NiHAVEND

Ana dizi

Ana dizi

Gerdaniyede büselik besiisi

Nevada kürdi dizisi

Gerdaniyede büselik beşii si

Nevada hümavun dizisi

Pest taraftan yapılan genişlemede ise yegah perdesine hicaz dörtlüsü getirile­rek yegahta bir hümayun dizisi meydana gelir.

Nihi3vend makamı dizisi

Yegahta hicaz dörtıüsü

Yegahta hümavun dizisi

Nevada kürdi dörtlüsü

Nota yazımında donanımına si ve mi için küçük mücennep bemalleri konulan nihavend makamının yeden sesi portenin birinci aralığındaki bakiye diyezli fa (ıra k)

perdesidir. Nihavend makamının seyrine durak veya güçlü perdesi civarından baş­lanır. Diziyi meydana getiren çeşnilerde karışık gezinilip güçlü perdesinde kullanı­lan çeşniye göre yarım karar yapılır. Bu ka­rışık gezinti sırasında gereken yerlerde asma kararlar da yapılıp yine karışık ge­zinilerek genişlemiş bölgeler de gösteril­dikten sonra ana diziye dönülür ve bu di­zi ile rast perdesinde büselik çeşnisiyle ve genellikle yedenli tam karar yapılır.

Hacı Faik Bey'in zencir usulünde, "Visal-i yare gönül sarf-ı himmet istermiş", Ali Ri­fat Çağatay'ın lenk fahte usulünde, "Zül­fün görenlerin hep bahtı siyah olurmuş"

mısraıyla başlayan besteleri; İsmail Hak­kı Bey'in, "Seni hükm-i ezel aşüb-ı devran etmek istermiş" mısraıyla başlayan ağır semaisiyle Thnbürl Ali Efendi'nin, "Bilmez­dim özüm gamzene meftun imişim ben" mısraıyla başlayan yürük semilisi; Hacı Arif Bey'in curcuna usulünde, "Uyur dilim uyan­mazdı benim baht- ı siyehkarım" ve ağır aksak usulünde, "Ahterl düşkün garlb ü aşık u avareyim" mısraıyla başlayan şarkı­ları ; Vardakosta Ahmed Ağa'nın Mevlevl ayiniyle Doğan Ergin'in safyan usulünde, "Şeyhimin ilieri uzaktır yolları", Ahmet Ha­tipoğlu'nun aynı usulde, "Nice feıyad edip

