Canlıkıranlar ve kamuya

açık alanlarda

kullanılmasıProf.Dr.Çağatay Güler

Hacettepe Üniversitesi

Tıp Fakültesi

Halk Sağlığı AD

Yenileme: Kasım 2016

• Haşerekıran-canlıkıran

• “Pesticide-biocide”

• Canlıkıranlar genel bir terimdir. ABD deki

bir yasada canlıkıranlardan “ ekonomik

zehirler” olarak söz edilir. Böcekkıran,

otkıran, mantarkıran, kemiricikıran,

kenekıran, balıkkıran, kuşkıran,

yumuşakçakıran, solucankıran vb. türlerin

hepsi canlıkıran terimi altında

toplanmaktadır.

• Böceklere karşı savaşta canlıkıranların yaygın

kullanımı 1940'lı yılların ortalarında başladı.

1939 yılında İsviçreli kimyacı Paul Mueller

diklorodifenil trikoloroetanın yani DDT'nin

canlıkıran özelliklerini belirledi.

• 1942 yılında piyasaya çıkan DDT hızla yaygın

kullanıma girdi. Yaygın olarak kullanılıyor,

tanıtım ve reklamları yapılıyor, çocuklar

canlıkıran bulutları içinde oynuyorlardı.

Kurallar

-Canlıkıranlar hedef canlıdan başkasına zarar

vermemelidir.

-Çevreye verilebilecek zararı en aza indirebilmek

için resmi kurumların izin verdiği ve mevzuata

uygun biçimde kullanıma sunulanlar dışında

canlıkıran kullanılmamalıdır.

Kaçak canlıkıran kullanılmamalı, ihbar edilmelidir.

• Gebe kadınlar, bebekler, çocuklar her ne

şekilde olursa olsun canlıkıranlarla ile

temas etmemelidir.

• Gebe kadınlar, bebek ve çocuklar 24 saat

süre ile ve süre sonunda tam temizlik

yapılmadan püskürtme yapılan yere

girmemelidir.

• Canlıkıran püskürtülen yüzeylere

6-8 saatten önce hiç kimsenin

dokunmasına, buralarda evcil

hayvanların yürümesine izin

verilmemelidir.

Canlıkıranlarla ilgili ilk ciddi eleştiri biyolog

Rachel Carson’un 1962 yılında yayımladığı

“Sessiz Bahar” kitabıyla ortaya çıktı. DDT

ve klorlu hidrokarbonların çevredeki

dayanıklılığını, insan ve hayvanların yağ

dokularında birikimini, hedef olmayan veya

olmaması gereken türler üzerindeki toksik

etkilerini, ekolojik ve insan sağlığıyla ilgili

yıkıcı etkilerini dile getirdi

2001 yılında ABD’de 18 dev, 100 daha küçük

üretici; 150-200 dev formül geliştiren, 2000 küçük

formül geliştiren; 250-300 dev dağıtımcı, 16 900

küçük dağıtımcı ve kuruluş, 40 000 ticari firma

olduğu belirtilmektedir.

2002’de sadece ABD’de canlıkıran üretimi 7, 3

milyar, dışa satılan 182 milyon, ithal edilen ise 46

milyon kg. 9, 3 milyar dolarlık satış yapılmış,

bunun 1, 6 milyar dolarlık kısmı dış ülkelere

gönderilmiş, dış ülkelerden 1 milyar dolarlık ürün

alınmıştır.

EPA canlıkırana ruhsat verdikten sonra ruhsat kaldırma

süreciyle zararlı olduğu anlaşılan ürünün ruhsatını iptal

edebilmektedir. Bu durumda ellerinde bulunduranlar,

bunlara sahip olanlar vb tazminat talep edebilmektedir.

Son 23 yıl içerisinde EPA potansiyel olarak tehlikeli 26

canlıkıranın ruhsatını iptal ederken 60 toksik etkisiz

bileşenin de kullanılmasını engellemiştir.

• Ruhsatı iptal edilen canlıkıran etkisiz

bileşikleri çok ucuzlamaktadır. Bu nedenle

gelişmekte olan ülkelerde kullanımları

daha kazançlı hale gelmektedir.

• Canlıkıranlar sis makinesinde kullanılan

sis bombaları ve uçardamlalar; sıvı ve

püskürtücüler; toz, pudra ve tanecikler;

yem ve kapanlar olmak üzere dört biçimde

piyasaya sürülmektedir.

