kur’ân detaylara girmemiş; sadece ibret alınacak esaslara temas etmiştir. Ne

yazık ki bu gibi detaylara ait haberler, tüm İslâmi ilimlere, israiliyyâtla girmiştir.

Nitekim israiliyyât; doğruluğuna ve yanlışlığına vaktiyle karar verilememiş

her türlü haberdir.761

İsrailî rivayetler ekseriya, Abdullah b. Selâm, Ka’bu’l-Ahbar, Vehb b.

Münebbih ve Abdülmelik b. Cüreyc gibi şahıslarca İslâmî eserlere

girmişlerdir.762

Vehbi Efendi de tefsîrinde israiliyyâtla ilgili rivayetlere yer vermiştir.

Özellikle peygamberlerle ilgili haberlerde, geçmiş milletlerle ilgili kıssalarda, 760 İbn Haldun, Mukaddime, İst., 1954 -1957, II, s. 505-506.

761 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Tarihi, I, s. 120 ; bkz.: Abdullah Aydemir, Tefsirde İsrailiyyat, DİBY.,

Ank., Trz., s. 6-7.

762 Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 52-68.

237

ahiret ve ahiretle ilgili konularda israilî rivayetleri naklettiği görülür. Örneğin,

Vehbi Efendi, A’raf sûresinin 22. ayetini tefsîr ederken Hz. Âdem ve eşinin

Cennet’te giydikleri elbisenin nurdan olduğunu ya da onların elbiselerinin tırnak

olduğunu nakleder.763 Yine aynı şekilde Âdem’le Havva’nın açılan avret

mahallerini örtmeye çalıştıkları yaprağın incir ağacının yaprağı olduğunu

rivayet eder.764

Vehbi Efendi, Hûd sûresinin 40. ayetini tefsîr ederken, Nuh’un gemisine

binenlerin 80 kişi olduğunu, bunların içinde Hâm, Sâm ve Yafes adlı oğulları ile

onların eşlerinin ve Hz. Nuh’un mü’mine olan eşinin de bulunduğunu

nakleder.765 Oysaki bu detaylar, Kur’ân ve sünnette bildirilmemiştir.

Keza Saffat sûresinin 107. ayetini tefsîrinde de Hz. İbrahim’in kestiği

koç hakkında şu rivayeti nakleder:

“Hz. İbrahim, hafif olarak bir ses duyunca iki tarafına bakar. Gökten

gözleri sürmeli ve boynuzlu bir koçla Cibrîl gelir. Cibrîl, Hz. İbrahim (a.s)’a: ‘Şu

koç kırk senedir Cennet’te durur, oğluna fedadır’ der.”

İbn Kesir de bu tür rivayetlerin İsrailiyyât’tan olduğunu nakleder.766




766 İbn-i Kesir, el-Bidâye, I, s. 158.

SONUÇ

Konyalı Mehmed Vehbi Efendi ve Tefsirdeki Metodu isimli

yaptığımız bu mütevazı çalışma neticesinde gördük ki Vehbi Efendi, Osmanlı

Devleti’nin son zamanlarında ve Türkiye Cumhuriyeti’nin de yeni filizlenmeye

başladığı; siyasî, ekonomik ve ilmî sıkıntıların sıkça görüldüğü buhranlı bir

dönemde yaşamıştır. O, bütün bu sıkıntılı şartlara rağmen, kendisini hem

dünyevî hem de uhrevî konularda yetiştirmiş bir siyasetçi, ilim adamı, müfessir,

muhaddis ve hiçbir zaman Hak’tan ayrılmama gayretinde olan cesur bir

kişiliktir. Vehbi Efendi, dünya metaına esir olmuş siyasetçilerin yoluna

sapmamış; millet ve ülke menfeatlerini daima kendi çıkarlarının üstünde

tutmuştur. İstiklâl Mücadelesi sırasında, TBMM Hükûmeti’nin Üçüncü Şer’iye

ve Evkaf Vekili olan Vehbi Efendi; müderrislik, mebusluk, Meclis Reisliği ve

Vali Vekilliği gibi önemli görevlerde bulunmuştur. O, daima vicdanî

kanaatleriyle hareket etmiş, etki altında kalmamış ve düşüncelerinden hiç taviz

vermemiştir. Görevli bulunduğu her alanda yanlış gördüğü uygulamalara karşı

çıkmış, baskılara da boyun eğmemiştir. Vehbi Efendi, tam anlamıyla milletin

vekili; fikri hür, vicdanı hür, din ve dünya meselelerinde kendini yetiştirmiş,

karakterli ve âlim bir zâttı. O, cesaret ve dirayet sahibi biri olarak tarih

sayfalarındaki ender yerini almıştır.

Vehbi Efendi, “Hülâsatü’l-Beyan fî Tefsîri’l-Kur’ân” isimli 15 ciltlik

eserinde, kendi yaşadığı dönem baz alınırsa sade bir Türkçe kullanmıştır.

Ancak günümüz Türkçesi dikkate alınırsa eserin dilinde sadeleştirmenin

gerekliliği kanaatindeyiz. Kendi döneminde, Türkçe neşredilen tefsîrler

arasında en geniş olanı budur.

239

Bu tefsîrde, ayetlerin önce Türkçe mealleri verilmiş, sonra da bu mealler

daha geniş bir ibare ile bir nev’i tekrar edilmiştir. Bunun yanında birçok ayetin

esbab-ı nüzûlü hakkında bilgi verilmiş, sûrelerin ve ayetlerin aralarındaki

insicam ve tenasüp gösterilmiştir. Ayetlerin çoğunun ihtiva ettiği nüktelere ve

faidelere dikkat çekilmiş; onlardan çıkarılabilecek hükümlere işaret edilmiştir.

Ayetler, toplu şekilde değil de, teker teker ele alınıp tefsîri yapılmış; ayetlerin

derinliklerine kadar inilmiştir. Ancak ayetleri oluşturan kelimelerin

derinlemesine tahlil ve tavzihine girilmemiştir.

