8/18/2019 172_Mövzu 4.doc

1/9

1

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ 

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ 

Aqrar siyasət və dünya iqtisadiyyatı kafedrası 

FƏNN: ƏMƏYİN İQTİSADİYYATI 

MÖVZU: Əmək ehtiyatları, onların formalaşması, bölüşdürülməsi və

istifadəsi, əmək potensialı 

GƏNCƏ 2010 

8/18/2019 172_Mövzu 4.doc

2/9

2

Mövzu: Əmək ehtiyatları, onların formalaşması, bölüşdürülməsi və istifadəsi, əmək potensialı 

1.Demoqrafik siyasət ,əhalinin təkrar istehsalı və quruluşu. 2. Əmək potensialı, iqtisadi fəal və qeyri fəal əhali. 3. İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalının mahiyyəti. 4. Əmək ehtiyatları və onlardan istifadə. 5. Xalq təsərrüfatının işçi qüvvəsi ilə təmin olunma üsulu. 6. Əmək ehtiyatlarının proqnozlaşdırılmasının baalans üsulu. 7. Əməkehtiyatlarının idarə edilməsi vəzifələri. 8. Əhalinin miqrasiyası. 

2.1.Demoqrafiq siyasət ,əhalinin təkrar istehsalı və quruluşu. Əhali problemi mürəkkəb sosial, iqtisadi və bioloji problemlər sırasına

daxildir.

Demoqrafiya əhali haqqında elmdir. Demoqrafiya –   nəzəri demoqrafiya,təsviri, regional, riyazi ,statistik və iqtisadi demoqrafiya istiqamətlərindəixtisaslaşmış, əhali ilə bağlı olan sosial –iqtisadi prosesləri , proqnozları əhatə edir. 

Demoqrafiq siyasət sosial –iqtisadi siyasətlə bağlı olsa da, onu müstəqilsiyasət formasına aid etmək olar. Miqrasiya siyasəti (əhalinin təbii hərəkəti ilə

 bağlı siyasət), əhalinin yerləşdirilməsi ,əhali sakinliyi , sağlamlığı , ölüm vədoğuma təsiredən amillərə ,evlənmə - boşanma, mənzil, ekoloji,təhsil ,təlim –  tərbiyə problemlərinə  , az təminatlı çox uşaqlı ailələrə, yaşlı əhaliyə yardımməsələlərinə yeni qaydada yanaşmağı təələb edir. 

Demoqrafik siyasətin həyata keçirilməsində iqtisadi,mənəvi , inzibati – hüquqi aktların, mexanizmlərin bir - birini tamamlanmsı vacibdir. 

Əsas demoqrafik prosseslər : doğum , ölüm, təbii artım. *Doğum əmsalı –   salamat doğulanların əhalinin orta sayına nisbəti kimi

müəyyən olunur. 

*Ölüm əmsalı –  ölənlərin əhalinin orta sayına nisbətidir. *Əhalinin təbii artım əmsalı –doğulanlarla ölənlərin fərqinin əhalinin orta

siyahı sayına nisbəti qaydasında müəyyən olunur  *Demoqrafik proseslərə təsir göstərir: - doğum hallarının miqdarı ; - kəbin kəsdirənlərin yaşı; - qadınların ictimai vəziyyəti ; - əhali içərisində qadınların sayı ; - kənd və şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi ; 

- ümumi qadınlar içərisində ev və ictimai təsərrüfatlarda çalışanlarınxüsusi çəkisi ; 

8/18/2019 172_Mövzu 4.doc

3/9

3

- fiziki və zehni əməklə məşğul olanların xüsusi çəkisi ; - ailənin elmi və mədəni səviyyəsi ; - evlənmə səviyyəsi, abortlar, müharibələr və s. 

Əhalinin təkrar istehsalı işçi qüvvəsinin təkrar istehsalının ümumi əsasınıtəşkil edir . 

