ANKARA ÜNİVERSİTESİ

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

YENİ ÇEVRESEL PARADİGMA ÖLÇEĞİ İLE ORGANİK GIDA

TÜKETİCİLERİNİN ÇEVREYE YÖNELİK TUTUMLARININ

DEĞERLENDİRİLMESİ: ANKARA İLİ ÖRNEĞİ

Ceyda ATALAY

TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI

ANKARA

2016

Her hakkı saklıdır

i

ETİK

Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü tez yazım kurallarına uygun olarak

hazırladığım bu tez içindeki bütün bilgilerin doğru ve tam olduğunu, bilgilerin

üretilmesi aşamasında bilimsel etiğe uygun davrandığımı, yararlandığım bütün

kaynakları atıf yaparak belirttiğimi beyan ederim.

15.04.2016

Ceyda ATALAY

ii

ÖZET

Yüksek Lisans Tezi

YENİ ÇEVRESEL PARADİGMA ÖLÇEĞİ İLE ORGANİK GIDA TÜKETİCİLERİNİN ÇEVREYE

YÖNELİK TUTUMLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ: ANKARA İLİ ÖRNEĞİ

Ceyda ATALAY

Ankara Üniversitesi

Fen Bilimleri Enstitüsü

Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı

Danışman: Prof. Dr. Emine OLHAN

Bu tezin temel amacı, araştırma kapsamındaki tüketicilerin organik gıda tüketirken çevreye yönelik

tutumlarının “Yeni Çevresel Paradigma Ölçeği” ile incelenmesidir. Ayrıca, tüketicilerin organik gıda

tüketimleri konusunda bilgileri, bu ürünleri tüketip tüketmeme nedenleri, organik gıda satın alırken tercih

ettikleri yerlerin seçimi ve bu gıdaları tüketirken çevreye duyarlı olup olmadıkları da araştırılmıştır.

Araştırma Ankara’nın Çankaya ve Yenimahalle ilçelerindeki organik gıda satan 3 özel dükkanda

yapılmıştır. Çalışma, Gayeli Örnekleme Yöntemi ile seçilen Yenimahalle ilçesinde 53, Çankaya ilçesinde

44 olmak üzere toplam 97 tüketici üzerinde yürütülmüştür. Verilerin toplanmasında anket formu

kullanılmış ve organik gıda tüketici sayısının belirlenmesinde Oransal Örnek Hacmi formülünden

yararlanılmıştır. Tüketicilerin organik gıda tüketimlerinde çevreye olan duyarlılıklarının belirlenmesinde

ise “Yeni Çevresel Paradigma Ölçeği”nden yararlanılmıştır. Organik gıda tüketicilerinin çevreye olan

duyarlılığı konusundaki analizlerde ayrıca Ki-Kare ve “Likert Ölçeği”nden yararlanılmıştır. Bulgular,

araştırmaya katılan tüketicilerin genel olarak organik gıdaları tercih ettiklerini, bu gıdaları tercih etme

nedenleri arasında bu gıdaların sağlıklı olmaları, kimyasal madde içermemeleri ve sertifikalı ürün olması

gelmektedir. Tüketicilerin %45,9’unun organik gıdaları diğer ürünlerden sertifika-logo ile ayırt ettikleri

belirlenmiştir. Organik gıdaların tüketiciler tarafından tercih edilmemesinin nedenleri arasında en başta

bu gıdaların fiyatlarının yüksek olması gelmektedir. Elde edilen bulgulara göre tüketicilerin %60,8’i

organik gıda fiyatlarını yüksek bulmaktadır. Diğer nedenler arasında ise, organik gıda satan marketlerin

her yerde bulunmamasıdır. Tüketicilerin %50’sinin organik gıdaları bu gıdaları satan özel dükkanlardan

aldıkları ve tüketicilerin %28’inin ise bu gıdaların satıldığı pazarlardan aldıkları görülmektedir.

Araştırmaya katılan tüketicilerin bir kısmı organik gıdalarla ilgili kendi bilgi düzeyini yeterli

bulmamaktadır. Tüketicilerin %40,1’inin organik ürünler hakkındaki bilgileri kitle iletişim araçlarından,

%29,6’sının ise organik ürünleri satın aldıkları yerlerden sağladıkları görülmektedir. Organik gıda

tüketiminde sağlık önemli bir faktör olmakla beraber tüketicilerin bir kısmı çevre faktörünü de dikkate

alarak organik gıda satın almaktadırlar. Yaş, eğitim, cinsiyet ve gelir düzeyi faktörleri gibi değişkenler ile

tüketicilerin çevreye olan duyarlılığı arasındaki ilişkinin önemli olup olmadığını incelemek için Ki-kare

testi yapılmıştır. Bu testin sonucunda yaş, eğitim, cinsiyet, gelir düzeyi ve aylık organik gıdalara yapılan

harcama tutarı değişkenleri ile tüketicilerin çevreye olan duyarlılığı arasında istatiksel olarak anlamlı bir

ilişkinin olmadığı görülmüştür. Bu bulgu, tüketicilerin çevre unsurundan ziyade sağlık faktörünü ön

planda tuttuğunu göstermektedir. Tez çalışmasının önemli bölümlerinden bir tanesi de Yeni Çevresel

Paradigma Ölçeği ile tüketicilerin çevreye yönelik tutumlarının değerlendirilmesidir. Son yıllarda Yeni

Çevresel Paradigma Ölçeği kullanılarak birçok alanda çalışmaların yürütüldüğü görülmektedir. Ancak, bu

ölçek ile organik ürün tüketimini birleştiren başka bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu bağlamda, bu tez

çalışmasında çevre ve insan merkezli yaklaşımları ölçmeye yönelik olarak Yeni Çevresel Paradigma

Ölçeği kullanılmıştır. Elde edilen bulgulara göre çevre merkezli tutum düzeyinin insan merkezli tutum

düzeyinden daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Araştırma kapsamındaki tüketiciler genel olarak

değerlendirildiğinde tüketicilerin çevreye yönelik tutumunun ortalama 2,57 olduğu belirlenmiştir. Bu

sonuçtan, organik gıda tüketicilerinin çevreye olan duyarlılıklarının orta dereceden biraz daha yüksek bir

düzeyde olduğu söylenebilir. Bu bulgular ışığında, organik gıda tüketicilerinin çevreye olan

duyarlılıklarının arttırılması yönünde çalışmaların yapılması gerekliliği düşünülmelidir.

Nisan 2016, 87 sayfa

Anahtar Kelimeler: Organik gıda, organik tarım, çevresel tutum, Yeni Çevresel Paradigma Ölçeği

iii

ABSTRACT

Master Thesis

ASSESMENT OF ECOCENTRİC ATTİTUDES OF THE ORGNİC FOOD CONSUMERS WİTH

USİNG THE NEW ECOLOGİCAL PARADİGM SCALE: SAMPLE OF ANKARA CİTY

Ceyda ATALAY

Ankara University

Graduate School of Natural and Applied Sciences

Department of Agricultural Economics

Advisor: Prof. Dr. Emine OLHAN

The main aim of this thesis is the examination of the consumer attitude towards the environment while

consuming organic food, via “New Environmental Paradigm Scale”. In addition, consumers’ knowledge

about the organic food consumption, reasons why they consume these products or do not, selection of the

market places in buying organic food and while consuming these food, whether they are sensitive to the

environment or not, are also investigated. The research was conducted in three particular organic food

stores in Yenimahalle and Çankaya districts of Ankara. The study was conducted on a total of 97

customers, 53 of whom are in Yenimahalle and 44 of whom are in Çankaya, selected via Purposeful

Sampling Method. A questionnaire was used to collect the data and proportional sample volume formula

was used to determine the number of the organic food consumers. New Environmental Paradigm Scale

was used in determining the organic food consumer sensitivity to the environment. In the analysis of the

organic food consumer sensitivity to the environment, Ki-square and “Likert Scale” were also used. The

findings are as follows: surveyed consumers prefer organic food in general, and among the reasons they

prefer these foods are that they are healthy, they don’t contain chemicals and they are certified products.

It was determined that %45.9 of the consumers distinguished the organic products from the others by the

certification-logo. Among the reasons that consumers do not prefer organic food, these products’ high

prices come first. According to the findings, %60.8 of the consumers finds the organic food prices high.

Another reason is the lack of grocery stores selling organic food. It is seen that, %50 of the consumers

buy organic food from particular stores, and %28 of the consumers buy from organic bazaars. Some of

the surveyed consumers are not satisfied with their own knowledge of the organic food. It is seen that,

%40.1 of the consumers provide the information about organic products from mass media, and %29.6 of

the consumers from the places they buy their organic products. Although health is an important factor in

organic food consumption, some of the consumers also buy organic food taking the environmental factor

into the account. In order to show whether the relationship between age, education, gender, income level

and consumers’ environmental sensitivity is important or not, Ki-square test was applied. According to

the results of this test, it is seen that there is not a statistically significant relationship between the

variables like age, education, gender, income level, monthly spending on organic food and consumers’

environmental sensitivity. This finding indicates that the consumers keep the health factor in the forefront

rather than the environmental factor. One important part of this thesis is to evaluate the attitudes of

consumers towards the environment with New Environmental Paradigm Scale. In recent years, it can be

seen that studies are conducted in many areas using New Environmental Paradigm Scale. However, no

other study has been come across combining this scale and the organic food consumption. In this context,

New Environmental Paradigm Scale was used in this thesis in order to measure the environmental-

centered and human-centered approaches. According to the findings, it was determined that the level of

environment-centered attitude is higher than the level of human-centered attitude. When overall

evaluation of the surveyed consumers is considered, customer attitudes towards the environment have

been determined to be 2.57 on average. From this result, we can say that the environment sensitivity of

the organic food consumers is slightly above the average. In light of these findings, the necessity of

making efforts to increase the organic food consumer sensitivity towards the environment should be

considered.

April, 2016, 87 pages

Key Words: Organic food, organic farming, environmental attitudes, New Environmental Paradigm

Scale

iv

TEŞEKKÜR

Yüksek Lisans tez çalışması süresince önerileri ve yapıcı eleştirileri ile her aşamada

ilgisi ve değerli fikir ve önerileri ile beni yönlendiren ve destekleyen, yardımları ile her

zaman yanımda olan ve beni her zaman kızı gibi severek maneviyatını da esirgemeyen

Ankara Üniversitesi Öğretim Üyesi Sayın Prof. Dr. Emine OLHAN’a teşekkürlerimi

sunmayı borç bilirim.

Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Öğretim Üyesi Sayın Prof.

Dr. Canan ABAY’a tez savunmamda bana katkı sağladığı için teşekkürlerimi sunmayı

borç bilirim.

Tezin her aşamasında benden yardımlarını esirgemeyen, sabırla ve içtenlikle yapıcı

eleştirileri ile her zaman yardımcı olan Doç. Dr. Yener ATASEVEN’e yardımlarından

dolayı teşekkürlerimi sunarım.

Tezin araştırma, veri toplama, verilerin analiz değerlendirmesi kısmında benden

yardımlarını esirgemeyen, bu süreçte bana her zaman yardımcı olmaya çalışan Dr.

Özdal KÖKSAL’a ve Dr. Osman Orkan ÖZER’e yardımlarından dolayı teşekkürlerimi

sunarım.

Tezin her aşamasında maddi ve manevi desteklerini ve yardımlarını esirgemeyen aileme

ve eşim İbrahim ATALAY’a teşekkür ederim.

Ceyda ATALAY

Ankara, Nisan 2016

v

İÇİNDEKİLER

TEZ ONAY SAYFASI

ETİK………………………………………………………………………………..… i

ÖZET…………………………………………….………………………………..….. ii

ABSTRACT…………………………………………………………………….......... iii

TEŞEKKÜR…………………………………………………………………….......... iv

KISALTMALAR DİZİNİ……………………………………………………..……. vii

ÇİZELGELER DİZİNİ……………………………………………………………... viii

1. GİRİŞ………………………………………………………………………………. 1

1.1 Araştırma Konusunun Ortaya Çıkışı ………………………………………….. 2

1.2 Araştırmanın Önemi ve Kapsamı …………………………………………........ 4

1.3 Araştırmanın Amacı ………………………………………….............................. 5

1.4 Araştırma Tasarımı …………………………………………............................... 5

1.4.1 Araştırma soruları .…………………………………………............................. 5

1.4.2 Araştırma hipotezleri …………………………………………………………. 6

1.4.3 Araştırmanın sınırlılıkları ……………………………………………………. 7

1.5 Tezin Yapısı ve Bölümleri ……………………………………............................. 7

2. KONU İLE İLGİLİ YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR………….................................. 9

3. KAVRAMSAL TEMELLER……………………………………………………... 15

3.1 Organik Tarım ve Organik Ürün Tanımı ve Kapsamı …………………….….. 15

3.2 Dünyada Organik Tarım …………………………………………....................... 16

3.3 Türkiye’de Organik Tarım ………………………………………….................... 17

3.3.1 Organik Tarıma Verilen Destekler ………………………………………….... 20

3.4 Organik Tarım ve Çevre Arasındaki İlişkiler …………………………………. 23

3.5 Yeni Çevresel Paradigma Ölçeği ………………………………………….......... 24

4. MATERYAL VE YÖNTEM …………………………………………………....... 28

4.1 Materyal ………………………………………………………………………….. 28

4.1.1 Genel bilgiler ………………………………………………………………….... 28

4.1.2 Araştırma ile ilgili verilerin toplanması …………………………………….... 28

4.2 Çalışma Yöntemi ………………………………………………………………… 29

vi

4.2.1 Örnekleme yöntemi ve büyüklüğü ……………………………………………. 30

4.2.2 Örnek hacminin ilçelere göre dağıtılması ………………………………..…... 31

4.2.3 Anket yapılan marketlerin belirlenmesi .………………………………...….... 31

4.2.4 Verilerin analizi ve değerlendirilmesinde izlenen yöntem …………...……… 31

5. ARAŞTIRMA BULGULARI …………………………………………………...... 34

5.1 Tüketiciler Hakkında Genel Bilgiler ………………………………………..….. 34

5.2 Tüketici Davranışları Hakkında Genel Bilgiler .……………………………..… 41

5.3 Tüketicilerin Organik Gıda Hakkındaki Bilgisinin İncelenmesi .…………..… 46

5.4 Yeni Çevresel Paradigma Ölçeği (YÇP)’ne İlişkin Sonuçlar .……………….... 57

5.4.1 YÇP’ye yönelik tanımlayıcı istatistikler.……………………………………… 59

6. SONUÇ VE ÖNERİLER …………………………………………………………. 66

KAYNAKLAR ………………………………………………………………………. 74

EK 1 Anket Formu………………………………………………………………….... 80

ÖZGEÇMİŞ……………………………………………………………….………….. 87

vii

KISALTMALAR DİZİNİ

AB Avrupa Birliği

AKS Arı Kayıt Sistemi

AŞ Anonim Şirketi

ÇKS Çiftçi Kayıt Sistemi

da Dekar

DFA Doğrulayıcı Faktör Analizi

EEC European Economic Community (Avrupa Ekonomik Topluluğu)

FIBL Research Institute of Organic Agriculture

GDO Genetiği Değiştirilmiş Organizma

GTHB Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı

ha Hektar

IFOAM International Federation of Organic Agriculture Movements

KKKS Koyun Keçi Kayıt Sistemi

KMO Kaiser-Meyer-Olkin

OTBİS Organik Tarım Bilgi Sistemi

SPSS Sosyal Bilimler için İstatistik Paketi

TC Türkiye Cumhuriyeti

TL Türk Lirası

TÜRKVET Türkiye Veteriner Bilgi Sistemi

YÇP Yeni Çevresel Paradigma

viii

ÇİZELGELER DİZİNİ

Çizelge 3.1 Genel organik tarım bitkisel üretim verileri (Geçiş süreci dahil)……….…18

Çizelge 3.2 Organik tarıma verilen destekleme ödemeleri…………………………......21

Çizelge 4.1 YÇP Ölçeğinde yer alan ifadeler………………………...……...................33

Çizelge 5.1 Tüketicilerin sosyo-ekonomik özellikleri………………………………….35

Çizelge 5.2 Tüketicilerin çevreye duyarlı olma durumu ile yaş arasındaki

ilişki………………………………………………………………….........36

Çizelge 5.3 Tüketicilerin çevreye duyarlı olma durumu ile eğitim arasındaki

ilişki ..…......................................................................................................38

Çizelge 5.4 Tüketicilerin çevreye duyarlı olma durumu ile cinsiyet arasındaki

ilişki..............................................................................................................39

Çizelge 5.5 Tüketicilerin çevreye duyarlı olma durumu ile gelir düzeyi

arasındaki ilişki …………………………………………………………....40

Çizelge 5.6 Gıda maddeleri satın alınan yerler…………...............................................42

Çizelge 5.7 Gıda maddeleri alışverişi yapılan yerlerin seçimindeki faktörler..............43

Çizelge 5.8 Tüketicilerin gıda maddeleri alışverişlerinin sıklık durumu………...........43

Çizelge 5.9 Tüketicilerin gıda maddelerine yaptıkları aylık harcama tutarları………..44

Çizelge 5.10 Tüketicilerin organik gıda maddelerine yaptıkları aylık harcama

tutarları ……………………………………………………....…………..44

Çizelge 5.11 Tüketicilerin çevreye duyarlı olma durumu ile aylık organik gıdalara

yaptıkları harcama tutarları arasındaki ilişki……………………………..45

Çizelge 5.12 Tüketicilerin gıda alışverişinde önem verdiği ölçütler ………………......46

Çizelge 5.13 Tüketicilerin tarım ürünlerindeki kimyasal madde kalıntısı ile ilgili

Fikirleri…………………………………………………………………..47

Çizelge 5.14 Tüketicilerin organik gıdaları sağlık ve çevre açısından

değerlendirmesi…………………………………………………..............48

Çizelge 5.15 Tüketicilerin organik gıda kavramı hakkındaki fikirleri ….…………......48

Çizelge 5.16 Tüketicilerin organik gıdalar hakkında bilgi edindikleri yerler…………50

Çizelge 5.17 Tüketilen organik gıda çeşitleri ……………………………….……..….51

Çizelge 5.18 Tüketicilerin Tüketmek İstedikleri Gıda Çeşitleri …………...…..……...51

Çizelge 5.19 Tüketicilerin organik gıda satışı yapılan yerlerden ürün satın

alma sıklıkları…………………………………………………………...52

Çizelge 5.20 Tüketicilerin organik gıda tüketim tercihleri ………………..…………..53

Çizelge 5.21 Tüketicilerin Organik Gıdaları Satın Aldıkları Yerlerin Seçimi...………54

Çizelge 5.22 Tüketicilerin organik gıda fiyatları konusundaki değerlendirme…..........55

ix

Çizelge 5.23 Yüksek fiyat ve organik gıda tüketimi arasındaki değerlendirme …........55

Çizelge 5.24 Tüketicilerin organik gıdaları diğer ürünlerden ayırt etme

Biçimleri………………………………………………………………...56

Çizelge 5.25 Tüketicilerin organik gıdaları alırken dikkat ettikleri en önemli

etmenler.……………………………………………………....................56

Çizelge 5.26 YÇP Ölçeği’ne ilişkin Cronbach Alfa katsayıları (15 ifade)……….…...60

Çizelge 5.27 YÇP Ölçeği güvenilirlik testi sonuçları ………………...…………….…61

Çizelge 5.28 YÇP ifadelerinin sonuçları ………………………..…………………….62

Çizelge 5.29 Tüketicilerin çevreye olan duyarlılıklarına göre YÇP ifadelerine ait

genel sonuçlar …………………………………………………………..64

1

1. GİRİŞ

Toprak ve su kaynaklarını kullanarak bitkisel ve hayvansal ürünler elde etmek,

verimliliği ve kaliteyi artırmak gibi pek çok faaliyeti içeren tarım, geçmişten bugüne

çevre ile en fazla uyum içerisinde olan sektör olarak dünya nüfusunun gıda ihtiyacını

karşılamaktadır. Ancak geçmişte çevreyi koruyan ve çevre için kurtarıcı bir faaliyet

olarak görülen tarım, birim alandan elde edilen verimi artırmaya dayalı yoğun girdi

kullanımı sonucu çevre üzerinde olumsuz etkileri olabilen bir sektör halini almıştır

(Bayaner ve Hasdemir 2009).

Tarımda kullanımı hızla artan kimyasal girdiler, enerji üretim maliyetinin yükselmesi,

toprağın erozyon ve yoğun kullanımına bağlı olarak verimliliğinin düşmesi, yeraltı ve

yüzey sularının kirlenmesi, gıda kalitesinin düşmesi gibi yollarla insan ve hayvan

sağlığı ve refahı bundan olumsuz etkilenmektedir. Tarımsal üretimin çevre ve insan

sağlığına yaptığı olumsuz etkilerin engellenmesi için alternatif bir yol olarak ortaya

konulan organik tarım, ekolojik sistemde hatalı uygulamalara bağlı olarak zarar gören

veya yok olan doğal dengenin yeniden kurulmasına yönelik olarak insan ve çevre dostu

tüm üretim sistemlerini içermektedir (Ataseven 2010).

İnsan ile doğa arasındaki ilişki, doğal kaynaklar yönetimi ile ilgili tartışmaların

merkezidir. Çevrenin, insanların tutumlarından nasıl etkilendiğini anlama ve değer

sistemleri, çevresel yönetimin gelişmesi için önemlidir. Tutum; bir olguya veya duruma

karşı zihinsel bir duruş, his veya duygudur. Sosyal bilimciler uzunca bir süredir

insanların doğaya karşı tutumları üzerinde çalışmaktadırlar. Araştırmadaki güçlüklerden

birisi, insan deneyiminin bu etkileyici alanında, anlamlı, doğru ve gerçeğe daha yakın

ölçüm geliştirmektir. Bu ölçümlerden biri de “Yeni Çevresel Paradigma (YÇP)”dır

(Günden ve Miran 2008).

Bu araştırmada, YÇP ölçeğinin kullanılması ile Ankara İli Çankaya ve Yenimahalle

ilçelerindeki organik ürün satan özel marketlerden organik gıda tüketen tüketicilerin

çevreye yönelik tutumları belirlenmiştir. Gelir seviyesinin daha yüksek olması ve

organik ürün satan özel marketlerin bu bölgelerde bulunmasından dolayı Çankaya ve

2

Yenimahalle ilçeleri seçilmiştir. Çevre duyarlılığının belirlenmesi, tüketicilerin organik

gıdaları tüketirken tarımsal üretim boyutunu düşünerek çevreye verilebilecek zararın

önceden kestirilmesi ve bununla ilgili tedbirlerin alınması açısından önemlidir.

Bu tez çalışmasının temel amaçları; Ankara İli Yenimahalle ve Çankaya ilçelerinde

yaşayan tüketicilerden örnekleme ile seçilen kitlenin organik gıda tüketimi konusundaki

tutumlarının, davranışlarının ve tercihlerinin belirlenmesi ve çevreye olan

duyarlılıklarının YÇP ölçeği kullanılarak araştırılmasıdır. Organik gıda tüketicilerinin

çevreye yönelik tutumları ile ilgili çalışmaların sayısının azlığı ve YÇP üzerine

yeterince çalışma olmaması bu araştırmayı önemli kılan nedenler arasındadır.

1.1 Araştırma Konusunun Ortaya Çıkışı

Yaklaşık 200 yıllık bir geçmişi olan sanayileşme ile birlikte ortaya çıkan küresel ısınma,

ozon tabakasının incelmesi, hava ve su kirliliği, toprak erozyonu ve ormanların yok

olması gibi sorunlar artan nüfus ile birlikte günümüzde insan yaşamı için en ciddi

tehlike olarak ortaya çıkmaktadır. Bu tehlikelere karşı bir hareket olan çevreciliğin

temelleri 19. yüzyıl sonunda Amerika’da atılmıştır.1950’li yılların sonlarından itibaren

ortaya çıkan yaygın toplumsal hareketler ile birlikte geniş kamuoyunun gündemine

gelmeye başlayan çevrecilik doğal kaynakların korunması, kirliliğin önlenmesi, uygun

arazi kullanım uygulamaları gibi yöntemlerle doğal çevrenin korunması, iyileştirilmesi

ve geliştirilmesine yönelik bir düşünce ve sosyal hareket olarak

tanımlanabilir.1970’lerden itibaren yükselen “çevre bilinci” ve “doğaya saygı” akımları

bireylerin tüketim davranışlarını etkiler hale gelmiştir. 1970 yılında ilk kez kutlanan “22

Nisan Dünya Günü” bu konuda atılan bir başka önemli adımdır.1980’li yıllarda yaşanan

Bhopal Kimyasal Gaz Sızıntısı Kazası, Çernobil Nükleer Santrali Kazası ve Exon-

Valdez Tanker Kazası kamuoyunun ilgisini çevre korumaya yönlendiren önemli

çevresel felaketlerdir. Çevreye duyarlılığın kimileri için bir yaşam biçimi haline geldiği

1990’lı yıllardan itibaren çevreci tüketiciler de önemli bir pazar bölümü oluşturmaya

başlamışlardır (Alnıaçık ve Koç 2009).

3

Son yıllarda tarımsal faaliyetlerde yoğun bir şekilde kullanılan kimyasal gübre ve

ilaçlar, flora ve faunanın bozulmasına, hava, su ve toprak gibi çevre kirliliği sorunlarına

neden olmaktadır. Tarımsal çevre politikalarının önemli bileşenlerinden birisi olan

sürdürülebilirlik kavramı ve bu kavram içerisinde önemli bir konumda bulunan organik

tarım, tarımsal faaliyetler neticesinde çevrede oluşabilecek kirlenmelerin önlenmesi

konusunda bir çözüm yolu olabilmektedir.

Organik tarımın çevre ile etkileşimi tarımsal üretimde toprağın verimliliği, çayır ve

mera alanlarının korunması ve su kaynaklarının korunması konularının önemini

belirginleşmektedir.

Organik tarım doğadaki dengeyi koruyan, toprak verimliliğinde devamlılığı sağlayan,

hastalık ve zararlıları kontrol altına alarak doğadaki canlıların sürekliliğini sağlayan,

doğal kaynakların ve enerjinin optimum kullanımı ile optimum verimlilik alınan bir

sistemdir (Ataseven ve Yasan 2009).