Hülâsatü’l-Beyan fî Tefsîri’l-Kur’ân’ın mühim bir özelliği de, İslâm

Âlemi’nde muteber kabul edilen tefsîrlerden uzun alıntılar yaparak daha çok

görüşü bir arada sunmasıdır. Kadî Beydâvî, Fahr-i Râzî, Hâzin, Medârik,

Ebussu’ûd Efendi, Nimetullah Efendi, Taberî, Nisaburî ve Sıddık Han gibi pek

çok müfessirin görüşleri bu eserde nakledilmiştir. Adından da anlaşılacağı gibi,

pekçok güvenilir tefsîr kaynaklarının hülasasını bu tefsîrde bulmak

mümkündür. Vehbi Efendi, bu nakillerin sonunda kendi görüşünü ve tercihini

de “hülasa” diyerek belirtmiştir.

Müfessir, eserinde az da olsa Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsîrine yer vererek

ayetler arasındaki bağlantıyı göstermeye çalışmıştır. Bunun yanında Sünnet ile

tefsîre daha çok yer vermiş; zaman zaman da Sahabe ve Tâbiûn’un

görüşleriyle ayetleri tefsîr yoluna gitmiştir.

Vehbi Efendi ve tefsîri hakkında, bugüne kadar yapılan müteâlâ ve

yorumlarda onun hep rivayet metoduyla tefsîr yaptığı görüşü ön planda

tutulmuştur. Oysaki Vehbi Efendi’nin tefsîrine dikkatlice bakılacak olursa,

eserin en az rivayet yönü kadar dirayet yönünün de dikkate değer olduğu

240

görülecektir. Nitekim Vehbi Efendi’nin, sözkonusu kaynaklardan yaptığı

nakillerin sonunda “hülasa” veya “esah olan budur” diyerek ayetten

anlaşılması gereken hususu sunmaya çalışması da onun bu yönünün de

nazar-ı dikkate alınması gerektiğinin bir başka kanıtıdır.

Müfessir, ayetleri tefsîr ederken hadis-i şeriflerden de sık sık istifade

etmiştir. Ancak rivayet ettiği hadislerde sened zincirine hiç yer vermemiş ve

hadislerin tahricini de yapmamış; hadislerin kaynağını da zikretmemiştir.

Genellikle hadisleri meal olarak zikredip bazen de Arapça metniyle senetsiz

olarak vermiştir. Zaman zaman da hadis’in rivayet edildiği kitabın adına işaret

ederek hadisin sahih olduğunu beyân etmiştir. Vehbi Efendi, tefsîrinde sahih,

hasen, zayıf ve uydurma hadislere yer verdiği gibi kudsî hadisleri de yer yer

zikretmiştir.

Vehbi Efendi, tefsîrinde hadis ve fıkıh usûlüne de değinmiştir. Zaman

zaman fıkhî konulara yönelmiş, İmam-ı Azam, İmam Şafii, İmam Malik, İmam

Muhammed ve İmam Ebû Yusuf’un görüşlerinden yeterince faydalanmıştır.

Onun bu alandaki müteâlâları nazar-ı dikkate alınırsa, Henefî Mezhebi’ne daha

yakın olduğu görülür. Bazen de hiçbir mezhebe bağlı kalmadan da fıkhî

müteâlâlarına rastlanır.

Müfessirimiz, tefsîrinde kelâmla ilgili meselelere de yer vermiş; imanın

mahiyyeti, iman-amel ilişkisi, büyük günah işleyenin durumu, ru’yet ve şefaat

meseleleri gibi kelâmî konulara değinerek, Ehl-i Sünnet’in dışında kalan

mezheplerin, bu alandaki görüşlerini, yine ayetlere dayanarak reddetmiştir.

Vehbi Efendi, tefsîrinde, lügat ve nahve fazla yer vermemiştir. Bunun

yanında zaman zaman da olsa ayetlerde geçen bazı kelimelerin lügat

241

manalarını; cümlede geçen istifham, te’kid ve hazif gibi durumları beyân

etmişitir. Az da olsa bazen i’rab durumlarına da işaret etmiştir.

Müfessirimiz, nadiren de olsa kıraat vecihlerine de değinmiş, bu

kıraatleri mana bakımından ele almış; ancak o kıraatlerden hangisini tercih

ettiğini beyân etmemiştir. Bazen sadece kıraate işaret etmiş, bazen de kıraat

farklılıklarını zikrederek mana farklılığını göstermeye çalışmıştır.

Vehbi Efendi, eserinde yeri geldikçe ahlâkî konulara da değinmiştir.

İnsanın sosyal hayatta nasıl davranması gerektiğine dair değerlendirmeler

yapmış; terğîb ve terhîbin önemine değinmiş; insanlara yapılacak olan

nasihatın şeklini göstermiş; ayetlerin ihtiva ettiği ahlâkî esaslara dikkat çekmiş;

kısacası güzel ahlâka ulaşabilmek için ayetlerden istifadeye işaret etmiştir.

Müfessir, tefsîrinde, esbab-ı nüzul rivayetlerini sıkça zikretmiş; az da

olsa bunların içinden bazı tercihler yapmıştır. Bunun dışında Vehbi Efendi’nin

rivayetlerle ilgili herhangi bir eleştiri yaptığı görülmez.

Nâsih-mensûh konusunda kabul yönünde açık taraf olan Vehbi Efendi,

neshin üç çeşit olduğunu zikreder. Ona göre nesh; aklen ve sem’an caizdir ve

naklen de vakidir. Nesh, önceki dinlerde vuku bulduğu gibi, Kur’ân’ın kendi

bünyesinde de vuku bulmuştur. Müfessir, zaman zaman mensûh ayetleri

göstermiş; zaman zaman da bazılarınca mensûh kabul edilen ayetlerin

nesholunmadığını beyân etmiştir.

Muhkem ve müteşâbih konusuna da değinerek o, bu konuda şunları

söyler: “İnsana lazım olan, muhkem olan ayetlerle amel etmesi ve

müteşâbihata da iman etmesidir. Zira müteşâbih ayetlerin te’vîlini kimse

242

bilemez; ancak Allah bilir.”767 Vehbi Efendi burada bir başka hususa da

dikkatleri çeker. Bazı ard niyetli ve liyakatsiz kimselerin, müteşâbih ayetleri

yorumlayarak oluşturacakları ifsedatın önünü kesebilmek için ehil ve liyakatli

âlimlerin bu gibi ayetleri, İslâmî kaidelere uygun bir şekilde te’vîl etmelerini,

beşerin ıslahı ve intifaı için uygun görür. Ancak hevâ ve hevese uygun yapılan

tefsîr ve te’vîli kesinlikle reddeder.