100

Nihavend makamı

seyir örneğ i

+ ı, g pt p=@Qj ~o D §f4J f ı Eg t--trtf:A

~~~trtr ı u umıım

4~ r ı g r bl b:iti§Fr f-rgır n iJJHAJ

~®!J9=MMrrEJt ı-~ zarl kılarn ben" mısralarıyla başlayan ila­hileri bu makamın en güzel örnekleri ara­sındadır.

BİBLİYOGRAFYA :

Abdülbakl Nilsır Dede, Tedkik u Tahkik, Sü­leymaniye Ktp., Nafiz Paşa, nr. 1242/1, vr. 16' , 26b-27'; Haşim Bey, MQsikf Mecmuası, İstanbul 1280, s. 25; Tanbilrl Cemil Bey, Rehber-i Müsikf, İstanbul 1321, s . 75-76; Suphi Ezgi, 1'/azan-Ame­lf Türk Musikisi, İstanbul 1933-40, 1, 264; IV, 266; Özkan, TM/'lU, s . 208-213; Hüseyin Saded­din Arel , Türk Masikisi 1'/azariyatı Dersleri (haz. Onur Akdoğu ). Ankara 1991 , s. 208, 331.

~ İSMAİL HAKKI Ö ZKAN

en-NiHAYE ( ~~1)

Ebü'l-Fida İbn Kesir' in (ö. 774/1373)

el-Bidaye ve'n-nihaye'sinin ei-Fiten ve'l-melal;ıim adıyla da anılan,

kıyamet alametleri ve ahiret ahvaline dair ikinci bölümü

(bk. ei-BiDAYE ve 'n-NiHAYE;

L

L

ei-FİTEN ve'I-MEIAHİM).

en-NiHAYE ( ~~1)

Mecdüddin İbnü'l-Esir'in (ö. 606/ 1210)

garibü 'l-hadise dair eseri.

_j

_j

Tam adı en-Nihô.ye ti garibi 'l-J:ıadi§

ve '1-e§er (Nihtiyetü 'n-na-çar fi ganni 'L-f:ıa­

dlş ve 'L-eşer) olup garlbü'l-hadls alanında daha önce telif edilen kitapların muhteva­sını içerdiğ i için müellif ona en-Nihô.ye adını vermiştir. Eserin yazıldığı döneme kadar bu alanın en muteber çalışmaları olarak Ebü Ubeyd Kasım b. Sellam ile Hat­tabi'nin Garibü'l-J:ıadiş, Ahmed b. Mu­hammed ei-Herevl'nin Kitô.bü'l-Garibeyn, Zemahşerl'nin el-Fô.,i# fi garibi'l-J:ıadi§ ve Ebü Musa ei-Medlni'nin M ecmu'u'l­mugi§ ti garibeyi'l-IÇ.ur,ô.n ve'l-J:ıadi§

adlı kitapları kabul edilmekteydi. Bir kıs­

mı hadisleri müsned tertibine göre sıra­layan, bazıları hem Kur'an hem hadisler­deki garlb kelimeleri açıklayan bu eserle­rin her birinde metot ve muhteva açısın­

dan kullanım zorlukları bulunmaktaydı. İb­nü'I-Eslr, bu kitapların en kapsamiısı olan Ahmed b. Muhammed ei-Herevi'nin çalış­ması ile onu tamamlamak için yazılan Ebü Musa ei-Medlnl'nin eserini esas alarak sadece hadislerdeki garlb kelimeleri açık­lamıştır. Eserine bunların yanında çeşit­li kaynaklardan derlediği hadis ve eser­lerdeki garlb kelimeleri ilave etmiştir. Bu iki çalışmanın madde başlarını ve içinde­ki hadisleri bir araya getirdikten başka her iki eserdeki mükerrer lafızları ayıkla­

mış ve diğer hadis kitaplarından tesbit et­tiği başka garlb kelimeleri de eklemiştir. İbnü'I-Eslr, en-Nihô.ye'de Ahmed b. Mu­hammed el-Herevi'nin eserinden aldığı ha­disler için "he", Ebü Musa'nın eserinden al­dıkları için "sin" rumuzunu kullanmış, ken­di ilaveleri için herhangi bir işaret koyma­mıştır. Ancak kitabın naşirlerinden Tahir Ahmed ez-Zavi ile Mahmud Muhammed et -Thnahl müellifin ilavelerinin başına yıl­dız(*) işareti koymuştur.

Müellif en-Nihô.ye'nin mukaddimesin­de gar'ibü'l-hadis ilminin doğuşu , gelişme­

si, bu alanda yazılan eserlerin metotları hakkında bilgi vermiş ve bunların eksik yönlerini kendi eserinde telafi etmeye ça­lıştığını belirtmiştir. Eserini kelimelerin ilk üç harfine göre alfabetik olarak düzenle­miş, ilk iki harfe göre de bab başlıkları koy­muştur. İbn Kuteybe, Hattabi ve özellikle Zemahşerl'den sık sık iktibaslarda bulun­muş, çoğunlukla faydalandığı kaynakları