Organik tarımın doğal çevre ile olan ilişkisinde önemli bir potansiyeli vardır. Öncelikle,

organik tarımda kimyasal ilaç ve gübre kullanımı yasaklanmıştır. Ayrıca, doğal çevreyi

dikkate almak organik tarımın temel prensiplerinin bir parçasıdır ve organik tarım yapan

birçok üretici bu doğal çevreyi korumakla yükümlüdür. Bu çerçevede, organik tarım

sisteminin geleneksel tarım sistemine göre çevreyi daha fazla koruyan bir sistem olduğu

söylenebilir.

Organik tarım düşük seviyede girdi talep eden bir tarım sistemi olduğu için geleneksel

tarım ile kıyaslandığında daha az enerji kullanmakta, enerji tasarrufu sağlamakta ve CO2

salınımını azaltmaktadır. Aynı zamanda organik tarım toprak verimliliğini koruma ve

artırma, su kullanımını en az seviyede tutma, biyoçeşitliliği koruma, zararlı kimyasal

girdilerin kullanılmasının durdurulması ve dolayısıyla da tüketiciler için sağlıklı

gıdaların üretilmesini garanti etmesi gibi çevresel ve sosyal hizmetler

sağlayabilmektedir. (Ataseven ve Yasan 2009).

4

Organik gıda tüketimi ile ilgili literatür araştırmalarına bakıldığında tüketicilerin

organik gıda algısı, gıda seçimini kolaylaştıran ve zorlaştıran etkenler, tüketici tutumu

ve satın alma/almama davranışları ile ilgili pek çok çalışmanın yapıldığı görülmektedir.

(Çelikkanat 2008).

Tüketicilerin organik gıda satın almalarının başlıca sebepleri arasında organik gıdaların

daha sağlıklı ve güvenli görülmeleri, kimyasal madde içermemeleri, çevreye daha

duyarlı olmaları ve geleneksel gıdalardan daha lezzetli olmaları, bitkisel üretimde

pestisitlerden ve hayvansal üretimde antibiyotiklerden kaynaklanan sağlık sorunlarının

olmaması, toprak, hava ve su kalitesini yani doğayı korumak, toprak erozyonunu

önlemek, toprakların bünyesindeki canlı ve organik madde miktarını arttırarak

zenginleştirmek, enerji tasarrufu sağlamak, GDO’suz tohum kullanarak temiz ürün

yetiştirmek gibi konular yer almaktadır (Atlı 2005).

Buna karşılık, tüketicilerin organik gıda satın almalarını engelleyen nedenler arasında

da fiyatların geleneksel ürünlere göre daha yüksek olması, organik ürünlere sınırlı

erişilebilirlik, yeterince tatmin etmeyen kalite, organik tarıma olan güvensizlik ve

organik üretim yöntemlerinin yeterince bilinmemesi gelmektedir (Çelikkanat 2008).

Yukarıda bahsedilen çalışmalar değerlendirildiğinde organik tarımın geleneksel tarıma

göre çevreye daha az zarar verdiği görülmektedir. Bu tez çalışmasında YÇP Ölçeği ile

tüketicilerin çevreye olan duyarlılıkları incelenmekte, tüketiciler organik gıdaları sağlık

açısından ve çevre açısından değerlendirmekte olup, YÇP Ölçeği ile insan merkezli

yaklaşım ve çevre merkezli yaklaşım incelenerek konuya farklı bir bakış açısı

getirilmesi amaçlanmaktadır.

1.2 Araştırmanın Önemi ve Kapsamı

Tezin konusunu Ankara ili sınırları içinde yer alan Çankaya ve Yenimahalle ilçelerinde

yaşayan organik gıda tüketicilerinin bu ürünlerin tüketiminde çevre boyutunun

düşünülüp düşünülmediği, bu tüketicilerin çevreye olan duyarlılıklarının Yeni Çevresel

Paradigma Ölçeğinin kullanılması ile incelenmesi oluşturmaktadır. Konu ile ilgili

5

önceki çalışmalarda konuya daha çok üreticilerin çevresel duyarlılığının

değerlendirilmesi açısından bakılmış ve organik ürün üreticileri ile ilgili çalışmalara yer

verilmiştir. Ancak bu tez ile konunun önemli bir boyutu olan tüketiciler ele alınmış ve

bu tüketicilerin organik gıda tüketim aşamalarında çevreye olan duyarlılıkları YÇP

ölçeği ile incelenmiştir. Bu açıdan bakıldığında tezin, konu ile ilgili olarak diğer

çalışmalardan farklı olarak literatüre tüketici boyutunu da yansıtması bakımından katkı

sağlayabileceği düşünülmektedir.

1.3 Araştırmanın Amacı

Bu tez çalışmasının temel amaçları; Ankara ili Yenimahalle ve Çankaya ilçelerinde

yaşayan nüfustan örnekleme yolu ile seçilen tüketicilerin organik gıda tüketme

konusundaki tutumlarının, fikirlerinin ve davranışlarının belirlenmesi; tüketicilerin

organik gıda tüketimi esnasında çevrenin korunmasına yönelik bir yaklaşım içerisinde

olup olmadıklarının YÇP ölçeği kullanılarak incelenmesi ve çevre bilincini artırmaya

yönelik politika önerilerinin geliştirilmesidir.

1.4 Araştırma Tasarımı

1.4.1 Araştırma soruları

Bu bölüm tez konusunun ortaya çıkmasına neden olan, tez araştırmasının temelini ve

amacını oluşturan sorulardan oluşmaktadır. Araştırma sorularının incelenmesindeki

temel neden, araştırmanın amaçlarına ulaşması için yön verilmesidir. Böylece

araştırılacak olan konunun daha açık ve net olarak ortaya konulması sağlanabilmektedir.

Araştırma sorularının ortaya konulmasından sonra araştırıcının konu ile ilgili ileri

sürdüğü hipotezlerin de sınanması ile birlikte araştırma daha da net ortaya

çıkabilmektedir (Ataseven 2010).

Yukarıdaki açıklamalar doğrultusunda bu araştırmaya yön veren ve araştırma

konusunun ortaya çıkmasına neden olan temel araştırma soruları aşağıda verilmiştir:

6

1. Araştırma kapsamındaki tüketiciler organik gıdaların üretiminde kimyasal

gübre, ilaç veya hormon kullanıldığını düşünüyorlar mı? Düşünüyorlarsa bunun

nedenleri nelerdir?

2. Araştırma kapsamındaki tüketiciler organik gıdaları sağlık açısından mı yoksa

çevre açısından mı faydalı bulup tüketmektedirler?

3. Araştırma kapsamındaki tüketiciler satın aldıkları organik gıdalar hakkında bilgi

sahibi midir?

4. Araştırma kapsamındaki tüketiciler için organik gıda tüketimiyle gelir seviyesi

arasında bir ilişki var mıdır?

5. Araştırma kapsamındaki tüketiciler organik gıdaların diğer ürünlere göre daha

pahalı olması hakkında bilgi sahibi midir?

6. Araştırma kapsamındaki tüketiciler organik gıdalara güveniyorlar mı?

7. Araştırma kapsamındaki tüketiciler organik gıdaları organik olmayan ürünlerden

ayırt etme konusunda bilgi sahibi midir?

8. Organik gıda fiyatları ile tüketimi arasında bir ilişki var mıdır?

9. Araştırmada YÇP ölçeğinin kullanılması tüketicilerin çevreye olan tutumlarını

ölçmede yeterli midir?

1.4.2 Araştırma hipotezleri

Bu bölümde, istatistiksel testlerin yapılmasından önce konu ile ilgili daha önceden

yapılmış çalışmaların okunması ile elde edilen bilgilere bağlı olarak oluşturulan

araştırma hipotezleri belirtilmektedir. Araştırmanın ileriki aşamalarında, tüketiciler ile

görüşülerek yapılan anketlerden elde edilen verilerin uygun istatistiksel yöntemler

kullanılmasıyla aşağıdaki hipotezlerin test edilmesi yoluna gidilmiştir.

Temel Araştırma Hipotezleri:

1. Araştırma kapsamındaki organik gıda tüketicileri çevreye duyarlı kişilerdir.

2. Araştırma kapsamındaki tüketiciler organik gıda kavramını bilmektedirler.

3. Araştırma kapsamındaki tüketiciler organik gıdaları kendi sağlıklarını korumak

için almaktadırlar.

7

4. Araştırma kapsamındaki tüketiciler organik gıdalar için daha yüksek fiyat

ödemeye hazırdırlar.

5. Araştırma kapsamındaki tüketiciler organik gıdalara güvenmektedirler.

6. Araştırma kapsamına giren marketlerdeki organik gıdaların fiyatları ile tüketim

arasında bir ilişki bulunmaktadır.

1.4.3 Araştırmanın sınırlılıkları

Tez çalışması yapılırken bazı sınırlılıklar ortaya çıkmaktadır. Bunlar aşağıda maddeler

halinde verilmiştir:

Veri toplama yöntemi olarak belirlenen anket çalışmalarında, organik ürün satışı

yapan market sahiplerinin anket çalışmalarının tüketicileri olumsuz

etkileyeceğini ve sıkılacaklarını düşünmelerinden dolayı araştırma alanındaki

birkaç markette anket çalışması yürütülememiştir.

Anketlerin yapıldığı marketlere gelen tüketicilerin anket sorularına cevap

vermek istememelerinden dolayı sıkıntılar yaşanmıştır.

Araştırma bölgesinde yeterli sayıda organik ürün satan marketin bulunmaması

ve var olan marketlerin de mesafelerinin uzak olmasından dolayı ulaşımdan

kaynaklı sınırlılıklar meydana gelmiştir.

1.5 Tezin Yapısı ve Bölümleri

Bu bölümde tez çalışması ile ilgili olarak amaç, kapsam, materyal ve yöntem, tez

çalışmasının önemi ve tez çalışmasını oluşturan bölümlerden bahsedilmiştir. Tez

çalışması, toplam 6 ana bölümden meydana gelmektedir.

Tezin birinci bölümünde, araştırma konusunun nasıl ortaya çıktığı, neden bu konunun

seçildiği, araştırmanın yapısı, önemi ve kapsamı, tezin amaçlarının neler olduğu,

araştırma soruları ve hipotezleri, araştırmanın genel tasarımı ve araştırma süresince

yaşanan sınırlılıklar ayrıntılı olarak belirtilmiştir.

8

Tezin ikinci bölümünde, konu ile ilgili yapılan çalışmalardan bahsedilmiştir. Bu konuda

daha önce yapılan çalışmalar özetlenmiştir.

Üçüncü bölümde, tez çalışmasını oluşturan kavramsal temellerden bahsedilmiştir.

Organik tarım kavramı ve organik ürün tanımı, dünyada ve Türkiye’de organik tarım,

organik tarıma verilen destekler, organik tarımda kontrol ve sertifikasyon, organik tarım

ve çevre arasındaki ilişkiler ve “YÇP Ölçeği” konuları üzerinde durulmuştur.

Dördüncü bölümde, materyal ve yöntem anlatılmıştır. Bu bölümde araştırma süresince

genel bilgiler, araştırma ile ilgili verilerin toplanması, çalışma yöntemi, örnekleme

yöntemi ve büyüklüğü, verilerin analizi ve değerlendirilmesi konuları üzerinde

durulmuştur.

Beşinci bölümde, tezin önemli bir kısmını oluşturan araştırma bulgularından

bahsedilmiştir. Bu kapsamda; organik ürün satan marketlerden alışveriş yapan

tüketicilerle yapılan anketler değerlendirilmiş ve yorumlanmıştır. Tüketiciler hakkında

genel bilgiler kısmında medeni durum, yaş, cinsiyet, meslek ve eğitim düzeyi ve daha

sonraki bölümlerde de tüketici davranışları hakkında genel bilgiler, tüketicinin organik

ürün hakkındaki bilgisinin incelenmesi, YÇP Ölçeği sonuçlarından, YÇP Ölçeği ile

ilgili tanımlayıcı istatistikler yer almaktadır.

Araştırmanın altıncı bölümünde, tez çalışmasının sonuç ve öneriler kısmına yer

verilmiştir.

9

2. KONU İLE İLGİLİ YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR

Tüketiciler son 20 yıldaki dönemde çevre ve sağlık konularına daha fazla ilgi

göstermektedirler. Özellikle, tüketiciler besin söz konusu olduğu müddetçe sağlık,

beslenme ve güvenlik konularına artan bir dikkat göstermektedirler. Gıda seçiminde

beslenme ve hijyenin önemi birçok araştırmada belirtilmiştir. Organik gıdalara olan

talebin artmasında en büyük etkenlerden biri artan sağlık sorunlarıdır denilebilir. Dünya

çapında organik gıdaya olan bu talep sürekli artmaktadır. Çünkü tüketiciler daha

besleyici ve sağlıklı olan gıdaları istemektedirler. Organik gıda ve geleneksel gıda

arasındaki fiyat farkı azaltıldığında tüketici tercihi sadece organik gıdaya doğru kayacak

ve böylelikle de en azından karşılaştırılabilir olacaktır (Tetik 2012).

Tüketiciler taze sebze ve meyve tüketirken fiyatından daha çok besin değerini ve çeşitli

katkı maddeleri taşımaması gibi tercihleri ön plana çıkmaktadır. Eskiye oranla yaş sebze

ve meyvenin tadının ve sağlık yönünden güvenilirliğinin azaldığı görüşü de

tüketicilerce yaygındır. Tüketici taze sebze-meyve tüketimi ile yeterli besin ihtiyacını

karşılamak istemektedir. Ancak, sentetik kimyasalların aşırı kullanıldığı geleneksel

ürünler besin değerinden çok zehir değerlerinin yüksek olmasından dolayı tercih

edilmemeye başlanmıştır.

Tüketici davranışları ve bu davranışları pazarlama faaliyetleri ve satışı artırıcı çabalara

yön veren başlıca faktörler etkilemektedir. Bir mal veya hizmeti iyi bir şekilde sunmak

için, tüketiciyi etkileyebilen faktörleri göz önünde bulundurmak, satın alma kararına

etki eden faktörleri iyi bilmek ve tüketici satın alma karar sürecini iyi analiz edebilmek,

hem işletmenin sürekliliği hem de tüketicilerin tatminine olanak sağlamaktadır

(Kızılaslan 2008).

Organik ürünler konusunda tüketici bilincinin yetersiz olması, ürün sayısının sınırlı ve

fiyatlarının da yüksek olması gibi başlıca sebeplerle bu ürünlerin tanıtım girişimleri pek

başarılı olmamıştır. Bununla birlikte büyük şehirlerde özel olarak doğal ve organik

ürünlerin satışına yönelik satış mağazalarının açılmasıyla birlikte iç pazarda organik

ürünlere olan tüketici talebinde bir artış olmuştur. Organik gıdaları satın alan tüketiciler

10

ise genelde gelir düzeyi yüksek, orta yaşın üzerinde, eğitimli ve sağlık riskleri

konusunda duyarlı kişilerden oluşmaktadır. Ancak yine de bu gelişmelere karşın halen

organik ürünlerin iç pazarı oldukça küçüktür denilebilir (Tetik 2012).

Toplumu oluşturan bireylerin niteliklerinin üstün olabilmesi, mutluluk içinde

yaşayabilmeleri için her şeyden önce sağlıklı olmaları şarttır. Yeterli ve dengeli

beslenme ise hayatın her döneminde sağlıklı olmanın temel koşuludur. Gıda satın alma

sırasında tüketiciyi etkileyen etmenlerden biri gıdanın duyusal özellikleridir. Bunun

yanında beslenme için ayrılan para miktarı da önem taşır. Tüketicilerin alışverişle ilgili

tutum ve davranışlarındaki eksiklikler arasında bilgi yetersizliği, hatalı alışveriş

alışkanlığı, ne istediğini ve doğru seçim yapmayı bilememe ve örgütlenmede yetersizlik

başta gelmektedir (Hasançebi 2010).

Gıda seçim ve tüketiminde davranış değişikliği yaratmak kadar kazanılan yeni davranış

biçiminin devam ettirilmesi de önemlidir. Gıda davranışının tamamıyla elimine edilmesi

söz konusu olmadığından, daha sağlıklı bir yaşam için davranışını değiştiren bir birey

tekrar eski alışkanlıklarına çevresel ve bireysel faktörlerin etkisiyle dönebilmektedir

(Hasançebi 2010).

Öğrenme, algılama, inanç, tutum ve yaşam biçimi gibi bireysel özellikler, gıda

bulunabilirliği, kültür, sosyal, sanat, arkadaş çevresi gibi çevreye ilişkin faktörler ve

yeni ürün sunma, ambalaj, reklam, reyon ve raf düzeni gibi pazarlama çabaları

tüketicinin karar verme sürecini ve bu süreçte bir aşama olana kadar davranışı

etkilemektedir. Davranış ürün, marka ve alışveriş yeri seçimi ile ilgili olabilmektedir

(Hasançebi2010).

Yapılan araştırmalar pek çok tüketicinin organik gıda satın almaya yönelmesindeki en

önemli nedenin sağlık ve beslenme açısından faydalı olduğunu göstermektedir. ‘Whole

Foods Market’ isimli Amerikan organik gıda perakendecisinin yaptığı araştırmanın

sonuçlarına göre; tüketicilerin organik gıda satın almasının en önemli nedenlerinin;

tarımsal kimyasalların zararlı etkilerinden kaçınma, tazelik, sağlıklı beslenme ve genetik

yapısı değiştirilmiş organizmalı gıda ürünlerinin tüketimden kaçınma olduğu tespit

11

edilmiştir. Organik ürünlerin tüketiciler tarafından yoğun bir şekilde tercih

edilmemesinin temelde birkaç nedeninin olabileceği düşünülebilir. Bunlardan ilki;

eğitim düzeyine bağlı olarak toplumda yeterli bilincin oluşmamasıdır. Ancak belli

kesimler tarafından konunun öneminin farkına varılmış olmasına rağmen, kayıtsız

kalındığı da bir gerçektir. Bu durum, başka faktörlerin bilincin önüne geçebileceğini

düşündürmektedir. Diğeri ise, organik ürünlerin lüks tarım ürünü ve yüksek fiyatlı

olması nedeniyle ekonomik faktörlere bağlı olmasıdır (Karabaş ve Gürler 2012).

Organik tarım ile ilgili araştırmalar genel olarak gelişmiş ülkelerde yapılmaktadır. Bu

ülkelerde yapılan araştırmalara göre de organik tarımda verim düşmekte, işçilik

masrafları artarken gübre ve tarım ilacı masrafı azalmakta ve yüksek fiyattan dolayı

organik tarım yapılan işletmelerde kar daha yüksek olmaktadır. Türkiye’de bu konuda

yapılan çalışmalarda sonuçlar gelişmiş ülkelerinki ile karşılaştırıldığında oldukça

farklıdır. Türkiye’deki organik tarım yapılan işletmelerde verimin düşmemesi, hatta

bazı ürünlerde geleneksel tarım yapılan işletmelere göre verimin daha yüksek çıkması

organik tarım metodunun başarıyla uygulanması yanında ürüne gerekli bakım ve

önemin gösterilmesi ve sözleşmeli tarım sisteminin bir başarısı olarak değerlendirilebilir

(Olhan 1997).

Organik gıda tüketimi genellikle aktif çevrecilik, vejetaryenlik ve alternatif tıbbın yer

aldığı alternatif bir yaşam tarzı ile ilişkilendirilmektedir. Yapılan araştırmalar

sonucunda organik gıda tüketenlerin, içlerinde sağlam bir kontrol noktası olan, sağlık

konusunda kişisel sorumluluğa inanan ve hastalığı önlemeye yarayan eylemlere girişme

olasılığı daha fazla olan kişilerden oluştuğu ortaya konmuştur. Organik gıda tüketenler

genel olarak sağlığı diyet ile ilişkilendirirler, sağlıklı beslenmenin hastalıkların

üstesinden gelmek için ilaç almaktan çok daha etkili olduğuna inanırlar, sağlık ve

beslenme ile ilgili konulardaki son gelişmelerden haberdar olmaya çalışırlar. Bunlara ek

olarak organik gıda tüketenler çevre ve hayvan hakları gibi konulara duyarlı, yemek

pişirmeye ve gıda alışverişine karşı olumlu tutumu olan kişiler olarak bilinirler (Çelik

2013).

12

Çevreye duyarlılık bir ideoloji değil, işletmeler için pazar rekabetinin en önemli koşulu

haline gelmiştir. Organik gıda ürünleri ile ilgili tüketici davranışı pek çok ülkede

yürütülen çalışmalara konu olmuştur. Bu çalışmalarda genel olarak tüketicinin organik

kavramını nasıl algıladığı, tüketici tutumları, talebi etkileyen konular ve organik

ürünlerin yaygınlaşmasını kolaylaştıran ya da engelleyen faktörler üzerinde

durulmuştur.

Çevresel tutumların belirlenmesine yönelik olarak literatür de birçok çalışma

yapılmıştır. Çevresel tutum araştırmalarında birçok farklı örnek kullanılmasına rağmen

bu çalışmada, ilk kez Dunlap ve Van Liere tarafından 1978 yılında geliştirilen ve 2000

yılında Dunlap vd. tarafından revize edilen ‘’Yeni Çevresel Paradigma Ölçeği’’

kullanılmıştır. Böylece, insan ve çevre merkezci yaklaşımlar arasında ayrım yapmaya

imkan tanınmıştır. Bu doğrultuda bu ölçek kullanılarak yapılan çalışmalar incelenmiştir.

Örnek olarak, Günden ve Miran (2008) İzmir İli Torbalı İlçesindeki çiftçilerin çevre

duyarlılığının ölçülmesini ve çiftçilerin çevre tutumunu belirleyen etkenlerin analizini

YÇP ölçeği yardımı ile belirlemiştir.

YÇP, çevresel tutumları incelemek için birçok araştırmacı tarafından kullanılmıştır.

Steger ve arkadaşları (1989) çalışmalarında Kanada ve Amerika’da anket verilerine

dayalı YÇP uygulamışlardır. Xu ve arkadaşları (1995) kaynak sürdürülebilirliğindeki

değişimi yansıtan bir YÇP ölçeği ortaya koymuşlardır. Bu çalışmadaki amaç, ormanlar

konusunda politika belirleyicilere, ekonomik, sosyal ve çevresel hedeflere ulaşabilmek

için yapılacak değişikliklerde gerekli olan bilgiyi sağlamaktır (Tarrant ve Cordell2002).

Demirel vd. (2009) ise, rekreasyonel aktivitelere katılımın çevreye yönelik tutum

üzerindeki etkisini ve Yeni Ekolojik Paradigma Ölçeği’nin geçerliliği ve güvenilirliğini

analiz etmişlerdir (Öngen ve Sam 2010).

Amerika’da 13 eyaletten 548 kişi ile yapılan anket sonuçlarından yararlanarak yaş, etnik

köken, ikametgah ve cinsiyet olmak üzere dört göstergenin çevresel tutum üzerindeki

etkileri incelenmiştir. Bu çalışmadaki çevresel tutum YÇP kullanılarak belirlenmiştir.

13

Trobe ve Accot (2000) çalışmalarında, YÇP ile birlikte bir sosyal paradigma ölçeği

kullanılmıştır.

Öngen ve Sam (2010) aktarımında, Bechtel vd. (1999) Amerika, Brezilya ve

Meksika’daki üniversite öğrencileri üzerinde yaptıkları çalışmada YÇP ve İnsanın

İstisnalığı Paradigmasını kullanarak insan merkezci ve çevre merkezci tutumları analiz

etmişlerdir.

Günden ve Miran (2008) aktarımında, İngiltere’de belirli bir bölgede yaşayan bireylerle

211 anket, çevre örgütlerinin üyeleriyle 110 anket olmak üzere iki ayrı grupla bir

çalışma yapılmıştır. Çalışma, ölçeklerde kullanılan ifadelerin gruplandırılmasına

yöneliktir. Bu amaçla Faktör Analizi kullanılmış ve gruplar arasında farklılıkların olup

olmadığı ilgili testler yardımıyla belirlenmiştir.

Aytaç ve Öngen (2012) tarafından Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler

Fakültesi öğrencilerinin çevreye karşı olan tutumlarının YÇP ölçeği dikkate alınarak

Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) ile analiz edilmesi amaçlanmıştır. Araştırma

sonucunda çevre merkezci yaklaşımın ortalamasının insan merkezci yaklaşımın

ortalamasından yüksek olduğu belirlenmiştir. Öğrencilerin çevre bilincinin arttığı

gözlemlenmiştir.

Alnıaçık ve Koç (2009) çevreye duyarlı tüketicilerin tanınması ve onlara ait çeşitli

özelliklerin tüketim davranışları üzerindeki etkisinin öğrenilmesi konusunda üniversite

öğrencilerinin çevreye yönelik tutumlarının YÇP ölçeği kullanılarak ölçülmesini

amaçlamıştır. Bu araştırmada cevaplayıcılar arasında doğa merkezli bir anlayışın daha

yaygın olduğu görülmüştür. Üniversite öğrencileri arasında dikkate değer düzeyde çevre

duyarlılığı olduğu belirlenmiştir.

Yalçınkaya, Karataş ve Talas (2014) Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sınıf

Öğretmenliği, Fen Bilgisi Öğretmenliği ve Sosyal Bilgiler Öğretmenliği lisans

programlarında öğrenim gören dördüncü sınıf öğretmen adaylarının çevreye karşı

tutumlarını YÇP ölçeği kullanılarak belirlemeyi amaçlamıştır. Bu araştırma sonucunda

14

öğretmen adaylarının doğa merkezli tutum düzeylerinin insan merkezli tutum

düzeylerinden yüksek olduğu belirlenmiştir.

Yukarıdaki çalışmalara bakıldığında, tez çalışmasının konu ile ilgili diğer çalışmalar ile

benzerlik gösterdiği görülmektedir. Çalışma kapsamında elde edilen bulgulara

bakıldığında organik gıda tüketen tüketicilerin çevre boyutunu orta seviyede

önemsedikleri belirlenmiştir. Çevre boyutunun orta seviyelerde olmasına rağmen çevre

merkezli yaklaşımın insan merkezli yaklaşımdan daha yüksek olduğu da görülmektedir.