Vehbi Efendi, “müşkilü’l-Kur’ân” diye bilinen ve ayetler arasında tenakuz

gibi görülen durumlara da değinerek bu gibi ayetler arasında asla tenakuz

olmadığını belirtir. Çeşitli müfessirlerin konuyla ilgili görüşlerini de naklederek

bu fikrini ispata çalışır ve gerekirse bu alandaki esbab-ı nüzûlü de zikrederek

görüşlerini pekiştirmeye gayret eder.

Müfessirimiz, mücmel ve mübeyyen konusunda da, ilgili ayetleri tefsîr

ederken, “şu mücmel” veya “bu mübeyyen” tabiri kullanmaz. Ancak mücmel

olanlar hakkında farklı yorumları sunar ve kendi tercihini de ayetin

tercemesinde zikreder.

Vehbi Efendi, i’câzu’l-Kur’ân meselesine de değinerek Kur’ân’ın nazmı,

elfâz ve ayetlerinin birbirine rabtı ve mugayyebâttan haber vermesi ile mu’ciz

olduğunu belirtir. Ancak onun bu yönünü gözardı edenlerin her asırda, çeşitli

kisvelerde var olacaklarına ve her zamanda da mağlup olacaklarına dikkatleri

çeker.

Müfessirimiz, el-vücûh ve’n-nezâir konusunda da örnekler sunarak

Kur’ân’da geçen bazı kelimelerin farklı ayet ve sûrelerde değişik anlamlar ifade


243

ettiğini belirtir. Yine farklı farklı kelimelerin de aynı manayı mutazammın

olduğunu, yaptığı terceme ve tefsîrlerde gösterir.

Vehbi Efendi, Kur’ân’da kıssalarla ilgili ayetleri tefsîr ederken de değişik

rivayetlere ve görüşlere yer verir. Bunların bazılarında görülmesi gereken

hikmetlere işaret ederken, bazı rivayetlerin de asılsız ve uydurma olduğunu

belirtir.

Müfessirimiz, Kur’ân’daki emsalleri de ibret alınacak dersler olarak

değerlendirir ve bunlara şeksiz-şüphesiz iman etmenin gerekliliğine işaret

eder.

Halku’l-Kur’ân meselesine de değinen müfessirimiz; harfler ve

seslerden mürekkeb olan ve bizim lisanımızla okuduğumuz Kur’ân’ın hadis

(yaratılmış) olduğunu; ama o Kur’ân’ın Zatullah’la kaim olan manasının kadîm

olduğunu, dolayısıyla muhdes olmadığını belirtir.

Vehbi Efendi, israiliyyât ile ilgili rivayetlere de tefsîrinde yer vermiştir.

Özellikle peygamberlerle ilgili haberlerde, geçmiş milletlerle ilgili kıssalarda,

ahiret ve ahiret’le ilgili konularda israilî rivayetleri naklettiği görülür.

Yukarıdaki özet bölümüyle neticelendirdiğimiz bu mütevazı

çalışmamızda, Cumhuriyet Dönemi’nde yetişmiş büyük Türk bilginlerinden

Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’yi ve tefsîrdeki metodunu incelemeye çalıştık.

Görebildiğimiz kadarıyla onun müfessirlik yönünü ve onun bu alandaki

hizmetlerini sunmaya gayret ettik. Bunu yaparken “bilimde tarafsızlık” ilkesine

azami derecede uymaya özen gösterdik. Bizim bu çalışmamız, Vehbi Efendi

ve tefsîri hakkında her şeyin söylenip bittiği anlamına gelmez. Zira bu alan,

insanoğlu var oldukça, yeni inkişafların olabileceği bir umman, bir okyanus, bir

244

fezâ gibidir. Çalışmamızla ilgili yapılacak olan her türlü eleştiriye açık

olduğumuzu şimdiden bildirir; varsa sürçü lisanımızdan dolayı hoşgörü ve

Allah’tan bağışlanma ümid eder; Merhum’a da Allah’tan rahmet dileriz.

BİBLİYOGRAFYA

Abduh, Muhammed, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azim (Tefsîru’l-Menar), Mısır, 1947.

Abdulcabbar b. Ahmed, Müteşâbihu’l-Kur’ân, Kahire,1969.

Adıvar, Abdulhak Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Evkaf-ı İslâmiyye Matbaası, İstanbul,1338/1919.

Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah, el-Müsned, el-Kahire, 1313/1895.

Ahmed Emin, Fecru’l-İslâm, et-Tab’atü’t-Tasia, Mısır,1964.

Ak, Halid Abdurrahman, Usûlü’t-Tefsîr, Dımaşk,1389/1969.

Akçura, Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri (1876 -1935), Ankara, 1986.

Akdemir, Salih, Cumhuriyet Dönemi Kur’ân Tercümeleri (Eleştirel Bir Yaklaşım), Akid Yay., Ank., 1989.

-------------; Son Çağrı Kur’ân, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2004.

Aksu, Abdulkadir, Osmanlı Şeyhülislamları, Ankara, 1972.

Hâlis Albayrak, Kur’ân’ın Bütünlüğü Üzerine (Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsîri), Şûle Yay., İst., 1992.

-------------; Mübhemâtu’l-Kur’ân İlmi ve Kur’ân Tefsîrindeki Yeri, AÜİF Dergisi, c.XXXII, s.155-182, Ank., 1992.

Aliyyü’l-Kârî, Ali b. Muhammed b. Sultan, Mevzuat, İstanbul, 1989.

Alûsî, Ebu’s-Sena Şihâbu’d-dîn Mahmud, Rûhu’l-Meânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm, el-Kübra el-Emiriyye Mat., 310/922.

Ana Biritanica (I-XXII ve Ekler), Ana Yayıncılık, İstanbul, 1986 -1990.

Armaoğlu, Fahir, 20.Yüzyıl Siyasî Tarih, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ank., 1988.