Əhalinin təkrar istehsalı tarixən bəşəriyyətin konkret inkişaf dövrlərindən,həmin dövrlərə müvafiq olan məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsində ,diniadətlərindən, maddi həyat şəraitindən ,əhalinin mədəni inkişaf səviyyəsindən ,milliadət və ənənələrindən asılıdır . 

Uşaq ölümünün azalması 

Ümumi və sanitariya mədəniyyətinin yüksəlməsi .Uşaqlı analar üçün yaradılan əlverişli şərait 

Ailə və ictimai mənafelərin vəhdətliyi 

Ailə və cəmiyyətin mənafelərini nəzərə alan iqtisadi vədemoqrafiq siyasət 

İşləyənlərin sağlamlığının möhkəmləndirilməsi və xəstəliklərin azaldılması

 Normal maddi ,mədəni ,fizioloji, intelektual və psixoloji şəraitinin təmin olunması

2. Əmk potensialı, iqtisadi fəal və qeyri-fəal əhali 

Əmək potensialı işçinin əmək fəaliyyətində iştirak etməsi inkişafı iləəlaqədardır.Bu potensial insana həm təbii, genetiq qaydada verilir və həm dəsonradan da əldə edilir. Beləki,insanlar öz istedadı ,təfəkkürü,psixoloji və fizioloji

 parametrləri , yeni fikirlər ,ideyalar vermək baxımında eyni olabilmirlər. Əmək potensiallarının elə kompanetləri vardı ki, onlar sonradan əldə olunur,formalaşır,məsələn,təhsili ,peşə -ixtisası yaradıcı potensialı, biliyi ,həyat təcrübəsi ,mənəvidəyərləri ,işgüzarlığı , mütəşəkgilliyi və s. 

Əmək potensialının artmasında və reallaşdırılmasında ailə, əmək kollektivlərivə dövlət mühüm rol oynayır. 

Əmək potensialı 

8/18/2019 172_Mövzu 4.doc

4/9

4

Əmək fəaliyyətinin intensivləşdirilməsinin müqəddimşərtlərindən biri kimi

İstehsal amili və şərti kimi 

İstehsalın şəxsi ,insan amilinin hərəkəti kimi 

Əmək qabiliyyətinin məcmusu kimi 

Sosial-iqtisadi sistemlərin ünsürü ,daşıyıcısı kimi 

İşçinin fiziki intellektual imkanlarının reallaşması kimi 

Əmək bazarında insan qabiliyyətinin alqi-satqı obyekti kimi 

Əhalinin peşə -ixtisas səviyyəsi kimi

Əmək kollektivlərinin və cəmiyyətin resurs fondu kimi 

Hər hansı əmək fəaliyyətini icra etmək üçün öz iş qüvvəsini təklif edə bilməkimkanı olan əhali hissəsinə iqtisadi əhali və yaxud işçi qüvvəsi deyilir .Buraişsizlər də daxil edilə bilər. 

Qeyri – iqtisadi fəal əhaliyə isə faktiki işçi qüvvəsinə daxil olmayanlar aiddir. 

İqtisadi fəal əhali Qeyri –iqtisadi əhali 

Əmək qabiliyyəti Əyani şöbələrdə oxuyan yaşında olub işləyənlər tələbələr  

İş axtaran işsislər Yaşa görə və güzəştli pensiyaalanlar

Əlilliyə görə pensiya alanlar  

Ev təsərrüfatında çalışanlar, uşaq və xəstələrə qulluq

İş axtarmağı dayandıran, 

 buna maraq göstərmiyənlər  

8/18/2019 172_Mövzu 4.doc

5/9

5

İşləməyi zəruri hesab etməyəndigər şəxslər  

2.3. İş qüvvəsinin təkrar istehsalının mahiyyəti. 

İş qüvvəsi insanın əmək qabiliyyətidir, onun əmək prosesində istifadə etdiyifiziki və zehni qüvvəsi , bilik təcrübə və əmək vərdişlərinin məcmusudur.

İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalı ictimaitəkrar istehsalın tərkib hissəsi olub,əmək, prosesində insanın sərf etdiyi əzələ ,sinir, fiziki enerjinin daima bərpa olunması, istehsaldan getmiş işçilərin yeni miqdar  və keyfiyyətdə işçi qüvvəsi ilə təmin edilməsi 

 prosesidir

Fərdi iş qüvvəsinin Təbii itkinin İxtisaslı işçi qüv-təkrar istehsalı əvəz edən və vəsinin istehsalı 

əlavə təlabatı təmin edən yeni işçi qüvvə-sinin istehsalı 

İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalının xüsusiyyətləri: 

1. 

İşçi qüvvəsinin daşıyıcısı olan insanlar bir məhsuldar qüvvə kimi elmi-texniki biliyə malik olurlar və əmək alətlərini hərəkətə gətirilər; 

2.  İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalı prosesində və bunun sayəsində insan başlıcaməhsuldar qüvvə olur ; 

3.  İşçi qüvvəsinin daşıyıcısı məhsuldar qüvvələrin mühüm ünsürü olmaqla bərabər, istehsal münasibətlərinin başlıca subyektidir; 

4. 

İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalı eyni zamanda ailə münasibətlərinin, mənəvi ,hüquqi və s münasibətlərinin təkrar istehsalıdır; 

5.  İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalı müvafiq həcmdə yaşayış vasitələtinin təkrar

istehsalını tələb edir. 

8/18/2019 172_Mövzu 4.doc

6/9

6

4.Əmək ehtiyatları və bunlardan istifadə 

*Əmək ehtiyatlarına işləməyən I və II qrup əmək və müharibə əlilləri vəgüzəştli təqaüd alan və işləməyənlər çıxıldıqdan sonra bütün əmək qabiliyyətliyaşında olan əhali, yəni 16-62 yaşında kişilər, 16-57 yaşında qadınlar daxil

edilirlər. *Əmək ehtiyatlarına əmək qabiliyyəti yaşından xaric olan,lakin faktikiolaraq işləyən şəxslər də , yəni 62 yaşdan yuxarı olan kişilər, 57 yaşdan yuxarı olanqadınlar və 16 yaşdan az olan yeniyetmələr daxil edilirlər. 

*Əmək ehtiyatlarının əsas hissəsini əmək qabiliyyətli yaşında olan əhalitəşkil  edir. Əhalinin minimum (16 yaş ) və maksimum (təqaüd yaşı) əməkqabiliyyəti həddi fizioloji və ictimai –iqtisadi amillərlə müəyyən edilir. Ona görədə əhalinin təqaüd yaş dövrü ümumi halda konkret iş sahələri üçün ayrılıqdamüəyyənləşdirilir. 

Əhali ehtiyatlarından səmərəli istifadə 

Əmək Maddi və Əhalinin  Az əmək  ehtiyatlarının qeyri-maddi məşğuliy- sərfilə çox xalq təsərrü- istehsal yəti nəticələr  fatı sahələri sahələrinin əldə etməküzrə bölüşdü- işçi qüvvə- üçün müvafiqrülməsi sinə olan tədbirlərin

tələbatın görülməsi təminedilməsi 

Əmək ehtiyatlarından istifadə göstəriciləri 

Maddi və Əmək Təsərrüfat- Əmək İşçilərin iş qeyri mad- məhsuldar - larda ,təhsillə qabiliy- vaxtı fondu-di istehsal lığın səviyy- məşğul olan yəti yaşın- dan istifadə sahələrində si əhalinin xüsusi da olan yaş 

şəhər və çəkisi qrupları üzrə kənddə, kişi və qa-

8/18/2019 172_Mövzu 4.doc

7/9

7

habelə rayon- dınların məş-lar üzrə ğulluğu çalışan işçilə-rin nisbəti

5. Xalq rəsərrüfatının işçi qüvvəsi ilə təmin olunma mənbələri və formaları. 

Maddi və qeyri –  maddi istehasl sahələrinin işçi qüvvəsi ilə təmin olunmasımənbələrinin müəyyən olunması təsərrüfat və mədəni quruçuluğun mühümməsələlərindəndir. Xalq təsərrüfatı sahələrinin işçi qüvvəsi ilə təmin olunmasınıümumu əsasını, yaxud mənbəyini əmək qabiliyyətli əhali təşkil edir. 