15

3. KAVRAMSAL TEMELLER

3.1 Organik Tarım ve Organik Ürün Tanımı ve Kapsamı

Birbirine benzer birçok tanımı yapılan organik tarım; “ekolojik sistemde hatalı

uygulamalar sonucu kaybolan doğal dengeyi yeniden kurmaya yönelik, insana ve

çevreye dost üretim sistemlerini içermekte olup, esas olarak sentetik kimyasal tarım

ilaçları, hormonların ve mineral gübrelerin kullanımının yasaklanması yanında, organik

ve yeşil gübreleme, münavebe, toprağın muhafazası, bitkinin direncini arttırma, doğal

düşmanlardan faydalanmayı tavsiye eden, bütün bu olanakların kapalı bir sistemde

oluşturulmasını öneren, üretimde sadece miktar artışının değil aynı zamanda ürün

kalitesinin de yükselmesini amaçlayan alternatif bir üretim şeklidir. Bir başka deyişle

organik tarım; “sentetik bitki koruma ilaçları ve sentetik kimyasal mineral gübreler

kullanılmadan toprak verimliliğini, çevreyi ve insanı koruyan, ürün miktarını değil

kalitesini birinci plana çıkaran, her türlü kaynaklardan tasarrufu düşünen, her türlü

üretim girdilerini en yakın çevreden temin etmeye çalışan, çevre dostu tarıma inanmış

çiftçiler tarafından üretilip bu inançtaki kontrolörler tarafından kontrol edilmesi

gereken, ürünlerin pazara sunulması için mutlaka sertifikalandırmayı gerektiren bir

tarım şeklidir (Kurt 2006).

Organik ürün tanımı ve kapsamı ise oldukça geniştir. Bu alanda öncelikle et ve süt

ürünleri, ekmek, taze ve kurutulmuş sebze ve meyveler, dondurulmuş gıdalar,

fırınlanmış gıdalar gibi doğal ürünler; kozmetik yağlar, vücut bakım ürünleri gibi doğal

kozmetik ürünler; sabun, deterjan gibi temizlik malzemeleri; çocuk bezleri, medikal

bitkiler gibi sağlık gereçleri; kitap, mobilya gibi kağıt ve orman ürünleri; kırtasiye,

bilgisayarlar gibi ofis gereçleri ve tekstil ürünleri ve doğal iplik gibi ürünler akla

gelmektedir.

Organik gıdalar denildiğinde ise basit olarak yetiştirilmesinde ve işlenmesinde genetik

mühendisliğin, yapay ve benzeri gübrelerin, böcek öldürücü kimyasal ilaçların, yabani

ot ve mantar öldürücü ilaçların, büyütme düzenleyicilerinin, hormonların,

antibiyotiklerin, koruyucuların, renklendiricilerin, katkı maddelerinin, kimyasal

16

kaplama ve parlatıcı maddelerinin ve kimyasal ambalaj malzemelerinin kullanılmadığı

gıda maddeleri anlaşılmalıdır.

Organik gıdalar bitkisel ve hayvansal gıdaları içerir. Ayrıca, bir ürünün organik

olabilmesi için Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB) tarafından

yetkilendirilmiş kontrol ve/veya sertifika kuruluşu tarafından gerekli kontrollerin

yapılması ve sertifikalandırılması gerekmektedir. Son yıllarda iç piyasada sıkça

kullanılan “doğal ürün, klasik ürün, köy ürünü, naturel ürün” gibi terimlerle adlandırılan

ürünler organik ürün değildir. Bu çalışmanın kapsamına ise yukarıda açıklanan organik

gıda tanımı ve kapsamındaki gıdalar girmektedir.

3.2 Dünyada Organik Tarım

Organik tarımsal üretim uygulamaları dünyada, 1900’lü yılların başından beri var

olmasına rağmen; asıl gelişimini tüketicilerin sağlıklı ürün talepleri ve çevreye duyarlı

yaklaşımları neticesinde yine 1900’lü yılların son çeyreğinde göstermiştir. Bu yıllarda

konvansiyonel tarım uygulamaları sonucunda bozulan doğal yapı, bireylerin sağlıklı

gıda talepleri gelişmiş ülkelerde üretimi bu alana kaydırmaya başlamış, hükümetler

organik tarımla ilgili politikalar hayata geçirmiş ve ilgili ulusal ve uluslararası kurumlar

oluşmaya başlamıştır. Organik tarımsal üretimin gelişimini sağlayan faktör, gelişmiş

ülkeler için tüketici talepleri ve bozulan doğal yapının sürdürülebilir bir hale getirilmesi

olarak açıklanabilir (Uzun 2006).

Amerikalı bir araştırmacı olan F.H. King’in 1900’lü yılların başında ziyaret ettiği Çin

ve Kore gibi önemli bir nüfusa sahip ülkelerdeki çiftçilerin tarım sisteminden

esinlenerek yazdığı Farmers of Forty Centuries (40.Yüzyılın Çiftçileri) isimli kitap

organik tarımla ilgili birçok çalışmaya öncülük etmiştir. Ayrıca 1910 yılında Albert

Howard’ın “Tarımsal Vasiyetnamesi” ve 1924 yılında Rudolf Steiner’in “Biyodinamik

Tarım Yöntemi” çalışmaları konvansiyonel tarıma yeni alternatifler getirmiştir (Bayaner

ve Hasdemir 2009).

17

Gelişmekte olan ülkelerin organik üretim yapmak istemelerinin nedenleri organik

tarımsal üretimin sertifikasyon ve geçiş süreci maliyetlerini beraberinde getirse de

kimyasal girdi maliyetlerinden tasarruf sağlaması, dış girdiye ihtiyaç duyulmadığından

yatırım maliyeti gerektirmemesi, kendi kendine yeten bir üretim sistemi oluşturabilmesi,

ürün kalite ve miktarında artış sağlayabilmesi, kırsal kalkınmayı sağlaması gibi

nedenlerden dolayı organik tarımsal üretim tüm dünya genelinde kabul gören ve

uygulanan, talep edilen bir tarımsal üretim biçimi olmaya başlamıştır (Uzun 2006).

Sertifikalı organik tarım konusunda dünya genelinde organik tarım hakkında istatiksel

bilgi, FİBL/IFOAM tarafından yapılan anketlerden elde edilmektedir. 2013 yılı

anketlerine göre 170 ülkede organik tarım yapılmaktadır. Dönüşüm alanları dahil 43.1

milyon ha organik tarım arazisi vardır. Organik tarım arazileri Okyanusya (17.3 milyon

ha), Avrupa (11.5 milyon ha) ve Latin Amerika (6.6 milyon ha)’dır. Bunu Asya

(3.4milyon ha), Kuzey Amerika (3 milyon ha) ve Afrika (1.2 milyon ha) izlemektedir.

2013 yılına ait verilere bakıldığında en büyük organik tarım arazisi olan ülkeler arasında

Avustralya (17.2 milyon ha), Arjantin (3.2 milyon ha) ve Amerika (2.2 milyon ha)

olduğu görülmektedir (www.organic-world.net 2014).

Dünya’da organik üretim yapan üretici sayısı 2010 yılında 1.6 milyon ve 2011 yılında

1.8 milyon iken 2013 yılında 2 milyon olarak önemli bir artış göstermiştir. Dünyadaki

organik üreticilerinin büyük çoğunluğu Asya’dadır. Bunu Afrika (%29), Avrupa (%17)

ve Latin Amerika (%18) izlemektedir. Üretici sayısının çok olduğu ülkeler Hindistan

(650.000), Uganda (189.610) ve Meksika (169.703) dır (www.organic-world.net 2014).

3.3 Türkiye’de Organik Tarım

Türkiye’de organik tarımsal üretime 1984-1985 yıllarında Avrupa’da faaliyet gösteren

yabancı firmalardan gelen talep doğrultusunda başlanmıştır. 1985 yılında Ege

Bölgesi’nde 8 çeşitte ve Türkiye’nin önemli geleneksel ihraç ürünlerinden olan kuru

üzüm, kuru incir ve kuru kayısı ile başlayan organik tarımsal üretim, daha sonraki

yıllarda fındık, pamuk gibi ürünlerle diğer bölgelere de yayılmış ve 2014 yılında 208

çeşit üründe organik üretim yapılmıştır.

18

Fındık, ceviz, antepfıstığı, kuru incir, kuru kayısı, kuru üzüm, baklagiller, tıbbi aromatik

bitkiler, pamuk, üzümsü meyveler ile yaş meyve ve sebzenin organik tarım metotlarına

uygun olarak üretimi yapılmaktadır. İşlenmiş ürünlerden de çeşitli meyve suları ve

konsantreleri, dondurulmuş meyve ve sebzeler ile zeytinyağı başı çekmektedir. Ayrıca

son yıllarda organik hayvansal üretimde gelişme görülmekte olup, et, süt, yoğurt, peynir

ve yumurta hayvansal ürün olarak piyasalarda yerini almaya başlamıştır (Anonim

2011).

Son dönemde organik tarım pazarlarına yeni ürünler sunulmakta ve geleneksel

ürünlerde olduğu gibi talep yaratma çalışmaları yoğunluk kazanmaktadır. Türkiye’de

organik tarıma ilişkin genel veriler çizelge 3.1’de görülmektedir. Bu verilere göre 2002

yılında yaklaşık 89.827 hektarlık bir alanda organik tarım üretimi yapılan Türkiye’de bu

rakam 2014 yılında da 883.118 hektar olmuştur. Çiftçi sayısında da benzer şekilde bir

gelişme sağlanmıştır ve 2002 yılında 12.428 olan çiftçi sayısı 2014 yılında da 71.472’ye

yükselmiştir. Çizelge 3.1’den de görüldüğü üzere, 2002 yılı ile 2014 yılları arasında

organik ürün sayısında 1,5 kat, çiftçi sayısında 6 kat ve toplam üretim alanında 10 kat

artış olmuştur.

Çizelge 3.1 Genel organik tarım bitkisel üretim verileri (Geçiş süreci dahil)

(www.tarim.gov.tr 2016)

Yıllar Ürün Sayısı Çiftçi sayısı Toplam Üretim Alanı(ha)

2002 150 12.428 89.827

2003 179 14.798 113.621

2004 174 12.806 209.573

2005 205 14.401 203.811

2006 203 14.256 192.789

2007 201 16.276 174.283

2008 247 14.926 166.883

2009 212 35.565 501.641

2010 216 42.097 510.033

2011 225 42.460 614.618

2012 204 54.635 702.909

2013 213 60.797 769.014

2014 208 71.472 883.118

19

Türkiye’de organik tarım konusundaki ilk yasal düzenleme, 24 Haziran 1991 yılında

AB’de çıkarılan EEC 2092/91 sayılı Yönetmeliğin Türkiye’deki uyarlaması olan 24

Aralık 1994 tarih ve 22145 sayılı “Bitkisel ve Hayvansal Ürünlerin Ekolojik Metotlarla

Üretilmesine İlişkin Yönetmelik” ile olmuş ve yetkiler Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’na

verilmiştir. Daha sonra bu Yönetmeliğin bazı maddelerinde değişiklik yapan ek

yönetmelik 29 Haziran 1995 tarih ve 22328 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak

yürürlüğe girmiştir (Baydır 2004). Eski yönetmelik, 18.08.2010 tarih ve 27676sayılı

Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Organik Tarımın Esasları ve

Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik” adı altında güncellenmiştir. Yeni Yönetmelik ile

organik ürünlerin üretilmesi, işlenmesi, ambalajlanması, etiketlenmesi, depolanması,

pazarlanması kontrol ve sertifikasyonu, çalışma organları ve danışmanlık hizmetleri ile

cezai ve hukuki konularında düzenleyici hükümler genişletilmiştir.

Organik tarım alanında önemli olan bir diğer yasal düzenleme de, tüketicilerin daha

güvenilir ve kaliteli organik ürünleri tüketmesi amacıyla 03 Aralık 2004 tarihli ve

25659 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 5262 sayılı “Organik

Tarım Kanunu” olmuştur. Bu Kanun aracılığıyla organik ürün ve girdilerin

üretilmesinin geliştirilmesi yönünde bir düzenleme yapılmıştır. Bu Kanun, organik

tarımsal faaliyetleri AB Yönetmeliği’ndeki uygulamalara benzer bir şekilde

düzenlemektedir.

Organik ürünlerin kontrol ve sertifikasyonunda, organik ürünlerin kontrol aşamasında

tüketicinin güvenliği, teknik uygulama yasal zorunluluk, ürünün organik olarak

satılabilmesi için sertifikasının olması gerekmektedir. Organik ürünlerin sertifikasyon

aşamasında ise ürünlerin organik tarım kurallarına göre üretilmesi, işlenmesi ve

paketlenmesi garantisinin olması gerekmektedir. Kısacası, organik tarımsal üretimin her

aşamasının kontrollü ve ürünün sertifikalı olması gerekmektedir.

Kontrol ve sertifikasyon, aynı kuruluşlar tarafından yapılabileceği gibi ayrı ayrı

kuruluşlar tarafından da yapılabilmektedir. Yetkilendirilmiş kuruluşların kontrol yetkisi

Organik Tarım Komitesi’ne aittir. Kontrol yetkisi verilen kuruluşlar yetkilerini başka bir

20

kurum veya kuruluşa devredemezler. Türkiye’de şu anda 29 adet firma GTHB

tarafından yetki verilmek suretiyle bu faaliyetleri gerçekleştirmektedir.

3.3.1 Organik tarıma verilen destekler

Çevre ve sağlık bilinci düzeyindeki artış nedeniyle organik tarım ürünlerine olan talep

de artmaktadır. Organik ürünlerin üretim maliyetlerinin yüksek olmasından dolayı

alışılagelmiş yöntemlerin dışına çıkmak istemeyen üreticileri organik tarıma

yönlendirerek artan talebi karşılamak gerekmektedir. Üreticileri organik tarıma teşvik

etmede desteklemelerin büyük payı vardır.

24.09.2014 tarihli 29129 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 2014/45 sayılı “Organik

Tarım Destekleme Ödemesi Yapılmasına Dair Tebliğ”in 1. ve 2. maddesinde organik

tarım yapan üreticilere verilecek destekler ile ilgili hususlar belirlenmiştir. Bu Tebliğ’in

1.maddesine göre Tebliğ’in amacı; çevre, insan ve hayvan sağlığına zarar vermeyen bir

tarımsal üretimin yapılması, doğal kaynakların korunması, tarımda sürdürülebilirlik,

izlenebilirlik ve gıda güvenliğinin sağlanmasına yönelik organik tarım yapan çiftçilerin

birim alan üzerinden desteklenmesine ilişkin usul ve esasları belirlemek olarak

belirlenmiştir. Tebliğ’in kapsamı ise, organik tarım destekleme çalışmalarında görev

alacak kurum ve kuruluşların belirlenmesi, organik tarım faaliyetinde bulunan çiftçilere

destekleme ödenmesi ile ödemeye ilişkin usul ve esaslar olarak ifade edilmektedir.

Çizelge 3.2’de görüldüğü üzere, organik tarımsal üretim kapsamında üretim yapan

üreticilere 2015 yılında çıkarılan 2015/18 sayılı “Organik Tarım Destekleme Ödemesi

Yapılmasına Dair Tebliğ’e ilişkin olarak meyve ve sebze için 70TL/da, tarla bitkileri

için 10 TL/da organik tarım destekleme ödemesi yapılmaktadır.

21

Çizelge 3.2 Organik tarıma verilen destekleme ödemeleri

Desteğe konu olan ürünler Destek miktarı

Organik Tarım (Meyve, sebze) 70 TL/da

Organik Tarım (Tarla Bitkileri) 10 TL/da

Organik Tarım (Anaç Sığır, Manda) 150 TL/baş

Organik Tarım (Buzağı) 50 TL/baş

Organik Tarım (Anaç Koyun, Keçi) 10 TL/baş

Organik Tarım (Arılı Kovan) 5 TL/kovan

Organik Tarım (Alabalık) 0,35 TL/kg

Organik Tarım (Çipura- Levrek) 0,45 TL/kg

Organik tarım yapan üreticilere verilen bir başka destekleme ödemesi de ÇATAK

kapsamında uygulanmaktadır. ÇATAK kapsamında çevre dostu tarım teknikleri ve

kültürel uygulamalarına 135 TL/da ödeme yapılması planlanmıştır (Anonim 2012a).

21.01.2015 tarihli ve 29244 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “TC Ziraat Bankası

A.Ş. ve Tarım Kredi Kooperatiflerince Tarımsal Üretime Dair Düşük Faizli Yatırım ve

İşletme Kredisi Kullandırılmasına İlişkin Karar” ile organik tarım konusunda

üreticilerin faydalanabileceği bir diğer desteklemedir. Organik tarımsal ürün ve/veya

organik tarımsal girdi üretimini yapan, ürünü toplayan, işleyen, ambalajlayan,

pazarlayan ve/veya bu faaliyetleri yapacak olan üreticilere sadece kendi faaliyetleri ile

ilgili olarak Karar kapsamında 2015 yılı için yatırım ve işletme döneminde cari faiz

oranında %50 bir indirim ile 5.000.00 TL üst limit olmak üzere yatırım ve işletme

kredisi kullanma olanağı sağlanmıştır. Ayrıca, yetkilendirilmiş kuruluşlarla sözleşme

yaparak geçiş sürecine alınan üreticilere de yatırım ve işletme kredisi kullandırılabilir

(Anonim 2015).

İhracatçı firmalara verilen destekler de bir diğer destekleme kalemidir. Organik tarım

kapsamında üretilen ürünlerin ihracatı ile uğraşan firmaların faydalanabileceği destek

programı Ekonomi Bakanlığı Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu tarafından

yayınlanan ‘Çevre Maliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Tebliğ (Tebliği No:97/5)”

ile belirlenmiştir.

22

Bu Tebliğ ile organik tarım kontrollerinin olumlu olması durumunda laboratuvar

analizleri ve/veya sertifika harcamaları %50 oranında ve belgelendirme analiz başına en

fazla 25.000 ABD Dolarına kadar desteklenmektedir (Anonim 2007). İhracatçı

firmaların bu destekten yararlanabilmeleri için İhracatçı Birlikleri’ne üye olma

zorunlulukları bulunmaktadır.

Kontrol ve sertifikasyon masrafları konusunda, organik tarım kapsamında üretilen

ürünlerin ihracatı ile ilgili konularda çalışan ve KOSGEB’e üye olan firmalarda destek

alabilmektedir. Bu destek kontrol ve sertifikasyon masraflarının üst sınırı 10.000 TL

olmak üzere 1. (Ankara, Antalya, Bursa, Eskişehir, İstanbul, İzmir, Kocaeli, Muğla) ve

2. bölgelerde (Adana, Aydın, Bolu, Çanakkale, Denizli, Edirne, Isparta, Kayseri,

Kırklareli, Konya, Sakarya, Tekirdağ, Yalova) %50’si; 3., 4., 5., 6. bölgelerde

19/06/2012 Tarihli ve 28328 Sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan “Yatırımlarda Devlet

Yardımları Hakkındaki Bakanlar Kurulu Kararı ile %60’ı KOSGEB tarafından

karşılanabilmektedir (Anonim 2012b).

Organik tarım sertifikasına sahip ham, yarı mamul veya mamul ürünlerden 28346 sayılı

ve 07.07.2012 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan “Sebze ve Meyveler ile Yeterli Arz

ve Talep Derinliği Bulunan Diğer Malların Ticaretinin Düzenlenmesi Hakkında Kanun”

kapsamında hal rüsumu alınmamaktadır (Anonim 2012c).

Türkiye’de organik tarım desteği almak için üreticilerin yerine getirmesi gereken bazı

koşullar bulunmaktadır. Bu koşullar şunlardır:

1. Bitkisel üretimde Organik Tarım Bilgi Sistemi (OTBİS) ve ÇKS’de 2015 üretim

yılında kayıtlı olmak şartıyla organik süreçteki sertifikalandırılmış olan

üretimler için, 2015/21 nolu tebliğde belirtilen usul ve esaslara göre başvuru

yapan çiftçilere destekleme ödemesi yapılır.

2. Organik hayvancılık desteklemelerinde Organik Tarım Bilgi Sistemi’nde kayıtlı

olmak kaydı ile ayrıca büyükbaş için TÜRKVET, küçükbaş için KKKS, arıcılık

için AKS ve su ürünleri için ilgili kayıt sistemlerinde kayıtlı olması durumunda

çiftçilere organik hayvancılık destekleme ödemesi yapılır.

23

3.4 Organik Tarım ve Çevre Arasındaki İlişkiler

1980’li yıllardan sonra tarımsal faaliyetlerin çevre üzerine olumlu etkilerinin olduğu

kadar olumsuz etkilerinin de olduğu kabul edilmiştir. Birçok çalışma tarımsal

faaliyetlerde yoğun olarak kullanılan girdilerin çevre ve insan sağlığı üzerine olumsuz

etkilerinin olduğunu göstermektedir. Bu etkiler toprağın kimyasal olarak kirlenmesi,

toprak verimliliğinin düşmesi, toprak erozyonu, yeraltı ve yer üstü sularının kimyasal

olarak kirlenmesi, ekolojik yaşantının bozulması, hava kirliliği, biyo-çeşitliliğin

azalması, insan sağlığının bozulması riskidir.

Sürdürülebilir tarım, uzun dönemde doğal kaynakların korunmasının yanı sıra çevreye

zarar vermeyen tarım teknolojilerinin kullanıldığı bir tarımsal yapının oluşturulmasıdır.

Sürdürülebilir tarımda su ve toprak kaynaklarının korunması, entegre ilaç yönetimi gibi

birçok uygulamalar yer almakla beraber kimyasal ilaç ve gübre gibi doğal olmayan

girdilerin kullanılmasından kaçınılarak kalite, sağlık ve çevresel standartlarla buluşan

organik tarım teknikleri anahtar rol oynamaktadır.

Sürdürülebilirlik ile ilgili yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı üzere;

sürdürülebilirlik kavramı organik tarım ile çevre arasındaki ilişkiler bakımından ele

alınması gereken önemli konularından bir tanesidir. Sürdürülebilir tarımın temel

özelliklerinden birisi çevre kalitesinin korunmasıdır. Bu noktada, organik tarım

sürdürülebilir tarım çerçevesinde değerlendirilmektedir. Bazı araştırmacılar organik

tarımın temel amacının sürdürülebilir bir tarım sistemi oluşturmak olduğu konusunda

fikir birliği içerisindedirler. Bu noktadan hareketle, organik tarım ile çevresel

sürdürülebilirlik arasında çok yakın ve önemli bir ilişki olduğunu söylemek

mümkündür.

Sürdürülebilirlik kavramı çevresel konuları da içermektedir. Çevresel sürdürülebilirlik;

enerji etkinliği, toprak ve suyun kalitesi ve korunması, yaban hayatın korunması, gıda

ve yem güvenliği ile işletme güvenliğini kapsamaktadır. Organik tarım uzun dönemde

sürdürülebilir bir tarım sistemi olması itibari ile çevreyi etkileyen bu olumsuzlukları

azaltmak için genel bir yaklaşım ortaya koymaktadır. Bu yaklaşımın temelinde organik

24

tarımın “çevreye dost” bir üretim tekniği olması gelmektedir. Üreticiler ayrıca tarımsal

faaliyetlerde kullanılan kimyasal ilaçların ve gübrelerin sağlık üzerine olan potansiyel

olumsuz etkilerinden ve buna bağlı olarak çevresel kaygılardan dolayı organik tarıma

ilgi duymaktadırlar.

Organik tarımın temel amacı mümkün olduğu kadar sürdürülebilir tarım sistemini

oluşturmakla beraber çevresel etkilerin en az seviyeye indirilmesini sağlamaktır.

Organik tarımın çevre ile ilişkili olan temel hedefleri şu şekilde sıralanabilir (Ataseven

ve Yasan 2009):

Uzun dönemde toprak verimliliğini artırmak ve korumak,

Kimyasal gübrelerden ve yüksek çözünürlükteki mineral maddelerin

kullanımından kaçınmak,

Kimyasal ilaç ve gıda katkı maddeleri kullanımını bırakmak,

Hayvan sağlığı ve refahını en yüksek seviyede tutmak,

Sürdürülebilir bir su ekosistemini geliştirmek.

Genel olarak, çevreye olan zararlı etkiler geleneksel tarım ile karşılaştırıldığında

organik tarımda daha azdır. Organik tarım, çevre üzerine giderek artmakta olan

kaygıları gidermek için bir olanak olarak görülmektedir. Tüketicilerin isteklerini

karşılamak anlamında bu çevresel kaygılar ve organik üretim arasındaki ilişkide denge

kurulması gerekmektedir.

Organik tarımın amacı sadece çevresel kaygıları en aza indirmek değil aynı zamanda

üretimi de optimum düzeyde sağlamaktır. Fakat, bu iki koşulu birleştirmek organik

tarımın bir gereğidir (Ataseven ve Yasan 2009).

3.5 Yeni Çevresel Paradigma Ölçeği

50 yılı daha aşkın bir süre önce, bilim adamları insan davranışlarının doğal çevreye

verdiği zararın sistematik yollarını araştırmaya başlamıştır. İnsanları, daha sürdürülebilir

bir şekilde yaşamaya teşvik etmek için teknikler ortaya çıkarmayı düşünen sosyal

25

bilimciler, yakın zamanda onların çalışmalarını takip etmişlerdir. Aslında son

araştırmalar, insanların dünya kaynaklarını sürdürülemez oranlarda giderek artan

şekilde tükettiğini göstermektedir. Bu uyumsuz davranışların sonucunda iklim

değişikliği gibi ciddi çevresel sorunlarla karşı karşıya kalınmıştır. Bu durum göz önüne

alındığında, sosyal bilimciler bilim adamlarının yaptığı gibi insanların çevreyi neden

iyileştirmesi gerektiğini daha iyi anlamışlardır. Bu hedefe ulaşma yolunda, insanların

çevreye olan tutumlarını geçerli ve güvenilir bir şekilde ölçmek önemli bir adım olarak

görülebilir.

Çok sayıda uygulanabilir çevresel tutum önlemi olmasına rağmen yorumcular sadece

birkaç tanesinin yaygın olarak kullanılmasını kabul etmektedirler. Bu ölçekler genel

olarak inanışlar, davranışlar ve tutumlar gibi konuları incelemektedir. Aynı zamanda bu

ölçekler doğal kaynaklar ve kirlilik gibi çeşitli çevre konuları ile ilgili endişeleri

incelemektedir. Bunlardan bir tanesi de YÇP ölçeğidir. YÇP ölçeği insanlar ve çevre

arasındaki genel ilişkiyi ölçmektedir ve tek boyutlu çevresel tutum ölçüsü olarak

kullanılmaktadır (Lucy ve Milfond 2010).