Atay, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Dergâh Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 1983.

Ateş, Süleyman, Kur’ân-ı Kerîm ve Yüce Meâli, Kılıç Kitabevi, Ank., trz.

-------------; Kur’ân-ı Kerîm’in Evrensel Mesajına Çağrı, İst., 1990.

-------------; Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İst., 1989.

246

Ateşyürek, Remzi, Mehmet Vehbi Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu, Yüksek Lisans Tezi, 19 Mayıs Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 1994.

-------------;”Mehmet Vehbi Efendi”, DİA, Ank., 2003, XXVIII/540-541.

Aydemir, Abdullah, Ebussu’ûd Efendi ve Tefsirdeki Metodu, DİBY, 2. Baskı, Ank., 1993.

-------------; Tefsirde İsrailiyyat, DİBY., Ank., Trz.

Baysun, M.Cavid, İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul,1964.

Bazergan , Mehdi, Kur’ân’ın Nüzul Süreci, Çev.: Yasin Demirkıran, Fecr Yay., Ank., 1998.

Beydâvî, Nâsıru’d-din Ebu’l-Hayr Abdullah b. Ömer eş-Şirazî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2003.

Bilmen, Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi, DİBY, Örnek Mat., Ank. 1955.

-------------; Büyük Tefsîr Tarihi (Tabakâtü’l-Müfessirîn), Doğuş Ltd. Şti. Matbaası, Ank., 1960.

-------------; Hukuk-ı İslâmiye ve Istılahat-ı Fıkhiye Kamusu, Bilmen Basım ve Yayın Evi, İst., trz.

Birışık, Abdülhamit, “Mehmed Vehbi Çelik”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi,İst., 1999.

Buhârî, Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-Sahih, Dâru’t-Tıba’ati’l-Âmire, İst., 1315/1897.

Bursevî, İsmail Hakkı, Ruhu’l-Beyân, Osmaniye Mat., İst.,1306/1888.

Büyük Lareusse (I-XX), Gelişim Yayınları,., İst., 1985.

Cebrî, Abdü’l-Müteal, Lâ Neshe fi’l-Kur’ân Limâzâ?, 1. Baskı, Kahire, 1400/1980.

Celâluddîn, es-Suyûtî ve el-Mahallî, Tefsîru’l-Celâleyn, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut, 1987.

Cerrahoğlu, İsmail, Kur’ân Tefsirinin Doğuşu ve Bu Tefsîr Hareketine Hız Veren Amiller, AÜİF Yay., Ank., 1960.

-------------; Tefsîr Usûlü, TDVY, 6. Baskı, Ank.,1988.

-------------; Tefsîr Tarihi (I-II), DİBY, Ank., 1988.

247

Cessas, Ebu Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî, Ahkâmu’l-Kur’ân, Evkaf-ı İslâmiyye Mat., İst., 1335/1916 – 1338/1919.

Cevdet Bey, Tefsîr Tarihi, Ahmet Kâmil Matbaası, İst., 1927.

Cevherî, İsmail b. Hammad, es- Sıhah Tâcu’l-Lügah ve Sıhahu’l-Arabiyye, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî Neş., Mısır, 1376/1956.

Ceylan, Hasan Hüseyin, Cumhuriyet Dönemi Din Devlet İlişkileri, Rehber Yay., İst., 1990.

-------------; TBMM Gizli Celse Zabıtlarında Saltanatın Kaldırılması, Büyük Oyun, Ank., 1995.

Cürcanî, Seyyid Şerif, et-Ta’rifât, Matbaatu Muhammed Es’ad, İst., 1300/1882.

Çantay, Balıkesirli Hasan Basri, Kur’ân-ı Kerîm ve Meal-i Kerîm, İst., 1383/1965.

Çetin, Abdurrahman, Kur’ân İlimleri ve Kur’ân Tarihi, Dergah Yay., İst., 1982.

-------------; Kıratların Tefsire Etkisi, Marifet Yay., İst., 2001.

Çevik, Mümin, “Müellifin Tercüme-i Hali”, Ahkâm-ı Kur’âniyye, Üçdal Neşriyat, İst., 1971.

-------------; Konyalı Mehmed Vehbi Efendi ve Vasiyeti, Üçdal Neş., İst., 1975.

Çoker, Fahri, Türk Parlemento Tarihi, Ank., 1995.

Darimî, Ebû Muhammed Abdurrahman b. el-Fadl b. Behram,(V.255/869) Sünen, Dâru İhyai’s-Sünneti’n-Nebeviyye, Beyrut, trz.

Develioğlu, Abdullah, Büyük İnsanlar, Trz.

Didin, Hace Ahmet, Kur’ân-ı Kerîm’in Renkli Lügati ve İ’rab Kılavuzu, Rayiha Yay., Ank., 2006.

Doğrul, Ömer Rıza, Tanrı Buyruğu, İst., 1980.

Ebû Davud, es-Sünen (I-VI), Mısır, 1371/1952.

Ebu’l-Bekâ, el-Huseynî el-Kefevî, Kitâbü’l-Külliyat, el-Matbaatü’l-Âmire, İst., 1287/1870.

Ebu’l-Vefa, Abdullatif, Tefsîru’l-Kur’ân bi Kelâmi’r-Rahman, Ehl-i Hadis Mat., 1320/1902.

Ebussu’ûd, Muhammed b. el-Âmidî, İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezaya’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1999.

248

Ebû Ubeyde, Ma’mer b. el-Müsenna, Mecazu’l-Kur’ân, Mısır, 1955.

Ebû Zehra, İslâm’da Fıkhî Mezhepler Tarihi, Çev.: Abdulkadir Şener, Ank., 1969.

Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, Eser Matbaası, İst., 1977.

Ertan, Veli ve Hasan Küçük, Cumhuriyet Devrinde Din Eğitimi, Din Müesseseleri ve Din Âlimleri, İst., 1976.

Esed, Muhammed, Kur’ân Mesajı (Meal-Tefsîr), Çev.: Cahit Koytak ve Ahmet Ertürk, 5. Baskı, İşaret Yay., İst., 1999.

Ferra, Ebû Zekeriyya Yahya, Maani’l-Kur’ân, Mısır, 1955.