• Bu karmaşık bileşiklerin büyük çoğunluğu besin

zinciriyle canlılar arasında yayılmakta, insanlar

ve avcı hayvanlar gibi besin zincirinin üst

halkasını oluşturan canlılarda birikmektedir.

Etkilenim bunlarla kirlenen suların içilmesi,

besinlerin yenmesi, kirli toprakla temas gibi

yollarla olmaktadır.

Canlıkıran göçü

• Geniş alanlara uygulanan canlıkıranların %85-90’ının

rüzgâr vb ile sürüklenerek hedefi olmayan kuşlar, arılar,

balıklar ve insanlarla birlikte diğer türleri etkilediği

belirlenmiştir.

• 1,5-2 km den fazla uzaklıklara önemli miktarda yayılım

olabileceği belirtilmektedir.

• Sürüklenmede uçardamla büyüklüğü, sıcaklık, nem ve

rüzgâr özellikleri etkilidir.

• Kimyasal püskürtülen tarlalar, golf ve mesire alanlarında

ve yakınlarında bulunanların etkilenim düzeyi yüksek

olmaktadır.

Etkilenim

belirleyicisi

Özellikler

Kirletici Kirleticinin fiziksel ve kimyasal özellikleri; tekli

ya da çoklu kirletici etkilenimleri; kirletici miktar

ve derişimi.

Kirletici kaynağı Doğal ya da sentetik oluşu; endüstri ya da trafik

salınımıyla yayılma; yiyecek, yiyecek ambalajları,

oyuncaklar, elektronik, kozmetik vb tüketici

ürünlerinde bulunup bulunmaması.

Çevresel ortam Hava, su, toprak, toz, yiyecek, tüketici ürünü; tek

ya da birden fazla ortamda bulunması

Etkilenim yolak

ya da yoları

Yeme, içme; soluma; dokunma, deriye bulaşma;

birden fazla yolla olma

Etkilenim yeri Ev, iş, okul, geçerken, açık hava ya da bina içi

Etkilenim sıklığı

ya da süresi

Bir kez, aralıklı ya da sürekli oluş; süre, saniyeler,

dakikalar ya da yaşam boyu.

Etkilenen

topluluk

Yetişkin, delikanlı, çocuk, fetüs; yaşlı, kadın,

erkek, süreğen hastalığı olanlar vb.

Canlıkıran Gecikmiş +

kronik etki

Akut etki

Gecikmiş +

sistemik

Gecikmiş +

üreme ile ilgili

Kanser/tümörler

Ertesi gün

önkol

döküntüsü

Canlıkıran

zehirlenmesi

Sinir

sistemi

hastalığı

Sterilite / impotans

Alerjik

Deride

yanma

Kusma

Başağrısı

Bulantı

Ağız kuruluğu

Terleme

Baş dönmesiTitreme

Bitkinlik Göğüs

ağrısı

Nemli deri

Solunum

güçlüğü

Konfüzyon

NN

N

Cl

NH

NH

C2H5 C2H5

Mikroplarca

parçalanma

sızma

Sürüklenme

HidrolizH H

O

Polar yıkanma

Toprakta soğurulma ve çökelme

Köklerle

alınma

Çevresel yok edilme

Yüzeysel

akıntı

UC Davis,Shakoora Azimi Gaylon

Yaprak dökücü uygulama

Toprağa uygulama

Canlıkıran

Çevresel yok

olma

Nereye

gider?

Orada ne

kadar kalır?

Bozunma

ürünleri

nelerdir?

Oraya

gitmeleri ne

kadar sürer?

Nereye giderler?

Orada ne

kadar

kalırlar?

Bunların

parçalanma

ürünleri

nelerdir?

Canlıkıran

Çevresel yok

olma

Nereye

gider?

Orada ne

kadar kalır?

Bozunma

ürünleri

nelerdir?

Oraya

gitmeleri ne

kadar sürer?

Nereye giderler?

Orada ne

kadar

kalırlar?

Bunların

parçalanma

ürünleri

nelerdir?

Canlıkıranın

fizikokimyasal

özellikleri

Canlıkıran

Çevresel yok

olma

Nereye

gider?

Orada ne

kadar kalır?

Bozunma

ürünleri

nelerdir?

Oraya

gitmeleri ne

kadar sürer?

Nereye giderler?

Orada ne

kadar

kalırlar?

Bunların

parçalanma

ürünleri

nelerdir?