YÇP Ölçeği düşüncesi 1960’lar ve 1970’lerin Amerikan çevre hareketi olan Rachell

Carson’un Sessiz Bahar kitabından esinlenerek ortaya çıkmıştır. Sosyal psikologların

hipotezine göre, “Egemen Toplumsal Paradigma (DSP)” nüfusun dünya görüşüne

hakim olan kısmı için büyük bir çevresel endişe yansıtacak şekilde değiştirilmiştir.

Çevresel dünya görüşünün geçerli ve güvenilir tedbirlerinin geliştirilmesi

araştırmacılara, ABD nüfusunda davranış değişikliği ve demografik, ekonomik

ilişkilerin ve onların değişiminin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olmuştur. 1987’de

yayınlanan değişim gibi çeşitli davranışları ölçmek için Dunlap ve arkadaşları

Washington State Üniversitesi’nde “Yeni Çevresel Paradigma” isimli ölçeği

geliştirmiştir (Anderson 2012).

Fikir YÇP ölçeği gerçekleştirilmesi muhtemel olan bir değişimi daha çevresel olarak

dünya görüşü ile sonuçlandıran ve yeni bir DSP ölçeğinin nüfus geçişinin nerede

olduğunu ölçen bir ölçektir. Orijinal YÇP, kullanılan ölçek ve davranış arasındaki zayıf

korelasyonun iç tutarlılık eksikliğini içeren birçok eksikliği eleştirmiştir. Dunlap ve

26

arkadaşları orijinal eleştirilere yanıt olarak YÇP ölçeğini geliştirmişlerdir. Geliştirilmiş

YÇP ölçeğinin 15 tane maddesi vardır. Bunlardan 8’i yeni paradigmayı ifade ederken, 7

maddesi DSP’yi ifade etmektedir. Yaygın olarak kullanılan Likert Ölçeği’nde

katılımcıların her bir maddede kendi gücünü göstermesi istenmektedir (Anderson 2012).

Çevresel paradigmaların en yaygın olarak kullanılan testi, yeryüzünün doğa ve insan

ilişkileri hakkında ilkel inanışları üzerinde bilimsel olarak çalışılan YÇP ölçeğidir. Son

zamanlarda tasarlanan ölçek, bireylerin doğaya bağlantısının deneyimsel ve etkileyici

ölçeği olarak “Doğa Ölçegi’ne İrtibatlılık (CNS)” tasarlanmıştır. Bu iki ölçek de

diğerleri gibi, doğrudan ölçülemeyen paradigmaların öngörülerini içeren duyguları,

değerleri ve inanışları kullanmaktadır (Timothy 2006).

Çevresel paradigmalarda hem çevresel sosyoloji hem de insanlığın yeri ve doğal dünya

içinde bireylerin inanışları ve değerleri hakkında geniş bir bilgi tabanı oluşturan

çevresel psikoloji araştırılmıştır. YÇP ölçeği ve “Doğa Ölçegi’ne İrtibatlılık (CNS)”

gibi çeşitli ölçeklerin içinde tanımlama kalıpları yaratılmıştır. Lodwick ve Dunlap

davranışlar üzerinde geniş bir yer tutan eko-psikolojinin temelini oluşturan inanışların,

değerlerin ve tutumların üzerindeki paradigmalar olduklarını belirtmişlerdir.

YÇP, büyümeye yönelik sınırlılıkların kaçınılmazlığı, süreklilik arz eden bir ekonomiye

ulaşmanın gerekliliği, doğayı korumanın önemi, doğanın yalnızca insan kullanımı için

var olduğu şeklindeki insan merkezli görüşü reddetme zorunluluğu ile ilgili tutumları

ortaya çıkarmaktadır.

YÇP, insan refahı ve mutluluğu için doğanın ve diğer canlıların sınırsızca

sömürülmesine karşı çıkmaktadır. YÇP’nin 4 temel özelliği aşağıdaki şekilde

özetlenebilir (Adak 2010):

1. YÇP’ye göre insanlar ayrıcalıklıdır ancak bununla birlikte insanın, karşılıklı

bağımlılık içinde olan canlılardan birisi olarak görülmesi gerekmektedir.

27

2. İnsan ilişkilerinin toplumsal ve kültürel güçler tarafından ağırlıkla etkilendiği

kabul edilmekle birlikte YÇP insanın toplumsal yaşantısının biyolojik ve fiziksel

çevre tarafından da etkilendiğinin altını çizmektedir.

3. İnsanı üstün gören dünya görüşü insan eyleminin biyolojik ve fiziksel

çerçevesini göz ardı ederken ve sosyo-kültürel çevrenin belirleyici özelliğini

vurgularken; YÇP insan eylemlerine etkide bulunan biyolojik ve fiziksel

çerçevenin önemine dikkat çekmektedir.

4. İnsanı üstün gören dünya görüşü, kalkınmanın sürdürülmesinin sınırsızlığını

ifade eder. Buna karşılık YÇP; ‘insanoğlu ne kadar buluş yeteneğine sahip

olursa olsun onların bilim ve teknolojisi termodinamiğin yasaları gibi ekolojik

ilkeleri aşamaz; bundan dolayı toplumlarının büyümesinin kesin sınırları vardır’

görüşündedir.

28

4. MATERYAL VE YÖNTEM

4.1 Materyal

4.1.1 Genel bilgiler

Tez çalışmasında iki temel materyal kullanılmıştır. Bunlardan birincisi konu ile ilgili

olan tezlerden, Türkçe ve yabancı yayınlardan ve internet kaynaklarından temin edilen

bilgilerdir. İkincisi de araştırma alanı kapsamına giren organik ürün satan marketlerdeki

organik gıda tüketicilerinden anket yoluyla elde edilen verilerdir.

Anket aşamasında araştırma kapsamındaki marketlerden birincil verilerin toplanması

sürecinde ulaşım imkanları gibi faktörler göz önünde tutularak araştırma alanını temsil

eden Ankara ili Çankaya ve Yenimahalle ilçelerindeki marketler “Gayeli Örnekleme

Yöntemi” ile seçilmiştir.

Bu marketlerin seçiminde izlenen yöntemde Çankaya ve Yenimahalle ilçelerinde

yaşayanların sosyo-ekonomik düzeylerinin göreceli olarak daha yüksek olduğunun

düşünülmesi gerekçe olmuştur.

4.1.2 Araştırma ile ilgili verilerin toplanması

Tez çalışması kapsamında tüketicilerle anket ve gözlem yöntemi gibi veri toplama

yöntemleri kullanılmıştır. EK 1’de araştırmada kullanılan örnek anket formu yer

almaktadır.

Bu noktada, araştırmada kullanılan bu yöntemlerinin tanımının yapılması konunun daha

iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Gözlem en genel anlamıyla, araştırmacının incelediği

konu ile ilgili olarak olayın gerçekleştirildiği yerde bulunması ve incelenen olayın

gerçekleştirilme biçimine tanıklık etmesi olarak tanımlanabilir (Ataseven 2010).

29

Araştırma kapsamında kullanılan mülakat yöntemi, tüketicilerin anket sırasında yazılı

olarak ifade edemedikleri ya da ifade etmekten çekindikleri bazı düşüncelerinin

konuşma esnasında daha rahat olarak alınabileceği düşüncesinden hareketle tercih

edilmiştir.

Anket formları, araştırma için gerekli bilgilerin derlenmesine olanak verecek şekilde

düzenlenmiştir ve tüketiciler ile yüz yüze görüşülerek doldurulmuştur. Anket formları

hazırlanırken organik gıda tüketme konusunda tüketicilerin görüşlerini, tutum ve

davranışlarını ve bilgi düzeylerini ortaya koyabilecek sorulara yer verilmiştir. Ayrıca,

bu tez çalışmasının ana konusu olan tüketicilerin çevreye yönelik düşüncelerini

incelemek için YÇP konusunda sorular da sorulmuştur. Bu sorulara ilave olarak, anket

formunda araştırma kapsamındaki tüketicilerin gelir düzeyi, sosyo-ekonomik özellikleri,

tüketim alışkanlıkları gibi bilgileri elde etmek için gerekli sorular da yer almaktadır.

4.2 Çalışma Yöntemi

Araştırma alanı olarak “Gayeli Örnekleme Yöntemi” ile Ankara ili Çankaya ve

Yenimahalle ilçeleri seçilmiştir. Çankaya ve Yenimahalle ilçelerinde yaşayanların

sosyo-ekonomik düzeylerinin göreceli olarak daha yüksek olması nedeniyle organik

gıda tüketenlerin daha fazla olabileceği kabul edilmiştir. Anket için araştırma alanı

belirlenirken araştırma kapsamındaki ilçelerin organik ürün satan marketlerin fazla

olduğu ilçeler olması, bu bölgelerde tüketici gelirlerinin daha yüksek olması gibi

özellikler dikkate alınmıştır. Ayrıca, organik gıda tüketicilerinin seçilme nedeni bu

tüketicilerin çevreye olan duyarlılıklarının daha yüksek olabileceğinin kabul

edilmesidir.

Çankaya ve Yenimahalle ilçelerinde yaşayan toplam nüfus, araştırmanın popülasyonunu

oluşturmaktadır. Araştırmada birincil verilerin toplanması aşamasında uygun

istatistiksel yöntem kullanılarak örnek hacmi belirlenmiştir. Bu ilçelerde organik ürün

satan marketlerde anket çalışması yürütülmüştür.

30

Anketlerden elde edilen bilgilerle oluşturulan frekans çizelgelerindeki değerlere

bakıldığında toplam anket sayısının 97 ve oranının %100 olmadığı görülecektir. Bunun

nedeni tüketicilerin anket sorularına cevap verirken birden fazla seçenek belirtmiş

olmalarıdır. Bu nedenle, tez içerisinde tekrarlardan kaçınılması için tezin yazılmasında

ve ortaya çıkan sonuçların yorumlanmasında sadece bir defa “tüketiciler sorularda

birden fazla seçenek belirttiğinden toplam anket sayısı 97 ve toplam oran %100

olmamıştır” şeklinde bir açıklama yapılmıştır.

4.2.1 Örnekleme yöntemi ve büyüklüğü

Anket çalışmasına katılan tüketicilerin belirlenmesinde bütün tüketicilerin örnek olma

ihtimalinin eşit olması amacıyla aşağıdaki “Oransal Örnek Hacmi” formülünden

yararlanılmıştır. Örneğe giren tüketici sayısının belirlenmesi amacıyla “Oransal Örnek

Hacmi” formül kullanılmıştır (Miran 2002):

Formülde;

n = Örnek hacmi

N= Toplam tüketici sayısı

p = Örneğe girecek tüketicilerin oranı

2

ˆ xp= Oranın varyansıdır.

Araştırmada maksimum örnek hacmine ulaşılmak istenmiştir. Bu amaçla p: 0.50 ve (1-

p): 0.50 alınmıştır. Buna göre, araştırma yapılan organik ürün satan marketlerde %95

güven aralığı ve %10 hata payı dikkate alınarak toplam 97 tüketici ile yüz yüze

görüşülmüştür.,

31

4.2.2 Örnek hacminin ilçelere göre dağıtılması

Tez çalışması alanına giren Çankaya ve Yenimahalle ilçelerindeki toplam popülasyon

2012 yılında 1.519.117 olarak bulunmuştur. Bu ilçelerden Çankaya’da toplam nüfus

832.075 (%54.7) ve Yenimahalle ilçesinde ise toplam nüfus 687.042 (%45.3)’dir. Bir

önceki bölümde verilen formül aracılığı ile hesaplanan örnek hacmindeki toplam

tüketici sayısı, ilçelerin popülasyon içindeki oranlarına göre dağıtılmıştır. Bu dağılıma

göre Çankaya’da 53 tüketici ve Yenimahalle 44 tüketici olmak üzere toplam 97 tüketici

ile görüşülmüştür.

4.2.3 Anket yapılan marketlerin belirlenmesi

Organik ürünlerin üretim maliyetleri yüksek ve gelişim süreleri uzun olduğundan diğer

ürünlere oranla fiyatları da yüksek olmaktadır. Buna bağlı olarak organik ürün

tüketiminin gelir seviyesi yüksek olan bölgelerde daha fazla tüketildiği düşünülerek,

Ankara İli Çankaya ilçesinde 2 tane Yenimahalle ilçesinde 1 tane olmak üzere organik

ürün satan dükkan araştırma kapsamına alınmıştır. Bu üç dükkandan organik gıda

tüketen tüketiciler ile yüz yüze görüşülerek anket yapılmıştır.

4.2.4 Verilerin analizinde ve değerlendirilmesinde izlenen yöntem

Araştırma sonucunda elde edilen verilerin değerlendirilmesi, tez için önem taşıyan

konulardan birisidir. Anketlerden elde edilen bilgiler, bilgisayara aktarılarak SPSS 20

(Statistical Package for the Social Sciences) istatistik paket programı ile analiz

edilmiştir. Analizin temelinde, araştırma alanındaki tüketicilerin organik gıda alışverişi

sürecindeki tutumlarının belirlenmesi, ayrıca tüketicilerin çevreye karşı olan

tutumlarının YÇP ölçeği ile araştırılması yer almaktadır.

İki ya da daha fazla nitel değişken arasında bağımsızlık olup olmadığı “Ki-kare

Bağımsızlık Testi”ile ortaya konulmaktadır. Anket yolu ile toplanan veriler kullanılarak

araştırmanın amacına uygun olarak gerekli görülen değişkenler arasında Ki-kare

32

Bağımsızlık Testi yapılmış ve p<0.10 değerleri anlamlı kabul edilmiştir. Bazı

değişkenlerin ise sadece oransal dağılımı verilmiştir.

Araştırmada tüketicilerin çevresel tutumunu ve çevreye olan duyarlılık düzeylerini

belirlemek amacıyla YÇP ölçeğinden yararlanılmıştır. YÇP, 1978 yılından itibaren

çevre ile ilgili konularda yaygın olarak kullanılmaktadır. Başlangıçta 12 ifadeden oluşan

YÇP ölçeği, Dunlap vd. (2000), tarafından geliştirilerek 15 ifade şeklinde yeniden

düzenlenmiştir. Bu düzenleme ile ölçeğin daha karşılaştırabilir olduğu, orijinal ölçekte

bulunan denge eksikliğinin giderildiği, yine orjinal ölçekteki bugünün koşullarına

uymayan ifadelerin çıkarıldığı belirtilmektedir (Hasdemir 2012). Tez kapsamında

ankete katılanlara yönelik olarak sorulan YÇP ölçeğindeki ifadeler Çizelge 4.1’de

verilmiştir.

Anketlerin uygulanma aşamasında, tüketicilere YÇP ölçeğinde yer alan ifadeler

sunulmuş ve her bir ifadeye katılım düzeylerini belirtmeleri istenilmiştir. Çizelge 4.1’de

gösterilen bu ifadelere katılım düzeylerine göre de çevre duyarlılığı saptanmıştır.

Değerlendirmede Likert Ölçeği’nden yararlanılmıştır. YÇP ölçeğinde yer alan 15

ifadeden 8’i çevre merkezli yaklaşımları, 7’si ise insan merkezli yaklaşımları

içermektedir. Bu nedenle, Likert Ölçeği’nde çevre merkezli ifadeler 5’ten 1’e doğru

(kesinlikle katılıyorum: 5, katılıyorum: 4, kararsızım: 3, katılmıyorum: 2, kesinlikle

katılmıyorum: 1); insan merkezli ifadeler ise 1’den 5’e doğru (kesinlikle katılıyorum:1,

katılıyorum: 2, kararsızım: 3, katılmıyorum: 4, kesinlikle katılmıyorum: 5) kodlanmıştır.

33

Çizelge 4.1 YÇP ölçeğinde yer alan ifadeler

Sıra No İfadeler

1* Dünyada yaşayabilecek insan sayısının sınırına yaklaşmaktayız.

2** İnsanlar, ihtiyaçları için doğal çevrede değişiklik yapma hakkına sahiptir.

3* İnsanların doğaya müdahalesi, genelde felaketle sonuçlanmaktadır.

4** İnsanın yaratıcılığı dünyanın yaşanmaz bir hal almasını engelleyecektir.

5* İnsanlar çevreye ciddi olarak zarar vermektedirler.

6** Eğer biz nasıl geliştireceğimizi öğrenebilirsek dünyamız çok fazla doğal kaynağa sahiptir.

7* Bitki ve hayvanların da en az insanlar kadar var olma hakkı vardır.

8** Doğanın dengesi, sanayileşmenin olumsuz etkileriyle mücadele edecek kadar güçlüdür.

9* Özel yeteneklerine rağmen insanoğlu hala doğanın kurallarına bağımlıdır.

10** İnsanoğlunun karşı karşıya kaldığı “ekolojik kriz” çok abartılmaktadır.

11* Dünya, sınırlı yer ve kaynaklara sahiptir.

12** İnsanlar doğanın kalan kısmına da hükmetmeyi istemişlerdir.

13* Doğanın dengesi, çok hassastır ve kolayca bozulabilir.

14** İnsanlar eninde sonunda doğayı nasıl kontrol edebileceklerini öğreneceklerdir.

15*

Her şey günümüzdeki gibi devam ederse, çok yakın zamanda büyük bir çevre felâketi

yaşayabiliriz.

*Çevre merkezli olanlar

**İnsan merkezli olanlar

Tüketicinin bilgi, tutum ve davranışları kullanılan ölçekte yer alan sorulara verdiği

cevapların değerleri toplanarak bulunuyorsa, bu ölçekte yer alan soruların birbiri ile

yakınlık derecesini ortaya koymak için güvenilirlik analizi yapılmaktadır. Güvenilirlik

analizi, toplam puanlar üzerine kurulu ölçeklere (Likert, Q tipi vb.) dayalı ölçme

araçlarının güvenilirliğini ortaya koymaya yarayan katsayıları hesaplamaktadır

(Hasdemir 2012).

Güvenilirliğin değerlendirilmesi neticesinde YÇP ölçeğindeki 15 değişkenden 12 tanesi

anlamlı olarak bulunmuştur. Bu sonuçlara göre 15 ifade içerisinden 6. , 9. ve 12. sorular

çıkartılmıştır. Kalan 12 ifadenin ağırlıklı ortalamaları alınmıştır. Ankete katılan

tüketiciler, cevaplarının ağırlıklı ortalama değerine göre 2,50’nin altında olanlar çevreye

daha az duyarlı, 2,50’nin üstünde olanlar çevreye daha fazla duyarlı olmak üzere 2

grupta incelenmiştir. Analizlerde, çevreye duyarlı olma ile değişkenler arasında ilişki

aranmıştır.

34

5. ARAŞTIRMA BULGULARI

5.1 Tüketiciler Hakkında Genel Bilgiler

Değişik kaynaklarda farklı bölümlemeler yapılmasına rağmen, genel olarak tüketicilerin

satın alma davranışlarını belirleyen faktörler aşağıdaki gibi sıralanmaktadır (Penpece

2006):

Kişisel faktörler

Sosyo-kültürel faktörler

Ekonomik faktörler

Psikolojik faktörler

Bu çalışma kapsamında kişisel faktörler olarak tüketicilerin davranışlarını etkilediği

düşünülen yaş, cinsiyet, meslek, eğitim düzeyi, gelir durumu ve medeni durum

değişkenleri alınmıştır.

Araştırma kapsamında tüketicilerle yüz yüze yapılan anketler neticesinde kendilerine

bazı sorular sorulmuş ve alınan cevaplara göre bilgi düzeyleri belirlenmeye çalışılmıştır.

Tüketicilere medeni durum, yaş, cinsiyet, eğitim, meslek ve aylık toplam gelir gibi

bireysel özelliklerine ilişkin sorular sorulmuş ve alınan cevaplar sınıflandırılarak çizelge

5.1 oluşturulmuştur.

35

Çizelge 5.1 Tüketicilerin sosyo-ekonomik özellikleri

Değişken Kategori Sayı % Değişken Kategori Sayı %

Medeni

Durum

Evli 58 59,8

Cinsiyet

Kadın 54 55,7

Bekar 33 34,0

Eşi vefat etmiş 3 3,1 Erkek 43 44,3

Eşinden

ayrılmış

3 3,1

Toplam 97 100,0 Toplam 97 100,0

Değişken Kategori Sayı % Değişken Kategori Sayı %

Yaş

16-21 2 2,1

Eğitim

İlkokul 2 2,1

22-32 33 34,0 Lise 17 17,5

33-43 29 29,9 Yüksekokul 3 3,1

44-54 12 12,4 Üniversite 55 56,7

55-65 17 17,5 Y.lisans-

doktora

20 20,6

66-76 3 3,1

77-87 1 1,0 Toplam 97 100,0

Toplam 97 100,0

Değişken Kategori Sayı % Değişken Kategori Sayı %

Meslek

Memur 10 10,3

Aylık

Toplam

Gelir

1.200-2.000 5 5,1

Emekli 10 10,3 2.500-3.500 23 23,7

Uzmanlık

gerektiren

meslekler

18 18,6 4.000-5.500 36 37,1

Özel sektör 48 49,5 6.000-7.500 11 11,3

Ev hanımı 7 7,2 8.000-10.000 14 14,4

Öğrenci 4 4,1 11.000-14.000 3 3,0

Toplam 97 100,0 15.000-25.000 5 5,1

Toplam 97 100,0

Çizelge 5.1’den de görüleceği üzere, çalışmaya katılanların yarısından fazlasını (%55,7)

kadınlar oluşturmaktadır. Katılanların %66’sı 21-43 yaş grubu oluştururken, eğitim

düzeyi ise üniversite ve Yüksek Lisans/Doktora ağırlıklıdır. Gelir açısından ise,

çoğunluğu aylık 4.000-5.500 TL gelire sahip olanlar oluşturmaktadır. Katılımcıların

çoğunluğu (%59,8) evlidir. Meslek açısından ise özel sektörde çalışanların ağırlıklı

olduğu görülmektedir.

Yaş, organik ürün tüketicilerinin tutum ve davranışlarında önemli bir faktör olarak

değerlendirilebilir. Organik gıda tüketicilerin yaşı tüketim sonuçlarını farklı şekillerde

etkileyebilmektedir. Araştırmada tüketicilerin yaşlarının organik gıdaları satın alırken

36

sağlık ya da çevre açısından etkili olabileceği düşünülerek bireysel özellikler içerisinde

bu değişkene yer verilmiştir.

Tüketicilerin yaş gruplarına göre olan genel dağılımı, çizelge 5.1’de verilmiştir. Çizelge

5.1 incelendiğinde araştırma kapsamındaki tüketicilerin %34’ünün 22-32 yaş aralığında

olduğu görülmektedir. Bu çalışmada ulaşım zorluklarından dolayı yaşlı insanların

organik gıdaları tüketemeyebilecekleri ve çalışmaya katılanların sadece %1’inin 77 yaş

ve üstü olduğu çizelge 5.1’de görülmektedir.

Çizelge 5.2’den anlaşılacağı üzere 34-55 yaş aralığındaki tüketicilerin %58,5’i çevreye

daha az duyarlıdır. Yaşın çevreye duyarlılık açısından önemli olup olmadığını

belirlemek için yapılan Ki-kare testinin sonucunda, çevreye duyarlılık ve yaş arasındaki

ilişkinin istatiksel olarak önemli olmadığı belirlenmiştir.

Çizelge 5.2 Tüketicilerin çevreye duyarlı olma durumu ile yaş arasındaki ilişki

p= 0,183 p>0,10

Tüketicilerin sahip olduğu kişisel değerler ve sosyo-demografik özellikler organik

gıdaya olan tutumları üzerinde güçlü bir belirleyicidir. Kişisel değerler incelendiğinde

psikolojik özellikleri içerdiği görülmektedir. Bu psikolojik özellikler organik gıdanın

tanıtımı ve satımı aşamasında özellikle üzerinde durulması gereken unsurlar olarak

kabul edilebilir. Organik gıdaya olan tutum açısından yapılan değerlemede ifade

edildiği gibi kadınların farklılık yaratan grup olduğu bireysel değerlerle ilgili yargılarda

da ön plana çıkmaktadır.

Tüketicilerin çevreye duyarlı olma

durumu ile yaş arasındaki ilişki

Çevreye duyarlı olma durumu

Toplam

Çevreye daha

fazla duyarlı

olanlar

Çevreye daha

az duyarlı

olanlar

Yaş

Sayı % Sayı %

33 yaş ve altı 17 48,6 18 51,5 35

34-55 yaş 17 41,5 24 58,5 41

56 ve üstü 5 23,8 16 76,2 21

Toplam 39 58 97

37

Toplumda kadının hem anne hem de bir eş olarak etrafındakilere daha sağlıklı ve

lezzetli gıdalar sunmak şeklinde bir rol üstlendiği bilinmektedir. Sahip olduğu bireysel

değerler itibariyle yapılan değerlemede görülmektedir ki kadınlar bu konuda erkeklere

oranla daha hassas davranmaktadırlar. Yüksek eğitime sahip, yüksek gelir grubundaki

gençlerinde diğer gruplara göre daha ilgili oldukları hem sahip oldukları bireysel

değerler itibariyle hem de organik gıdaya yönelik tutumları itibariyle farklılık yarattığı

istatistiksel olarak hesaplanmıştır (Akın vd. 2010).

Eğitim düzeyi de kişilerin tutum ve davranışları üzerinde etkili olmaktadır. Araştırmada

tüketicilerin eğitim düzeylerinin organik tarım ile ilgili bilgilerinin ve organik tarım ve

çevre arasındaki ilişki üzerinde etkili bir faktör olabileceği düşünülerek, bireysel

özellikler içerisinde bu değişkene de yer verilmiştir. Tüketicilerin gelirleri arttıkça daha

çok organik gıda satın aldıkları, organik gıda satın alanların satın almayanlara göre

eğitim seviyelerinin daha yüksek olduğu görülmektedir (Akın vd. 2010).

Çizelge 5.1’den tüketicilerin %56.7’sinin üniversite mezunu olduğu görülmektedir.

Yüksek Lisans-Doktora mezunlarının oranı (%20.6) da eklenirse çalışmaya katılanların

%77.3’ünün üniversite ve üstü düzeyinde bir eğitime sahip oldukları anlaşılmaktadır.

Bu da, organik gıda tüketicilerinin eğitim seviyesinin yüksek olduğunun bir göstergesi

olarak değerlendirilebilir. Bu oranlara benzer bir sonuç da Sarıkaya tarafından 2007

yılında yapılan çalışmada belirlenmiştir. Söz konusu çalışmada, en fazla oran ile

organik ürün tüketicilerinin %46,9’unun üniversite, Yüksek Lisans-Doktora mezunu

olduğu ifade edilmiştir. Bu sonuçlardan organik gıda tüketicilerinin önemli bir

bölümünün eğitim seviyesinin yüksek olduğu söylenebilir.