Hacımüftüoğlu, Nasrullah, Kur’ân’ın Belağatı ve İ’cazı Üzerine, Kültür Eğitim Vakfı Yay., Erzurum, 2001.

Hanbelî, Şakir el-Hanbelî, Usûlü’l-Fıkhi’l- İslâmî, et-tab’atü’l-ûlâ, Şam, 1948.

Havva, Said, el-Esas fi’t-Tefsîr, Şamil Yay., Gündoğdu Mat.,Terc.: Mehmet Beşir Eryarsoy, İst., 1991.

Hâzin, Alaüddin Ali b. İbrahim el-Bağdadî, Lübabü’t-Te’vîl fî Meani’t-Tenzîl, 1317/1899.

Hicazî, Muhammed Mahmud, Furkân Tefsîri, trc.: Mehmet Keskin, İst., trz.

Işık, Emin, “Hasan Basri Çantay”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara, 2003.

İbn Aşur, Muhammed el-Fadl, et-Tefsîr ve Ricaluhû, Tunus, 1972.

İbn Mace, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî, es-Sünen (I-II), thk.: Muhammed Fuad Abdulbaki, Mısır, 1972.

İbn Manzur, Cemaluddin Muhammed b. Mükerrem, Lisanu’l-Arab, el-Matbaatu’l - Mîriyye, et Tab’atü’l-ûlâ, 1200/1785., Beyrut, 1374/1955.

İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ahmed b. Abdilhalim, Mukaddimetün fî Usûli’t-Tefsîr, Matbaatü’t-Terakki, Dimeşk, 1355/1936.

İbnu’l-Hatib, el-Furkân, et-Tab’atu’l-ûlâ, Kahire, 1948.

İbn Hazm, Risaletü’l-Beyân an Hakikati’l-İlm, İst., trz.

İbn Kesir, İsmail b. Kesîr el-Kuraşî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, 4. Baskı İstikamet Matbaası, Kahire, 1375/1956.

-------------; Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Dâru’l-Fikr, trz.

-------------; el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut, 1977.

249

İsfehanî, Ebu’l-Kasım el-Huseyn b. Muhammed el-Ma’ruf b. er-Ragıb, el-Müfredat fî Garîbi’l-Kur’ân, et-Tab’atu’l-Âhire, Mısır,1381/1961.

-------------; Mukaddimetü’t-Tefsîr, Matbaatü’l-Cemaliyye, et-Tab’atü’l-Ûlâ, Mısır, 1329/1911.

İz, Mahir, Yılların İzi, İrfan Yay., İst., 1975.

Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ank., 1988.

Keskioğlu, Osman, Son Çağlarda İslâm Dünyasında Fikir Hareketleri, Ank., 1989.

Kodaman, Bayram ve Diğerleri, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Çağ. Yay., Umûmî Neşriyat İst., 1993.

Komisyon, İlmihal, TDVY, Ank., 2004.

Komisyon, Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali, TDVY, Ank., 2003.

Kurtûbî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el- Ensarî, el-Câmiu li Ahkâmi’l - Kur’ân, Kahire, 1937.

Kutay, Cemal, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarları, İst., 1335/1916 – 1338/1919.

Kutub, Seyyid, Fî Zılâli’l-Kur’ân, Beyrut, 1971.

Mevdûdî, Ebu’l-Â’lâ, Tefhîmu’l-Kur’ân, trc.: Muhammed Han Kayanî ve Diğerleri, İnsan Yay., İst., 1996.

Miras, Kâmil, Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tercümesi, DİBY, 5. Baskı, Ank., 1979.

Mustafa, İbrahim ve Diğerleri, Mu’cemu’l-Vasît, Çağrı Yay., İst., 1989.

Müslim, İbn Haccac el-Kuşeyrî, el-Câmiu’s-Sahih, Mısır, 1375/1955.

Nahçevanî, Nimetullah, Fevâtihu’l-İlâhiyye ve’l-Mefâtihu’l-Gaybiyye, Matbaatü’l-İslâmiyye, 1907.

Naim, Ahmed, Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tercümesi, DİBY 5. Baskı, Ank., 1979.

Nesefi, Ebu’l Bereket Abdullah b. Ahmed, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakaiku’t-Te’vîl, Dâru’n-Nefais, 1. Baskı, Beyrut, 1996.

Okiç, Tayyib, Kur’ân-ı Kerîm’in Uslup ve Kıraati, Üniversite Basımevi, Ank., 1963.

Okuyan, Mehmet, “Bereketzâde İsmail Hakkı Maddesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İst., 1992.

Pak, İzzettin, Kur’ân’da Hâkimiyet Kavramı, Lisans Tezi, Ank., 1993.

250

Rafi’i, Mustafa Sadık, İ’câzu’l-Kur’ân, Kahire, 1375/1956.

Râzî, Fahrettin b. Ziyauddin, Mefâtihu’l-Gayb, Mektebe-i Tevfikiyye, Kahire, Trz.

Rıza, Reşid, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm, Beyrut, trz.

Saka, Şevki, Kur’ân-ı Kerîm’in Davet Metodu, Seha Neş., İst., 1991.

-------------; İmam-Hatip Liseleri İçin Tefsîr Dersleri, İst., 1991.

Salih, Dr. Suphi, Mebahis fî Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut, 1965.

Serinsu, Ahmet Nedim, Kur’ân’ın Anlaşılmasında Esbâb-ı Nüzul’ün Rolü, Şûle Yay., Gündoğdu Mat., İst., 1994.

Sertoğlu, Mithat, Mufassal Osmanlı Tarihi, Güven Basımevi, İst., 1972.

Sıddık Hasan Han, Fethü’l-Beyân fî Makasidi’l-Kur’ân, Kahire, 1965.

Sofuoğlu, Mehmet, Tefsire Giriş, İst., 1981.

Suyûtî, Celâlüddîn, el-İtkân fî Ulûmi’l Kur’ân, Hicaziyye Matbaası, 1368/1948.

Şafii, Muhammed b. İdris, er-Risale, 1. Baskı, Thk.: Ahmet Muhammed Şakir, Mısır, 1358/1940.