Hidrofilik

Lipofilik

Toprakta

hareketli,

yüzeysel suda

çözünür

Toprakta

bağlı

• Havadan püskürtmelerde tarlada

çalışanlar çok büyük risk altındadır.

• Kentlere havadan püskürtülmesi gibi bir

uygulamanın bir tür kimyasal silah

kullanımından farkı yoktur.

Canlıkıran kullanımı

• Tarımda/ekinler

• Evlerde çim/bahçe/çit

• Yapısal/bina içi böcek kontrolü

• Yol kenarları

• Parklar

• Fidanlıklar/seralar

Kamuya açık alanlarda

canlıkıran kullanımı• ABD’de 2009 «pesticide regulation» kamuya

açık alanlarda yapılacak uygulamalardan önce

topluma duyurulmasını zorunlu kılmakta.

Düzenleme bu bölgede «yaşayan» ve

«çalışanlar» için bunu hak olarak

tanımlamaktadır.

• Toplumun önceden bilgilendirilmesi artık en iyi

canlıkıran uygulamalarının temel kuralları

arasına girmiştir.

• Canlıkıran uygulanacak yerler konusunda

toplumun bilgilendirilmesi «bilme hakkı»

ile ilişkilidir.

Canlıkıran kullanımı bildirim

planı olmalıdır

Canlıkıran kullanımı bildirim planı yetliki kamu

kurumunun nerede canlıkıran uygulayacağını ve

toplumun bilgilendirme aşamalarını kapsar.

Kurumlar bunu kendi sitelerinde yayınlarlar.

Etkilenebilecek mal sahiplerine özel iletişimle

açıklama yapılır.

Duyarlı bölgelerdekiler için ek özel açıklamalar ve

bildirimler yapılır.

Canlıkıran uygulama bildirim

planında• Nereye? Uygulanacak ve uygulamaya duyarlı

bölgeler

• Kim?

• Nasıl ve ne zaman?

• Uygulanacak ürünün tam adı

• Uygulamanın amacı

• Uygulama tarihleri

• Resmi yetkililere ulaşma telefon ve ileti adresleri

• Uygulanacak canlıkıranla ilgili uyarılar

Uygulama bölgeleri?

• Park ve bahçeler

• Piknik alanları

• Çocuk oyun alanları

• Spor alanları

• Pistler

• Çim alanlar

• Yol kenarları, demiryolları, elektrik direkelri bölgesi.

• Su boşaltma bölgeleri

• Golf alanları

Avustralya

(AU) örneği

Kamuya açık park ve bahçeler

(AU)• Kullanım düzeyi çok yüksek (kısa ve orta

süre kalınmakta) (çocuk, genç, yaşlı ve

genel)

• Spor alanı otkıranları, spor böcekkıranları,

diğer seçici ve seçici olmayan otkıranlar,

genel böcekıranlar, mantarkıranlar,

karıncakıranlar, termit ve karınca

yemkapanlar, kuş yemkapanlar

Oyun alanları (AU)

• Çocuk ve genç aileler

• Spor alanı otkıranları ve böcekkıranları,

püskürtme katıncakıran, karınca

yemkapanları.

Piknik alanları (AU)

• Aileler, diğer sosyal gruplar

• Hafta-sonu ve tatiller

• Spor alanı otkıranları, spor alanı

böcekkıranları, kemirici yemkapanları,

mantarkıranlar, karınca ve termitkıran

püskürtme; termit, karınca ve kuş

yemkapanları.

Spor alanları, pist vb. (AU)

• Sporcular, spor kulüpleri, okul spor

grupları, keyif koşusu yapanlar, köpek

gezdirenler

• Spor alanı otkıranları, diğer seçici ve seçici

olmayan otkıranlar

Keçiyolları, izyollar (AU)

• Bölge sakinleri, o bölgede çalışanlar,

ziyaretçiler

• Spor alan otkıranları, seçici olmayan

otkıranalr

Şarampol (road shoulders), yol

kenarları, yol payları, keçiyolları (AU)

• Bölge sakinleri ve ziyaretçiler, yaya ve

araçla geçenler

• Kırsal bölgede düşük, kentsel bölgelerde

orta ve yüksek kullanım

• Spor alanı otkıranları, seçici olmayan

otkıranlar

Kent içi ark, hendek, kanal vb.