Üniversite mezunu olan tüketicilerin %39,6’sının çevreye daha fazla duyarlı olduğu

çizelge 5.3’te görülmektedir. Ancak eğitim düzeyi ve çevreye duyarlılık arasındaki

ilişkinin istatiksel olarak önemli olup olmadığını belirlemek için yapılan Ki-kare testi

sonucunda, çevreye duyarlılık ve eğitim düzeyi arasında istatiksel olarak önemli bir

ilişkinin olmadığı belirlenmiştir. Eğitim düzeyinin çevreye duyarlılık açısından önemli

bir faktör olmadığı görülmektedir.

38

Çizelge 5.3 Tüketicilerin çevreye duyarlı olma durumu ile eğitim arasındaki ilişki

Tüketicilerin çevreye duyarlı olma

durumu ile eğitim arasındaki ilişki

Çevreye duyarlı olma durumu

Toplam

Çevreye daha

fazla duyarlı

olanlar

Çevreye daha az

duyarlı olanlar

Eğitim

Sayı % Sayı %

Lise ve altı 7 36,8 12 63,2 19

Üniversite 23 39,6 35 60,3 58

Y.Lisans-Doktora 9 45 11 55 20

Toplam 39 58 97 p= 0,866 p>0,10

Cinsiyet de organik gıda tercihlerinde etkili olan faktörler arasında

değerlendirilmektedir. Anket sonuçlarına göre tüketicilerin %55,7’si kadın, %44,3’ü ise

erkektir. Bu çalışmada, kadınların sayısının erkeklerden daha fazla olduğu

görülmektedir. Kadınların organik gıdalarla ilgili bilinç düzeylerinin yüksek olmasında

ailede bebek olması, sağlık ve çevreci yaklaşım gibi faktörler yer almaktadır. Akın vd.

2010 tarafından yapılan çalışmada tüketicilerin demografik özellikleri, organik gıdalara

yönelik tutumları ve tüketim davranışları üzerinde farklılığa yol açabildiği görülmüştür.

Buna ilişkin çalışmalar incelendiğinde kadınların erkeklere göre organik gıdalara daha

olumlu bir yaklaşım sergiledikleri, bu gıdaları daha çok satın almakta ve tüketmekte

oldukları görülmektedir.

Çalışmaya katılan tüketicilerin %46,3’ünün kadın olduğu ve çevreye daha fazla duyarlı

olduğu belirlenmiştir. Cinsiyetin çevreye duyarlılık açısından önemli olup olmadığını

belirlemek için yapılan Ki-kare testinin sonucunda, cinsiyet ile çevreye duyarlılık

arasında istatiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmadığı saptanmıştır (Çizelge 5.4).

39

Çizelge 5.4 Tüketicilerin çevreye duyarlı olma durumu ile cinsiyet arasındaki ilişki

p= 0,170 p>0,10

Ankete katılan tüketiciler gelir gruplarına göre gruplandırıldığında tüketicilerin

%37,1’inin 4000-5000 TL arası, %23.7’sinin 2500-3500 TL arası ve %5,1’inin 1200-

2000 TL arası gelire sahip oldukları görülmüştür. Bıyıkoğlu (2010) tarafından İstanbul,

Ankara ve İzmir illerinde tüketicilerin çevre dostu tarım ürünlerine yönelik potansiyel

talebinin tahmin edilmesi amacıyla yapılan çalışmada, iç piyasada özellikle gelir düzeyi

yüksek olan tüketici gruplarının organik yöntemlerle üretilen ve sertifikalandırılan

ürünleri satın alma potansiyeline sahip oldukları ortaya çıkarılmıştır. Bu ürünlerin hedef

tüketicilerinin ise gelir düzeyi yüksek, orta yaşın üzerinde ve sağlık riskleri için duyarlı

kişiler oldukları belirlenmiştir.

4000 TL üstünde gelire sahip kişilerin %45,1’inin çevreye daha fazla duyarlı olduğu

Çizelge 5.5’te görülmektedir. Gelir düzeyi çevreye duyarlılık açısından önemli olup

olmadığını belirlemek için yapılan Ki-kare testinin sonucunda, gelir düzeyi ile çevreye

duyarlılık arasında istatiksel olarak anlamlı bir ilişki olmadığı görülmektedir. Gelir

düzeyinin çevreye duyarlılık açısından önemli bir faktör olmadığı belirlenmiştir.

Tüketicilerin çevreye duyarlı olma

durumu ile cinsiyet arasındaki ilişki

Çevreye duyarlı olma durumu

Toplam

Çevreye daha

fazla duyarlı

olanlar

Çevreye daha az

duyarlı olanlar

Cinsiyet Sayı % Sayı %

Kadın 25 46,3 29 53,7 54

Erkek 14 32,5 29 67,4 43

Toplam 39 58 97

40

Çizelge 5.5 Tüketicilerin çevreye duyarlı olma durumu ile gelir düzeyi arasındaki ilişki

p= 0,301 p>0,10

Organik ürün pazarı özellikle gelişmiş ülkelerde buna bağlı olarak da Türkiye’de hızla

büyümektedir. Bu pazarın büyümesinde en önemli faktör tüketici talebidir. Tüketicilerin

eğitim seviyelerinin ve gelir düzeylerinin artmasıyla birlikte bilinçlenme de artmakta

buna paralel olarak organik ürüne olan talep artış göstermektedir (Sarıkaya 2007).

Çalışmaya katılan tüketicilerin %49,5’i özel sektörde, %18,6’sı uzmanlık gerektiren

mesleklerde (mimarlık, mühendislik vb.) çalışmaktadırlar. Çalışmaya katılan

tüketicilerin %4,1’i ise öğrencidir. Özel sektörde çalışanların gelir seviyelerinin yüksek

olmasından dolayı organik gıda tüketimleri ve alım güçleri daha fazla olmaktadır. Bu

nedenle de, özel sektörde çalışanların daha fazla organik gıda tükettiği görülmektedir.

Uzmanlık gerektiren mesleklerde çalışanların gelir seviyeleri özel sektörde çalışanlara

benzerlik gösterdiği için organik gıda tüketimleri daha fazla olmaktadır. Çalışmadan

organik gıda tüketimini en az öğrencilerin yaptığı görülmektedir. Öğrencilerin belirli bir

gelire sahip olmamalarından dolayı organik gıda tüketimleri yok denecek kadar az

olmaktadır.

Organik ürün tüketicilerinin %59,8’inin evli, %34’ünün ise bekar olduğu görülmektedir.

Evli olan tüketicilerin daha çok organik gıda tüketiminde bulundukları görülmektedir.

Ailede çocuk olması da organik gıda tüketimini arttıran başlıca etkendir. Bekar olan

tüketicilerin de organik gıda tüketiminin evli tüketicilere oranla evli tüketiciler kadar

Tüketicilerin çevreye duyarlı olma

durumu ile gelir düzeyi arasındaki ilişki

Çevreye duyarlı olma durumu

Toplam

Çevreye daha

fazla duyarlı

olanlar

Çevreye daha az

duyarlı olanlar

Gelir Düzeyi

Sayı % Sayı %

4000 TL ve altı 16 34,8 30 65,2 46

4001 TL ve üstü 23 45,1 28 54,9 51

Toplam 39 58 97

41

olmasa da yüksek seviyelerde olduğu görülmektedir. Tek başına yaşamını sürdüren

tüketicilerin sağlık açısından organik ürünleri tükettikleri görülmektedir.

5.2 Tüketici Davranışları Hakkında Genel Bilgiler

Tüketici davranışlarının tam olarak belirlenmesi, tüketici istek ve ihtiyaçlarının doğru

saptanmasını sağlamaktadır (Karabaş ve Gürler 2012). Tüketici davranışları kişilerin

bireysel ihtiyaçlarını neden, nasıl ve ne zaman karşılayacağına ilişkin karar alma

süreçlerine açıklama getirmeye çalışır. Ne var ki tüketici davranışları pazarlama

bileşenleri, sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel faktörlerin etkisi sonucu oluşur (Papatya

2005). Eğitim düzeyinin artması, annenin çalışma hayatından giderek artan oranda pay

alması, ulusal pazar sınırlarının kalkması, iletişim olanaklarının artması,

perakendeciliğin gelişmesi ve ulaşım olanaklarının artması toplumların gıda ürünleri

tüketimini değiştirebilmektedir (Dölekoğlu 2003).

Tüketici davranışları satın alma bağlamında insan davranışının özel türleriyle ilgilenir.

Tüketici davranışlarına ilişkin çok sayıda tanım bulunmaktadır. Bu tanımlardan, yapılan

bu çalışma ile en ilişkili olanlarına burada yer verilmiştir. Bir tanımlamada tüketici

davranışları; ihtiyaçları gidermeye yarayan mal ve hizmetler konusunda kişilerin

tüketici olarak nasıl ve niçin karar aldıkları ve davrandıkları anlamına gelmektedir. Bir

diğer tanımlama ise tüketici davranışı; hangi mal ve hizmetlerin kimden, nasıl, nereden,

ne zaman satın alınacağı veya satın alınıp alınmayacağına ilişkin bireylerin kararlarına

ait süreç” olarak belirtilmiştir (Penpece 2006).

Tüketicilere, araştırma kapsamında gıda ürünlerini nerelerden satın aldıkları sorulmuş

ve bu kapsamda organik gıdaların satın alındığı yerler ile diğer gıda maddelerinin satın

alındığı yerler arasındaki benzerlikler ya da farklılıklar belirlenmeye çalışılmıştır.

Tüketicilerin gıda maddelerini temin ettiği birçok yer bulunmaktadır. Çizelge 5.6’dan

tüketicilerin %89,7’sinin gıda maddelerini süpermarketten, %32,9’unun ise semt

pazarından aldığı görülmektedir. Tüketicilerin %2,1’inin diğer yerlerden, %3,1’inin ise

sokak satıcısından aldığı ve bu oranların en düşük oranlar olduğu görülmektedir.

42

Çizelge 5.6 Gıda maddeleri satın alınan yerler

Gıda maddelerini nereden satın

alıyorsunuz?

Evet

Sayı %*

Süpermarket 87 89,7

Semt pazarı 32 32,9

Manav 20 20,6

Üretici 11 11,3

Bakkal 5 5,1

Sokak satıcısı 3 3,1

Diğer 2 2,1 *Denekler sorularda birden fazla seçenek belirttiğinden dolayı toplam anket sayısı 97 ve toplam oran

%100 olmamıştır. Dolayısıyla her çizelgede ayrı ayrı yazılmamıştır.

Gıda satın alınan yerin seçiminde tüketicileri yakınlık, fiyatlar, ürün kalitesi, taksitle

alışveriş vb. gibi birçok unsur etkilemektedir. Çizelge 5.7’de görüldüğü gibi

tüketicilerin %65,9’u ürünlerin taze olması ve ürün kalitesinin iyi olması faktörünü

dikkate alarak gıda alışveriş yerini tercih etmektedir. Tüketicilerin en az oranla %7,2’si

taksitle alışveriş ve %11,3’ü ise self servis tercihinde bulunmuştur.

Çizelge 5.7’den anlaşılacağı üzere tüketicilerin ürünlerin taze olması ve ürün kalitesinin

iyi olması seçeneklerini tercih ederek sağlık açısından değerlendirme yaptıkları

görülmektedir. Fiyat seviyesi ve diğer satın alma tercihlerinin oranlarının çok düşük

olduğu görülmektedir.

Sağlık ve fiyat arasındaki tercihe bakıldığında ters bir ilişki olduğu ve tüketicilerin

günümüzde fiyata bakılmaksızın sağlıklı ürünler tüketmek için özen gösterdikleri

görülmektedir.

Organik ürünlerin arzı esnasında farklı bazı prosedürlerin (sertifika maliyetleri, üretim

maliyetleri) gerekliliği, bu ürünlerin fiyatlarının geleneksel ürünlere göre yüksek

olmasına neden olmaktadır. Bu ürünlerin yüksek fiyatlı oluşu, tüketimini kısıtlayan en

önemli faktördür. Organik tarım ürünlerinin bazı satış noktalarında yeterince talep

görememesinin sebebi bu ürünlerin fiyatının diğerlerine nazaran yüksek olmasından

kaynaklanmaktadır (Yıldız 2010).

43

Geleneksel gıdalarda kullanılan gübre ve zirai ilaç miktarları gelişmiş ülkelere göre çok

daha düşük seviyelerde olduğu için tüketicilerin büyük çoğunluğu üretilen gıdaların

sağlıklı olduğunu düşünmektedirler ve bundan dolayı yüksek fiyat ödeyebileceklerini

belirtmişlerdir. Organik gıdalar, Türkiye’de geleneksel gıdalara göre %30-40 daha

yüksek fiyata satılmaktadır (Olhan vd. 2006).

Çizelge 5.7 Gıda maddeleri alışverişi yapılan yerlerin seçimindeki faktörler

Çizelge 5.8’de tüketicilerin gıda alışverişlerini ne sıklıkla yaptıkları görülmektedir.

Tüketicilerin %62,9’u haftanın bir günü alışveriş yaparken, %25,8’inin her gün,

%3,1’inin aylık alışveriş yaptığı görülmektedir.

Çizelge 5.8 Tüketicilerin gıda maddeleri alışverişlerinin sıklık durumu

Gıda maddeleri alışveriş sıklığınız

nedir?

Evet

Sayı %

Haftalık 61 62,9

Hergün 25 25,8

Diğer 8 8,2

Aylık 3 3,1

Anket çalışmasına katılan tüketicilerin %93,8’i organik ürün tüketiminin gelir seviyesi

ile bağlantılı olduğunu düşünmektedir. Tüketiciler organik ürünlerin fiyatlarının yüksek

olmasından dolayı organik ürünleri her zaman tüketememektedir. Tüketicilerin gıda

maddeleri alışverişlerini haftanın bir günü ve haftanın hergün yapmalarının gelir

Gıda maddeleri alışverişi yaptığınız yerlerin seçiminde

nelere dikkat ediyorsunuz?

Evet

Sayı %

Ürünlerin taze olması 64 65,9

Ürün kalitesinin iyi olması 64 65,9

Yakınlık 36 37,1

Fiyatların uygun olması 34 35,1

Kredi kartı 26 26,8

Self servis 11 11,3

Taksitle alışveriş 7 7,2

44

seviyesi ile bağlantılı olduğu görülmektedir. Gelir seviyesi arttıkça alışveriş sıklığının

arttığı görülmektedir.

Çizelge 5.9’dan görüleceği üzere tüketicilerin %60,8’i aylık gıda maddelerine aile

gelirlerinin %26 ile %50 arasında olan tutarlarda harcama yapmaktadırlar.

Çizelge 5.9 Tüketicilerin gıda maddelerine yaptıkları aylık harcama tutarları

Aylık gıda maddeleri harcamaları aile gelirinin %

kaçıdır?

Sayı %

%26 ile %50 arası 59 60,8

%1 ile %25 arası 34 35,1

%51 ile %75 arası 4 4,1

Anket çalışmasına katılan tüketicilerin %82,5’i organik ürünlere aylık aile gelirlerinin

%1 ile %25 arasında olan tutarlarda harcama yapmaktadırlar. Yani tüketiciler aylık

gelirlerinin yarısından az miktarını organik gıda maddelerine harcamaktadırlar (Çizelge

5.10). Diğer gıda maddeleri ile kıyaslandığında organik gıda maddelerine harcanan

tutarın daha az olduğu görülmektedir. Tüketicilerin %33’ü üretiminin zor olduğu için,

%32’si maliyetlerinin yüksek olduğu için ve %33’ü üretiminin az olduğu için organik

ürünleri diğer ürünlere göre daha pahalı bulmaktadırlar. Tüketiciler, fiyatların yüksek

olması ve organik ürünler hakkında yetersiz bilgi gibi sebeplerden dolayı organik gıda

maddelerine yönelmemektedirler ve bu sebeplerden dolayı tüketimde düşük seviyelerde

olmaktadır.

Çizelge 5.10 Tüketicilerin organik gıda maddelerine yaptıkları aylık harcama tutarları

Aylık organik gıdalara yaptığınız harcamalar aile

gelirinin % kaçı

Sayı %

%1 ile %25 arası 80 82,5

%26 ile %75 arası 17 17,5

Aile gelirinin %1 ile %25 arasında aylık organik gıdalara harcama yapan tüketicilerin

%37,5’inin çevreye daha fazla duyarlı olduğu Çizelge 5.11’de görülmektedir. Aylık

45

organik gıdalara yapılan harcama tutarının çevreye duyarlılık açısından önemli olup

olmadığını belirlemek açısından yapılan Ki-kare testinin sonucunda, aylık organik

gıdalara yapılan harcama tutarı ile çevreye duyarlılık arasında istatiksel olarak bir ilişki

bulunmadığı belirlenmiştir.

Çizelge 5.11 Tüketicilerin çevreye duyarlı olma durumu ile aylık organik gıdalara

yaptıkları harcama tutarları arasındaki ilişki

p= 0,238 p>0,10

Gıda seçim ve tüketiminde pazarlama çabaları tüketicilerin karar verme sürecini

etkilemektedir. Bu nedenle Çizelge 5.12’de verilen seçenekler tüketiciler için önem

taşımaktadır. Tüketicilerin gıda alışverişinde %82,5’inin kalite, %78,4’ünün ise tazelik

tercihinde bulunduğu görülmektedir. Tüketicilerin karar verme süreçlerinde fiyat, kalite,

tazelik, standardizasyon ve ambalaj seçeneklerinin önemli olduğu fakat çizelge 5.12’den

kalite ve tazelik seçeneklerinin tüketici tercihlerinde sağlık açısından daha fazla önem

taşıdığı görülmektedir.

Tüketicilerin çevreye duyarlı olma

durumu ile aylık organik gıdalara

yaptıkları harcama tutarları arasındaki

ilişki

Çevreye duyarlı olma durumu

Toplam

Çevreye daha

fazla duyarlı

olanlar

Çevreye daha

az duyarlı

olanlar

Aile geliri (%)

Sayı % Sayı %

%1 ile %25 arası 30 37,5 50 62,5 80

%26 ile %75

arası 9 52,9 8 47,1 17

Toplam 39 58 97

46

Çizelge 5.12 Tüketicilerin gıda alışverişinde önem verdiği ölçütler

Gıda alışverişinizde önem verdiğiniz faktörler nelerdir? Evet

Sayı %

Kalite 80 82,5

Tazelik 76 78,4

Fiyat 34 35,1

Ambalaj 23 23,7

Standardizasyon 9 9,3

Diğer 1 1,0

5.3 Tüketicilerin Organik Gıda Hakkındaki Bilgisinin İncelenmesi

Gıda sektöründe yapılan sahtekarlıklar nedeniyle, sağlıklı gıdaya ulaşabilmek

zorlaşmıştır. Bu nedenle tüketiciler Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO) ve

türevleri ile kimyasal ve katkı maddeleri kullanılmadığı garanti edilen ürünlere

yönelmeye başlamışlardır. Çevre ve sağlıkla ilgili endişelerin artmasıyla birlikte yeşil

tüketici olarak adlandırılan yeni bir grup tüketici ortaya çıkmıştır. Yeşil tüketici ya da

organik tüketici diye adlandırılan kitle, diğer tüketicilere göre satın alma tercihlerine ve

tüketimlerine çevreci endişelerini daha fazla yansıtmaktadır (Karabaş ve Gürler 2012).

Organik gıda ürünleri ile ilgili tüketici davranışı pek çok ülkede yürütülen çalışmalara

konu olmuştur. Bu çalışmalarda genel olarak tüketicinin organik kavramını nasıl

algıladığı, tüketici tutumlarını, talebi etkileyen konular ve organik ürünlerin

yaygınlaşmasını kolaylaştıran ya da engelleyen etmenler üzerinde durulmuştur (Karabaş

ve Gürler 2012).

Organik ürünlerin pazarlanmasında, organik ürünleri kullanan tüketicilerin organik

ürünlere yönelik tutumlarını ve tercihlerini etkileyen faktörleri belirlemek amacıyla

yapılan bir çalışmada, tüketicilerin organik ürün satın alma davranışları ve tutumları

açısından 4 boyutun öne çıktığını bulmuştur. Bunlar, sorumluluk, güven, değer ve fayda

boyutlarıdır (Bıyıkoğlu 2010).

47

Organik gıda tüketimi ile ilgili yapılan birçok çalışmada organik gıdaların tercih

edilmesinin nedeni olarak sağlık ve beslenme ön planda yer almaktadır. Örneğin Winter

ve Davis 2006 yılında yaptığı çalışmada çalışmaya katılanların %70’inin tarımda

kullanılan kimyasallardan kaçınma, %68’i ürünlerin tazeliği, %67’i sağlık ve beslenme

ve %55’i genetiği değiştirilmiş ürünlerden kaçınma nedenleri ile organik gıdalar

aldığını ifade etmiştir.

Yapılan anket çalışmasına katılan tüketicilerin %86,6’sı tarımsal ürünlerin üretiminde

gübre, ilaç veya hormonun olumsuz yönde etkisi olduğunu ifade etmiştir (Çizelge 5.13)

Çizelge 5.13 Tüketicilerin tarım ürünlerindeki kimyasal madde kalıntısı ile ilgili

fikirleri

Tarımsal ürünlerin üretiminde gübre, ilaç veya

hormonun etkisi nasıldır?

Evet

Sayı %

Olumsuz 84 86,6

Olumlu 13 13,4

Anket çalışmasına katılan tüketicilerin %59,8’i tükettikleri organik ürünlerin sağlıklı

olduğunu, %40,2’si ise sağlıklı olmadığını düşünmektedir. Organik ürünlerin sağlıklı

olmadığını düşünen tüketicilerin %73,7’si ürünlerde hormon olmasından dolayı,

%26,3’ü ise yeterli denetleme yapılmamasından dolayı organik ürünleri sağlıklı

bulmadığını ifade etmektedirler.

Tarımsal faaliyet sürecinde tarım ilaçları yaygın olarak kullanılmaktadır. Tarım ilaçları

üretim kayıplarını azaltırken diğer yandan ekolojik dengenin bozulmasına neden

olmaktadır. Çizelge 5.14’de tüketicilerin %54,6’sının organik ürünleri hem sağlık hem

de çevre açısından faydalı buldukları için tükettikleri görülmektedir. Tüketicilerin

%44,3’ü ise sağlık açısından faydalı bulduğu için organik ürünleri tüketmektedir. Bu

sonuçlardan tüketicilerin büyük çoğunluğunun sağlık açısından organik ürünleri daha

faydalı bulduğu, çevre açısından daha az değerlendirildiği söylenebilir.

48

Çizelge 5.14 Tüketicilerin organik gıdaları sağlık ve çevre açısından değerlendirmesi

Organik gıdaları sağlık açısından mı yoksa çevre

açısından mı faydalı buluyorsunuz?

Evet

Sayı %

Her ikisi de 53 54,6

Sağlık 43 44,3

Çevre 2 2,1

Tüketicilerin çoğu “organik” kelimesini duymuş ve organiğin belirli özelliklerinden

haberdar olsa da örneğin organik gıdanın kimyasal madde içermemesi gibi özelliklerini,

organik tarım kurallarını ve uygulamalarını pek çok kişi bilmemektedir. Diğer taraftan

pazar gelişim düzeyi, gıda ile ilgili olumlu çağrışım yapacak diğer terimlerin kullanımı

ve ürün sınıflandırması gibi değişkenler tüketicilerin kafa karışıklığını arttırabilir (Çelik

2013).

Çizelge 5.15’te görüldüğü üzere organik ürün denilince tüketicilerin %63,9’u

hormonsuz ürünü, %57,7’si ise GDO’suz ürünü anlamaktadır. Tüketicilerin büyük

çoğunluğunun organik ürünlerin hormonsuz ve genetiği ile oynanmadığı düşüncesi

içerisinde oldukları görülmektedir.

Çizelge 5.15 Tüketicilerin organik gıda kavramı hakkındaki fikirleri

Organik gıda denilince ne anlıyorsunuz? Evet

Sayı %

Hormonsuz ürün 62 63,9

GDO’suz ürün 56 57,7

Sağlıklı ürün 52 53,6

Sertifikalı-logolu ürün 49 50,5

Doğal ürün 44 45,4

Taze ürün 21 21,6

Küçük bir çiftlikte yetiştirilmiş ürün 6 6,2

Araştırma kapsamında tüketicilere “ Organik ürün denilince ne anlıyorsunuz?”

sorulmuştur. Tüketicilerin %83,1 gibi önemli bir bölümünün organik ürün kavramını

doğru bildiği görülürken, tüketicilerin sadece %16,9’unun organik ürünün sertifikalı ve

logolu ürün olduğunu ifade ettiği görülmektedir. Bu göstergeler aslında %83,1 olan

49

tüketici grubunun organik tarımı ve ürünü yanlış bilmesini değil kavram kargaşası

yaşadığını göstermektedir.

Organik ürün satın alma çalışmalarda ürün kalitesi ve güvenliği, sertifikaya güven ve

bazı ürünlerde marka ismi gibi etmenlerin ön plana çıktığı görülmektedir. Avustralya’da

bu konuda yapılan çalışmalarda organik ürünlerin geleneksel ürünlerden daha sağlıklı,

lezzetli ve aynı zamanda da çevre için faydalı oldukları bulunmuştur (Bıyıkoğlu 2010).

Organik gıdalara olan talep son yıllarda önemli ölçüde artış göstermektedir. Tüketiciler

organik gıdaları sertifikalı, güvenilir gıdalar oldukları için aynı zamanda da çevresel

kaygılar, hayvan refahı, gıda güvenliği, lezzet ve sağlık gibi nedenlerden dolayı da

tercih etmektedirler (Arısoy vd. 2010).

Tüketicilerin organik ürünler konusunda bilgi edindikleri kanallar da bilginin doğruluğu

ya da güvenilirliği açısından önemlidir. Organik ürün satın alınmasında tüketici

davranışlarını belirlemek amacıyla yapılan bir çalışmada, tüketicilerin organik ürün

satın almalarında onları etkileyen en önemli faktörlerin organik ürünler hakkında verilen

güvenilir ve gerçek bilgilerle, organik ürünlerin ihtiyaç duyulan her yerde

bulunabilmeleri olduğu ortaya çıkarılmıştır.