Şâtıbî, Ebû İshak İbrahim b. Musa, el-Muvafakat fî Usûli’ş-Şeria, el-Matbaatu’r -Rahmaniyye, Mısır, trz.

Şavvah, İshak Ali, Mu’cemu Musannafâti’l-Kur’ân, Riyad, 1983.

Şengül, İdris, Kur’ân’ın Temel Prensipleri Işığında Kıssaların Tahlili ve Değerlendirilmesi, (Basılmamış Doktora Tezi), Ank., 1990.

Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b.Cerîr, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Dâru’l-Âlem, 1. Baskı, Beyrut, 2002.

Tirmîzî, Ebû İsa, es-Sünen (I-VI), el-Kahire, 1414/1994.

Topaloğlu, Bekir, Kelâm İlmi, Damla Yayınevi, İst., 1985.

Tümer, Günay, Kur’ân-ı Kerim’de Nüzul Sebeplerinin Mahiyeti, Hususiyet ve Kaideleri (AÜİF Basılmamış Mezuniyet Tezi), Ank., 1961.

Türk Ansiklopedisi (I-XXXIII), Milli Eğitim Basımevi, Ank., 1972 ve 1976;

Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara, 2003.

Udeh, Abdu’l-Kadir, et-Teşrîu’l-Cinâi’l-İslâmî, et-tabatu’s-saniye, Mısır,1959.

251

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ank., 1984.

Vakkasoğlu, Vehbi, Osmanlıdan Cumhuriyet’e İslâm Âlimleri, İst., 1987.

Vehbi, Konyalı Mehmed, Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, İst., 1341/1922 – 1343/1924.

-------------; Ahkâmı Kur’âniyye, Üçdal Neşriyat, Doğan Güneş Yay.,Tan Matbaası, İst., 1971.

-------------; el-Akaidü’l-Hayriyye, Ahmed Kamil Matbaası, 1340/1921 – 1343/1924.

-------------; Sahih-i Buhârî Tecrid-i Sarih Tercemesi, Bab-ı Âli’de Sabah Neşriyat, Güneş Matbaası, 1966.

-------------; Avâmil-i Umran, Sırat-ı Müstekîm Matbaası, İst., 1327/1911.

Yaşar, Hüseyin, Kur’ân’da Anlamı Kapalı Ayetler, Beyan Yay., İst., 1997.

Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Neş., 1979.

Yıldırım, Suat, Peygamberimizin Kur’ân’ı Tefsîri, Kayıhan Yay., 1. Baskı, İst.,1983.

-------------; Tefsîr-i Kebîr Tercümesi, Akçağ Yay., Ank., 1988.

-------------; Kur’ân-ı Kerim İlimlerine Giriş, Ensar Neşriyat, İst., 1983.

Yeni Rehber Ansiklopesi, İstanbul, 1994.

Zabıtlar, TBMM Gizli Celse Zabıtları, Ank., 1985.

Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Kahire, 1381/1961.

Zerkânî, Muhammed Abdü’l-Azîm, Menâhilu’l-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Mısır, 1372/1952.

Zerkeşî, Bedru’d-din Muhammed b. Abdillah, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, et-Tab’atü’l-Ûlâ, Mısır, 1376/1957.

252

ÖZET

PAK, İzzettin, Konyalı Mehmed Vehbi Efendi ve Tefsirdeki Metodu, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Şevki SAKA, Ankara, 2007.

Konyalı Mehmed Vehbi Efendi, yazmış olduğu “Hülâsatü’l-Beyân fî

Tefsîri’l-Kur’an“ adlı eseriyle şöhret bulmuş büyük Türk bilginlerinden biridir. Böyle bir şahsiyeti ve söz konusu eserini ve diğer eserlerini araştırıp onun Kur’an ayetlerini yorumlamada kullandığı yöntemini bugünün insanının hizmetine sunabilmek amacıyla bu çalışmanın gerekliliğine inandık. Şu güne kadar bu konuda kapsamlı bir çalışmaya rastlayamamış olmamız da bizi bu amaca yönelten bir başka neden olmuştur.

Bu çalışma neticesinde gördük ki Vehbi Efendi, ülkenin en buhranlı dönemlerinde yaşamıştır. O, içinde bulunduğu bütün sıkıntılı şartlara rağmen, kendini hem dünyevî hem de uhrevî konularda yetiştirmiş, iyi bir siyasetçi, ilim adamı, müfessir, muhaddis ve hiçbir zaman Hak’tan ayrılmama gayretinde olan cesur bir kişiliktir. Müderrislik, mebusluk, Meclis Başkanlığı ve Vali Vekilliği gibi önemli görevlerde bulunmuştur. O, daima vicdanî kanaatleriyle hareket etmiş, etki altında kalmamış ve düşüncelerinden hiç taviz vermemiştir. Görevli bulunduğu her alanda yanlış gördüğü uygulamalara karşı çıkmış, baskılara da boyun eğmemiştir. Vehbi Efendi, millet ve ülke menfaatlerini daima kendi çıkarlarının üstünde tutmuştur. O, tam anlamıyla milletin vekili; fikri hür, vicdanı hür, din ve dünya meselelerinde kendini yetiştirmiş, karakterli, cesaret ve dirayet sahibi, âlim biri olarak tarih sayfalarındaki ender yerini almıştır.

Vehbi Efendi, “Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” isimli 15 ciltlik eserinde, kendi yaşadığı dönem baz alınırsa sade bir Türkçe kullanmıştır. Eser, kendi döneminde Türkçe neşredilen tefsirler arasında en geniş olanıdır. Bu tefsirde, ayetlerin önce Türkçe mealleri verilmiş, sonra da bu mealler daha geniş bir ibare ile bir nevi tekrar edilmiştir. Bunun yanında birçok ayetin esbab-ı nüzûlü hakkında bilgi verilmiş, sûrelerin ve ayetlerin aralarındaki insicam ve tenasüp gösterilmiştir. Ayetlerin çoğunun ihtiva ettiği nüktelere ve faydalara dikkat çekilmiş; onlardan çıkarılabilecek hükümlere işaret edilmiştir. Bu eserin mühim bir özelliği de, İslâm Âlemi’nde güvenilir kabul edilen Tefsirlerden uzunca kesitler naklederek daha çok görüşü bir arada sunmasıdır. Beydavî, Fahr-i Râzî, Hâzin, Medârik, Ebussu’ûd ve Nimetullah Efendi, Taberî, Nisabûrî ve Sıddık Han gibi pek çok müfessirin görüşleri bu eserde nakledilmiştir. Adından da anlaşılacağı gibi, birden çok güvenilir tefsir kaynaklarının hülâsasını bu tefsirde bulmak mümkündür. Vehbi Efendi, bu nakillerin sonunda kendi görüşünü ve tercihini de “hülâsa” diyerek belirtmiştir.