(AU)• Yakında yaşayanlar, yürüyerek ya da

araba ile geçenler

• Düşük ya da orta kullanım

• Seçici olmayan otkıranlar, spor alanı

otkıranları

Golf alanları (AU)

• Amatör ya da profesyonel golfçüler

• Kullanım yüksek

• Spor alanı otkıran ve böcekkıranları, seçici

ve seçici olmayan genel otkıranlar,

mantarkıranlar, püskürtme karıncakıran ya

da yem kapanları, büyük omurgalı

yemkapanları

Bazı kamuya açık binalar (AU)

• Kütüphane, çocuk bakım alanları, halı

döşeli alanlar vb.

• Spor alanı böcekkıranları, kemirici

yemkapanları, püskürtme karınca ve

termitkıranlar, karınca ve termit

yemkapanları, kuş yemkapanları.

Ne yolla duyurulacak? (AU)

• Uyarı levhaları

• Ağsitesi

• Faks, @ileti

• Posta kutularına duyuru

• Kapı kapı dolaşarak

• Telefon teması

• Hoparlör

Uyarı tabelaları (AU)

• 48 saat öncesinden- 48 saat sonrasına

kadar

• Oyun alanları 7 gün önceden

• Bütün otkıran uygulama planları üçer aylık

dönemler halinde yayımlanmalı

• İleti ve postakutusu ilanları 5 gün

öncesinden

Duyarlı bölgeler (AU)

• Okullar

• Anaokulu-kreş vb.

• Çocuk bakım merkezleri

• Hastane

• Toplum sağlığı merkezi

• Bakım evleri

Zorunlu-acil uygulamalar (AU)

• Zorunlu bir acil uygulama söz konusu ise

(kemirici, eşek arısı, arı, zehirli örümcek,

vb.) en az yarım saat önceden duyarlı

bölgelerin kapısı çalınarak haber verilmeli

İkinci giriş zamanı

• Gelişmiş ülkelerde canlıkıran uygulanmasından

sonra ikinci girişi zamanlarının uyarı olarak

belirtilmesi kesin kurallara bağlanmıştır.

• 1986 yılında Kaliforniya’da portakal toplayan 196

kişide canlıkırandaki etkisiz bileşiğe bağlı

yanıklar oluşmuştur Yapılan araştırma sonucu

bu madde için 7 gün olarak belirlenen ikinci giriş

zamanının 42 gün olması gerektiği anlaşılmıştır.

• Zehirlenen kişiler durumları iyi bile olsa

acil servise götürülmelidir.

• Canlıkıran zehirlenmesinden

kuşkulanıldığında hemen bir sağlık

kuruluşuna başvurulmalı, giderken zehrin

etiketi, kutusu, kâğıdı, çevreye

bulaştırmayacak bir torbanın içerisine

konularak, ya da en az yedi sekiz kat

gazeteye sarılarak birlikte götürülmelidir.

-Canlıkıran uygulaması sırasında gerekirse

işaretçilerle çevredekiler uyarılmalıdır.

İşaretçilerde canlıkıran uygulanmasıyla ilgili

tüm koruyucu önlemlere uymalıdır.

-Canlıkıran uygulanan bölgelerde çalışan ya

da uygulamada görev alan işçiler ve aileleri

periyodik tarama muayenesine tabi

tutulmalıdır.

Canlıkıran

İzleme

Mevzuat

Sistem

Toplum

talebi

Politikacı

Sivil toplum

kuruluşları

Canlıkıran

İzleme

Mevzuat

Sistem

Toplum

talebi

Politikacı

Sivil toplum

kuruluşları

Medya

Canlıkıran

İzleme

Mevzuat

Sistem

Toplum

talebi

Politikacı

Sivil toplum

kuruluşları

Alan

uzmanları

Medya

?

?

?

Canlıkıran

İzleme var

Mevzuat

Sistem

Toplum

talebi

Politikacı

Sivil toplum

kuruluşları

Alan

uzmanları

Medya

?

?

???

??

Canlıkıran

İzleme var

Mevzuat

Sistem

Toplum

talebi

Politikacı

Sivil toplum

kuruluşları

Alan

uzmanları

Medya

?

?

???

??

İzleme yok

Sakın

kullanma!

Canlıkıran

İzleme var

Mevzuat

Sistem

Toplum

talebi

Politikacı

Sivil toplum

kuruluşları

Alan

uzmanları

Medya

?

?

???

??

İzleme yok

yada yetersiz

Kullanma

Çevresel

yok edilme

Canlıkıran:

örnek alımı

Kalite

garantisi

Analitik ve

alan

yöntemleriVeri raporlaması