zikretmekle birlikte kaynak göstermeden alıntı yaptığı da olmuş, bazan da kaynakla­rı eleştirmiştir. İbnü'I-Eslr'in en-Nilıô.ye'­de modern alfabetik sıralama yöntemine yakın bir sistem geliştirmesi bazı muhad­dislerin övgüsünü kazanmıştır (Sehav!, lll, 49; SüyGtl, Tedrlbü 'r-ravl, II , 185) .

İbnü'I-Esir kitabında sözlük açıklama­larıyla yetinmeyip zaman zaman ilmi biri­kimini de göstermiş, ele aldığı kelimenin bulunduğu rivayetle ilgili bir meseleyi kı­saca izah etmiş (I, 23 ı), bazı fıkhi ihtilaf­lara dair görüşünü açıklayarak fukahanın kanaatlerini tartışmış (Il, 337; III. 325), birbirine zıt gibi görünen hadisler arasın­daki çelişkiyi gidermeye çalışmıştır (ı, I 06-1 07; IV, 148). Gramer tartışmaianna da ge­niş yer vermiş, zaman zaman nahivcilere muhalif kanaatlerini beyan etmiştir (1, 3 ı O; V, ı ı 8). Bu özellikleri yanında eserde az da olsa bazı sözlerin haclis diye nakledildiği ve bazı kelimelere yanlış anlam verildiği de olmuştur.

en-Nihô.ye üzerinde ihtisar, zeyil ve manzum hale getirme türlerinde çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Muhtasarları ara­sında Süyuti'nin, eserdeki hadis metinleri­ni çıkarıp sadece garib kelimelerle açıkla­malarayerverdiği ed-Dürrü'n-neşir tel­{ıişu Nihô.yeti İbni'l-Eşir adlı çalışması meşhurdur (Kahire 1322, en-Nihaye'nin kenarında). en-Nihô.ye'yi lsa b. Muham­med b. Ubeydullah es-Safevi'nin yarı ya­rıya ihtisar ettiği, Müttaki ei-Hindi'nin de eser üzerinde bir muhtasarı bulunduğu kaydedilmektedir. Selahaddin Hifni de ki­tabı Mu{ıtaşaru'n-Nihô.ye ii garibi'l-]].a­diş ve 'l-eşer adıyla kısaltmıştır (Küveyt 1406; Kahire 1411).

Zeyilleri arasında, Safiyyüddin Mahmud b. Ebu Bekir Muhammed ei-Urmevi'nin Zeylü'n-Nihô.ye'si ile Süylıti'nin ed-Dür­rü'n- neşir'e yedi varak kadar ilavede bu­lunarak et-Te~yil ve't-te~nib 'alô. Nihô.­yeti'l-garib adını verdiği kitabı anılabilir

(nşr. Abdullah el-Cebburl, Riyad 1402/1982, ı 403/1983) İbn Berclis, el-Kifô.ye fi'{ıtişô.­ri (fi na;;.mi)'n-Nihô.ye adlı iki ciltlik çalış­masında en-Nihô.ye'yi kısaltarak manzum hale getirmiştir (Brockelmann, GAL, 1, 439). Günümüzde Ebu Abdullah Abdüs­selam b. Muhammed b. Ömer Alluş. el­'İnô.ye bi'n-Nihô.ye ve Fevô.tü'n-Nihô.­ye adlarıyla iki zeyil kaleme almış ve bun­ları e~-ZeyJ 'ale'n-Nihô.ye ii garibi'l-]].a­diş ve'l-eşer ismiyle tek cilthaline getir­miştir (Beyrut 141 7/1997). Daha sonra en­Nihô.ye'yi esas alarak Ebu Ubeyd Kasım b. Sellam, İbn Kuteybe, Hattabi ve Ze­mahşeri'nin garibü'l-hadise dair eserleriy­le Ukberi'nin İ'rô.bü'l-]].adiş'inden fayda­lanarak el-Cô.mi' ii garibi'l-]].adiş adlı ça­lışmasını yayımiarnıştır (I-V, Riyad I 422/ 2001)

en-Nihô.ye, Arap dili açısından önemli kaynaklardan biri sayıldığından İbn Manzur Lisô.nü '1-'Arab'ında ondan istifade etmiş. ayrıca Nevevi Teh?;ibü'l-esmô.' ve'l-lugiit ile el-Minhô.c ii şer]].i Şa]].i]].i Müslim b. J:iaccô.c'ında, Ahmed b. Muhammed ei­Feyyümi el-Mişbô.]].u'l-münfr ii garibi'ş­şer]].i'l-kebir'inde ve Murtaza ez-Zebidi Tô.cü'l-'an1s'unda en-Nihô.ye'ye sık sık başvurmuştur.

Eser önce tek cilt olarak (Tahran 1269, taş baskısı), ardından Abdülaziz b. İsmail el-Ensan et-Tahtavi'nin tashihi ve Süyu­ti'nin ed-Dürrü'n-neşir'i ile birlikte dört cilthalinde (Kahire 13 I ı) yayımlanmış. da­ha sonra Süylıti'nin ed-Dürrü'n-neşir'i ve Ragıb el-İsfahani'nin el-Müfredô.t'ı ile be­raber yine dört cilt olarak neşredilmiştir (Kahire 1318, 1322) Kitabın ı. cildinin ilk