Bu mütevazı çalışmamızda, Cumhuriyet Dönemi’nde yetişmiş büyük Türk bilginlerinden Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’yi ve tefsirdeki metodunu incelemeye çalıştık. Görebildiğimiz kadarıyla onun müfessirlik yönünü ve bu alandaki hizmetlerini sunmaya gayret ettik. Bunu yaparken “bilimde tarafsızlık” ilkesine azamî derecede uymaya özen gösterdik. Bizim bu çalışmamız, Vehbi Efendi ve tefsiri hakkında her şeyin söylenip bittiği anlamına gelmez. Zira bu alan, insanoğlu var oldukça, yeni inkişafların olabileceği, bir okyanus, bir fezâ gibidir. Çalışmamızla ilgili yapılacak olan her türlü eleştiriye açık olduğumuzu şimdiden bildirir; varsa sürçü lisanımızdan dolayı hoşgörü ve Allah’tan bağışlanma ümid eder; merhuma da Allah’tan rahmet dileriz.

253

ABSTRACT

PAK, İzzettin, Konyalı Mehmed Vehbi Efendi and His Method on Tafsir, MA Thesis, Supervisor: Prof. Dr. Şevki SAKA, Ankara, 2007.

Mehmet Vehbi Efendi who is from Konya is one of the great Turkish scholars that gained reputation with work of “Hulâsat al-Bayân fi Tafsîr al-Koran” that he wrote. We have believed that this study is necessary to research this kind of person, his above mentioned work and the other works and to submit the method that he used for interpretation of verses of the Quran to service of recent people. Not having encountered a detailed study on this matter up-to-date became another reason orienting us to this target.

As a result of this study, we saw that Vehbi Efendi had lived in the most critical periods of the country. Although he was in all troubled conditions, he was a good politician, a scientist, an interpreter of Koran, muhaddith that educated himself in both worldly and otherworldly subjects and also a brave person having effort of not-leaving from Allah anyway. He performed important duties such as professor, deputy, president of the Assembly and vice governor. He always acted with his conviction of conscience, didn’t become under effect and he did never compensate from his thoughts. He opposed to wrong applications that he saw in any field that he was on duty; he didn’t bow to pres sûres. Vehbi Efendi always put society and country interests before his self-interests. He superseded his rare place in history pages as a deputy of the people literally, independent on thought, independent on conscience, self-educated on religious and world matters, having a good character, having bravery and discernment and a scientist.

Vehbi Efendi used a simple Turkish in his 15 volume work called “Hulasat al-Bayan fi Tafsir al-Koran” when the period he lived was taken as the basis. This work is the most extensive among the tafsirs published in Turkish in his period. In this tafsir, first Turkish meanings of verses are given, and then these verses are repeated with more extensive expression. Moreover, information on reasons of revelation of lots of verses is given, and consistency and harmony between the suras and verses are shown. Epigrams and utilities which are included in most of the verses are attracted attention; stipulations that can be extracted from there are indicated. An important feature of this work is that it submits more thoughts altogether through long narrations from tafsirs which are accepted as trustable in Islamic world. Thoughts of many mufassirs such as Baydâvî, Fahr-i Râzî, Hâzin, Madârik, Abussu’ûd and Nimetullah Efendi, Tabarî, Nisabûrî and Sıddık Han are narrated in this work. It is possible to find summary of many reliable tafsir sources in this tafsir as can be understood from its name. Vehbi Efendi mentions his own thought and preference at the end of these narrations as “summary”.

In this modest study, we attempted to examine Mehmet Vehbi Efendi who is from Konya from great Turkish scientists grown in republic period and his method on tafsir. We attempted to submit his mufassir side and his services on this field as much as we can see. We took great care to conform to the principle of “impartiality on science” on utmost level while preparing this study. Our study doesn’t mean that everything about Vehbi Efendi and his Tafsir is told and finished. Because this field is like an ocean and space where new discoveries may become as long as people exist. We inform in advance that we are open to every kind of criticisms to be made related to our study; and we wish tolerance because of our slip of the tongue if exists and excuse from Allah. We wish mercy from Allah for the late.

ÖZET

PAK, İzzettin, Konyalı Mehmed Vehbi Efendi ve Tefsirdeki Metodu, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Şevki SAKA, Ankara, 2007.

Konyalı Mehmed Vehbi Efendi, yazmış olduğu “Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-

Kur’an“ adlı eseriyle şöhret bulmuş büyük Türk bilginlerinden biridir. Böyle bir şahsiyeti ve söz konusu eserini ve diğer eserlerini araştırıp onun Kur’an ayetlerini yorumlamada kullandığı yöntemini bugünün insanının hizmetine sunabilmek amacıyla bu çalışmanın gerekliliğine inandık. Şu güne kadar bu konuda kapsamlı bir çalışmaya rastlayamamış olmamız da bizi bu amaca yönelten bir başka neden olmuştur.

Bu çalışma neticesinde gördük ki Vehbi Efendi, ülkenin en buhranlı dönemlerinde yaşamıştır. O, içinde bulunduğu bütün sıkıntılı şartlara rağmen, kendini hem dünyevî hem de uhrevî konularda yetiştirmiş, iyi bir siyasetçi, ilim adamı, müfessir, muhaddis ve hiçbir zaman Hak’tan ayrılmama gayretinde olan cesur bir kişiliktir. Müderrislik, mebusluk, Meclis Başkanlığı ve Vali Vekilliği gibi önemli görevlerde bulunmuştur. O, daima vicdanî kanaatleriyle hareket etmiş, etki altında kalmamış ve düşüncelerinden hiç taviz vermemiştir. Görevli bulunduğu her alanda yanlış gördüğü uygulamalara karşı çıkmış, baskılara da boyun eğmemiştir. Vehbi Efendi, millet ve ülke menfaatlerini daima kendi çıkarlarının üstünde tutmuştur. O, tam anlamıyla milletin vekili; fikri hür, vicdanı hür, din ve dünya meselelerinde kendini yetiştirmiş, karakterli, cesaret ve dirayet sahibi, âlim biri olarak tarih sayfalarındaki ender yerini almıştır.