Yapılan araştırmalara göre organik ürünlerle ilgili yapılan tanıtımlar yetersizdir. Bu

sebeple, tüketicinin organik ürünlerin yararları veya nasıl üretildikleri hakkında bilgileri

az olduğu için organik ürünleri olumlu olarak algılama düzeyleri de düşmektedir. Bu

aşamada, en fazla iş organik ürün üreticilerine ve perakendecilerine düşmektedir. Eğer

Türkiye’de organik ürünler için daha fazla tanıtım kampanyası yapılırsa ürünlerin satın

alınma oranı da artacaktır (Bıyıkoğlu 2010).

Çizelge 5.16’da tüketicilerin %62,9’unun organik ürünler hakkındaki bilgileri kitle

iletişim araçlarından, %46,4’ünün organik ürünü satın aldıkları yerlerden sağladıkları

görülmektedir. Tüketiciler yaygın olarak kitle iletişim araçlarını kullanırken bunun

50

yanında panellerden, konferanslardan, çevrelerindeki insanlardan da organik ürünler

hakkında bilgi almaktadırlar.

Çizelge 5.16 Tüketicilerin organik gıdalar hakkında bilgi edindikleri yerler

Organik gıdalar hakkındaki bilgileri nereden

sağladınız?

Evet

Sayı %

Kitle iletişim araçları 61 62,9

Organik ürün satın alınan yer 45 46,4

Çevredeki insanlar 25 25,7

Panel, konferans vs. gibi bilimsel toplantılar 11 11,3

Diğer 10 10,3

Çizelge 5.17’de tüketicilerin organik gıda gruplarından hangilerini tercih ettikleri

görülmektedir. Tüketicilerin en fazla %44,3 ile taze meyve-sebze ve %42,3 ile

hayvansal ürünleri satın aldığı görülmektedir. Tüketicilerin %35,1’i ise bu organik ürün

gruplarının hepsinden tüketmektedir. Sarıkaya tarafından 2007 yılında yapılan

çalışmada da aynı yönde bir sonuç bulunmuştur. Sarıkaya da çalışmasında,

katılımcıların en çok satın aldığı ürün grubunun organik taze sebze ve meyveler

olduğunu ifade etmiştir.

Tüketiciler geleneksel gıdalarda bulunan kimyasal kalıntı riskinden dolayı organik

gıdalara daha çok yönelmekte ve organik gıda grupları arasında en çok taze sebze ve

meyveyi tercih ettikleri görülmektedir. Tüketiciler açısından taze sebze ve meyveyi

tüketirken öncelikle göz önüne aldığı özellik, meyve ve sebzenin taşıdığı besin

değeridir.

Hem birinci hem de ikinci önem sırasında, besin değerinden sonra, taze meyve ve

sebzenin ilaç, hormon ve koruyucu katkı maddelerini taşımaması arzulanan özellik

olarak belirtilmiştir. Tüketiciler açısından taze sebze ve meyveyi satın alırken ya da

tüketirken hangi özelliği göz önüne alındığının bilinmesi, tüketicilerin ekolojik

koşullarda yetişmiş ürünlere olan eğiliminin belirlenmesi açısından önem taşımaktadır.

(Akgüngör vd. 1999).

51

Organik süte yönelik tutum ve satın alma davranışlarını belirlemek amacıyla yapılan

benzer bir çalışmada, organik süt satın alınmasında önemli olan faktörlerin bilgi ve

eğitim olduğu bulunmuştur. Buna göre, tüketici ürün hakkında iyi şekilde bilgilendirilir

ve ürün özellikleri ve pazarlama stratejileri ile ilgili eğitilirse, organik süt geleneksel

süte göre daha fazla tercih edilmektedir (Bıyıkoğlu 2010).

Çizelge 5.17 Tüketilen organik gıda çeşitleri

Hangi organik gıdaları tüketiyorsunuz? Evet

Sayı %

Taze sebze-meyve 43 44,3

Hayvansal ürünler 41 42,3

Hepsi 34 35,1

Kuru gıdalar 18 18,6

Tahıl-bakliyat 14 14,4

Diğer 5 5,2

Çizelge 5.18’de tüketicilerin %57,7’sinin organik ürün gruplarının hepsinden tüketmek

istediği görülmektedir. Tüketicilerin %27,8’i ise hayvansal ürünleri tüketmek

istemektedirler. Çalışmaya katılan tüketicilerin geneline bakıldığında her türlü organik

ürünün tüketilmek istendiği görülmektedir.

Çizelge 5.18 Tüketicilerin tüketmek istedikleri gıda çeşitleri

Tüketmek istediğiniz organik gıdalar

nelerdir?

Evet

Sayı %

Tümü 56 57,7

Hayvansal ürünler 27 27,8

Taze sebze-meyve 21 21,6

Kuru gıdalar 18 18,6

Diğer 7 7,2

Çizelge 5.19’da çalışmaya katılan tüketicilerin %56,7’sinin haftada 1 defa, %20,6’sının

ise ayda 1 defa organik ürünleri tükettiği görülmektedir. Tüketicilerin organik ürün

satışı yapılan yerlerden ürün satın alma sıklığının fazla olduğu görülmektedir.

52

Tüketicilerin fiyatlara bakmaksızın ayda 1 defa veya arada sırada olmak üzere organik

ürün tükettikleri görülmektedir.

Çizelge 5.19 Tüketicilerin organik gıda satışı yapılan yerlerden ürün satın alma sıklıkları

Organik gıda satışı yapılan yerlerden ürün satın alma

sıklığınız nedir?

Evet

Sayı %

Haftada 1 defa 55 56,7

Ayda 1 defa 20 20,6

Arada sırada 13 13,4

Her gün 5 5,1

1-2 defa 4 4,1

Diğer 2 2,1

Çizelge 5.20’de tüketicilerin %77,3’ünün organik gıdaları beslenme ve sağlık açısından,

%41,2’sinin organik gıdaları güvenli oluşundan dolayı tercih ettikleri görülmektedir.

Tüketicilerin diğer ürünlerde kimyasal kalıntı riski olmasından dolayı sağlık açısından

da organik gıdaları tercih ettikleri görülmektedir.

Organik gıda tüketiminin artmasında ve yaygınlaşmasında tüketicilerin bu yöndeki

tercihlerinin önemli bir etkisi olduğu söylenebilir. Nitekim Bıyıkoğlu tarafından 2010

yılında yapılan çalışmada çocukların varlığı, aile geliri düşük olan tüketicilerde organik

gıda satın almada etkili olmadığı, buna karşın aile geliri yüksek olan çocuklu

tüketicilerde ise oldukça önemli bir faktör olduğu belirlenmiştir. Günümüzde birçok aile

bebeklerini organik gıdalar ile beslemektedirler. Çizelge 5.20’de görüldüğü üzere

tüketicilerin %22,6’sı ailede bebek olmasından dolayı organik ürünleri tercih

etmektedir.

Medyada verilen geniş yer, yakın zamanlardaki promosyon kampanyaları ve organik

gıdalarla ilişkilendirilen yüksek fiyat nedeniyle bazı kişilerin şimdilerde organik gıdaları

bir moda olarak algıladıkları ileri sürülmektedir. Sadece merak nedeniyle satın alma

isteği duyan bir tüketici kesiminin olduğu belirlenmiştir (Çelik 2013).

53

Pek çok çalışmada çevreye yönelik kaygıların tüketicilerin organik gıdalara yönelik

tutumlarını etkilediğine atıfta bulunulmuştur. Organik gıda tüketenler, organik olmayan

gıdaların üretiminde kullanılan kimyasal maddeleri çevreye zararlı olarak görmekte,

ancak organik gıdaları çevre dostu olarak algılamaktadır. Çevresel kaygıların tüketici

tutumları üzerinde memnuniyet verici bir etkisi olduğu gösterilmekle birlikte, birçok

çalışmada bunun itici bir güç olmadığı ortaya konmuştur. Sağlıklı olmaya yönelik

algılar, besleyici yiyecekler ve tadın organik gıda almak konusunda daha önemli olduğu

bulunmuştur (Çelik 2013).

Çizelge 5.20 Tüketicilerin organik gıda tüketim tercihleri

Organik gıdaları tüketmedeki tercihiniz nedir? Evet

Sayı %

Beslenme ve sağlık 75 77,3

Güvenli oluşu 40 41,2

Diğer ürünlerdeki kimyasal kalıntı riski 39 40,2

Ailede bebek olması 22 22,6

Tat ve aroma 22 22,6

Yaşam tarzı 10 10,3

Moda, merak 1 1,0

Anket çalışmasına katılan tüketicilerin %68’i organik gıdaları rahatlıkla bulabildiklerini,

%32’si ise bu gıdaları bulmakta sıkıntı yaşadıklarını ifade etmiştir. Organik gıdalar çok

tercih edilen ürünler olmadıkları için her yerde organik gıda satan marketler

bulunmamaktadır. Fakat bu çalışmaya katılan tüketicilerin büyük bir kısmı organik

gıdaları rahatlıkla bulabildiklerini ifade etmiştir. Bu çalışmada tüketicilerin organik

gıdalara karşı daha duyarlı, bilinçli ve araştırmacı oldukları ortaya çıkmıştır.

Bu çalışmada, tüketicilerin %43,3’ünün toplam gıda ve içecek tüketimlerinde

gelirlerinin %1 ile %10 arası kadarını organik gıdalara harcadığı görülmektedir.

Tüketicilerin %24,7’si ise toplam gıda ve içecek tüketimlerinde organik gıdalara

gelirlerinin %10 ile %25 arası kadarını harcamaktadırlar. Tüketicilerin gıda ve içecek

tüketimleri içerisinde organik gıdalara yaptıkları harcamalar oldukça az olmaktadır. Bu

durumun nedeni ise, fiyatların yüksek olması ve organik gıda satan marketlerin her

54

yerde bulunmaması gibi sebeplerden dolayı organik gıdalara yapılan harcamalar az

olmaktadır.

Tüketiciler organik gıda konusunda güvenilirliğe önem vermektedirler. Günümüzde

marketlerde ve diğer yerlerde organik gıda olarak satılan birçok ürünün organik olup

olmadığı hakkında tüketicilerde güvensizlik oluşmaktadır. Sertifika ve logo GTHB

tarafından organik gıdaya belirli kontrollerden geçtikten sonra verilmektedir.

Güvenilirlik açısından tüketiciler sertifikalı- logolu ürünleri tercih etmektedirler.

Tüketicilerin %86,6’sının organik gıdaları bu gıdaları satan özel dükkanlardan ve

%48,4’ünün ise organik gıdaları bu gıdaların satıldığı pazarlardan aldıkları

görülmektedir.

Çizelge 5.21’de görüldüğü üzere organik gıda satan özel marketler ve organik gıda

pazarlarında satılan organik ürünlerin üzerlerinde organik ürün olduğuna dair logo

bulunduğu için tüketicilerin büyük çoğunluğu satın alma tercihlerini bu yerlerden

yapmaktadır.

Çizelge 5.21 Tüketicilerin organik gıdaları satın aldıkları yerlerin seçimi

Organik ürünleri nereden satın

alıyorsunuz?

Evet

Sayı %

Organik ürün satan özel dükkanlar 84 86,6

Organik ürün pazarı 47 48,4

Süpermarket-Hipermarket 22 22,7

Doğrudan üreticiden 13 13,4

Manav 2 2,1

Bakkal 0 0

Hal 0 0

Diğer 0 0

Organik gıda pazarındaki fiyat sorununun en önemli nedenlerinden birisi pazarın geniş

olmaması olarak gösterilebilir. Türkiye’de organik ürünlerden elde edilen cironun %65’i

marketlerde, %35’i ise sadece organik ürünler satan özel mağazalarda

gerçekleştirilmektedir (Sabuncu 2013). İnsanların büyük bir çoğunluğuna göre organik

55

gıdaların fiyatlarının yüksek olmasının nedenleri arasında üretimlerinin maliyetli ve zor

olması gelmektedir. Bazıları ise, üretim miktarlarının az olması nedeniyle fiyatların

yüksek olduğunu düşünmektedir. Bu çalışma kapsamındaki tüketicilerin %60,8’i

organik gıda fiyatlarını yüksek, %26,8’i ise çok yüksek bulmaktadır (Çizelge 5.22).

Fiyatları düşük bulan hiçbir tüketici olmamıştır.

Çizelge 5.22 Tüketicilerin organik gıda fiyatları konusundaki değerlendirme

Organik gıda fiyatlarını diğer ürün fiyatlarına

göre nasıl buluyorsunuz?

Evet

Sayı %

Yüksek 59 60,8

Çok yüksek 26 26,8

Normal 12 12,4

Düşük 0 0

Kullanılan tarımsal ürünlerin (gübre, ilaç) ve sertifikalandırmanın maliyetli olmasından

dolayı organik gıdaların fiyatları da yükselmektedir. Tüketicilerin %92,8’i yüksek

fiyatın organik gıda tüketimini olumsuz etkilediği cevabını vermiştir (Çizelge 5.23).

Tüketicilerin birçoğu fiyatların yüksek olmasından dolayı sadece çocukları için birkaç

gıda alabildiğini ifade etmiştir. Fiyatların pahalı olması tüketimin azalmasına neden

olmaktadır.

Çizelge 5.23 Yüksek fiyat ve organik gıda tüketimi arasındaki değerlendirme

Yüksek fiyat organik gıda tüketimini nasıl etkiler? Evet

Sayı %

Olumsuz 90 92,8

Diğer 4 4,1

Olumlu 3 3,1

Tüketiciler organik gıda alırken görüntüsü düzgün olmayan, çürük ürünleri tercih

etmektedirler. Sertifika ve logo organik gıdaları diğer ürünlerden ayırt eden en önemli

faktördür. Sertifika ve logo belgesi olmadan sertifikalı olarak gösterilerek organik gıda

satışı yapılan yerlere para cezası uygulanmaktadır. Tüketiciler bu konuda bilgi sahibi

oldukları için sertifikalı ve logolu ürünleri tercih etmektedirler. Tüketicilerin

56

%80,4’ünün organik gıdaları diğer ürünlerden sertifika-logo ile ayırt ettiği, %32,9’unun

ise görünüm ile ayırt ettikleri görülmektedir (Çizelge 5.24).

Çizelge 5.24 Tüketicilerin organik gıdaları diğer ürünlerden ayırt etme biçimleri

Organik gıdaları diğer ürünlerden nasıl ayırt

ediyorsunuz?

Evet

Sayı %

Sertifika-Logo 78 80,4

Görünüm 32 32,9

Etiket bilgisi 31 31,9

Tat ve aroma 27 27,8

Diğer 2 2,1

Çizelge 5.25’te tüketicilerin %68,1’inin organik gıdaları alırken güvenilir yerlerden

almaya dikkat ettiği görülmektedir. Tüketicilerin %49,5’inin ise organik gıdaları alırken

etiketine dikkat ettiği görülmektedir. Tüketicilerin çoğu güvenilir yerler olarak organik

gıda satan özel marketleri ve organik pazarlarını tercih ettikleri görülmektedir.

Tüketicilerin %14,4’ünün organik gıdaları alırken fiyatına dikkat ettiği görülmektedir.

Tüketicilerin fiyatı, diğer faktörlere göre daha az önemsedikleri görülmektedir.

Çizelge 5.25 Tüketicilerin organik gıdaları alırken dikkat ettikleri en önemli etmenler

Organik gıdaları alırken en çok nelere dikkat

ediyorsunuz?

Evet

Sayı %

Güvenilir yerlerden almaya 66 68,1

Etiketine 48 49,5

Üreten firmaya 35 36,1

Ambalajına 22 22,7

Nerede üretildiğine 18 18,6

Fiyatına 14 14,4

Gıda ürünlerine olan güven tüketici açısından çok önemlidir. Tüketiciler gıdaların

güvenilir olup olmamasına göre tercihlerini güçlendirmektedir. Bu bağlamda, bu

çalışmadaki tüketicilere de organik gıdalara güven konusunda bir soru sunulmuştur.

Çalışmaya katılan tüketicilerin %87,6’sı organik gıdalara güvenmektedir. Çalışmadaki

tüketicilerin büyük bir kısmı organik gıdalara sağlıklı ve sertifikalı-logolu ürünler

oldukları için güvendiğini ifade etmiştir.

57

Çalışmaya katılan tüketicilerin %80,4’ü organik gıdalara yönelik yapılan tanıtımları

yeterli bulmamaktadır. Tüketicilerin %46,4’ü organik gıda tüketiminin arttırılması için

reklamların arttırılması gerektiğini, %34’ü ise fiyatların düşürülmesi gerektiğini

düşünmektedirler. Tüketicilerin %32’si organik ürünlerle ilgili beklentilerinde fiyatların

düşürülmesi gerektiğini ve tüketicilerin %22,7’si ise bütün besinlerin organik olması

gerektiğini ifade etmiştir. Tüketicilerin %96,9’u organik gıda tüketmeyen kişilere bu

gıdaları tüketmelerini önermektedir.

5.4 Yeni Çevresel Paradigma Ölçeği (YÇP)’ne İlişkin Sonuçlar

İnsanlar eskiden beri çevreyi oluşturan hava, su, toprak gibi faktörlerin tükenmez

olduğunu düşünmüş ve bunları sonsuz derecede kullanabileceklerini sanmışlardır.

Ancak insanlar, gün gelip doğal kaynakların da eğer sürdürülebilirlik anlayışı içinde

kullanılmazsa tükenebileceğini anladıklarında geçmişte düşündükleri çevre anlayışını da

değiştirmişlerdir.

1970’li yılların başından itibaren çevre kirliliği, insanlığın en büyük sorunlarından biri

haline gelmiştir ve 1970’lerden sonraki dönemde bu yöndeki anlayış çevreyi koruma

yönünde değişmiştir. Çevre tahribatının, günümüz toplumlarının en başta gelen

sorunlarından birisi olma olgusuna paralel olarak, son 30 yılda sosyoloji fiziksel çevre

ile daha fazla ilgilenmeye başlamış ve insan hakkındaki egemen paradigmada önemli

ölçüde değişiklikler yapılmıştır (Özerkmen 2002).

Çevre kavramı, insanoğlu için artık sınırsızca kullanabilecekleri bir tanımlamadan

kontrollü kullanılması gereken bir kavram haline gelmiştir. Çevrenin hayatı oluşturan en

önemli unsurlardan biri olduğunun fark edilmesi sonucunda çevreye olan bakış açısı da

değişmiştir. Yapılan faaliyetlerde mümkün olduğunca çevre koruma ön planda

tutulmaya çalışılmıştır. İnsanlığın çıkış yolu, çevresel gelişme ile ekonomik kalkınma

arasındaki yaşamsal köprünün kurulmasına ve gelişmenin sürdürülebilir olmasına

bağlanmıştır. Netice itibari ile, 1970’ler boyunca bu çalışmaların büyümesi gerçek bir

çevre sosyolojisinin ortaya çıkmasına yol açmıştır.

58

Kirlenme ve türlerin yok olması gibi çevre sorunları 1960’lı yıllarda kamuoyu

tarafından ilk defa dikkate alındığında, insan faaliyetleri ile ekosistemin

sürdürülebilirliği arasındaki ilişki medyanın, çevrecilerin ve bazı kanun koyucuların

ilgisini artan derecede çekmeye başlamıştır.

Çevre sorunlarının toplumsal yaşam üzerindeki somut etkileri görülmeye başladıkça, bu

duruma bir tepki olarak çevreyi koruma bilinci ve çevre duyarlılığı yaygınlaşmaktadır.

Önceleri, çevre bilincinin gelişmiş ülkelerde yaşayan bireylere özgü bir fenomen olduğu

düşünülmekteyken, son dönemlerde yapılan araştırmalarda gelişmekte olan ve az

gelişmiş ülkelerde yaşayan insanlar arasında da önemli bir çevre duyarlılığının var

olduğu ortaya konmuştur (Alnıaçık ve Koç 2009).

YÇP, insan-doğa ilişkisine yönelik bir ekolojik dünya görüşünü temsil etmektedir ve

dominant (baskın) sosyal paradigmanın tersine büyümenin sınırlandırılması, doğanın

dengesinin önemi ve doğanın insan için var olduğunu savunan insan merkezli bakış

açısının reddedilmesi gibi düşünceleri temel almaktadır. Söz edilen dünya görüşünü

ölçmeye yönelik geliştirilen YÇP ölçeğinin kuramsal boyutları büyümenin

sınırlandırılması, doğanın dengesi ve anti-insan merkezciliktir (Dervişoğlu 2007).

Dunlap ve Van Liere’nin YÇP ölçeği çalışması 1976 yılında ABD’nin Washington

eyaletinde genel kamuoyu grubu ve çevreciler olmak üzere iki farklı grup üzerinde

gerçekleştirilmiştir. Genel kamuoyu grubundaki 1233 kişinin adresine mektup yoluyla

yollanan anketlere toplam 806 kişi (%65.4); çevreciler grubundaki 542 kişiye mektupla

yollanan anketlere toplam 407 kişi (%75.1) cevap vermiştir. Anket formu 2 kısımdan

oluşturulmuştur. Birinci kısımda deneklerin yaşam kalitesi, eyalette yaşadıkları sorunlar

ve fonların desteklenmesi gibi genel konularla ilgili sorular; ikinci kısımda kirlenme,

nüfus, doğal kaynaklar gibi çevreye yönelik konularla ilgili sorular yer almıştır (Dunlap

and Liere 2008).

YÇP, insan merkezli doğa kavramsallaştırmasından doğa merkezliliğe doğru bir

değişmeyi ifade etmektedir. Yani YÇP, toplumsal ve çevresel değişkenlerin karşılıklı

59

bağımlılık karakterine sahip olduklarını belirtmektedir. Buna göre, nüfus (tüm

varlıklar), toplumsal organizasyon, çevre ve teknoloji karşılıklı bağımlılık içerisindedir

(Albayrak 2005).

YÇP ölçeği, 1978 yılından itibaren çevre ile ilgili konularda yaygın olarak

kullanılmaktadır. Başlangıçta 12 ifadeden oluşan YÇP ölçeği, Dunlap ve arkadaşları

(2000) tarafından geliştirilerek 15 ifade şeklinde yeniden düzenlenmiştir. Bu düzenleme

ile ölçeğin daha karşılaştırılabilir olduğu, orijinal ölçekte bulunan denge eksikliğinin

giderildiği, yine orijinal ölçekteki bugünün koşullarına uymayan ifadelerin çıkarıldığı

belirtilmektedir.

5.4.1 YÇP’ye yönelik tanımlayıcı istatistikler

Tez çalışmasında tüketicilerin çevresel tutumunu ve çevreye olan duyarlılık düzeylerini

belirlemek amacıyla YÇP ölçeğinden yararlanılmıştır. Bu bölümde YÇP’de değişken

olarak dikkate alınan her bir ifadeye katılıp katılmamaya ilişkin araştırma kapsamındaki

tüketicilerin verdikleri cevaplara ait ortalamalar verilmiş ve bu ortalamalar

değerlendirilmiştir.

Çevre duyarlılığını ölçmede kullanılan ifadelerin güvenilirliğini test etmek üzere bu tez

kapsamında güvenilirlik analizi yapılmıştır. Güvenilirliği değerlendirebilmek için ise

Alfa Yöntemi (Cronbach Alfa Katsayısı) kullanılmıştır. Bu yöntem Likert ölçekli

sorularda kullanılmaktadır. Likert ölçeğinde bir konuyu ölçen “k” sayıda ifade

bulunmaktadır. Alfa (α ) katsayısı 0-1 arasında pozitif bir değerdir. İfadeler arasındaki

korelasyon ne kadar yüksek çıkarsa alfa katsayısının da yüksek çıkma olasılığı da

artacaktır. Alfa katsayısının bulunabileceği aralıklar ve buna bağlı olarak da ölçeğin

güvenirlik durumu aşağıda verilmiştir (Işık ve Satı 2013):

0,00 ≤ α < 0,40 ise ölçek güvenilir değildir.

0,40 ≤ α < 0,60 ise ölçek düşük güvenilirliktedir.

0,60≤ α < 0,80 ise ölçek oldukça güvenilirdir.

60

0,80 ≤ α < l,00 ise ölçek yüksek derecede güvenilir bir ölçektir.

Tüketicilerin çevreye olan tutumunu ve duyarlılık düzeylerini belirlemek üzere

kendilerine yöneltilen 15 ifadeden oluşan YÇP ölçeğinin Cronbach Alfa Katsayısı

“0.370”olarak hesaplanmıştır. Bu durumda ölçeğin düşük güvenilirlikte olduğu

görülerek anket formunda yer alan 12. soru “insanlar doğanın kalan kısmına da

hükmetmeyi istemişlerdir”, 6. soru “eğer biz nasıl geliştireceğimizi öğrenebilirsek

dünyamız çok fazla doğal kaynağa sahiptir” ve 9. soru “özel yeteneklerine rağmen

insanoğlu hala doğanın kurallarına bağımlıdır” ifadeleri ölçekten çıkarılmıştır (Çizelge

5.26).

Ölçekte geri kalan 12 ifade ile yapılan analiz neticesinde en yüksek güvenilirliğe

ulaşılmıştır. Bu durumda 12 ifadeden oluşan YÇP ölçeğinin Cronbach Alfa Katsayısı

“0.579” olarak hesaplanmıştır.