en-Nihaye'nin unvan sayfası ile ilk sayfası (Süleymaniye Ktp. ,

Beşir Ağa,

nr. 1 79/1)

en-NiHAYE

sayfasında bu baskıda Ebu Ahmed Ha­san b. Abdullah el-Askeri'nin Taş]].ifô.tü'l­mu]].addişin ii garibi'l-]].adiş'inin de yer alacağı kaydedilmişse de bu eser yayım­lanmamıştır. en-Nihô.ye'nin el-Matbaa­tü'l-Osmaniyye baskısı (Kahire 1311) ne­şirlerin en güveniliri olmakla birlikte diğer baskılarda olduğu gibi onda da yanlış oku­madan kaynaklanan hatalar mevcuttur. Kitabın en sağlıklı neşri, Tahir Ahmed ez­Zavi (eserin ilk üç cildinin neşrine katıl­mıştır) ve Mahmud Muhammed et-Tana­hi'nin gerçekleştirdiği beş ciltlik baskısı­dır (Kah i re I 383- I 385/1963- I 965; Beyrut 1383/1963; Lahor ı 390/1 970).

İbnü'l-Esir'in en-Nihô.ye'den sonra ka­leme aldığı Menô.lü't-tô.lib ii şer]].i Tıvô.­li'l-garô.'ib adlı eseri büyük ölçüde en­Nihô.ye'yi tamamlayan bir çalışma olmak­la birlikte burada daha çok uzun metinli rivayetlere yer verilmiş ve bunların hem kelimeleri hem metinleri şerhedilmiştir (nşr. Mahmud Muhammed et-Tanahl, Me kk e- Kah i re 1400-1403/1980- ı 983). Bağdatlı İsmail Paşa. müellifin Nihô.ye­tü'l-eşiriyye ii lugati'l-J:ıadişiyye adlı bir diğer eserine işaret etmekteyse de (Hediyyetü'l-'arifin, ll, 3) başka kaynaklar­da onun böyle bir çalışmasından söz edil­memektedir.

BİBLİYOGRAFYA :

Mecdüddin ibnü'l-Eslr, en-Nihaye [f garfbi'l-f:ıa­dfş ve'l-eşer (nşr. Mahmud Muhammed et-Tana­hl), Kahire 1383-85/1963-65, 1-V, bk. neşrede­nin girişi , I, 34-41; a.mlf., el-Menalü'ı-talib [fşerf:ıi twali'l-gara'ib (nşr. MahmGd Muhammed et-Ta­nahl), Kahire, ts. (Matbaatü'l-Medenl), neşrede­nin girişi, s . 34-41; ibn ManzGr. Lisanü 'l-'Arab, Beyrut, ts . (Daru Sadır). I, 8; Sehavl. Fetf:ıu'l-mu­giş, Beyrut 1403/1983, lll, 49; SüyQtT, Tedrfbü'r­ravf (nşr. Abdülvehhab Abdüllatlf), Beyrut 1399/ 1979, ll, 185-186; a.mlf., et-Te?yfl ve't-te?nfb'ala Nihayeti'l-garfb (nşr. Abdullah el-CübGrl), Riyad 1403/1983, neşredenin girişi, s. 8-13; M. Murta­za ez-Zebldl, Tacü 'l-'arüs (nşr. Abdüssettar Ah­med Ferrac), Beyrut 1385/1965, Mukaddime, I, 6; Şerefeddin [Yaltkaya] , İbn Esirler ve Meşahfr-i Ulema, istanbul 1322, s. 26-37; Brockelmann, GAL, I, 438-439; Suppl., I, 605-607; Hediyye­tü'l-'ari[fn, ll, 3; J. A. Haywood, Arabic Lexicog­raphy, Leiden 1960, s. 107-1 08; Hüseyin Nassar. el-Mu'cemü '1-'Arabf: Neş'etühu ve tetavvürüh, Kahire 1968, I, 60-62; Muhammed Abdullah el­Hamdan, Benü '1-Eşfr: el-Fürsanü 'ş-şelase, Ta if 1393/1974, s . 31-34; Abdülvehhab ibrahim Ebu Süleyman, Kitabetü'l-baf:ışi'l-'ilmi, Cidde 1403/ 1983, s. 259; Haris Süleyman ed-Dar!, "el-imam Mecdüddin ibnü'ı-Eşir ve cühQdühü tı·ı-J:ıadişi'ş­şeıif'', Buf:ıüş nedveti Ebna'i'l-Eşfr, Musul 1983, s. 5-40; Fatıma Hamza er-Razi, "J::Iareketü't-te'lif fi lugati gaı'ibi'ı-J:ıadiş", el-Mevrid, IX, Bağdad 1981 , s . 72; MahmGd Muhammed et-Tanahl, "Mecdüd­din ibnü'l-Eşir ve cühüdühü fi 'ilmi garibi'ı-J:ıa­ills" , Mecelletü Külliyyeti ' l-lugati 'l-'Arabiyye Cami'atü Ümmi'l-kura, 1/1, Mekke 1401-1402/ 1980-81, s . 39-72 . ı:i)

l!ll'i!l İBRAHiM liATİBOGLU