Xalq təsərrüfatının işçi qüvvəsi ilə təmin olunma mənbələri 

Əmək ehti- Əmək qabiliy Ev və şəxsi İşçilərinyatlarının yətli əhali- həyətyanı kənd təbii artım nin mexaniki təsərrüfatla- təsərrüfatından hesabına hərəkəti hesa- rından azad xalq təsərrüfa-artması bına olan işçi tının başqa sa-mənbəyi qüvvəsi he- hələrinə yenidən 

sabına bölüşdürülməsi 

Xalq təsərrüfatının işçi qüvvəsi ilə təminolnma formaları 

Münafiq məktəbləri bitirmiş ixtisaslı fəhlə və mütəxəssislərin planlı qaydada bölüşdürülməsi 

İşçilərin bilavasitə müəssisələr tərəfindən toplanması 

8/18/2019 172_Mövzu 4.doc

8/9

8

Orta ümumtəhsil məktəblərini qurtaranların işə cəlb edilməsi 

Əmək birjaları vasitəsilə 

Məşğulluq mərkəzləri vasitəsilə 

Əhalinin könüllü küçürülməsi və dövlət tərəfindən mütəşəkkil toplanması 

6. Əmək ehtiyatlarının proqnozlaşdırılmasının balans üsulu 

Ölkə və rayonlar üzrə əmək ehtiyatlarının ümumi (toplu) balansı 

İxtisaslı fəhlə kadrları balansı 

Mütəxəssis kadrları balansı Kəndlərin əmək ehtiyatları balansı Qadınların iş qüvvəsi balansı Gənclərin əmək ehtiyatları balansı 

Xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrinin işçi qüvvəsi ilə təmin olunmasının  balans hesablamaları İş vaxtı balansı Ərazi üzrə əmək ehtiyatları balansı Müəssisələrin kadrlar balansı 

İş qüvvəsinin təkrar istehsalının aşağıdakı nisbət növləri müxtəlif əməkehtiyatları balansları vasitəsi ilə öyrənilir: 

1. İctimai istehsalın özündə təşəkkül tapan proporsiyalar . 

Bu özünün işçi qüvvəsinin miqdarı ilə istehsalın həcmi arasındakı əlaqədə göstərir;

2. Məcmu işçi qüvvəsi daxilində baş verən nisbət . Bu özünü işçilərinsahələr üzrə bölüşdürülməsində ,işçi qüvvəsinin fəhlə və mütəxəssislərə,onların müəyyən peşə -ixtisas qruplarına və s. ayrılmasında təzahüretdirir .

3. 

Əmək qabiliyyətli əhalinin ümumu əhaliyə nisbəti. Bu əmək qabiliyyətliəhalinin ümumi miqdarını , habelə cins yaş tərkibini və quruluşunuöyrənməklə əlaqədardır.

2.7 Əmək ehtiyatlarının idarə edilməsi vəzifələri 

1.  Əmək potensialından səmərəli istufadə olunmasında bazar və qeyri-bazarmexanizmlərinin düzgün əlaqələndirilməsi; 

2. 

Əhalinin və işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı fazaları üçün ailə və dövlətinməsuliyyətinin eyni dərəcədə artırılması ; 

8/18/2019 172_Mövzu 4.doc

9/9

9

3. 

Sahə strukturu , investisiya siyasəti ilə məşğulluq strukturunun optimaləlaqələndirilməsi , iş qüvvəsinə real təlabatın proqnozlaşdırılması; 

4.  Gənclər və qadınlar işlə təmin olunması üzrə  xüsusi proqramlarınhazırlanması; 

5.  Əmək resurslarının digər resusrlara nisbətən priorited hesab olunması;

6. 

Əmək resurslarının ümummilli ideologiya kimi qiymətləndirilməsi və s.