Çizelge 5.26 YÇP Ölçeği’ne ilişkin Cronbach Alfa katsayıları (15 ifade)

S. No İfadeler

Cronbach Alfa

Değerleri

1 Dünyada yaşayabilecek insan sayısının sınırına yaklaşmaktayız. 0,350

2

İnsanlar, ihtiyaçları için doğal çevrede değişiklik yapma hakkına

sahiptir. 0,339

3 İnsanların doğaya müdahalesi, genelde felaketle sonuçlanmaktadır. 0,289

4

İnsanın yaratıcılığı dünyanın yaşanmaz bir hal almasını

engelleyecektir. 0,317

5 İnsanlar çevreye ciddi olarak zarar vermektedirler. 0355

6

Eğer biz nasıl geliştireceğimizi öğrenebilirsek dünyamız çok

fazla doğal kaynağa sahiptir. 0,419

7 Bitki ve hayvanların da en az insanlar kadar var olma hakkı vardır. 0,362

8

Doğanın dengesi, sanayileşmenin olumsuz etkileriyle mücadele

edecek kadar güçlüdür. 0,311

9

Özel yeteneklerine rağmen insanoğlu hala doğanın kurallarına

bağımlıdır. 0,409

10

İnsanoğlunun karşı karşıya kaldığı “ekolojik kriz” çok

abartılmaktadır. 0,323

11 Dünya, sınırlı yer ve kaynaklara sahiptir. 0,351

12 İnsanlar doğanın kalan kısmına da hükmetmeyi istemişlerdir. 0,448

13 Doğanın dengesi, çok hassastır ve kolayca bozulabilir. 0,363

14

İnsanlar eninde sonunda doğayı nasıl kontrol edebileceklerini

öğreneceklerdir. 0,283

15

Her şey günümüzdeki gibi devam ederse, çok yakın zamanda

büyük bir çevre felâketi yaşayabiliriz. 0,333

61

Ölçekten soru çıkartılma neticesinde, güvenilirlik testi sonuçları Çizelge 5.31’de

verilmiştir. 12 ifadeden oluşan YÇP ölçeğinin Cronbach Alfa Katsayısı 0.579 olarak

hesaplanmış olup, bu değer kullanılan ölçeğin istatistiki olarak düşük güvenilirlikte

olduğunu göstermektedir. Ancak, bulunan katsayının 0,60 değerine çok yakın olması

ölçeğin çok da düşük derecede güvenilir olmadığının bir göstergesi olarak

değerlendirilebilir.

YÇP’de yer alan ifadelerin güvenilirliğini test etmek için güvenilirlik testi yapılmıştır.

Güvenilirlik testi içerisinde ayrıca, Hotelling’s T2 testi yapılmıştır. Hotelling’s T

2 testi

ile soru ortalamalarının birbirlerine eşit olup olmadığı değerlendirilir. Yani, soruların

tüketiciler tarafından aynı yaklaşım ile algılanıp algılanmadığı ve soruların zorluk

derecelerinin birbirine eşit olup olmadığı Hotelling’s T2 testi ile belirlenir. Bu test

sonucunda elde edilen değerler (p<0.05) soru ortalamalarının birbirine eşit olduklarını

ve tüketiciler tarafından aynı yaklaşım ile algılandıklarını göstermektedir. Hotelling’s

T2

testine ilişkin bulunan değerler çizelge 5.27’de görülmektedir.

Çizelge 5.27 YÇP Ölçeği güvenilirlik testi sonuçları

İfade

sayısı

Cronbach Alfa

Değeri

Hotelling’s T2

Değeri

Hotelling’s T2

F

Hotelling’s T2

P*

12 0.579 212,439 17,301 0,000

*p<0.05

Tüketicilerin, 12 ifadeden oluşan YÇP ölçeğindeki cevapları 5’li Likert Ölçeği’nde

puanlanmıştır. Yapılan bu puanlama sonucunda en yüksek ortalama 2,86 ile 4. soru

“insanın yaratıcılığı dünyanın yaşanmaz bir hal almasını engelleyecektir” ifadesidir.

En düşük ifade ise 1,59 ile 7. soru “bitki ve hayvanların da en az insanlar kadar var

olma hakkı vardır” ifadesidir (Çizelge 5.28).

62

Çizelge 5.28 YÇP ifadelerinin sonuçları

S. No İfadeler

Ortalama Standart

sapma

1* Dünyada yaşayabilecek insan sayısının sınırına yaklaşmaktayız. 2,42 1,069

2**

İnsanlar, ihtiyaçları için doğal çevrede değişiklik yapma hakkına

sahiptir. 2,72 1,470

3*

İnsanların doğaya müdahalesi, genelde felaketle

sonuçlanmaktadır. 2,09 0,805

4**

İnsanın yaratıcılığı dünyanın yaşanmaz bir hal almasını

engelleyecektir. 2,86 1,275

5* İnsanlar çevreye ciddi olarak zarar vermektedirler. 1,89 0,593

7*

Bitki ve hayvanların da en az insanlar kadar var olma hakkı

vardır. 1,59 0,515

8**

Doğanın dengesi, sanayileşmenin olumsuz etkileriyle mücadele

edecek kadar güçlüdür. 2,61 1,455

10**

İnsanoğlunun karşı karşıya kaldığı “ekolojik kriz” çok

abartılmaktadır. 2,12 1,445

11* Dünya, sınırlı yer ve kaynaklara sahiptir. 2,24 0,922

13* Doğanın dengesi, çok hassastır ve kolayca bozulabilir. 2,52 0,959

14**

İnsanlar eninde sonunda doğayı nasıl kontrol edebileceklerini

öğreneceklerdir. 2,84 1,441

15*

Her şey günümüzdeki gibi devam ederse, çok yakın zamanda

büyük bir çevre felâketi yaşayabiliriz. 1,93 0,767

12 İfadenin Genel Ortalaması 2,31

*Çevre merkezli olanlar; **İnsan merkezli olanlar

Bu tez çalışmasında kullanılan YÇP ölçeğinde yer alan 12 ifadede, çevre merkezli ve

insan merkezli ifadeler yer almaktadır. “Çevre merkezli ifadeler” 1, 3, 5, 7, 11, 13, 15

numaralı ifadelerdir. “İnsan merkezli ifadeler” ise 2, 4, 8, 10, 14 numaralı ifadelerdir.

YÇP’ye ait ortalamalar ile “çevre merkezli ve insan merkezli ifadeler” araştırılmıştır.

Çevre merkezli ifadeler değerlendirildiğinde (* olan sorular):

Dünyada yaşayabilecek insan sayısının sınırına yaklaşıldığı;

İnsanların doğaya müdahalesinin genelde felaketle sonuçlanmakta olduğu,

İnsanların çevreye ciddi olarak zarar verdiği,

Bitki ve hayvanların da en az insanlar kadar var olma hakkı olduğu,

Dünyanın, sınırlı yer ve kaynaklara sahip olduğu,

Her şeyin günümüzdeki gibi devam etmesi durumunda, çok yakın zamanda

büyük bir çevre felaketi yaşanabileceği,

63

Fikirlerine yüksek derecede katılım beklenirken, bu ifadelerin yeterince kabul

görmediği söylenebilir. Diğer taraftan tüketicilerin “doğanın dengesi, çok hassastır ve

kolayca bozulabilir” düşüncesine orta ölçüde katıldığı söylenebilir.

İnsan merkezli ifadeler değerlendirildiğinde (** olan sorular):

İnsanoğlunun karşı karşıya kaldığı “ekolojik kriz” çok abartılmaktadır

(ortalama: 2,12).

İfadesi beklenildiği gibi düşük derecede katılım görmüştür. Ancak, “insanlar, ihtiyaçları

için doğal çevrede değişiklik yapma hakkına sahiptir; doğanın dengesi, sanayileşmenin

olumsuz etkileriyle mücadele edecek kadar güçlüdür; insanlar eninde sonunda doğayı

nasıl kontrol edebileceklerini öğreneceklerdir” ifadelerine orta düzeyin üzerinde katılım

gözlenmiştir.

Bunların yanında araştırmaya katılan tüketicilerin “insanın yaratıcılığı dünyanın

yaşanmaz bir hal almasını engelleyecektir” ifadesine düşük derecede katılım göstermesi

beklenirken bunun aksine bu ifadeye en yüksek ölçüde (2,86) katılım göstermiştir.

Çevre merkezli davranış eğilimi ile ilgili 8 ifadeye verilen cevapların ortalaması 1,59 ile

2,52 arasında değişmektedir. Bu bulgular, örneklemin genel olarak çevre merkezli

davranış konusunda farklı cevaplar verdiğini göstermektedir. İnsan merkezli davranış

eğilimi ile ilgili 5 ifadeye verilen cevapların ortalaması ise 2,12 ile 2,86 arasında

değişmektedir. Yine bu bulgular da, örneklemde genel olarak insan merkezli davranış

konusunda farklı cevapların olduğunu göstermektedir.

Yüksek katılım beklenen değişkenler (çevre merkezli yaklaşım) için ortalama 2,09

bulunmuştur. Tüketicilerin bu ifadelere düşük derecede katıldıkları söylenebilir. Düşük

katılım beklenen değişkenler (insan merkezli yaklaşım) için tüketici ortalaması 2,63

olarak hesaplanmıştır. Kesinlikle katılmaması beklenen ifadeler için tüketicilerin, orta

64

derece olarak değerlendirilebilecek katılıma daha yakın bir tutum içerisinde oldukları

ifade edilebilir.

Çevresel tutum, analizlerde bir sürekli değişken olarak kullanılmaktadır. Bir tüketicinin

12 değişkene verdiği cevapların ortalaması alınarak çevreye yönelik olan tutumu

hesaplanmıştır. Bu yüzden tutum değerleri, 1 ile 5 arasında yer almaktadır. Değerin 1’e

yakın çıkması, tüketicinin çevre konusunu önemsemediğinin bir göstergesidir. 5’e yakın

bir değer olması ise, tüketicinin çevreye önem verdiğini ve bir çevreci olduğunu ifade

etmektedir (Günden ve Miran 2008).

Tez çalışmasında veriler analiz edilirken tüketicilerin her birinin 12 YÇP ifadesine

verdiği cevapların ortalamasına göre çevreye daha fazla duyarlı olanlar ve çevreye

daha az duyarlı olan olmak üzere 2 grup olarak değerlendirme yapılmıştır. Çizelge

5.29’da görüleceği gibi çevreye daha fazla duyarlı olan tüketicilerin verdikleri

cevapların ortalaması 2,50 ile 3,58 arasında değişmektedir. Çevreye daha az duyarlı

olan tüketicilerin ise verdikleri cevapların ortalaması 1,83 ile 2,42 arasında değiştiği

görülmektedir. YÇP ifadelerine verilen cevapların gruplar açısından ortalamasına

bakıldığında çevreye daha fazla duyarlı olanların ortalamasının 2,79 olduğu

görülmektedir. Bu genel ortalama tüketicilerin çevreye olan tutumlarının orta noktadan

biraz daha olumlu olduğunu göstermektedir.

Çevreye daha az duyarlı olanların ortalamasının ise 2,25 olduğu görülmektedir. Bu

genel ortalama ise tüketicilerin çevreye olan tutumlarının orta noktadan biraz daha

aşağıda olduğunu göstermektedir.

Çizelge 5.29 Tüketicilerin çevreye olan duyarlılıklarına göre YÇP ifadelerine ait genel

sonuçlar

En Düşük En Yüksek Ortalama

Çevreye daha fazla duyarlı olanlar 2,50 3,58 2,79

Çevreye daha az duyarlı olanlar 1,83 2,42 2,25

Genel 1,83 3,58 2,57

65

Araştırma kapsamındaki tüketiciler genel olarak değerlendirildiğinde tüketicilerin

çevresel tutumu ortalama 2,57 olarak belirlenmiştir. Bu sonuçtan tüketicilerin doğal

çevreyi yaklaşık olarak orta dereceden biraz daha yüksek bir düzeyde önemsediği

sonucunu çıkarmak mümkündür. Bir başka ifade ile “organik gıda tüketicilerin

tercihlerinde çevre faktörünü değil diğer faktörleri göz önünde bulundurduğu”

sonucuna varılabilir.

66

6. SONUÇ ve ÖNERİLER

Bu tez çalışmasında, Ankara ili Çankaya ve Yenimahalle ilçelerinde bulunan organik

ürün satan marketlerden alışveriş yapan tüketicilerin YÇP ölçeğinin kullanılması ile

çevreye olan duyarlılıklarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Diğer faktörler de göz

önünde bulundurarak tüketicilerin organik gıdaları satın alırken çevre faktörünü ne

derecede önemsedikleri bu tez kapsamında incelenmeye çalışılmıştır.

Son yıllarda toplumda kanser vb. gibi yaşanan sağlık sorunlarından ve kimyasal gübre

ve ilaçların çevreye verdiği zarardan dolayı organik gıdalara olan ilgi artmaktadır.

Özellikle, tarımsal ürünlerin üretiminde kullanılan kimyasal ilaçların ve gıdalarda

kullanılan katkı maddelerinin insan sağlığına ve çevreye zarar vermesi ile ilgili yapılan

haberlerden bilinçli ve yüksek gelirli tüketicilerin haberdar olması ile organik gıda

tüketimine olan talepte artış gözlemlenmektedir.

Organik tarım uygulamaları dünyada 1900’lü yılların başında başlamış, tüketicilerin

çevreye olan duyarlılıkları ve sağlıklı ürün taleplerinden dolayı gelişimini 1900’lü

yılların sonunda tamamlamıştır. Günümüze bakıldığında dünyada 130’dan fazla ülkede

sertifikalı organik üretim yaptığı görülmektedir. Türkiye’de ise organik tarımsal üretime

1980’li yılların ortasında başlanmıştır. Yıllar itibari ile üretim alanında, üretici sayısında

ve ürün sayısında artış olmuş ve 2014 yılı verilerine göre 208 çeşit üründe organik

üretim yapılmıştır.

Tüketicilerin çevreye olan tutumun incelenmesi konusunda çok sayıda uygulanabilir

yöntem olmasına rağmen bu konuda çalışanlar bu yöntemlerden sadece birkaç tanesini

yaygın olarak kullanmaktadırlar. Kullanılan bu yöntemlerden bir tanesi de YÇP

ölçeğidir. Çevresel tutum ölçüsü olarak kullanılan YÇP ölçeği insanlar ve çevre

arasındaki genel ilişkiyi inceleyen bir ölçektir. Bu tez çalışmasında organik ürün

tüketicilerin çevreye olan duyarlılıklarının incelenmesinde bahsedilen yöntemlerden

birisi olan YÇP ölçeği kullanılmıştır.

67

Araştırma kapsamındaki organik ürün tüketicilerinin çoğunluğunu kadınların

oluşturduğu görülmüştür (%55,7). Kadınların organik gıda satın almalarında sağlık,

ailede bebek olması vb. sebeplerden dolayı daha hassas oldukları görülmektedir.

Çalışmaya katılan tüketicilerin genel özelliklerine bakıldığında ise genç oldukları

(%66’sı 21-43 yaşları arasında), üniversite ya da Yüksek Lisans (%77,3’ü üniversite ve

üstü) mezunu oldukları ve yüksek gelirli tüketiciler (%71,2’si 4.000 TL ve üstü)

oldukları görülmektedir. Tüketicilerin gelir ve eğitim düzeyi arttıkça organik gıda satın

alma eğilimleri de artmaktadır. Ancak araştırma kapsamındaki tüketicilerin organik gıda

tüketmeleri çevreye duyarlı anlamına gelmemektedir.

Sosyo-ekonomik özellikler açısından genel olarak bir değerlendirme yapıldığında

çalışmaya katılan tüketicilerin çevreye olan duyarlılıklarında yaş, cinsiyet, eğitim, gelir

düzeyi gibi faktörlerin “etkisi olmadığı” söylenebilir. Yaş, eğitim, cinsiyet ve gelir

düzeyi faktörleri ile tüketicilerin çevreye olan duyarlılığı arasındaki ilişkinin önemli

olup olmadığını belirlemek için Ki-kare testi yapılmıştır. Bu testin sonucunda 34-55 yaş

aralığındaki tüketicilerin %58,5’inin çevreye daha az duyarlı olduğu, üniversite mezunu

olan tüketicilerin %39,6’sının çevreye daha fazla duyarlı olduğu, %46,3’ünün kadın

olduğu ve çevreye daha fazla duyarlı olduğu, 4.000 TL üstünde gelire sahip tüketicilerin

%45,1’inin çevreye daha fazla duyarlı olduğu, aylık organik gıdalara yapılan harcama

tutarı aile gelirinin %1 ile %25 arasında olan tüketicilerin %37,5’inin çevreye daha fazla

duyarlı olduğu belirlenmiştir. Yaş, eğitim, cinsiyet, gelir düzeyi ve aylık organik

gıdalara yapılan harcama tutarı değişkenleri ile çevreye duyarlılık arasında istatiksel

olarak anlamlı bir ilişki olmadığı görülmüştür.

Tüketicilerin çevreye olan duyarlılıklarına göre YÇP ifadelerine ait sonuçlara

bakıldığında tüketicilerin çevreye olan duyarlılıklarına ait ortalamanın “2,57”’ olduğu

belirlenmiştir. Tüketicilerin doğal çevreyi yaklaşık olarak orta dereceden biraz daha

yüksek bir düzeyde önemsedikleri görülmektedir. Bu sonuçlara göre tüketicilerin büyük

çoğunluğunun organik gıdaları sağlık açısından daha fazla önemsedikleri buna karşın

çevreye daha az önem verdiği söylenebilir.

68

“Yeni Çevresel Paradigma Ölçeğinden” yararlanılarak yapılan ve çiftçilerin doğal

çevreyi yaklaşık olarak orta derecede önemsediği başka bir çalışma ise; Gençler ve

Artukoğlu (2010) tarafından yapılan çalışma olup, zeytin üreticilerinin ve işleyicilerin

çevresel tutumlarını belirlemek amacıyla anket çalışması yapılmıştır. Yapılan araştırma

neticesinde, çiftçilerin çevre tutumu ortalaması 3,82 olarak belirlenmiştir. Zeytin işleme

tesisi yöneticilerinin ölçekte yer alan ifadelere katılma durumu genel olarak

değerlendirildiğinde ise; çevre tutumu ortalama 3.13 olarak belirlenmiştir.

Sosyo-ekonomik özelliklerin yanında diğer bazı özellikler de kişilerin tüketimlerini

etkilemektedir. Bunlardan bir tanesi de tüketicilerin gelir seviyesidir. Gelir seviyesi ile

gıda ürünlerinin tüketim sıklığı arasında bağlantı bulunmaktadır. Gelir seviyesi yüksek

olan tüketiciler gıda alışverişlerini haftanın 2 günü yapabilmektedirler. Bu çalışmada

tüketicilerin %56,7’sinin haftada 1 defa, %20,6’sının ayda 1 defa organik gıda satın

aldığı görülmektedir. Bu sonuçtan tüketicilerin büyük çoğunluğunun organik gıda satışı

yapılan yerlerden ürün satın alma sıklıklarının fazla olduğu ve bu ürünleri haftalık

olarak aldıkları söylenebilir. Gıda alışverişlerini haftalık olarak toplu bir şekilde alan

tüketiciler genellikle bu ürünlerin satıldığı marketleri takip ettiğinden ürünlerin geldiği

aynı gün taze bir şekilde almayı tercih etmektedirler.

Gıda seçiminde ve tüketiminde pazarlama faaliyetleri tüketicilerin karar verme sürecini

etkilemektedir. Tüketicilerin karar verme süreçlerinde fiyat, kalite, tazelik,

standardizasyon ve ambalaj seçeneklerinin önemli olduğu fakat kalite ve tazelik

seçeneklerinin tüketici tercihlerinde sağlık açısından daha fazla önem taşıdığı

görülmektedir. Organik gıda tüketiminin düşük seviyelerde olmasının sebepleri

arasında, tüketicilerin ürün fiyatlarını yüksek bulması ve organik gıdalar hakkında

yetersiz bilgi sahibi olmaları gibi sebepler gelmektedir. Bu sebeplerden dolayı da

tüketiciler organik gıdalara yeteri kadar yönelmemektedirler.

Çalışmaya katılan tüketicilerin %86,6’sı tarımsal ürünlerin üretiminde gübre, ilaç veya

hormonun etkisini olumsuz buldukları için çevreyi de dikkate almaktadırlar. Çalışmaya

katılan tüketicilerin %59,8’i organik gıdaları daha çok sağlık açısından önemli

bulmaktadır. Çevreyi ise daha az önemli buldukları görülmektedir. Tüketiciler organik

69

ürünleri sağlık ve çevre faktörlerini beraber değerlendirdiğinde ise, tüketicilerin

%54,1’inin hem sağlık açısından hem de çevre açısından bu ürünleri faydalı bulduğu

görülmektedir. Bu tez çalışması kapsamındaki tüketicilerin %73,7’si organik olmayan

gıdalarda hormon olması ve %26,3’ü ise yeterli kontrol yapılmamasından dolayı

organik olmayan gıdaları sağlıklı bulmadığını ifade etmiştir.

Organik gıda denilince çalışmaya katılan tüketicilerin %63,9’u hormonsuz ürün ve

%57,7’si ise GDO’suz ürün olarak cevap vermiştir. Tüketicilerin %83,1’inin organik

gıda kavramını doğru bildiği görülürken %16,9’u organik gıdaların sertifikalı ve logolu

ürünler olduğunu ifade etmiştir. Bu durum aslında tüketicilerin büyük bir kısmının

organik tarımı ve organik ürünü yanlış bilmesini değil bu konuda kavram kargaşası

yaşadığını göstermektedir. Bu bilgiler doğrultusunda bu konuda eğitim ve bilgilendirme

çalışmalarının yapılması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bilinçli tüketiciler organik

gıdaların standartlara uygun olması durumunda sertifika verildiğini ve ürünlerin üzerine

logo koyulduğunu bildikleri için bu konuda çevre boyutunu da dikkate almaktadırlar.

Tüketicilerin %62,9’unun organik gıdalar hakkındaki bilgileri kitle iletişim araçlarından

elde ettikleri belirtilmiştir. Tüketicilerin %46,4’ü gerekli bilgileri organik gıda satın

alınan yerlerden sağladığını söylemiştir. Organik ürün satan marketlerden yapılan

alışverişlerde tüketiciler ürünleri görüp, inceleyebildikleri için bu konuda çevre

boyutunu da dikkate aldıkları söylenebilir.

Son zamanlarda yaygın olarak kullanılan hormon ve ilaçların insan sağlığına zarar

vermesi tüketicileri organik sebze-meyve ve hayvansal ürünlerin tüketimine

yöneltmektedir. Bu bağlamda tüketicilerin %44,3’ü organik gıdalar içerisinde en çok

taze sebze-meyve ve %42,3’ü hayvansal ürünleri tükettiğini ifade etmiştir. Tüketicilerin

%57,7’sinin organik gıda gruplarının hepsinden tükettiği görülmektedir. Tüketicilerin

tüketmek istedikleri organik ürünler arasında da en çok hayvansal ürünler gelmektedir.

Tüketicilerin geleneksel yollarla üretilmiş hayvansal ürünlere güvenmediği ve bunları

sağlık ve çevre açısından faydalı bulmadığı için organik ürünlere yönelik tüketim isteği

de artmaktadır.

70

Tüketicilerin bir kısmı organik ürünleri pahalı buldukları için tüketemediği ya da az

miktarlarda tükettiklerini ifade etmiştir. Tüketicilerin yine az bir kısmını ise gelir

seviyesinin yüksek olduğundan dolayı organik ürünleri tükettiği ve moda, merak ve

yaşam tarzından dolayı da bu ürünleri tercih ettikleri görülmektedir. Yapılan bu

çalışmada tüketicilerin tat, aroma ve yaşam tarzı seçeneklerini tercih ederken çevresel

kaygıları da dikkate aldıkları görülmüştür.

Organik gıdaların tüketiciler tarafından rahatlıkla bulunabildiği söylenebilir. Genellikle

organik ürün satışı yapılan yerler arasında organik ürün satan özel marketler

gelmektedir. Organik ürün satan marketlerin açılması ve yaygınlaşması ile tüketim de

artmaktadır. Bilinçli ve araştırmacı tüketicilerin organik ürünlere karşı daha duyarlı

oldukları görülmektedir. Buna karşın, çalışma kapsamında tüketicilerin bazıları organik

ürün satan marketleri her yerde bulamadıkları ve ulaşım açısından zorlandıkları için

organik ürün pazarlarından alışveriş yaptıklarını ifade etmiştir.

Tüketiciler organik ürünleri alırken en çok ürünün etiketine ve logosuna dikkat

etmektedirler. Tüketicilerin büyük çoğunluğu bu özellikleri dikkate aldığından organik

ürünlere güvendiklerini ifade etmiştir. Bu konudaki araştırmalara göre organik ürünlerle

ilgili yapılan tanıtımlar yetersizdir. Bu sebeple, tüketicilerin organik ürünlerin yararları

veya nasıl üretildikleri hakkındaki bilgi seviyesi az olduğu için bu ürünlere yönelik algı

düzeyleri de düşük olmaktadır. Bu açıdan bu konudaki en fazla görev organik ürün

üreticilerine ve bu ürünleri satan perakendecilere düşmektedir. Eğer Türkiye’de organik

ürünler için daha fazla tanıtım kampanyaları yapılırsa, ürünlerin satın alınma oranı da

artırabilecektir. Buna göre, tüketici ürün hakkında iyi şekilde bilgilendirilir ve ürün

özellikleri ve pazarlama stratejileri ile ilgili bilgi sahibi olabilirse organik ürünlerin

geleneksel ürünlere göre daha fazla tercih edilebileceği söylenebilir.

Bu tez çalışmasının önemli bölümlerden birisi de YÇP ile ilgilidir. Tezin en önemli

amacı YÇP ölçeğinin kullanılması ile organik ürün tüketicilerinin çevreye yönelik

tutumlarının incelenmesidir. YÇP, doğanın dengesinin önemini ve doğanın insan için

var olduğunu savunan ve insan merkezli bakış açısını reddeden düşünceleri temel

almaktadır. YÇP ölçeği zaman içerisinde geliştirilerek 15 ifade şeklinde düzenlenmiştir.

71

Bu çalışmada da tüketicilerin çevresel tutumunu belirlemek amacıyla YÇP ölçeğinden

yararlanılmıştır.

15 ifadeden oluşan YÇP ölçeğinin güvenilirliğini değerlendirmek amacıyla kullanılan

Cronbach Alfa Katsayısı 0,370 olarak hesaplanmış ve ölçeğin düşük güvenilirlikte

olduğu belirlendiği için ölçekte bulunan 3 soru çıkarılmıştır. Geri kalan 12 ifade ile

yapılan analize göre en yüksek güvenilirliğe ulaşmıştır. Cronbach Alfa Katsayısı 0,579

olarak bulunmuştur ve bulunan bu değer 0,60 değerine çok yakın bir değer olduğu için

ölçeğin çok da düşük güvenilirlikte olmadığı söylenebilir.

Yapılan anket çalışmasının değerlendirilmesinde tüketicilerin 12 ifadeden oluşan YÇP

ölçeğine göre verdikleri cevaplar 5’li Likert Ölçeğinde puanlanmıştır ve yapılan

puanlama sonucunda en yüksek ortalama 2,86 ile 4. ifade “insanın yaratıcılığı

dünyanın yaşanmaz bir hal almasını engelleyecektir” ifadesi olmuştur. Bu puanlamaya

göre en düşük ortalama ise 7. ifade “bitki ve hayvanların da en az insanlar kadar var

olma hakkı vardır” ifadesi olmuştur.