Vehbi Efendi, “Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân” isimli 15 ciltlik eserinde, kendi yaşadığı dönem baz alınırsa sade bir Türkçe kullanmıştır. Eser, kendi döneminde Türkçe neşredilen tefsirler arasında en geniş olanıdır. Bu tefsirde, ayetlerin önce Türkçe mealleri verilmiş, sonra da bu mealler daha geniş bir ibare ile bir nevi tekrar edilmiştir. Bunun yanında birçok ayetin esbab-ı nüzûlü hakkında bilgi verilmiş, sûrelerin ve ayetlerin aralarındaki insicam ve tenasüp gösterilmiştir. Ayetlerin çoğunun ihtiva ettiği nüktelere ve faydalara dikkat çekilmiş; onlardan çıkarılabilecek hükümlere işaret edilmiştir. Bu eserin mühim bir özelliği de, İslâm Âlemi’nde güvenilir kabul edilen Tefsirlerden uzunca kesitler naklederek daha çok görüşü bir arada sunmasıdır. Beydavî, Fahr-i Râzî, Hâzin, Medârik, Ebussu’ûd ve Nimetullah Efendi, Taberî, Nisabûrî ve Sıddık Han gibi pek çok müfessirin görüşleri bu eserde nakledilmiştir. Adından da anlaşılacağı gibi, birden çok güvenilir tefsir kaynaklarının hülâsasını bu tefsirde bulmak mümkündür. Vehbi Efendi, bu nakillerin sonunda kendi görüşünü ve tercihini de “hülâsa” diyerek belirtmiştir.

Bu mütevazı çalışmamızda, Cumhuriyet Dönemi’nde yetişmiş büyük Türk bilginlerinden Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’yi ve tefsirdeki metodunu incelemeye çalıştık. Görebildiğimiz kadarıyla onun müfessirlik yönünü ve bu alandaki hizmetlerini sunmaya gayret ettik. Bunu yaparken “bilimde tarafsızlık” ilkesine azamî derecede uymaya özen gösterdik. Bizim bu çalışmamız, Vehbi Efendi ve tefsiri hakkında her şeyin söylenip bittiği anlamına gelmez. Zira bu alan, insanoğlu var oldukça, yeni inkişafların olabileceği, bir okyanus, bir fezâ gibidir. Çalışmamızla ilgili yapılacak olan her türlü eleştiriye açık olduğumuzu şimdiden bildirir; varsa sürçü lisanımızdan dolayı hoşgörü ve Allah’tan bağışlanma ümid eder; merhuma da Allah’tan rahmet dileriz.

ABSTRACT

PAK, İzzettin, Konyalı Mehmed Vehbi Efendi and His Method on Tafsir, MA Thesis, Supervisor: Prof. Dr. Şevki SAKA, Ankara, 2007.

Mehmet Vehbi Efendi who is from Konya is one of the great Turkish scholars that gained reputation with work of “Hulâsat al-Bayân fi Tafsîr al-Koran” that he wrote. We have believed that this study is necessary to research this kind of person, his above mentioned work and the other works and to submit the method that he used for interpretation of verses of the Quran to service of recent people. Not having encountered a detailed study on this matter up-to-date became another reason orienting us to this target.

As a result of this study, we saw that Vehbi Efendi had lived in the most critical periods of the country. Although he was in all troubled conditions, he was a good politician, a scientist, an interpreter of Koran, muhaddith that educated himself in both worldly and otherworldly subjects and also a brave person having effort of not-leaving from Allah anyway. He performed important duties such as professor, deputy, president of the Assembly and vice governor. He always acted with his conviction of conscience, didn’t become under effect and he did never compensate from his thoughts. He opposed to wrong applications that he saw in any field that he was on duty; he didn’t bow to pres sûres. Vehbi Efendi always put society and country interests before his self-interests. He superseded his rare place in history pages as a deputy of the people literally, independent on thought, independent on conscience, self-educated on religious and world matters, having a good character, having bravery and discernment and a scientist.

Vehbi Efendi used a simple Turkish in his 15 volume work called “Hulasat al-Bayan fi Tafsir al-Koran” when the period he lived was taken as the basis. This work is the most extensive among the tafsirs published in Turkish in his period. In this tafsir, first Turkish meanings of verses are given, and then these verses are repeated with more extensive expression. Moreover, information on reasons of revelation of lots of verses is given, and consistency and harmony between the suras and verses are shown. Epigrams and utilities which are included in most of the verses are attracted attention; stipulations that can be extracted from there are indicated. An important feature of this work is that it submits more thoughts altogether through long narrations from tafsirs which are accepted as trustable in Islamic world. Thoughts of many mufassirs such as Baydâvî, Fahr-i Râzî, Hâzin, Madârik, Abussu’ûd and Nimetullah Efendi, Tabarî, Nisabûrî and Sıddık Han are narrated in this work. It is possible to find summary of many reliable tafsir sources in this tafsir as can be understood from its name. Vehbi Efendi mentions his own thought and preference at the end of these narrations as “summary”.

In this modest study, we attempted to examine Mehmet Vehbi Efendi who is from Konya from great Turkish scientists grown in republic period and his method on tafsir. We attempted to submit his mufassir side and his services on this field as much as we can see. We took great care to conform to the principle of “impartiality on science” on utmost level while preparing this study. Our study doesn’t mean that everything about Vehbi Efendi and his Tafsir is told and finished. Because this field is like an ocean and space where new discoveries may become as long as people exist. We inform in advance that we are open to every kind of criticisms to be made related to our study; and we wish tolerance because of our slip of the tongue if exists and excuse from Allah. We wish mercy from Allah for the late.

Documents

T.C Yüksek Lisans Tezi