YÇP Ölçeği’nde yer alan 12 ifadede, çevre merkezli ve insan merkezli ifadeler yer

almıştır. İnsan merkezli ifadeler 2, 4, 8, 10, 14 numaralı ifadeler olmuştur. Çevre

merkezli ifadeler 1, 3, 5, 7, 11, 13, 15 numaralı ifadeler olmuştur.

Çevre merkezli davranış eğilimi ile ilgili 7 ifadeye verilen cevapların ortalaması 1,59 ile

2,52 arasında değişim göstermiştir. Buna karşın insan merkezli davranış eğilimi ile ilgili

5 ifadeye verilen cevapların ortalaması ise 2,12 ile 2,86 arasında değişim göstermiştir.

Çevre merkezli ifadeler için ortalama 2,09 olarak, insan merkezli ifadeler için ortalama

2,63 olarak bulunmuştur. Kesinlikle katılmıyorum cevabı beklenen ifadeler için

tüketicilerin, orta derece olarak değerlendirilebilecek bir tutuma daha yakın oldukları

görülmüştür.

YÇP, çevresel tutumları incelemek için birçok araştırmacı tarafından test edilmiştir.

Yapılan bu araştırmalar içerisinde çalışma grubu olarak çiftçilerin seçildiği önemli bazı

çalışmalar bulunmaktadır. Örnek olarak, Günden ve Miran (2008) tarafından yapılan

72

çalışmada, araştırma yöresi çiftçileri genel olarak değerlendirildiğinde; yörede çevre

tutumu ortalama 3,62 olarak belirlenmiştir. Buradan yöre çiftçilerinin doğal çevreyi

yaklaşık olarak orta derecede önemsediği söylenebilir. Çevre merkezli ifadeler için

ortalama 3,79 olarak bulunmuştur. Çiftçiler bu ifadelere yaklaşık önemli ölçüde

katıldıkları belirlenmiştir. İnsan merkezli ifadeler için yöre ortalaması 3,42 olarak

hesaplanmıştır. Kesinlikle katılmaması beklenen ifadeler için çiftçilerin, düşük ihtimalle

katılıma daha yakın bir tutum içerisinde oldukları belirlenmiştir.

YÇP ölçeğindeki sorulara verdikleri cevapların ortalamasına göre tüketiciler çevreye

daha fazla duyarlı olanlar ve daha az duyarlı olanlar olmak üzere 2 grup olarak

değerlendirilmiştir. Çevreye daha fazla duyarlı olan tüketicilerin verdikleri cevapların

ortalaması 2,50 ile 3,58 arasında değişmektedir. Çevreye daha az duyarlı olan

tüketicilerin ise verdikleri cevapların ortalamasının 1,83 ile 2,42 arasında değiştiği

görülmüştür. YÇP ifadelerine verilen cevapların gruplar açısından ortalaması

incelendiğinde çevreye daha fazla duyarlı olanların ortalamasının 2,79 olduğu çevreye

daha az duyarlı olanların ise ortalamasının 2,25 olduğu görülmüştür. Araştırma

bulgularına göre genel ortalama ise tüketicilerin çevreye olan duyarlılıklarının orta

noktadan biraz daha olumlu olduğunu göstermiştir.

Bu bulgulara göre tüketicilerin çevreye olan duyarlılıklarının istatistiksel olarak orta

derecede görüldüğü söylenebilir. Yapılan analizlerin sonucundan anlaşılacağı üzere

tüketicilerin organik ürün tüketimi açısından çevre merkezli yaklaşımın yetersiz olduğu

buna karşın insan merkezli yaklaşımın ise daha iyi seviyelerde olduğu görülmektedir.

Tüketicilerin organik gıdaları sağlık açısından daha fazla dikkate aldıkları çevre

açısından ise daha az dikkate aldıkları bu tez çalışması neticesinde ortaya çıkmıştır.

Bu tez çalışması kapsamında yapılan değerlendirmeler ışığında, organik gıda

tüketicilerinin beklenenin tersine çevreye olan duyarlılıklarının yetersiz olduğu

görülmüştür. Çevre bilincinin arttırılması için küçük yaşta çevre eğitiminin verilmesi

gerekmektedir. İlköğretim öğrencileri için Milli Eğitim müfredatına ekoloji dersleri

konulmalı ve çevre bilincinin kazandırılmasına yönelik faaliyetler düzenlenmelidir.

Tüketicilerin bir kısmının moda ve merak için organik gıdaları tükettikleri söylenebilir.

73

Bu tip tutum gösteren tüketicilerin çevre duyarlılığı konusunda bilinçlendirilmeye

yönelik çalışmaların yapılması düşünülebilir. Örneğin, çevre konusunda okullarda ve iş

yerlerinde seminerler ve etkinlikler düzenlenebilir.

74

KAYNAKLAR

Akın, M. Çiçek, R. İnal, M. ve Toksarı, M. 2010.Niğde İlindeki Tüketicilerin Sosyo-

Demografik Özellikleri ile Organik Gıdalara İlişkin Tutum ve Bireysel Değerleri

Arasındaki Farklılığın İncelenmesine Yönelik Bir Araştırma. Dokuz Eylül

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Cilt: 12, Sayı: 1, s. 29-56, İzmir.

Akgüngör, S., Miran, B., Abay, C., Olhan, E. ve Kızıldağ, N. 1999. İstanbul Ankara ve

İzmir İllerinde Çevre Dostu Tarım Ürünlerine Yönelik Potansiyel Talebin

Tahminlenmesi. Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü. Yayın No:15, Ankara.

Albayrak, I. 2005. İnsan-Doğa İlişkisi Üzerine Felsefi Yaklaşımlar Antalya Kent

Merkezinde Profesyonel Meslek Sahiplerinin Ekolojik Duyarlılığı ve Çevre

Örgütlerine Yönelik Görüşleri. Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Felsefe Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Antalya.

Alnıaçık, Ü. ve Koç, F. 2009. Yeni Çevresel Paradigma Ölçeği ile Üniversite

Öğrencilerinin Çevreye Yönelik Tutumlarının Değerlendirilmesi. Balıkesir

Üniversitesi Burhaniye MYO Bölgesel Kalkınma Kongresi,14-16 Kasım 2009,

Balıkesir.

Anderson, M.W. 2012. New Ecological Paradigm (NEP) Scale. The Berkshire

Encyclopedia of Sustainability: Measurements, Indicators, and Research

Methods for Sustainability (Vol. 6). Berkshire Publishing.

Anonim. 2007. Ekonomi Bakanlığı Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu Tarafından

Yayınlanan Çevre Maliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Tebliğ. Tebliğ No:

97/5.

Anonim. 2011. Web Sitesi: http://www.tarim.gov.tr, Erişim Tarihi: 2011.

Anonim. 2012a. Web Sitesi: http://www.tarim.gov.tr, Erişim Tarihi: 2012.

Anonim. 2012b. Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkındaki Bakanlar Kurulu Kararı.

19.06.2012 tarihli ve 28328 sayılı Resmi Gazete.

75

Anonim. 2012c. Sebze ve Meyveler İle Yeterli Arz ve Talep Derinliği Bulunan Diğer

Malların Ticaretinin Düzenlenmesi Hakkında Kanun. 07.07.2012 tarihli ve

28346 sayılı Resmi Gazete.

Anonim. 2015a. T.C. Ziraat Bankası A.Ş. ve Tarım Kredi Kooperatiflerince Tarımsal

Üretime Dair Düşük Faizli Yatırım ve İşletme Kredisi Kullandırılmasına İlişkin

Karar. 22.01.2015 tarihli ve 29244 sayılı Resmi Gazete.

Anonim. 2016. Web Sitesi: http://www.tarim.gov.tr, Erişim Tarihi: 2016.

Anonymus. 2014a. Web Sitesi: www.organic-world.net/yearbook/yearbook2015/key-

data.html, Erişim Tarihi: 2014.

Anonymus. 2014b. Web Sitesi: www.berkshirepublishing.com 2012 new ecological

paradigm scale, Erişim Tarihi: 2014.

Arısoy, H., Olhan, E. and Ataseven, Y. 2010. An Evaluation of Organic Foods and

Health Relationships in Turkey: The Case of Ankara. 5th Central European

Congress on Food (CEFood 2010), pp. 302-308, Bratislava, Slovak Republic.

Ataseven, Y. ve Yasan, Z. 2009. Çevrenin Korunması Kapsamında Organik Tarımın

Değerlendirilmesi. 1.GAP Organik Tarım Kongresi, s. 502-509, Şanlıurfa.

Ataseven, Y. 2010. Tarımsal Faaliyetlerin İçme Suyu Havzalarındaki Etkilerinin

Araştırılması: Ankara İli Örneği. Ankara Üniversitesi Tarım Ekonomisi

Anabilim Dalı Doktora Tezi, Ankara.

Atlı, S. 2005. Dünyada, AB Ülkelerinde Organik Ürün Pazarları ve İhracatındaki

Gelişmeler. Organik Ürün Üreticileri ve Sanayicileri Derneği, Ankara.

Aytaç, M. ve Öngen, B. 2012. Doğrulayıcı Faktör Analizi İle Yeni Çevresel Paradigma

Ölçeğinin Yapı Geçerliliğinin İncelenmesi. İstatistikçiler Dergisi, 5, 14-22,

Bursa.

Bıyıkoğlu, Ş. 2010. Organik Gıdalarla İlgili Tüketici Davranışlarının Belirlenmesi

Üzerine Bir Araştırma. Gıda Mühendisliği Anabilim Dalı, Tekirdağ.

76

Çelik, S. 2013. Kimler Neden Organik Gıda Satın Alıyor? Bir Alan Araştırması. Selçuk

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı:30, s. 93-108.

Çelikkanat, D. 2008. Organik Tüketicilerin Kişisel Değerler Çerçevesinde

Sınıflandırılması. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Ana

Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

Dervişoğlu, S. 2007. Biyolojik Çeşitliliğin Korunmasına Yönelik Eğitim İçin Öğrenme

Ön Koşulları. Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Orta Öğretim Fen

ve Matematik Alanlar Anabilim Dalı Doktora Tezi, Ankara.

Dölekoğlu, C. 2003. Tüketicilerin İşlenmiş Gıda Ürünlerinde Kalite Tercihleri, Sağlık

Riskine Karşı Tutumları ve Besin Bileşimi Konusunda Bilgi Düzeyleri (Adana

Örneği). Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü Yayın No:105,

Ankara.

Dunlap, R.E., Van Liere, K.D., Mertig, A.G. and Jones, R.E. 2000. Measuring

Endorsement of the New Ecological Paradigm: A Revised NEP Scale. Journal of

Social Issues, Vol:56, No:3, pp. 425-442.

Gençler, F.F. ve Artukoğlu, M.M. 2010. Zeytin Tarımında ve İşleme Sanayiinde

Çevreye Yönelik Tutumların Değerlendirilmesi Edremit Körfezi Örneği. IX.

Tarım Ekonomisi Kongresi, 22-24 Eylül, s. 629-636, Şanlıurfa.

Günden, C. ve Miran, B. 2008, Yeni Çevresel Paradigma Ölçeği ile Çiftçilerin Çevre

Tutumlarının Belirlenmesi: İzmir İli Torbalı İlçesi Örneği. Ekoloji, 18, 69, 41-50

Hasançebi, E. 2010. Öğretmenlerin Organik Gıdaları Tercih Etme Durumlarının

Saptanması. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Aile Ekonomisi ve

Beslenme Eğitimi Anabilim Dalı, Ankara.

Hasdemir, M. ve Bayaner, A. 2009. Dünya’da ve Türkiye’de Organik Tarıma Bakış.

Standard Ekonomik ve Teknik Dergi, Yıl: 48, Sayı: 567, s. 24-31, Ankara.

77

Hasdemir, M. 2012.Çevre Amaçlı Tarım Arazilerini Koruma Programı ve Bu Programı

Uygulamada Görevli Personellerin Çevre Duyarlılıkları. Tarım Ekonomisi

Kongresi, sf: 1276-1284, Konya.

Karabaş, S. ve Gürler, Z. 2012. Organik Ürün Tercihinde Tüketici Davranışları Üzerine

Etkili Faktörlerin Logit Regresyon Analizi İle Tahminlenmesi. Adıyaman

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 10, s. 129-156,

Adıyaman.

Kızılaslan, N. ve Kızılaslan H. 2008. Tüketicilerin Satın Aldıkları Gıda Maddeleri ile

İlgili Bilgi Düzeyleri ve Tutumları (Tokat İli Örneği). Uludağ Üniversitesi Ziraat

Fakültesi Dergisi, Cilt: 22, Sayı: 2, 67-74.

Kızılaslan, H. ve Yalçın, A. 2011. Tüketicilerin Gıda Güvenliği ile İlgili Tutum ve

Davranışları (Samsun İli Örneği). Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı

Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü (TEPGE), Ankara.

Kurt, Z. 2006. Organik Tarım Ürünleri Pazarlaması ve Uygulamalar. Dokuz Eylül

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı Pazarlama

Programı, İzmir.

Lalonde, R. and Jackson, E.L. 2002. The New Environmental Paradigm Scale: Has it

outlived its usefulness? Journal of Environmental Education, 33, 28-36.

Olhan, E. 1997. Türkiye’de Bitkisel Üretimde Girdi Kullanımının Yarattığı Çevre

Sorunları ve Organik Tarım Uygulaması-Manisa Örneği. Ankara Üniversitesi

Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Doktora Tezi, Ankara.

Olhan, E., Arısoy, H. and Ataseven, Y. 2006. Factors Affecting on Organic Food

Demand in Turkey-Ankara Example. Human Perspectives on Sustainable Future

– Sustainable Living, 5th International Household&Research Conference,

University of Joensuu Research of The Faculty of Education, No:99, ISSN:

0780-5314, ISBN: 952-458-830-7, pp. 240-248, November 2006, Savonlinna,

Finland.

78

Öngen, B. Sam, N. ve Sam, R. 2010. Üniversite Öğrencilerinin Çevresel Tutumlarının

Yeni Çevresel Paradigma ve Benlik Saygısı Ölçeği İle İncelenmesi. Uluslararası

Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, Sayı: 21, Kırgızistan.

Özerkmen, N. 2002. İnsan Merkezli Çevre Anlayışından Doğa Merkezli Çevre

Anlayışına. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 42 (1-

2), 167-185.

Papatya, N. 2005. Tüketici Davranışları İle İlgili Motivasyon Modelleri: Bir Perakende

İşletmesinde Temizlik ve Kişisel Bakım Ürünlerine Bağlı Bir Araştırma.

Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,

10(1): 221-240.

Penpece, D. 2006. Tüketici Davranışlarını Belirleyen Etmenler: Kültürün Tüketici

Davranışları Üzerindeki Etkisi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü İşletme Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş.

Sabuncu, İ. 2013. Organik Tarımsal Üretim, Ürün Pazarı ve Fiyatlandırma. Uluslararası

2. Helal ve Sağlıklı Gıda Kongresi, sf: 321-335, Konya.

Sarıkaya, N. 2007. Organik Ürün Tüketimini Etkileyen Faktörler ve Tutumlar Üzerine

Bir Saha Çalışması. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,(14)

2007/2: 110-125, Kocaeli.

Tetik, S. 2012. Türk Tüketicisinin Organik Ürün Tercih Etmesine Neden Olan

Faktörlerin Uygulamalı Olarak İncelenmesi. Uluslararası Hakemli Beşeri ve

Akademik Bilimler Dergisi, Sayı: 1.

Timothy, E. P. 2006.Environmental Paradigm Shifts: Their Causes, Attributes, and

Implications for Environmental Sustainability Department of Environmental

Studies.The University of North Carolina at Asheville One University Heights

Asheville, North Carolina.

Trobe H.L. and Acott T.G. 2000. A Modified NEP/DSP Environmental Attitute Scale.

Journal of Environmental Education, 32(1), 12-20.

79

Hawcroft, L.J. and Milfont, T.L. 2010. The use (and abuse) of the new Environmental

paradigm scale over the last 30 years: A meta-analysis). Journal of

Environmental Psychology 30, 143- 158.

Uzun, F. 2006. Organik Tarım Üretim ve İhracatı. Marmara Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Uluslararası İktisat Anabilim Dalı İktisat Bilim Dalı, İstanbul.

Yalçınkaya, E., Karataş, A. ve Talas, M. 2014. Öğretmen Adaylarının Çevresel

Tutumlarına Yönelik Bir Araştırma. Mediterranean Journal of Humanities, IV/1,

75-284, Antalya.

Yıldız, E. 2010. Organik Tarım Ürünlerinde Fiyatlandırma Politikaları: Eskişehir İlinde

Bir Uygulama. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.

80

EK 1 Anket Formu

Anket No : İlçe :

Market Adı : Tarih :

Denek Adı : Anketi yapan :

A. TÜKETİCİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER

Hangi semtte oturuyorsunuz?

Medeni haliniz?

1. Evli

2. Bekar

3. Eşi vefat etmiş.

4. Eşinden ayrılmış.

“Yeni Çevresel Paradigma Ölçeği İle Organik Gıda Tüketicilerinin Çevreye

Yönelik Tutumlarının Değerlendirilmesi: Ankara İli Örneği”

Konulu Yüksek Lisans Tezi

Tüketici Anket Formu

A.Ü. ZİRAAT FAKÜLTESİ TARIM EKONOMİSİ BÖLÜMÜ

81

Aile bireylerinin niteliği

Aile

Bireyleri

Cnsyt Yaş Öğrenim Durumu

a.Okuma-yazma bilmiyor

b. Okur- yazar

c. İlk

d. Orta

e. Lise

f. Yüksek okul

g. Üniversite

h. Yüksek Lisans-Doktora

Meslek Nerede

Çalışıyor?

Hanenin

toplam

aylık

geliri?

Organi

k ürün

tüketim

durumu

(+/-)

1. Kendi

2

3

4

B. TÜKETİCİ DAVRANIŞLARI HAKKINDAKİ BİLGİLER

Gıda maddelerini nereden satın alıyorsunuz?

1. Üretici

2. Sokak

satıcısı

3. Semt pazarı

4. Manav

5. Hal

6. Süpermarket

7. Bakkal

8. Diğer

Gıda maddeleri alışverişi yaptığınız yerlerin seçiminde nelere dikkat ediyorsunuz?

1. Yakınlığına

2. Fiyatlarının uygun olmasına

3. Ürünlerinin taze olmasına

4. Ürün kalitesinin iyi olmasına

5. Self servis (kendi kendine

alışveriş) alışverişe olanak

sağlaması

6. Taksitle alışveriş yapabilme

olanağı bulunması

7. Kredi kartı kullanımına

olanak sağlaması

8. Diğer

Gıda maddeleri alışveriş sıklığınız nedir?

1. Her gün

2. Haftanın bir günü

3. Aylık

4. Diğer

82

Aylık gıda maddeleri harcama tutarınız nedir? (Aile gelirinin % kaçı)

Aylık organik ürünlere yaptığınız harcama tutarı nedir? (Aile gelirinin % kaçı)

Gıda alışverişinizde önem verdiğiniz kriterler nelerdir?

1. Fiyat

2. Kalite

3. Tazelik (son kullanma tarihi)

4. Standardizasyon

5. Ambalaj

6. Diğer

C.TÜKETİCİNİN ORGANİK ÜRÜN HAKKINDAKİ BİLGİSİNİN

İNCELENMESİ

Tarımsal ürünlerin üretiminde gübre, ilaç veya hormonun etkisi nasıldır?

1. Olumlu 2. Olumsuz

Tükettiğiniz ürünlerin sağlıklı olduğuna inanıyor musunuz ?

1. Evet 2. Hayır

Hayır ise, nedenlerini açıklayınız ?

Organik ürünleri sağlık açısından mı yoksa çevre açısından mı faydalı buluyorsunuz?

1. Sağlık 2. Çevre 3. Her ikisi de

Organik ürün/ekolojik ürün kavramını duydunuz mu?

1. Evet

2. Hayır

83

Evet ise, organik ürün denilince ne anlıyorsunuz?

1. Sağlıklı ürün

2. Doğal ürün

3. Taze ürün

4. Hormonsuz ürün

5. Genetik olarak

değiştirilmemiş ürün

6. Küçük bir çiftlikte

yetiştirilmiş ürün

7. Sertifikalı-logolu ürün

8. Fikrim yok.

Organik ürünler hakkındaki bilgileri nereden sağladınız?

1. Kitle iletişim araçları

(televizyon, radyo, gazete,

dergi vs.)

2. Panel, konferans vs. gibi

bilimsel toplantılardan

3. Çevremdeki insanlardan

4. Organik ürünü satın aldığım

yerden

5. Diğer

Hangi organik ürünleri tüketiyorsunuz?

1. Taze sebze-meyve

2. Hayvansal ürünler (yumurta,

bal, süt vs.)

3. Kuru gıdalar (kayısı, üzüm,

incir vs.)

4. Tümü

5. Tahıl-bakliyat

6. Diğer

Tüketmek istediğiniz organik ürünler nelerdir?

1. Taze sebze-meyve

2. Hayvansal ürünler (yumurta,

bal, süt vs.)

3. Kuru gıdalar (kayısı, üzüm,

incir vs.)

4. Tümü

5. Diğer

Organik ürün satışı yapan yerlerden ürün satın alma sıklığınız nedir?

1. Her gün

2. Haftada bir

3. Ayda bir

4. Arada sırada

5. 1-2 defa

6. Diğer

84

Organik ürünleri tüketmedeki tercihiniz nedir?

1. Tat ve aroma unsuru

2. Beslenme ve sağlık

3. Ailede bebek olması

4. Yaşam tarzı

5. Diğer ürünlerde kimyasal

kalıntı olma riski

6. Güvenli oluşu

7. Moda, merak

Organik ürünleri rahatlıkla bulabiliyor musunuz?

1. Evet 2. Hayır 3. Diğer

Toplam gıda tüketiminizin % kaçı organik üründendir?

1. Tamamı

2. Yarısı

3. % 25-50

4. % 10-25

5. % 1-10

Organik ürünleri nereden satın alıyorsunuz?

1. Üretici

2. Manav

3. Bakkal

4. Organik ürün pazarı

5. Süpermarket

6. Hal

7. organik ürün satan özel

marketler

8. Diğer

Organik ürün tüketimiyle gelir seviyesinin bağlantılı olduğunu düşünüyor musunuz?

1. Evet 2. Hayır

Sizce organik ürünlerin diğer ürünlere göre daha pahalı olmasının gerekçeleri neler

olabilir?

Organik ürün fiyatlarını organik olmayan ürün fiyatlarına göre nasıl buluyorsunuz?

1. Çok yüksek

2. Yüksek

3. Normal

4. Düşük

Yüksek fiyat organik ürün tüketimini nasıl etkiler?

1. Olumlu 2. Olumsuz 3. Diğer

85

Organik ürünlere güveniyor musunuz?

1. Evet. Çünkü ….

2. Hayır. Çünkü …

Organik ürünleri organik olmayan ürünlerden nasıl ayırt ediyorsunuz?

1. Tat ve aroma

2. Görünüm

3. Sertifika-Logo

4. Etiket bilgisi

5. Diğer

Organik ürünleri alırken en çok nelere dikkat ediyorsunuz?

1. Etiketine

2. Güvenilir yerlerden almaya

3. Fiyatına

4. Ambalajına

5. Üreten firmaya

6. Nerede üretildiğine

Organik ürün tanıtımını yeterli buluyor musunuz?

1. Evet 2. Hayır

Organik ürün tüketiminin artırılması için tüketicinin bilinçlendirilmesi konusunda bir

eksiklik var mıdır? Varsa neler yapılabilir?

Organik ürünlerle ilgili beklentileriniz nelerdir?

Organik ürün tüketmeyen kişilere bu ürünleri tüketmesini önerir misiniz?

1. Evet

2. Hayır

86

D. YENİ ÇEVRESEL PARADİGMA ÖLÇEĞİ SORULARI

S.No İfadeler

Kes

inli

kle

Kat

ılıy

oru

m

Kat

ılıy

oru

m

Kar

arsı

zım

Kat

ılm

ıyo

rum

Kes

inli

kle

Kat

ılm

ıyo

rum

1

Dünyada yaşayabilecek insan sayısının sınırına

yaklaşmaktayız.

2

İnsanlar, ihtiyaçları için doğal çevrede değişiklik yapma

hakkına sahiptir.

3

İnsanların doğaya müdahalesi, genelde felaketle

sonuçlanmaktadır.

4

İnsanın yaratıcılığı dünyanın yaşanmaz bir hal almayacağını

garanti eder/almasını engelleyecektir.

5 İnsanlar, çevreye çok fazla zarar vermektedir.

6

Eğer biz nasıl geliştireceğimizi öğrenebilirsek dünyamız çok

fazla doğal kaynağa sahiptir.

7

Bitki ve hayvanların da en az insanlar kadar var olma hakkı

vardır.

8

Doğanın dengesi, sanayileşmenin olumsuz etkileriyle

mücadele edecek kadar güçlüdür.

9

Özel yeteneklerine rağmen insanoğlu hala doğanın

kurallarına bağımlıdır.

10

İnsanoğlunun karşı karşıya kaldığı “ekolojik kriz” çok

abartılmaktadır.

11 Dünya, sınırlı yer ve kaynaklara sahiptir.

12

İnsanlar doğanın kalan kısmına da hükmetmeyi

istemişlerdir.

13 Doğanın dengesi, çok hassastır ve kolayca bozulabilir.

14

İnsanlar eninde sonunda doğayı nasıl kontrol

edebileceklerini öğreneceklerdir.

15

Şu an içinde bulunduğumuz durum aynen devam ederse

yakında büyük bir çevre felaketi yaşayacağız.

87

ÖZGEÇMİŞ

Adı Soyadı : Ceyda ATALAY

Doğum Yeri : Ankara

Doğum Tarihi : 06.10.1987

Medeni Hali : Evli

Yabancı Dili : İngilizce

Eğitim Durumu (Kurum ve Yıl)

Lise : Ayrancı Lisesi (2004)

Lisans : Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü (2010)

Yüksek Lisans: Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Ana

Bilim Dalı (Eylül 2010-Nisan 2016)

Çalıştığı Kurumlar

Borusan Oto Servis ve Ticaret A.Ş. (2013-2014)

Arte Koleji (2015- )